4.iktisat Kongresi_bilgi Ekonomisi Raporu

Türkiye’de Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Toplumuna Geçiş İçin Strateji ve Politikalar

2004 İZMİR İKTİSAT KONGRESİ 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” Raporu 2.Aşama Nihai Taslak Geniş Versiyon

KOORDİNASYON: DPT BİLGİ TOPLUMU DAİRESİ BAŞKANLIĞI SORUMLU KURULUŞ:

MART 2004

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

22. ÇALIŞMA GRUBU KATILIMCISI KURULUŞLAR:

EGEV KOSGEB MESS TBB TEGV TİM TİSK TKGV TOBB TTGV TÜBİTAK TZOB URAK

1

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ .......................................................................................................................... 5 I - BİLGİ EKONOMİSİ ................................................................................................................. 10 GİRİŞ........................................................................................................................................... 11 1. KISIM: TÜRKİYE İÇİN YENİ BİR KALKINMA STRATEJİSİ ........................................ 13 1. Bölüm: Bilgi Ekonomisi ve Türkiye ............................................................................ 13 2. KISIM: BİLGİ EKONOMİSİNE GEÇİŞ STRATEJİLERİ................................................ 17 2. Bölüm: Ekonomik ve Kurumsal Çerçeve - Bilgi Ekonomisine Uygun Bir İş Ortamı .. 17 3. Bölüm: İnovasyon Politikaları - Yerli ve Yabancı İnovasyon Geliştirilmesi ve Yerleştirilmesi İçin Kaynaklar, Kurumlar ve Girişimler........................................................ 23 3.1. İnovasyon ve Bilgi Ağlarını Özendirmek ................................................................................24 3.2. İnovasyonun Toplumsal Kültür Tabanını Yaratmak ...............................................................25 3.3. Firmada İnovasyon Kültür Tabanını Yaratmak ......................................................................25 3.4. İnovasyon Sürecini Besleyen Bilgi Kaynaklarını Yaratmak....................................................26 3.5. Bilim ve Teknoloji Sistemi ile Üretim Sistemini Konuşturmak ................................................27 3.6. Danışmanlık ve Eğitim Hizmetleri Sağlamak .........................................................................29 3.7. Finansman Desteği Sağlamak ...............................................................................................30 3.8. Üretim, İnovasyon, AR-GE ve Yüksek Öğretim Faaliyetlerini İzleyip Değerlendirmek ..........32 3.9. Yönetimlere Düşen Roller......................................................................................................32

4. Bölüm: Bilgi Ekonomisinin Sosyal Sermayesi – Yaşamboyu Öğrenim ve Bilgi Okuryazarı İstihdam Güçleri ............................................................................................... 33 4.1. Türk işgücünün mevcut durumu ............................................................................................34 4.2. Türk Eğitim Sisteminin Mevcut Durumu.................................................................................35 4.3. Gelişme Önerileri ..............................................................................................................36 A. Bilgi Çağının İnsan Kaynağı Nasıl Olmalıdır? .................................................................36 B. Geliştirilmesi Gereken Alanlar.........................................................................................36 a. Teknoloji ve Altyapı ....................................................................................................36 Okullarda İnternete erişimin sağlanması, uzaktan öğrenim sistemlerinin geliştirilmesi ve tüm eğitmenler ve öğrencilerin birbirleriyle haberleşebildiği teknolojik altyapının kurulması gerekmektedir. Herkese eşit eğitim fırsatı yaratılması için gerekli teknolojik altyapıya fon sağlanmalıdır:......................................................................................................................37 b. Eğitim Şekli ve İçeriği .................................................................................................37 c. Performans Kriterleri...................................................................................................38 d. Eğitmenler ..................................................................................................................39 e. Kültür Değişimi ...........................................................................................................39 4.4. Etkili bir performans değerlendirmesi çerçevesinde araştırılması gereken bazı konular..41

5. Bölüm:

Bilgi ve İletişim Teknolojileri - Bilgi Ekonomisinin Altyapısı .......................... 41

5.1. Ulusal BİT Politikaları.............................................................................................................42 5.2. Hukuksal Altyapı ....................................................................................................................43 5.3. BİT Sektörünün Gelişimi ........................................................................................................45 5.4. Eğitim Dinamikleri ..................................................................................................................46 5.5. E-Türkiye ..........................................................................................................................47

3. KISIM: BİLGİ EKONOMİSİNE GEÇİŞ İÇİN ÖNERİLEN EYLEMLER (2004 – 2007) ... 48 6. Bölüm: Ekonomik ve Kurumsal Çerçeve - Bilgi Ekonomisine Uygun Bir İş Ortamı .. 48 7. Bölüm: İnovasyon Politikaları - Yerli ve Yabancı İnovasyon Geliştirilmesi ve Yerleştirilmesi İçin Kaynaklar, Kurumlar ve Girişimler .................................. 49 8. Bölüm: Bilgi Ekonomisinin Sosyal Sermayesi – Yaşamboyu Öğrenim ve Bilgi Okuryazarı İstihdam Güçleri ......................................................................... 53 9. Bölüm: Bilgi ve İletişim Teknolojileri - Bilgi Ekonomisinin Altyapısı .......................... 57 II - BİLGİ TOPLUMU................................................................................................................... 61 GİRİŞ........................................................................................................................................... 62 A. İLETİŞİM ALTYAPISI............................................................................................................. 63 1. ALTYAPI PLANLAMASI ........................................................................................................... 63 2. İLETİŞİM ALTYAPISINI OLUŞTURAN SİSTEMLER ....................................................................... 69 2.1. Geniş Bantlı Hizmetler ................................................................................................. 69 2.1.1. xDSL...................................................................................................................................70

2

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak 2.1.2. Kablo TV.............................................................................................................................70 2.1.3. Uydu ...................................................................................................................................71 2.1.4. Sabit Kablosuz....................................................................................................................73

2.2. Frekanslar.................................................................................................................... 73 2.3. ISDN ............................................................................................................................ 74 2.4. UMTS........................................................................................................................... 74 2.5. Dar Bantlı Hizmetler..................................................................................................... 76 2.5.1 PSTN ...................................................................................................................................77 2.5.1.1. VoIP ............................................................................................................................77 2.5.2. GSM ...................................................................................................................................77

3. ÜLKEMİZDE FREKANS BANTLARININ GELECEKTEKİ DURUMLARI .............................................. 78 3.1. Yerel Telefon Şebekesinin Erişime Açılması............................................................... 79 3.2. Altyapı Yatırımlarında Geçiş Hakkı Uygulaması ......................................................... 80 4. YERLİ ÜRETİM (AR-GE) KATKI PAYI ....................................................................................... 80 B - HUKUKSAL ALTYAPI ......................................................................................................... 81 C- E-DÖNÜŞÜM TÜRKİYE......................................................................................................... 84 1. GENEL BAKIŞ ........................................................................................................................ 84 1. 1. e-Avrupa ..................................................................................................................... 85 1.1.1. e-Avrupa 2002 ....................................................................................................................85 1.1.2. e-Avrupa 2005 ....................................................................................................................85

1.2. e-Avrupa+ .................................................................................................................. 86 1.3. e-Türkiye Eylem Planı ................................................................................................. 86 1.4. e-Dönüşüm Türkiye (e-DT) Projesi.............................................................................. 87 2. DURUM ANALİZİ .................................................................................................................... 87 2.1. Mevcut Durum ............................................................................................................. 87 2.1.2. Örgütlenme .........................................................................................................................87 2.1.3. Projelendirme......................................................................................................................88 2.1.4. Uygulama ...........................................................................................................................88 2.1.4.1. Zamanlama .................................................................................................................88 2.1.4.2. Projeler.......................................................................................................................88 2.1.4.3. Kaynak .......................................................................................................................89 2.1.4.4. Eğitim ..........................................................................................................................89 2.1.5. Hukuki Altyapı.....................................................................................................................89 2.1.6. İletişim Altyapısı..................................................................................................................89

2.2. Plan ve Programlara Uyum Düzeyi ............................................................................. 90 2.3. Güçlü ve Zayıf Yönlerin Çözümlemesi ........................................................................ 90 2.3.1. Güçlü Yönler .......................................................................................................................90 2.3.1.1. Yeni bir başlangıç .......................................................................................................90 2.3.1.2. Siyasi kararlılık...........................................................................................................90 2.3.1.3. “Bilgi Toplumu” kavramı .............................................................................................90 2.3.1.4. Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ile İletişim ...................................................................91 2.3.1.5. Kısa Dönem Eylem Planı ...........................................................................................91 2.3.2. Zayıf Yönler ........................................................................................................................91 2.3.2.1. Projenin Kapsamı........................................................................................................91 2.3.2.2. Örgütlenme Düzeyi .....................................................................................................91 2.3.2.3. Kamuoyu Bilgilendirme ..............................................................................................92 2.3.2.4. Toplumsal Seferberlik .................................................................................................92 2.3.2.5. Güçlü Siyasi Liderlik....................................................................................................92 2.3.2.6. Proje Yönetimi Yaklaşımı ...........................................................................................93 2.3.2.7. Öncelikli Projelerin Belirlenmesi..................................................................................93 2.3.2.8. Gecikme......................................................................................................................93 2.3.2.9. İletişim Altyapısı (önkoşul) ..........................................................................................93 2.3.2.10. Kamu Personelinde Davranış Değişikliği ..................................................................93 2.3.2.11. Yöneticilerde Projeyi Sahiplenme .............................................................................94 2.3.2.12. İzleme ve Ölçümleme Sistemi...................................................................................94

3. AMAÇLAR VE STRATEJİLER.................................................................................................... 94 3.1. Stratejik Amaçlar.......................................................................................................... 94 3.1.1. Bilgi Toplumu ......................................................................................................................94 3.1.2. AB Üyeliği ...........................................................................................................................94 3.1.3. Türkiye’nin Rekabet Gücü ..................................................................................................95

3

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak 3.2. Hedefler ve İlkeler....................................................................................................... 95 3.2.1. Hedefler ..............................................................................................................................95 3.2.1.1. AB Ülkeleri ile Arayı Kapamak ....................................................................................95 3.2.1.2. Dönüşümü Toplumun Tüm Kesimlerine Yaymak .......................................................95 3.2.1.3. Proje Yönetiminde Etkinlik ve Verimlilik Sağlamak ....................................................95 3.2.1.4. Kamu Yönetiminde Etkinlik ve Verimlilik Sağlamak ....................................................95 3.2.2. İlkeler ..................................................................................................................................95 3.2.2.1. Eşgüdüm ve Kurumlar Arası İşbirliği ...........................................................................95 3.2.2.2. Güncel ve Sağlıklı Bilgi Tutma ....................................................................................95 3.2.2.3. Bilgiye Erişebilirlik, Saydamlık.....................................................................................96 3.2.2.4. Vatandaş Odaklı İş Süreci...........................................................................................96 3.2.2.7. Uygulamalarda Güvenlik .............................................................................................96 3.2.2.8. Geniş Toplum Kesimlerinin Erişebilirliği ......................................................................96 3.2.2.9. e-İş, e-Öğrenme, e-Sağlık Uygulamalarını Özendirme ...............................................96

3.3. Öneriler ........................................................................................................................ 97 3.3.1. Örgütlenmede Eksikliklerin giderilmesi ...............................................................................97 3.3.2. Teknik uzmanlık desteği sağlanması ..................................................................................97 3.3.3. Stratejik Planın Yapılması...................................................................................................97 3.3.4. Kamu Kurumu Yöneticilerini Bilgilendirme Toplantıları .......................................................97 3.3.5. Kamuoyu İletişim Planının Hazırlanması (Toplumsal Seferberlik) ......................................97 3.3.6.Yerel Yönetimler için Eylem Planları hazırlanması ..............................................................97 3.3.7. Uzaktan Eğitim....................................................................................................................97 3.3.8. Proje Yönetimi Sürecinin Gerçek Zamanlı Uygulama Olması.............................................97 3.3.9. Yatırım Projeleri için Kaynak Bulma....................................................................................98 3.3.10. Kamu Kurumlarında e-DT çekirdek kadrolarının oluşturulması ve eğitimi ........................98

4. E- DÖNÜŞÜM TÜRKİYE ANALİZİ .............................................................................................. 98 D - E-DÖNÜŞÜM TÜRKİYE PROJESİ KISA DÖNEM EYLEM PLANI ..................................... 98 Proje Ofisi................................................................................................................. 100 YAPISI: ................................................................................................................................... 100 Standartlar Kurulu .................................................................................................... 100 YAPISI : .................................................................................................................................. 100 Hukuk Birimi ............................................................................................................. 100 e-Dönüşüm Türkiye Eylem Planı kapsamında gerekli yasal düzenlemeleri ilgili kurumlar ile işbirliği yaparak hazırlamak ve önermek................................................................................................. 100

Altyapı Birimi ............................................................................................................ 100 Toplumsal İlişkiler Birimi .......................................................................................... 101 Halkla ilişkiler konusunda uzman profesyoneller ........................................................................ 101

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME: BİR “ULUSAL SÖZLEŞME”YE DOĞRU........................ 103 EKLER: ..................................................................................................................................... 112 EK 1:BİLGİ TÜRLERİ, ÜRETİMİ VE YATIRIM BİÇİMLERİ ............................................................... 112 EK 2: WORLD BANK, “TURKEY: KNOWLEDGE ECONOMY ASSESSMENT DRAFT REPORT” .......... 113 EK 3: BİR “ULUSAL SÖZLEŞME” ÖRNEĞİ: “NATIONAL AGREEMENT TO PROMOTE ECONOMIC AND SOCIAL PROGRESS” – LITHUANIA, ( 3ARALIK 2002, VILNIUS)................................................... 113 EK 4: BİLİŞİM STK’LARI LİSTESİ .............................................................................................. 113

4

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

YÖNETİCİ ÖZETİ Dünyada birçok ülke, yeni yüzyılın baskın yönelimi haline gelen Bilgi ekonomisine geçiş ve bilgi toplumuna dönüşüm için kendilerini hazırlamaktadır. Bu süreçte başarılı bir dönüşüm için tek bir model bulunmamaktadır. Ülkeler bu dönüşüme tarihleri, kültürleri, ulusal öncelikleri, ekonomik statüleri, ekonomik büyüklükleri, coğrafyaları ve nüfusları çerçevesinde farklı biçimlerde cevap vermektedirler. Ancak tüm ülkelerde karşılaşılan ortak bir sorun bulunmaktadır: bu da geçişin risklerinin azaltılıp, ekonomik ve sosyal yararların nasıl artırılabileceği sorusudur. Tarihsel süreçten bakıldığında, Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’de sosyal ve ekonomik kalkınmaya giden yolda eğitime büyük bir önem verildiği görülmektedir. Bu vizyonun, günümüz koşullarına uygun, bilgi temelli ekonomik değerleri yaratabilecek kapasitede, yaşam boyu öğrenim içinde yetenek geliştirmeye imkan tanıyan geniş ölçekli ve derinlikli bir insan kaynağı yönetimine evrilmesi bir zorunluluk olarak belirmektedir. Gerek yerel gerekse uluslararası düzeyde giderek yoğunlaşan bir rekabet ortamında, ülke ekonomisini diğer ülkelerle eşit şanslarla donatmak için, Bilgi ve İletişim Teknolojileri altyapısının güçlendirilmesine de aynı önem verilmek zorundadır. Ülke, önümüzdeki yıllarda küresel ekonomiye geçiş açısından daha da hassas bir sürece girecektir. Bu bakımdan, ulusal bir sözleşme ile garanti altına alınmış hedeflere yönelik olarak, yine ulusal ölçekte işbirlikleri ve ortaklıklarla kurulan, kamu, iş dünyası, sivil toplum kuruluşları ve giderek tüm yurttaşları kapsayacak bir biçimde katılımcı bir bilgi toplumu ağının oluşturulması, bilgi ekonomisine geçişin sürekliliğini sağlayacak, dinamiklerini kalıcı kılacak asıl örgütlenme modeli olarak belirmektedir. Ancak böyle bir ağ yapılanması ile, toplumu gerçek bilgi temelli dönüşüme uğratacak, değer yaratımını güvence altına alacak bilgi temelli bir ekonomi kurulabilir. Bilgi Ekonomisine geçmek, küresel rekabet avantajlarımızı güçlendirmek; üretkenliğimizi ve kalite standartlarımızı yükseltmek; milli geliri artırmak ve adil bölüşümünü sağlamak; sürdürülebilir istihdam kanallarını yaratmak; ulusal eğitim ve öğrenim sistemimizi iyileştirmek, yani sürdürülebilir bir kalkınma ivmesi yaratmak için temel bir koşuldur. Türkiye’de Bilgi Ekonomisine geçişin önümüzde üç hayati görev bulunmaktadır: ƒ

ƒ

koşullarını

oluşturmak

için

Öncelikle, bilgi-temelli ekonomiyi kurmak ve kalıcı kılmak için tutarlı, çok yönlü bir ulusal strateji geliştirilmelidir. Böyle bir stratejinin anahtar unsuru ise, değişime ve bilgi paylaşımına açık bir kavramsal çerçevenin ve yönetsel modelin geliştirilmesidir. İkinci olarak, özel sektör, eğitimciler, bilim adamları, inovasyon geliştiriciler, sivil toplum, medya ve diğer kesimler dahil olmak üzere toplumun tüm kesimlerini kapsayan ve etkin katkılarını sağlayan bir strateji geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. 5

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

ƒ

1. 2. 3. 4.

Üçüncü olarak, bilgi temelli ekonomiye geçişte başarının ekonominin anahtar sektörlerinin işbirliğine, koordinasyonuna ve dengeli gelişimine bağlı olduğu göz önünde tutularak, ağ yapılanmasına ve bilgi dolaşımına uygun bir altyapıyı kapsayan koşullar sağlanmalıdır. Bilgi ekonomisinin dört temel direği bulunmaktadır: Ekonomik ve Kurumsal Çerçeve – Bilgi Ekonomisi İçin Uygun İş Ortamı İnovasyon Politikaları - Yerel ve Dış Kaynaklı İnovasyon Ortamının Yaratılması, Geliştirilmesi ve Yerleştirilmesi için Kaynaklar, Kurumlar ve Girişimler Toplumsal Sermaye Gelişimi - Yaşamboyu Öğrenim ve Bilgi Okuryazarı İstihdam Güçleri Bilgi ve İletişim Teknolojileri – Bilgi Ekonomisinin Altyapısı

Türkiye bu dört temel alanda ulusal politika ve stratejilerini oluşturmak ve köklü bir dönüşüm hamlesi içinde sürdürülebilir kalkınma ajandasını bu temeller üzerinde inşa etmek zorundadır. Bu inşa hareketi için acil öncelikli eylem alanları şunlardır: 1. Ekonomik ve Kurumsal Çerçeve 1.1. Politika ve Karar verme ağlarında Özel Sektör, Devlet Kuruluşları, Sivil Toplum Kuruluşları ve Üniversite Temsilcilerinin katılımıyla sürekliliği olan ve etkin bir ağ yönetişimi modeli kurulmalıdır. 1.2. E-Türkiye’nin önceliği şeffaflık projelerine verilmeli ve tümüyle adil bir ihale sistemi hayata geçirilmelidir. 1.3. Yabacı Sermaye Akışını hızlandıracak inovasyon uygulamaları geliştirilmelidir. 2. İnovasyon Politikaları 2.1. Bilginin ekonomik ve rekabetçi katma değer yaratmasını sağlayacak bir biçimde, yeni teknolojileri, yeni düşünceleri, yeni üretim süreçlerini özümseyecek, yaratıcılık ve yenilikçiliği birleştirme yeteneğini geliştirecek bir inovasyon kültürü yaratılmalıdır. Firmaların yaşam biçimini inovasyon tabanlı bir yapıya dönüştürecek ‘kültür’ün yaygınlaşması için gerekli olan araçlar geliştirilmelidir. İnovasyon kültürüne sahip başarı örneği olabilecek firmaların tanıtılması, eğitimler verilmesinden, danışmanlık mekanizmalarının kurulmasına, finansman desteği sağlanmasına kadar çok kapsamlı alanda faaliyetlerin planlanması ve gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Kamu ve karma finansman desteği gerektiren bu faaliyetler ile ilgili uluslararası destek mekanizmaları da devreye sokulmalıdır. 2.2. İnovasyon ve girişimcilik ortamını iyileştirecek ve geliştirecek hukuksal düzenleme mekanizmaları hayata geçirilmelidir. 2.3. Firmalararası stratejik işbirliklerinin oluşturulması desteklenmelidir. Firma odaklı inovasyonu destekleyecek bir biçimde, ortak araştırma merkezlerinin kurulması, teknoparkların geliştirilmesi, araştırma ağlarının oluşturulması, vb. teşvik edilmelidir. Aynı şekilde kamu ve karma

6

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

finansman desteği gerektiren bu faaliyetler ile ilgili uluslararası destek mekanizmalarının da devreye sokulması gereklidir. 3. Toplumsal Sermaye Gelişimi 3.1. Eğitim içeriklerinin “bilgi yönetimi”ni ve “yaşam boyu öğrenim”i sağlamaya yönelik olarak değiştirilmesi ve/veya geliştirilmesi gerekmektedir. 3.2. Kültür değişimi yoluyla toplumun eğitime verdiği önem artırılmalı, eğitmen profili iyileştirilmeli, teknoloji okur yazarlığı ve yaşam boyu öğrenim yaygınlaştırılmalıdır. 3.3. Bilgi Toplumu ve Bilgi Ekonomisine uygun bir eğitim sistemine öncelik verilerek gerekli Finansal ve altyapı kaynakları bu iş için genel bütçeden ayrılmalıdır 4. Bilgi ve İletişim Teknolojileri 4.1. Telekomünikasyon Kurumu ve Rekabet Kurumu’nun ortak hedefler doğrultusunda eşgüdüm içinde gerekli düzenlemeleri yapması sağlanarak, iletişim sektörünün serbestleşme süreci içersinde tam rekabet ortamı gerçekleştirilmelidir. Bilgi ve İletişim Teknolojileri üretiminin ve bu teknolojilerin hizmet süreçlerinin ülke içinde yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi için, gerekli teşvik mekanizmalarının geliştirilmesi, bürokratik ve ekonomik engellerin ortadan kaldırılması, yabancı sermayenin teşviki, KOBİ’lerin rekabet avantajının güçlendirilmesi gerekmektedir. 4.2. Kamu Yönetiminin Bilgi ve İletişim Teknolojilerini etkin, yönlendirici, vatandaş odaklı ve katma değer yaratacak şekilde kullanması başta olmak üzere, e-Türkiye Girişimini hayata geçirecek eylem alanlarında bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılması ve yaygınlaştırılması sağlanmalıdır. 4.3. Vatandaşların bilgi okuryazarlığını arttıracak, ülke içersindeki sayısal bölünmeyi engelleyecek toplumsal eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının başlatılarak, ulusal ölçekte bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı yaygınlaştırılmalıdır Türkiye’de bilgi ekonomisine geçişin koşullarını oluşturmak amacıyla yürütülen ulusal ve yerel ölçekli çabaların senkronizasyonu ve koordinasyonunun sağlanması gerekmektedir. Bu raporda konumlanan bilgi ekonomisine geçiş koşullarının oluşturulmasında öncelikli eylem alanlarıyla ilgili yol haritasının belirlenerek; bu politika ve stratejilerin “e-Dönüşüm Türkiye” girişimin hedefleriyle uyumlaştırılması amacıyla; “e-Dönüşüm Türkiye İcra Kurulu” bünyesinde, Kurulun STK kanadına doğrudan bağlı olarak çalışacak, ilgili kamu, özel sektör, işgücü ve sivil toplum organizasyonlarıyla üniversitelerin temsilcilerinden oluşacak, geniş katılımlı ve etkin bir “Bilgi Ekonomisi Politika ve Strateji Grubu”nun kurulması önerilmektedir. Ağ yönetişimi modeline göre yapılandırılacak olan bu oluşumun öncelikli görevi; bilgi ekonomisine yönelik olarak geliştirilen ulusal politika ve stratejilerin makro ve mikro ölçekte detaylandırılarak yapılandırılması; Türkiye’de bilgi ekonomisine geçişin koşullarını oluşturmak için etkin rol oynaması 7

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

gereken kamu, özel sektör ve sivil toplum ağlarının senkronizasyonunun, bünyesinde barındırdığı temsilciler vasıtasıyla sağlanması; ve bu eylem alanlarında hayata geçirilmesi öngörülen uygulamaların performans ölçümlerinin yapılarak izleme işlevinin yerine getirilmesidir. “e-Dönüşüm Türkiye” girişimi, bilgi ekonomisine geçiş ve bilgi toplumuna dönüşüm hedeflerinin anlamlı birlikteliğini temsil etmelidir. Bilgi toplumunu gerçekleştirmek, bilgi ekonomisiyle sağlanacak kalkınma hamlesinin yaratacağı elverişli ortam içinde, bilginin özgürce dolaşımı ve paylaşımının tetikleyeceği kapsamlı bir toplumsal dönüşüme ve bilginin oluşturduğu katma değerin tek tek bireylerin hayatında gerçekleştireceği niteliksel dönüşüme bağlıdır. “e-Dönüşüm Türkiye” girişimi, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu hedeflerini, aynı zamanda Avrupa Birliği’ne uyum süreci kapsamında “eAvrupa” Programının eylem alanlarıyla doğrudan uyum içinde olmalıdır. Avrupa’yı “küresel ölçekte en rekabetçi ve dinamik bilgi ekonomisine dönüştürmek” ve “bu ekonomiyi yaratacak bilgi toplumunu oluşturmak” hedeflerine yönelen e-Avrupa programı, etki ve kapsamıyla Türkiye için de yol gösterici bir kılavuz niteliği taşımaktadır. E-Avrupa programının bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu hedeflerini buluşturan temel amaçları, bilgi toplumuna dönüşüm için öncelikli eylem alanlarını konumlamaktadır: “Her yurttaşı, okulu, evi, işyerini ve kamu idarelerini dijital çağa taşımak ve çevrimiçi ortamda buluşturmak; finansal bakımdan ve yeni fikirleri geliştirme yönünden hazırlıklı bir girişimci kültürle desteklenen, bilgisayar okuryazarlığına sahip bir Avrupa yaratmak; sosyal katılımı güçlendiren ve tüketici güvenliğinin sağlandığı, tüm toplumu içine alan bir sürecin yaratılması”... Bilgi toplumu hedefinin önündeki en büyük engelin, bilgi ve iletişim teknolojilerine erişimde yaşanan eşitsizlik, yani küresel ve ulusal ölçekte “sayısal bölünme” olduğu açıktır. Sayısal bölünme ve bunun sonucu olarak derinleşen eşitsizliğin önüne geçmeyi hedefleyen politikaların hayata geçirilmesi görevi, pazar güçleri ve sivil toplumun da işbirliğiyle, hükümetlere düşmektedir. Sayısal bölünmenin önüne geçilmesi ve dolayısıyla bilgi toplumuna dönüşüm koşullarının yaratılması için yönlendirici bir işlev yüklenmesi gereken hükümetin eylemi, şu anahtar yönelimler üzerinde odaklanmalıdır: a) En korunmasız gruplar üzerinde odaklanarak, yeni teknolojilere erişimin yaygınlaştırılması için kamu desteği b) Kamuyu ilgilendiren bilgiler başta olmak üzere, özellikle içerik, güvenlik ve mahremiyet konularında sektöre yönelik yasal düzenlemeler c) Bilişim teknolojisinin örnek olacak bir tarzda kullanımı d) Teknoloji evriminin güçlendirilmesi e) Dijital girişimciliğin teşvik edilmesi Gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde dijital uçurum sorununa yönelik en köklü yaklaşım, katılımcı toplumsal ve ekonomik politikalarla, bilgi ve iletişim teknolojilerinin, kamusal yarar gözetecek sürdürülebilir bir kalkınma programı çerçevesinde topluma entegre edilmesi yönünde giderek gelişen eğilimlerde görülmektedir. Bu çabanın başarıya ulaşması, yalnızca gelişmekte olan ülkelerin değil, gelişmiş ülkelerin hükümetlerinin ve uluslararası 8

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

kuruluşların da üzerlerine düşen sorumlulukları yerine getirmelerine bağlıdır. Çünkü, bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişimi kadar, toplumsal ve ekonomik kalkınma dinamikleri de, doğrudan küreselleşmenin ağ etkisi altındadır. Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna geçiş, bir ulusal irade ve seferberlik konusu olarak algılanmak zorundadır. Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunu gerçekleştirmiş, uluslararası toplumda hak ettiği saygın yeri almış bir Türkiye için, katılımcı bir temelde konumlanmış politika ve stratejiler doğrultusunda ulusal seferberliğin derhal başlatılması gerekmektedir. Daha da önemlisi, bu seferberliğin, konjonktürden etkilenmeyen, toplumun en geniş kesimlerinin uzlaşısını temsil eden, hukuksal meşruiyete sahip ve bağlayıcı bir “Ulusal Sözleşme” ile sonuçlanması bir zorunluluk olarak belirmektedir. Türkiye’de bilgi ekonomisinin yerleştirilmesi ve bilgi toplumunun yaratılması; geniş tabanlı, etkin temsiliyet ve yatay koordinasyona dayalı yönetişim ağlarının oluşturulması ve senkronizasyonuna (Kamu – İş Dünyası – Sivil Toplum Ortaklıkları); bu temelde ulusal politika üretme ve karar verme ağlarının oluşturulmasına; “ulusal irade”yi tetikleyen bir “siyasi irade”nin varlığına; ulusal seferberlik ruhuna ve tüm bunları hukuksal bir meşruiyet zemininde somutlaştıracak, uygulanabilir bir yol haritası konumlayacak bir “ULUSAL SÖZLEŞME”ye bağlıdır… Bu “Ulusal Sözleşme”; en geniş toplumsal temsil yeteneğine sahip; katılımcı ve hukuk devleti ilkelerine uygun; uluslararası bağlama entegre; genel ekonomik ve insani kalkınma, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu hedefleri etrafında Ulusal Konsensüs sağlama yeteneğine sahip; toplumun temel dinamiklerini “ortaklıklar” etrafında bir araya getiren; ve konjonktürden etkilenmeyen, hükümetler dahil tüm tarafları bağlayıcı meşruiyete ve yaptırımına sahip bir yapıda olmalıdır. “Ulusal Sözleşme”; bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunun iş yapış ortamının, kurumsal rejiminin ve hukuksal altyapısının uluslararası standartlarda kurulumunu; bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna geçişi hızlandıracak, tam rekabete açık etkili bir bilgi ve bilişim altyapısının oluşturulmasını; bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna uygun kültürel donanıma sahip, eğitimli, yetenekli bireylerin yetiştirilmesini (yaşamboyu öğrenim sisteminin yerleştirilmesini); makro ve mikro ölçekte etkili ve kapsamlı inovasyon dinamiklerinin yaratılmasını; ve ulusal kalkınmanın sürekliliğinin güvence altına alınmasını hedeflemelidir.

9

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

I BİLGİ EKONOMİSİ

KOORDİNATÖR EDİTÖRLER RAPORTÖRLER

: : :

Dr. Özgür Uçkan Dr. Özgür Uçkan – Av. Yasin Beceni ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Nihat Dinçmen ( Ekonomik ve Kurumsal Çerçeve) Dr. Senay Kızılkaya – Sevilay Pezek – Sofi De Eskinazis (Toplumsal Sermaye) Doç. Dr. Cemil Arıkan - Dr. Verda Yunusoğlu (İnovasyon Politikaları) Levent Kızıltan (Bilgi ve İletişim Teknolojileri) Av.Yasin Beceni (Hukuksal Altyapı) Dr. Özgür Uçkan (Genel Çerçeve, Sonuç ve Değerlendirme)

10

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

GİRİŞ Küresel ekonominin yeni kurallarını, ekonomik değerlerin bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan devrim niteliğindeki gelişim ile artan dolaşım yeteneği belirliyor. Bilginin kesintisiz, hızlı ve uluslararası ölçekte entegre ağlar üzerinde dolaşımı ve paylaşımının ekonomik değer yaratması üzerine kurulu olan bir dünyada yaşıyoruz. Bir ülke bu küresel ağ içinde ne kadar değer, yani bilgi yaratır ve bu bilgiyi ağın geri kalanıyla ne kadar eşzamanlı ve uyumlu bir biçimde paylaşırsa, o kadar rekabet avantajına sahip oluyor. Dış ticaret ağları, finans ağları, küresel ekonomik, sosyal ve siyasi karar verme ağları, birbirleriyle senkronize bir bütün oluşturarak, dünyanın ve ulusların kaderini belirleyen tek bir bilgi ağını yaratıyor. Bir ülke, tüm ekonomik ve insani potansiyelleriyle, bu ağın içinde ne kadar değer, yani bilgi yaratır ve bu bilgiyi ağın geri kalanıyla ne kadar eşzamanlı ve uyumlaştırılmış bir biçimde paylaşırsa, o kadar rekabet avantajına sahip oluyor. İş yapmanın küresel kurallarını artık bilginin dolaşım ve paylaşım kabiliyeti belirliyor. Bilginin dolaşımı ve paylaşımının insani ve ekonomik kalkınmanın, dolayısıyla da küresel rekabet avantajının temel dinamiği haline gelmesi görece yeni bir olgudur. Bu olgu, “bilgi ekonomisi” kavramıyla konumlanmaktadır. Bilgi ekonomisi, hem mevcut sosyo-ekonomik eğilimlerin bir ürünü, hem de bir ulusal politika seçimi, politik bir hedef ya da vizyon olarak nitelendirilebilir. “Bilgitemelli ekonomi” ya da yaygın kullanımıyla “Bilgi Ekonomisi”, bilginin ekonomik ve insani kalkınma için etkili bir biçimde kullanıldığı bir ekonomi olarak tanımlanabilir. Nitelikli bilginin yarattığı katma değer üzerinde temellenen bilgi ekonomisinin gelişimi, ulusal ölçekte ekonomik büyümenin sürdürülebilir kılınması ile doğrudan bağlantılıdır. Küresel ticaret ağlarının entegre dünyasında rekabet ediyoruz. Ancak bu ağlarda özgürce dolaşan ve paylaşılan bilgi, ekonomik açıdan katma değer yaratabilir. Ürettiğimiz bilginin küresel ağlardaki dolaşım yeteneği, tüm sektörlerin etki ve kapsamını belirliyor. Bu bakımdan ülke olarak önemli engellerle karşı karşıyayız, ancak bir o kadar da rekabet avantajı yaratabilecek bilgi potansiyeline sahibiz. Bu gerilim, aynı zamanda Türkiye’nin Bilgi Ekonomisine geçişinin de koşullarını oluşturuyor. Genellikle ekonomide ileri teknoloji ve özellikle de bilgi ve iletişim teknolojilerinin (BİT) kullanımıyla karıştırılan, oysa bunun ötesinde, tüm sosyoekonomik süreçlerde bilginin yarattığı değeri karakterize eden bilgi ekonomisinin, üzerinde hemen hemen uzlaşılmış dört temel direği bulunuyor: 1. Yerel ve küresel bilginin ekonominin tüm sektörlerinde yaygın ve etkili kullanımını özendiren, girişimciliği teşvik eden, bilgi devriminin yarattığı ekonomik ve sosyal dönüşümlere izin veren ve onları destekleyen uygun

11

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

bir ekonomik dürtünün ve kurumsal rejimin yaratılması ve bilgi toplumunun hukuksal altyapısının oluşturulması; 2. Kaliteli eğitim ve yaşam boyu öğrenimin herkesin erişimine açık olduğu, yetenekli, esnek ve yaratıcı insanlardan oluşan bir toplumun yaratılması; bilgi ekonomisinin “sosyal sermayesinin” oluşturulması 3. Toplumun tüm kesimlerinin erişimine açık, etkili ve rekabetçi bilgi ve iletişim hizmet ve araçlarının oluşturulmasını sağlayan, dinamik bir bilişim altyapısının, tam rekabete açık ve yenilikçi bir bilişim sektörünün kurulması; 4. Hızla büyüyen küresel bilgi stokuna katkıda bulunan, bu stoku yerel ihtiyaçlara uyarlayan, yeni ürünler, hizmetler ve yeni iş yapış tarzlarının yaratılmasında kullanan şirketleri, bilim ve araştırma merkezlerini, üniversiteleri, düşünsel üretim odaklarını ve toplumun tüm örgütlü kesimlerini kapsayacak bir biçimde inovasyon ve girişimciliğin desteklendiği etkili bir ulusal inovasyon sisteminin ve inovatif bir iş ortamının yaratılması… Ama “binayı kuran” bu dört temel direğin yanı sıra, “çatıyı çatacak” beşinci ve gizemli bir “orta direk” de vardır. Bu orta direk, bir ucunda bilgi toplumu ve bilgi ekonomisini hedefleyen bir “ulusal irade”nin oluşumunu tetikleyecek siyasal iradenin, diğer ucunda ise toplumun tabanında aşamalı olarak yaratılacak ve bilgi toplumunun dinamiklerini oluşturacak olan “kültür”ün yer aldığı bir eksendir… Bu “binayı kurmak” için, bir ülke üç zor görevle karşı karşıya bulunmaktadır: ƒ Öncelikle, bilgi-temelli ekonomiyi kurmak ve kalıcı kılmak için tutarlı, çok yönlü bir ulusal strateji geliştirilmelidir. Böyle bir stratejinin anahtar unsuru ise, değişime ve bilgi paylaşımına açık bir kavramsal çerçevenin ve yönetsel modelin geliştirilmesidir. ƒ İkinci olarak, özel sektör, eğitimciler, bilim adamları, inovasyon geliştiriciler, sivil toplum, medya ve diğer kesimler dahil olmak üzere toplumun tüm kesimlerini kapsayan ve etkin katkılarını sağlayan bir strateji geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. ƒ Üçüncü olarak, bilgi temelli ekonomiye geçişte başarının ekonominin anahtar sektörlerinin işbirliğine, koordinasyonuna ve dengeli gelişimine bağlı olduğu göz önünde tutularak, ağ yapılanmasına ve bilgi dolaşımına uygun bir altyapıyı kapsayan koşullar sağlanmalıdır. Türkiye’de bilgi ekonomisinin yerleştirilmesi için gerekli koşulların oluşturulmasına yönelik politika ve stratejileri ele alan bu rapor, kuramsal çözümlemeler ve uzun vadeli bir sistematik yerine, kısa vadeli çözümlere odaklanarak öncelikli politika ve eylem alanları üzerinde yoğunlaşmakta ve bir dizi eylem alanı önerilmektedir.

12

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

1. KISIM: TÜRKİYE İÇİN YENİ BİR KALKINMA STRATEJİSİ 1. Bölüm:

Bilgi Ekonomisi ve Türkiye

Hızla rekabet avantajlarımızı güçlendirmek; üretkenliğimizi ve kalite standartlarımızı yükseltmek; milli geliri artırmak ve adil bölüşümünü sağlamak; sürdürülebilir istihdam kanallarını yaratmak; ulusal eğitim ve öğrenim sistemimizi iyileştirmek zorundayız. Bunun için de, daha çok ve daha kaliteli bilgiyi özgürce paylaşmamız, “bilgi ekonomisi”ne geçişin koşullarını oluşturmamız ve bunu sürdürülebilir kılmamız gerekiyor… Ekonomi, “diyalektik ikizi” politika gibi, iletişimin örgütlenmesi olarak ağ faaliyeti haline geliyor. Sadece ekonomik faaliyetlerin kendisi değil, ekonominin değer yaratabilmesi için ihtiyaç duyduğu uygun ortam da ağ yapılanmasıyla oluşabiliyor. Hizmet, ürün, pazar bilgisinin dolaştığı ve değere dönüştüğü ekonomi ağları, hukuktan rekabet koşullarının yaratılmasına bir çok temel sorunun çözümüne, dolayısıyla iş yapma ortamının oluşturulmasına odaklanmış “politika ağları” olmaksızın doğru yapılanamıyor. Politika ağlarının başarısı, belli bir faaliyet alanında ortak yarar gözetilerek saptanmış spesifik hedeflere yönelik olarak üretilen politikaları, ilgili tüm tarafların yeterli temsiliyete sahip katılımı ve uzlaşısından kaynaklanan güçbirliği sayesinde “yapılabilir” kılmasında yatar. Ağ modeli, şu ya da bu amaçla toplanan ve devlet katında yetkiye, statüye sahip olmasına rağmen “kararlarını” bir türlü politikaya dönüştüremeyen “üst kurullar”ın yapısından farklıdır. Çünkü etkili bir politika ağının temeli, politika üretilen alan paydaşlarının özgür ve adil katılım imkanına dayanır. Bu, ağdaki düğümleri oluşturan ortaklıklar, paydaşlıklar arasındaki iletişim yoluyla varılan uzlaşı temelinde, yatay koordinasyon mekanizmalarıyla işleyen gayri merkezi bir etkileşim modelidir. Türkiye’de bilgi ekonomisinden kamu yönetiminin yeniden yapılanmasına demokratikleşmeden kalkınmaya hemen her alanda katılımcı politika ve karar verme ağlarının oluşturulması hayati bir önceliktir. Bilgi ancak ağlar üzerinde dolaşıma ve paylaşıma açılarak değer yaratabiliyorsa, bilgi ekonomisini ve bilgi toplumunu hazırlayacak olan ekonomik ve yönetsel model de ağ biçimi yapılanmalar temelinde şekillenmelidir. Ağlar, bürokrasi tarzı hiyerarşik örgütlenmelere ya da pazar koşullarına tabi salt çıkar temelli örgütlenmelere alternatif oluşturan bir sosyal koordinasyon biçimidir. Ağ biçimi yapılanmalar arasındaki yatay koordinasyon, ilgili tarafların katılımını kolaylaştırmakta ve sosyal yarar katsayısını artırmaktadır. Ağ biçimi yapılanmalarda gayri merkezi koordinasyon arayışlarından doğan uzlaşıya dayalı sosyal yönetişim alanı, genellikle "ağ yönetişimi" olarak adlandırılmaktadır.

13

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Bu yönetişim tarzının baskın yönelimi, koordine edilmesi ve dengelenmesi gereken birbirine bağlı çıkarlar etrafında buluşmak, etkileşim biçimi ise kamu aktörleri, özel sektör ve sivil toplum paydaşlarının çoktaraflı anlaşmalarıdır. Bu bakımdan ağ yönetişimi özü gereği gayri merkezi, yatay koordinasyona dayalı, esnek ve katılımcı bir yönetsel modeldir. Bir ağın ancak onu oluşturan düğümler arasındaki karşılıklı ilişki ve etkileşim imkanı sayesinde mümkün olabilmesi gibi, ağ yönetişimi de onu oluşturan paydaşlara sunduğu demokratik katılım imkanları ölçüsünde hayat bulabilir. Bir tür "katılım forumu" olarak ağ yönetişimi, demokrasiyi kalkınma için bir araç haline getirmeden kendinde bir amaç olarak konumlayarak, bilgi ekonomisi hedeflerini, yani demokratik bir ortamda ekonomik ve sosyal kalkınmayı mümkün kılabilir. Örgütsel ve yönetsel modellerde köklü dönüşümler yaşanıyor. Bilgi çağının yeni yönetsel paradigmaları rekabet ve işbirliği kavramları arasındaki geleneksel karşıtlığı ortadan kaldırıyor. Internet temelli iletişimin dijital altyapısı ve çevrimiçi etkinlikler karar verme, yönetme ve hizmet sunma modellerini dönüştürüyor. Bu dönüşüm, ağ yapılanmalarının bağlantı imkanını toplumsal ilişkilerin ve iş yapma ortamının temeline yerleştirerek, rekabet ve işbirliğini aynı zaman - mekan boyutunda mümkün hale getiriyor. Bilgi ekonomisinin paradigmaları, kesintisiz iletişimin ve sürekli ilişkinin koşul olduğu bir faaliyet ortamını dayatıyor. Bir ülkede bilgi ekonomisine geçişi sağlamanın ve bilgi toplumunu yaratmanın yolu, karar verme, politika ve strateji geliştirme, iş yapma süreçlerinde çok taraflı ortaklıklardan geçiyor: hükümet, kamu sektörü, iş dünyası, tüm çeşitliliği içinde sivil toplum kuruluşları, yurttaş inisiyatifleri, sendikalar, üniversiteler, medya gibi bir çok paydaşı, yani toplumun örgütlü tüm kesimlerini dahil eden, giderek bütün yurttaşları örgütlenmeye cezbeden ve toplumun yapısını dönüştüren ortaklıklar… Tüm paydaşların çıkar ve sorumluluklarının dengelendiği, katılımcı, gayri merkezi ve yatay koordinasyona dayalı demokratik bir ağ yönetişimi, bilgi ekonomisinin gelişmesi için en uygun yönetsel modeli sunuyor. Bu paradigma dönüşümünün önündeki en büyük engel ise, sanayi toplumunun kazanan – kaybeden ikilemine koşullanmış rekabetçi ekonomik ilişkilerine ve merkeziyetçi dikey örgütlenme modeline dayalı zihinsel yapıdır. Bu durum, merkeziyetçiliğin ve hiyerarşinin kökleştiği ülkemiz için özellikle geçerlidir. Herkesin kazanabileceği etkili bir işbirliğini mümkün kılacak yönetsel modeller ve buna uygun zihinsel çerçeve henüz oluşmuş değildir. Bu katılımcı ortaklık yapısı kolektif zihinde karşılığını bulmamış da olsa, gerek kamu gerekse özel sektörde bilgi ekonomisi paradigmalarının yaratacağı etkililik ve verimliliğe yönelik ciddi bir talep vardır. Kamu sektörü iş dünyasının verimlilik modellerini uyarlamaya çalışırken, iş dünyası da kamusal yarar ile ilgili alanlarda giderek daha çok faaliyet göstermeye başlamaktadır. Sivil toplum 14

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

kuruluşları, yurttaş inisiyatifleri gibi çok taraflı örgütlenmeler ise, doğaları gereği gayri merkezi yönetsel modele daha yakın durmaktadırlar. Bu çekim hareketini, taraflar arasındaki bu yakınlaşmayı toplumun en geniş kesimlerinin üzerinde uzlaştığı politika ve stratejilerle değerlendirip, ortak bir amaca, ortak sorumluluk ve dengelenmiş çıkarlara, karşılıklı güvene dayalı, çok paydaşlı bir ortaklık modelini ulusal ölçekte hayata geçirmemiz gerekiyor. Bilgi temelli ekonominin küresel ölçekte büyümesi, tüm ülkeler için önemli fırsatlar sunduğu gibi, ülkeler arasındaki eşitsiz rekabetten kaynaklanan ciddi sorunlar da doğuruyor. Hala geniş çapta yoksullukla savaşan, siyasi, yönetsel ve ekonomik kurumları zayıflık içinde olan ve ekonomik örgütlenmenin merkezi biçimlerinden yeni tarz örgütlenmelere geçişte güçlükler yaşayan ülkeler bu sorunları daha derin yaşıyor. Bilginin yarattığı ekonomik değerlerin ülke sınırları içinde eşit ve adil bir biçimde paylaştırılamaması bilgi ekonomisine geçiş sürecini baltalamaktadır. Bilgi ekonomisinin paradigmalarına uygun yetenekli insan kaynağının yaratılması, toplumun en geniş kesimlerine yayılmış bir “bilgi kültürü”nden, “bilgi okuryazarlığı”ndan geçmektedir. Bu bağlamda, “e-Türkiye girişimi”nin, katılımcı bir platformda geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamlı projenin, gerek “eAvrupa+” programı, gerekse bilgi ekonomisi yönelimli demokratik bir insani ve ekonomik kalkınma stratejisi çerçevesinde ele alınması, ülkemiz için hayati önceliği olan bir ulusal politika konusudur. Bir yandan, "eAvrupa+" planına entegre, kapsamlı bir "e-Türkiye" programı, hukuksal, kurumsal ve teknolojik altyapılarıyla gerçekleştirilirken; eşzamanlı ve bağlantılı bir biçimde, en çok yoksunluk içinde bulunan kesimlere öncelik tanıyarak, tabandan tavana ve yatay koordinasyon içinde bütünsel olarak geliştirilecek, merkeziyetçi olmayan, demokratik bir insani, sosyal ve ekonomik kalkınma modelini hayata geçirmek zorundayız. Gerek diğer ülkelerle aramızda gerekse sınırlarımız içinde giderek büyüyen dijital ve kültürel uçurumun önüne geçmemiz için, fizik, dijital, insani ve sosyal kaynakları eşitlikçi ve adil bir temelde oluşturmamız; yani bilişim teknolojilerini ve bağlantı imkanını, içerik geliştirme donanımını, bilgi okuryazarlığı ve yaşam boyu öğrenim fırsatlarını, yeni örgütlenme ve sosyal ilişki modellerini herkesin erişimine sunmamız gerekiyor. Türkiye’de bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna geçiş, hayati bir öncelik taşıyor. Bu yüzden de, bilmek, daha çok bilmek ve bu bilgiyi paylaşmak zorundayız. Çünkü ancak özgürce dolaşan ve adil bir biçimde paylaşılan bilgi değer yaratır.

15

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Bu değer platformunun oluşması, ulusal ölçekte dağınık bir çok ağı birbiriyle konuşturmak, anlaştırmak ve senkronize etmekten geçiyor. Tüm kurum ve kuruluşlarıyla kamu ağları; sektörel birlikler, organizasyonlar ve ticari kuruluşlar bünyesinde işleyen iş dünyası ağları; sivil toplumun ülkenin sosyal, ekonomik ve siyasi hayatında etki yaratma yeteneğine sahip dinamik kesimlerinin kurduğu ağlar… Bu ağlar bilişimin etkin ve akılcı kullanımıyla, bilgi yönetimi ve sistem entegrasyonuyla, ama her şeyden önce toplumun en geniş kesimlerinin güçbirliği ile uyumlaştırılmalı ki, bilgi ekonomisinin paradigmalarına uygun, katılımcı ve etkili ulusal karar verme ve politika üretme ağları yaratılabilsin. Bu raporda önerilen bilgi ekonomisine geçiş stratejisi: önceliği yurttaş katılımına veren; “demokratik yönetişim” anlayışı üzerinde temellenen; bilgi ve iletişim teknolojilerinin etkin ve akılcı kullanımı yoluyla katılım imkanını, şeffaflığı ve verimliliği artırmayı amaçlayan; bir yandan, Avrupa Birliği’nin “eAvrupa+” planına entegre, kapsamlı bir “e-Türkiye” programı, hukuksal, kurumsal ve teknolojik altyapılarıyla hayata geçirilirken; eşzamanlı bir biçimde, en çok yoksunluk içinde bulunan kesimlere öncelik tanıyarak, tabandan tavana ve yatay koordinasyon içinde bütünsel olarak geliştirilecek, merkeziyetçi olmayan, demokratik bir insani, sosyal ve ekonomik kalkınma modeli üzerinde temellenen bir yapı öngörmektedir. Özü itibarıyla bir “ağ yönetişimi” olan ve ilgili tüm tarafların katılımcı ortaklığı üzerinde temellenen ve “e-yönetişim” adıyla anılması yerinde olacak bu yapının, yalnızca teknik bir uygulamalar bütünü olmanın ötesinde, ekonomik ve sosyal değer kaybını önleyerek bilgi temelli ekonomi ve bilgi toplumuna geçiş için yeni değerler yaratacak bir biçimde hayata geçirilmesi, Türkiye açısından hayati bir önceliktir. Bu hedefe ulaşmanın yolu ise, katılımcı toplumsal ve ekonomik politikalarla, bilgi ve iletişim teknolojilerinin kamusal yarar gözetecek sürdürülebilir bir kalkınma programı çerçevesinde topluma entegre edilmesinden geçmektedir. Demokrasi ve kalkınma hedeflerinin ortaklığını temsil eden bir ulusal e-yönetişim stratejisi, ancak politika üretme ve karar verme mekanizmalarında en etkin demokratik katılımı sağlayarak bilgi ekonomisine geçiş koşullarını oluşturabilir ve Türkiye’yi bir “bilgi toplumu”na dönüştürebilir. “Önce hizmet, sonra demokrasi”, ya da “önce kalkınma sonra demokratik katılım” tarzı yaklaşımlar ülkemizi bilgi toplumuna değil, olsa olsa uluslararası bilgi ekonomisinin cirit attığı bir “bilgi pazarı”na dönüştürecektir. Toplumun tüm kesimlerini kapsamayan bir strateji, eyönetişimi hayata geçiremeyecektir. Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna geçiş, bir ulusal irade ve seferberlik konusu olarak algılanmak zorundadır… Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunu gerçekleştirmiş, uluslararası toplumda hak ettiği saygın yeri almış bir Türkiye için, katılımcı bir temelde konumlanmış politika ve stratejiler doğrultusunda ulusal seferberliğin derhal başlatılması gerekmektedir. Daha da önemlisi, bu seferberliğin, konjonktürden etkilenmeyen, toplumun en 16

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

geniş kesimlerinin uzlaşısını temsil eden, hukuksal meşruiyete sahip ve bağlayıcı bir “Ulusal Sözleşme” ile sonuçlanması bir zorunluluk olarak belirmektedir.

2. KISIM: BİLGİ EKONOMİSİNE GEÇİŞ STRATEJİLERİ 2. Bölüm:

Ekonomik ve Kurumsal Çerçeve - Bilgi Ekonomisine Uygun Bir İş Ortamı

Küresel bilgi ekonomisinde Türkiye’nin rekabet avantajlarının artırılması, bilgi ekonomisine uygun bir iş yapış ortamının, bunu mümkün kılacak etkili ve verimli bir kurumsal rejim ve hukuksal altyapının oluşturulmasına bağlıdır. Bu hedef, özel ve kamusal girişimlerin doğru bir temelde etkileşimiyle, hükümet, iş dünyası, akademi, sivil toplum kuruluşları ve toplumun en geniş kesimlerinin katılımını mümkün kılan bir yönetişim modeliyle mümkün olacaktır. Bilgi ekonomisi ancak ilgili tüm tarafları içine alan etkin ortaklıklarla gelişebilir. Türkiye, her ne kadar dış pazarlarda önemli bir konuma sahip olsa da, geniş iç pazarın, "genç nüfusunun" ve uygun coğrafi konumunun avantajlarını yeterince kullanamamaktadır. Türkiye, ancak genç nüfusunun bilgi ve iletişim teknolojileri ile entegrasyonuna "yaşamboyu öğrenim" süreci içinde öncelik ve hız kazandırmasıyla, ucuz iş gücünden ziyade nitelikli insan kaynakları üzerinde temellenen bir rekabet avantajı yaratabilir. KOBİ’ler bilgi temelli üretimde sahip olmaları gereken girişimcilik gücüne ve rekabet avantajına sahip olmak bir yana, üst üste gelen krizlerle yok olmanın eşiğine gelmiştir. Büyük ölçekli firmalar ve KOBİ’ler arasındaki ağ ilişkileri zayıftır. Vergi yükü, OECD standartlarının çok üstünde olup, KOBİ’ler başta olmak üzere tüm sektörlerin bilgi temelli ekonomideki başarısının önünde bir engel olarak durmaktadır. Yolsuzluk, iş yapmanın maliyetini katlanılmaz ölçüde ağırlaştırmaktadır. Doğrudan yabancı yatırımın önündeki hantal bürokratik süreç engeller yaratmaktadır. Yatırım ortamının iyileştirilmesi ve bu sürecin etkili bir biçimde dönüştürülmesi gerekmektedir. Ekonomide kamunun ağırlığı OECD standartlarının çok üstünde olup, verimsizlik yaratmakta ve bu verimsizlik tüm ekonomiye yük getirmektedir. Makroekonomik istikrarsızlık, tüm sektörlerde inovasyon çalışmalarını olumsuz etkilemekte, AR-GE çalışmalarına bütçe ayrılamamasına, bilgi yoğun ürün ve hizmetlere yönelik talebin oluşmamasına ve üretim süreçlerine yeterince yatırım yapılmamasına yol açmaktadır. Her şeyden önemlisi, merkeziyetçi yönetsel yapı, hükümet, kamu, iş dünyası ve sivil toplum arasında etkin bir yönetişimin oluşmasını engellemektedir. Acil bir kamu yönetim reformuna ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm bu konularda etkili ulusal politikalar geliştirilmesi ve bunun katılımcı bir yapı içinde gerçekleştirilmesi hayati bir öncelik olarak belirmektedir. Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna geçiş “e-Türkiye” girişiminin de temel hedefidir. Bu projenin önünde duran en büyük engellerin teknik ve hukuksal altyapı sorunları olduğu konusunda ise hemen herkes uzlaşmaktadır. Bir ülkede 17

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

bilgi ekonomisine geçişin sağlanması ve bilgi toplumuna ulaşılması hedefleri, bilgi ve iletişim teknolojilerini herkesin erişimine açacak bir teknik altyapının yanı sıra, bu hedefleri mümkün kılacak bir hukuksal altyapının ve uygun bir iş yapış ortamının kurulmasına da bağlıdır. Bu altyapının adil ve eşitlikçi olması, insani ve ekonomik kalkınmaya uygun bir ortam yaratması, ülkenin küresel rekabet avantajını desteklemesi ise, hukuk devleti ilke ve normlarına uygun olarak geliştirilmesine bağlıdır. Bilgi ekonomisinin niteliğine uygun düzenleme alanlarını bilgi ekonomisine uygun bir iş ortamı yaratmak özelinde değerlendirmek gerekirse, bu alanları iş yapma ortamının iyileştirilmesi, bilgi güvenliğinin sağlanması, fikri mülkiyet haklarının korunması, gerekli teşvik mekanizmalarının kurulması olarak sayabiliriz. Bilginin ekonomik katma değer yaratabilmesi ve üretim süreçlerinde girdi olarak kullanılabilmesi, öncelikle bilgi temelli iş yapacak girişimcilerin uygun bir iş ortamında faaliyette bulunabilmelerine bağlıdır. Uygun iş yapabilme ortamı ülkenin makro ekonomik durumuyla yakından ilişkilidir. Yüksek enflasyon, kronikleşmiş ekonomik krizlerin yaşandığı bir ortamda herhangi bir sektörden verimli ve karlı yatırımlarda bulunması beklenemez. Bu durumun aşılması için makroekonomik dengeleri uluslararası standartlar düzeyine getirecek yapısal reformları bir an önce hayata geçirerek bunları kararlılıkla uygulamak gerekmektedir. Bununla birlikte bilgi ekonomisine uygun iş yapma ortamının yaratılabilmesinde “firma” odaklı bir takım düzenlemelere gitmek gerekmektedir. Öncelikle Ticaret Hukuklarında sınırlı sayıda belirtilen ortaklık biçimleri bilgi ekonomisi ilişkilerinde giderek daha karmaşıklaşmakta, çoğu zaman da bireysel ekonomik katma değer yaratma gücü bireysel girişimciliği ön plana çıkarmaktadır. Bireysel bilgi üretme kapasitesinin giderek artması ve bireysel bilgi üretme gücünün yerel ve küresel ağlarda dolaşıma sokularak ekonomik katma değer yaratma gücünün keşfi, mikro ölçekte şirketler hukuku kurallarının bireylere de uygulanabilmesi gerekliliğini daha baskın bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu duruma en güzel örnek Avrupa Birliği’nde örneği görülen “Tek Ortaklı Anonim Şirket” modelidir. Bireysel girişimcilik teşviki yönünde yapılabilecek bu tarz bir düzenlemenin yanı sıra, ortaklık ve işbirliği modelleri özelinde yapılacak düzenlemelerle de bilgi ekonomisinin küresel ekonomiyle doğrudan ilişkisi nedeniyle yabancı sermaye yatırımları, yabancı ortaklıklar ve çok uluslu şirket modellerinin daha az bürokratik süreçlerle donatılmış, bu tarz işbirliklerine gidecek girişimciler için anlaşılır ve maliyetine katlanılabilir düzeye çekilebilmiş olması gerekmektedir. Burada kullanılacak uygun hukuksal enstrümanlar ise mevzuatın basitleştirilmesi, uluslararası model kanunlarla uyumlaştırılması, vergi ve şirket kuruluş süreçlerinin bürokrasiden ve belge toplama karmaşasından uzaklaştırılarak tüm bu süreçlerin bilgi ve iletişim teknolojilerinin de kullanılması yoluyla daha hızlı ve etkin bir hale dönüştürülmesi sayılabilir.

18

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

“Firma” odaklı düzenlemelerde KOBİ’lerin özel bir önemi vardır. KOBİ tanımını farklı hukuksal düzenlemelerle farklı biçimlerde yapmak yerine tüm mevzuatlarda geçerli olabilecek, basit, kapsayıcı bir KOBİ tanımlaması yapılarak bu tanım kapsamında değerlendirilecek KOBİ’ler için bilgi ekonomisi hizmetleri, yatırımları ve üretimleri için vergi muafiyeti getirilmelidir. KOBİ’lere özel destek, teşvik ve danışma mekanizmaları tesis edilerek sadece belli bir sektöre yönelmiş olan KOBİ’ler için değil tüm sektörleri kapsayan geniş KOBİ tanımlaması çerçevesinde değerlendirilen tüm firmalar için bu destek, teşvik ve danışma hizmetlerinden faydalanması sağlanmalıdır. Örneğin ülkemizde KOBİ’leri desteklemek amaçlı kurulan ve faaliyetlerini sürdüren KOSGEB’in kuruluş kanunu gereğince sadece “imalat sektöründe” faaliyet gösteren firmalara hizmet vermesi, bilgi ekonomisinin temel ve dinamik sektörü olan “hizmet sektörünün” bu kuruluşun hizmetlerinden yararlanmasını engellemektedir. Bu nedenle KOSGEB’in kuruluş kanununda yapılacak değişiklikle sektörel kısıtlama kaldırılmalı, hizmet sektörüne yönelik özel destek, danışma ve teşvik mekanizmaları geliştirilmeli ve son olarak da KOSGEB desteklerinden “hizmet sektöründe” faaliyet gösteren firmaların da yararlanması sağlanmalıdır. Firmalar bilgi ekonomisinin tanımlanmış sahasında işlemlerde bulunurken, belirli özel düzenlemeler çerçevesinde korunmaları gerekmektedir. Ticari işlemler düzeyinde hukuki korunma sağlayacak bu mekanizmaların başında etkin bir “fikri hak” korunması gelmektedir. “Fikri Hak” korunması girişimciliği, yaratıcılığı ve inovatif gelişimi destekleyen en önemli itici güçlerden biridir. Bilgi ekonomisinin temelinde bulunun bilgi ve bunun kodlanarak ticari yaşama ve kamuoyuna aktarılmış şekli olan enformasyon (information), ve enformasyonun bir bütün teşkil ederek fikri hak korunmasına temel teşkil eden eser arasında hukuki bağ ve bu bağın yönlendireceği ilişkiler düzenlemenin konusunu oluşturmaktadır. Bilgi toplumunda bilginin sınır tanımadan özgürce paylaşılması ilkesi ile yaratıcılığın korunması ilkesi arasındaki dengenin doğru kurulması gerekmektedir. Özellikle fikri hak korunması dışında kalan ancak ticari sır olarak korunabilen ve bilgi ekonomisinde yetkinleşmek bakımından çok önemli bir konumda bulunan “know-how”ın korunmasını ve toplumun da bu “know-how”dan yeterince faydalanmasını sağlayacak düzenleme ve teşvik mekanizmaları geliştirilmelidir. Teknoloji ve know-how transferini teknolojide yetkinleşmek ve bilgi ekonomisinde rekabet üstünlüğü elde etmek için kullanmak isteyen ülkelerin bu teknolojilerin ve “know-how”’ın yaratıcılarını yeterli düzeyde koruyarak onları ülke içinde yatırım yapmaya teşvik ettikleri görülmektedir. Ülkemizde de, bu raporda önerilen ve “Ulusal Sözleşme”de çizilen yol haritasına uygun olarak belirlenen alanlarda, teknoloji üreten firmaların yerel ağla bağlantılı ve yerel ortaklıklarla işbirliği içersinde olan yapılar kurmasını özendirici ve teşvik edici mekanizmalar geliştirilmelidir. Bununla birlikte ülkede yaratılan yeniliklerin dış pazarlarda korunması ve rekabet avantajı sağlamasının en önemli unsurlarından biri olan “uluslararası patent” başvurularında devletin destekleme payı arttırılmalı ve uluslararası patent başvurularında özellikle KOBİ’lere gerekli olan destekler sağlanmalıdır. “Fikri Haklar”ın korunmasında gerek ülkemiz hukukunda gerekse de karşılaştırmalı hukukta çok önemli bir yere sahip olan “Meslek Birlikleri”nin statüsü 19

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

güçlendirilmeli, özellikle bilgi ekonomisinin önemli dinamiklerinden biri olan yazılım sektörünün bir “Meslek Birliği” çatısı içersinde örgütlenmesi sağlanmalıdır. Bilgi Ekonomisi firmalarının özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerini etkin ve yoğun olarak iş süreçlerinde kullanmaları, bilgi ekonomisi ürün ve hizmetlerinin dağıtımında ağın çok önemli bir işlev yüklenmesi ağ güvenliği ve bilgi güvenliği konularını gündeme getirmektedir. Kağıt temelli, makine gücü yoğun, sanayi devrimi mekanizmaları ve süreçlerini temel alarak kurgulanan iş dünyasına yönelik hukuksal düzenleme enstrümanları, bilgi ekonomisin yeni iş süreçleri, gayri maddi (intangible) ürün ve hizmetleri kapsama almakta zorlanmaktadır. Bu durum kimi zaman hukuksal yorum sorunu olmasına rağmen kimi zaman da özel düzenleme yapma ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Bu ihtiyaçlardan en önemlisi sayısal ortamda gerçekleştirilen işlemleri hukuk sistemi içersinde koruma altına alacak elektronik imza yasalarıdır. Elektronik imza yasaları içersinde öngörülen mekanizmalar yoluyla sayısal ortamda gerçekleştirilen işlemlere hukuki korunma sağlanırken aynı zamanda teknik açıdan bu işlemlerin orijininin tespiti, gizliliği, bütünlüğü ve inkar edilmezliği sağlanmaktadır. Elektronik imza yasaları hazırlanırken dikkat edilmesi gereken temel bir takım ilkeler vardır. Meclis Genel Kurulunda Ocak ayında kanunlaşan “Elektronik İmza Kanunu’nu da bu ilkeler ışığında hassasiyetle gözden geçirilerek gerekli değişiklikler yapılmalıdır. Bu ilkelerden birincisi, ülke içersinde hali hazırda kurulmuş ve yatırımları yapılmış olan elektronik bilgi güvenliği sistemleri göz önünde bulundurularak, karşılaştırmalı hukuk ve dünya uygulamaları da dikkate alınarak, belirli bir teknoloji üzerinde tutarlı uygulamaların kanun içersinde yer almasıdır. Dünya pratiği ve Avrupa Birliği ülkelerine bakıldığı zaman %90 aşan bir oranda elektronik imza uygulamalarında “açık anahtarlı altyapı” (public key infrastructure) teknolojisi kullanıldığı ve kanunlaştırılmalarında da bu teknolojiyi temel alan çözümlemeler üretildiği gözlemlenmektedir. Düzenlemelerin belli bir teknoloji hedef olarak gerçekleştirilmemesi gerektiği yolundaki teknoloji yansızlık (technology neutrality) ilkesi ile bu tutum çelişki yaratıyor gibi görünse de, mevcut ihtiyaçlar ve dünya pratiği tutarlı bir düzenleme yapılmasını için bu durumu gerekli kılmaktadır. Bununla birlikte, Yasa bünyesinde diğer elektronik imza teknolojilerinin kullanımına izin veren mekanizmaların bulunması teknoloji yansızlık ilkesini sağlayacaktır. Diğer bir ilke de, elektronik imza kullanımı konusunda belirli standartların sağlanarak elektronik imzaların küresel ağlar ve farklı etki alanlarında kullanılabilecek bir yapıda üretilmesin sağlanması ve imzaların yaratımına temel oluşturan elektronik sertifikaların karşılıklı işlerliliklerini (inter-operability) gerçekleştirecek mekanizmaların tasarıya uyarlanmasıdır. Bir diğer özellik de Elektronik Sertifika Hizmet Sağlayıcılarının sadece Yasaya göre hukuk alanında elle atılan imza ile aynı hukuki etkiye sahip olacak elektronik imzaların yaratılması için gerekli olan sertifikaların üretimi konusunda kanun kapsamında sayılması (Avrupa Birliğinde bu durum “ihtiyari akreditasyon” (voluntary accreditation) olarak nitelendirilmektedir), bu gruba girmeyen sertifikaların üretiminde ve dağıtılmasında kanun kapsamında sayılmamasıdır. Son olarak, elektronik imza kanunları veya bu kanun kapsamında çıkarılacak diğer hukuki enstrümanlar yaratılırken göz önünde bulundurulması gereken en önemli hususlardan biri de, elektronik imzanın 20

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

kullanılacağı etki alanlarının yapılandırılmasında model olarak anılan ve dünya pratiğinde en çok uygulanan “hiyerarşik güven modelinin” temel alınarak gerekli düzenlemelerin yapılmasıdır. Bilgi Ekonomisi içersinde iş yapış ortamı, sadece bilgi ekonomisinde katma değer yaratan girişimcilerden ibaret olarak görülmemelidir. Bilgi ekonomisi ürün ve hizmetlerinin yöneldiği tüketicilere de gerekli hukuksal güvenceler tanınmalıdır. Bunlardan en önemlisi “kişisel verilerin korunması” mekanizmalarının etkin kılınmasıdır. “Kişisel verilerin” gerek özel sektör gerekse de kamu kesimi tarafından işlenmesinde belirli standartların, ilke ve kuralların getirilmesi hem dijital çağda mahremiyeti sağlayacak etkin bir hukuksal korunmanın kapısını aralayacak, hem de tüketicilerin elektronik ortamda güvenle işlem yapmalarının elektronik imzanın yanı sıra bir diğer güvencesi olacaktır. Ülkemizin yüklendiği uluslararası taahhütlerinin de bir gereği olarak “Kişisel Verilerin Korunması Kanun Tasarısı”, bilgi ekonomisinin temel yapı taşının enformasyon olduğu da göz önünde bulundurularak bir an önce kanunlaştırılmalıdır. Bununla birlikte özellikle devletin elinde bulunan, ancak mevcut tasarı ile yeterince korunmayan kişisel veriler konusunda da tasarıda gerekli değişikliklere gidilmelidir. SPAM, veri madenciliği (data mining) gibi kişisel mahremiyeti ihlal eden ve kişisel haklara tecavüz teşkil eden fillerin özellikle sektörel öz-düzenleme (self-regulation) mekanizmaları ile desteklenerek “Kişisel Verilerin Korunması Kanunu” çerçevesinde ele alınması gerekmektedir. Bilgi ekonomisine uygun iş yapma ortamında en önemli alanlardan biri de, bilgi ekonomisi girişimcilerinin devletle olan ilişkilerini hangi kanalları kullanarak sürdüreceği meselesidir. Bilgi ve iletişim teknolojilerini etkin olarak kullanan bilgi ekonomisi girişimcilerinin devletle olan ilişkilerinde de bu teknoloji kanalını kullanmaları iş süreçlerinin bir gereğidir. Devlet içersinde özelikle iş dünyası ile kurulan ilişkilerde bu teknolojilerin etkin kullanılması, daha açık bir ifadeyle edevlet uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bu nedenle e-belge, efatura, e-ihale, gümrük ve vergisel işlemlerin elektronik ortamdan gerçekleştirilmesi gibi alanlarda gerekli düzenlemelere acilen gidilmesi gerekmektedir. Bu düzenlemelerin mevcut kamu yönetimi içersinde etkin kılınabilmesi için de ikincil mevzuatlardaki engeller kaldırılmalı, düzenlemelerin etki ve sonuçları ölçümlenmelidir. Yine bilgi ekonomisine uygun iş ortamı yaratmakla ilgili olarak, rekabet avantajını güçlendirmek için, “Endüstriyel Kümelenmeler”in Ulusal Sanayi Politikası’nda öncelikli konumda bulunması gerekmektedir. Özel sektör, kamu, akademi ve sivil toplum örgütlerinin Politika ve Karar Verme Ağları’nda aktif katılımları, atılacak olan stratejik adımlarda bilgiyi paylaşan ve yeni bilgi üreten bir yapıda iletişim süreçlerini etkinleştirmeleri aranan faktörlerin başında yer almaktadır. KOBİ’lerin bilgi ekonomisine entegrasyon süreci hızlandırılmalıdır. Yapılacak çalışmaların, kalkınmaya ve büyümeye dönük olarak bölgesel ve makro düzeyde yürütülen diğer çalışmaları tamamlayıcı ve destekleyici bir 21

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

şekilde koordineli olarak ve mikro stratejiler ile desteklenerek yürütülmesi gerekmektedir. KOBİ’lerin bilgi ekonomisine entegrasyon süreci içerisinde ihracat artışı ve büyümeye yönelik faaliyetleri de doğal olarak artacaktır. Küresel ticarette bilgi ekonomisine entegre olamamış ve uluslararası pazar bilgisine erişemeyen firmalar rekabet edemeyecek ve kayıt dışına çıkmak durumunda kalacaklardır. Bilgi ekonomisinin bir diğer katma değer üreten özelliği, yani kayıt dışı faaliyet gösteren KOBİ’lerin ekonomiye kazandırılması gerekliliği uluslararası finans kuruluşları ile yapılan müzakerelerde de tespit edilmiştir. Bilgi ekonomisine uygun bir çerçevede, yani şeffaflık ilkesine göre düzenlenecek olan ihale sistemleri de büyük önem taşımaktadır. Bunun için, kamu alımları başta olmak üzere tüm ihale sistemlerinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin akılcı ve etkin kullanımıyla yaratılacak şeffaf ve hesap verilebilir bir yapıya bir an önce geçmek gerekmektedir. Şeffaf ve tümüyle adil bir ihale sistemi uluslararası yatırımların artması için önceliklerimiz arasında yer almalıdır. “Türkiye Kümelenme Haritası” yapılandırılarak, belirlenen sektörel kümelenmelerin geliştirilmesi, rekabet güçlerinin artırılması faaliyetlerine hız kazandırılmalıdır. “Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kümelenmeleri” 81 il bazında projelendirilmeli ve her kümelenmenin farklılık yaratacak şekilde konumlandırılmasına özen gösterilmelidir. Burada kümelenmenin gerçekleştiği bölgenin kültürel kimliği, farklılığa ve yenilikçiliğe yönelik değer yaratan unsur olarak değerlendirilmelidir. Kümelenmeler, birbiriyle ilişkili firmaların, bilgi üreten organizasyonların (üniversiteler, araştırma enstitüleri, sivil toplum kuruluşları) aracı kurumların ve müşterilerin oluşturduğu ağın birbirine ekonomik değer katan bir birliktelikle yapılanması şeklinde tanımlanan belirli bir coğrafi bölgede yapılanmış üretim zinciridir. Kümelenme küme üyeleri arasında bağlantılar ve bağımlılıklara odaklanır. Kümelenmelerin önemli faydaları, yaratıcılığın artması, altyapı maliyetlerinin düşürülmesi, nitelikli insan kaynağı yönetimine daha kolay ulaşılabilmesi için ilgili eğitim süreçlerinin hızlandırılabilmesi şeklinde özetlenebilir. Bilgi ekonomisine uygun bir iş yapış ortamının kurulması için öncelikler, bireyler ve topluluklar arasındaki iletişim ağını güçlendirmek, mevcut firmaların gelişmelerini desteklemek, firmalar arasında iletişim ağı kurmak, yenilikçilik ve yeni teknolojiler geliştirmek, yeni firmaları ve işgücünü bölgeye çekebilmek, markalaşmak, ihracatı teşvik etmek, pazar stratejisi kurmak, teknik eğilimleri analiz etmek, üretim süreçlerini geliştirmek diye sıralanabilir. Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kümelenmelerini belirlemek ve geliştirmek adına yapılacak olan çalışmalara da bu paralelde hız kazandırılmalıdır. Kümelenme son on yılda rekabetçilik ve ekonomik gelişmenin en temel unsuru haline gelmiştir ve uluslararası ticarette yatırım alanlarının belirlenmesi ve yabancı sermaye akışının yönlendirilmesinde belirleyici unsur olarak değerlendirilmektedir.

22

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Kümelenmenin daha iyi anlaşılmasıyla birlikte, kümelenme modeli ulusal ve bölgesel ekonomik gelişim planlarının vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Başlangıç halindeki kümelenme hedefleri olarak araştırma ve ağ oluşturma, politik hareketler, ticari işbirliği, eğitim ve uygulama, yenilikçilik ve teknoloji, küme genişlemesi olarak tanımlanabilir. İletişim stratejileri çerçevesinde bilginin paylaşımı ve yeni bilgi yaratmak bilgi kümelenmesi ve ekonomik değer üretiminin temel taşlarıdır. Özel sektör araştırma geliştirme faaliyetlerine katlanarak artan bir önem vermelidir. Sanayi-Akademi işbirliği çerçevesinde kuluçka ve risk sermayesi sistemlerini iş yapış süreçlerine yerleştirmek için model geliştirilmesinde özel sektör kuruluşları aktif rol almalıdırlar. Ayrıca kümelenme metodolojisi kapsamında yerel ve bölgesel lider firmalara ihtiyaç duyulacaktır. Kurumsal sosyal sorumluluk çerçevesinde uluslararası rekabet avantajı elde etmek ve sürekliliğini sağlamak için özel sektör temsilcilerinin liderlik görevini üstlenmeleri gerekmektedir. Uluslararası finansman kuruluşlarının devlet politikası olarak ülkelere önerdikleri kuluçka (incubation) ve risk sermayesi (venture capital) sistemlerine firmaların adaptasyon gösterebilmeleri için kararlılık ve üretkenlik göstermeleri gerekmektedir. E-Avrupa projeleri için henüz proje üretemeyen bir yapıda faaliyetlerini sürdüren özel sektör temsilcileri, ne yazık ki henüz açık proje finansman kaynaklarını bile kullanma kapasitesine erişememiştir. “Ulusal Sözleşme” çerçevesinde, risk sermayesinin ve kuluçka sistemlerinin geliştirilmesi konusuna özel bir önem atfedilmelidir. Bilgi ekonomisi için gerekli nitelikli istihdam gücünü yaratmak için özel sektör inisiyatif almalı ve konsorsiyumlar oluşturarak, hazır bekleyen kaynakları kullanmak için harekete geçmelidir. Sorun, proje üretememenin yanı sıra konsorsiyum kurmak için yaşanan koordinasyon eksikliğidir, yoksa bu firmaların yıllık bütçelerini aşan kaynaklar kullanımlarına teşvik olarak verilmek üzere hazırdır. Kararlılık ve üretkenlik gerektiren inovasyon odaklı yeni yapılanmalara gidilmesi bir koşul olarak belirmektedir. İstihdam güçlerinin esnekliğini sağlamak için Politika ve Karar verme ağlarında oluşturulan standartlar gözetilerek, yukarda söz edilen Hukuksal Düzenlemeler bir an önce hayata geçirilmelidir. Bilgi ekonomisine uygun bir iş ortamı ve kurumsal rejim için öncelik, oluşturulacak “Ulusal Sözleşme” çerçevesinde hukuksal düzenlemelere verilmelidir. 3. Bölüm:

İnovasyon Politikaları - Yerli ve Yabancı İnovasyon Geliştirilmesi ve Yerleştirilmesi İçin Kaynaklar, Kurumlar ve Girişimler

23

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

3.1. İnovasyon ve Bilgi Ağlarını Özendirmek Bilgi ekonomisinin temel direklerinden birinin, etkili bir ulusal inovasyon sistemi ve inovasyon yeteneği ile donatılmış bir iş ortamının yaratılması olduğu genel olarak kabul gören bir önermedir. Çünkü, sürekliliği bulunan, pazar yönelimli, bölgesel ve küresel bilgi stokunu paylaşan ve ona katkıda bulunan bir inovasyon süreci, bilgi ekonomisinde ekonomik büyümenin ve rekabet avantajı yaratmanın anahtarıdır. Artık rekabet avantajı, herkesin görece eşit erişim imkanı bulunan küresel pazarlara standart ürünler sunmaktan değil, yeni ürün, hizmet ve süreçleri yaratmak ve onları pazarlanabilir kılmaktan geçmektedir. İnovasyon yeteneği, güçlü bir bilim ve teknoloji temeli üzerinde, temel ve uygulamalı araştırma alanlarını ilişkilendirebilme; araştırma sonuçlarını yeni ürün, hizmet, süreç ve malzemelere dönüştürebilme; bu yenilikleri hızla pazara sunabilme; bölgesel ve küresel araştırma ve inovasyon ağlarına bağlanabilme yeteneğidir. Ancak, “yenilik yaratma gücü” olarak nitelenebilecek inovasyon yeteneğinin rasyonel bir ulusal sistem içinde işlevselleştirilmesi özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından oldukça karmaşık ve zorlu bir süreç olarak belirmektedir. Bilimsel-teknolojik araştırmalar konusunda köklü gelenekleri olan ülkelerde bile, son on yılın endüstriyel yeniden yapılanma ve özelleştirme dalgasının ve kamu kaynaklarındaki daralmanın yarattığı baskıyla ulusal inovasyon sistemleri zayıflamıştır. AR-GE faaliyetleri için ayrılan kamu sektörü bütçeleri dramatik bir biçimde azalmakta, özel sektörün AR-GE katkısı bu zaafı yeterince dengeleyememektedir. Araştırma kurumları ve üniversiteler bölgeselküresel inovasyon ağlarına entegre olmakta güçlük çekmektedir. Merkeziyetçi paradigmalarla yapılandırılan “ulusal inovasyon otoriteleri”, katılımcılığa kapalı hiyerarşik yönetsel modelleriyle koordinasyon karmaşasına yol açmaktadırlar. Bilgi devriminin başlangıcında geliştirilmiş olan “bilim-teknoloji politikaları” ve öngördükleri “ulusal inovasyon sistemleri” hızla dönüşen pazar koşulları tarafından aşılabilmektedir. On yıl öncesinin “Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu” kararlarının tartışıldığı, hala ulusal inovasyon sistemine bir “otorite” aranan ülkemizde durum farklı değildir: İlgili tüm tarafları hesaba katan, ölçme ve değerlendirmeden kaçmayan, bilgi paylaşımından ürkmeyen, gerçekçi hedeflere yönelen bir sistemin acil olarak kurulması gerekmektedir. Mevcut iktisadi sistemin doğası gereği, iktisadi faaliyetlerin merkezinde “firma” bulunmaktadır. Bu yüzden, “Ulusal İnovasyon Sistemi” (ULİS), firmanın inovasyonda yetkinleşmesini ve bu yetkinliğin sürdürülebilirliğinin sağlanmasını hedef almalıdır. Firmanın inovasyonda yetkinleşmesi, elbette, buna katkıda bulunacak başka kurumların da kendi alanlarında yetkinleşmelerini gerektirir. Ama asıl olan firmadır. Onun için, ULİS yapılanmasına firmayı odak noktası alarak başlamak gerekir.

24

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

İnovasyon süreci, sahip olduğumuz ve/veya yeni yeteneklerimizin farklı bileşimlerle bir araya getirilmesini, yeni ürün ve hizmetlerin yaratılmasının içerir. Bu nedenle girişimci özellikler birtakım ek yeteneklerle desteklenebilirse rekabet yeteneği olan değerler ortaya çıkarılabilir. İnovasyon sürecinin en önemli öğesi insan sermayesidir. Zihinsel sermayenin ana kaynağı toplumdur ve bu sermayenin oluşumunda her şeyden önce toplumun kültür tabanı belirleyici rol oynar.

3.2. İnovasyonun Toplumsal Kültür Tabanını Yaratmak İnovasyon ve onu destekleyen bilim ve teknoloji yeteneği, merak eden, sorgulayan, üretmekte ve yeni bir şeyler yaratmakta iddialı bir toplum dokusu üzerinde başarıyla yapılandırılabilir. Onun içindir ki, çocuklarına bu kültürü aşılamayı öne alan bir toplumun eğitim ve öğretim sistemini, ULİS’in dayandığı temel sistemlerden birisi olarak görmek gerekir. Ülkenin eğitim ve öğretim sistemi, bir yandan böylesi bir kültürü aşılarken, özellikle temel eğitim döneminde, çocuklarına çağın teknolojilerine ilişkin temel bilgi ve yetenekleri kazandırmak zorundadır. Çağımıza bilgi ve iletişim teknolojileri hakimdir. Temel eğitimin asgari hedef çizgisi de, bütün bireyleri en az okur yazar olan bir toplum yaratmaktan, en az bilgisayar okur yazarı olan bir toplum yaratmaya çekilmelidir. Yalnızca genç neslin değil, toplumun bütün katmanlarının inovasyon ile ekonomik büyüme ve toplumsal refah arasındaki doğrudan ilişkiye farkındalıklarının yaratılmasının, ülkenin eğitim sisteminin bir misyonu olması gerekir. Bunun için, ülkenin temel eğitim sisteminin, yaşamboyu öğrenim mekanizmaları ile geliştirilmesi gereklidir. 3.3. Firmada İnovasyon Kültür Tabanını Yaratmak Firmaların inovasyon yetkinliği için, sahip oldukları zihinsel sermayenin etkin hale gelmesi yeterli değildir. Şirket kültürünün inovasyon yetkinliğine odaklanmış ve onu destekleyen bir yapıya dönüşmesi gereklidir. Bu kültür tüm iş yapış biçimlerini derinden etkiler. Sürekli öğrenen ve gelişen bir organizasyonel yapı ortaya çıkar. Öğrenme sürecinde başka yenilikçi firmaları izlemenin önemli katkıları vardır. Ayrıca inovasyon yetkinliğine sahip firmaların kuracağı ağ yapıları, sürekli bilgi alışverişi yapmalarını sağlar. Birçok alanda rekabet öncesi işbirliğinden değerler yaratılması sağlanabilir. Firmaların, çalışanlarının inovasyon odaklı ürettiği bilgi, yöntem ve ürünleri dikkatle izlemesi ve desteklemesi gerekir. Firma içi girişim sermayesi uygulaması son dönemde çok sayıda uluslararası rekabetçi firmanın uyguladığı bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda şirket çalışanlarının inovatif fikirlerinin pazara 25

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

taşınması için şirketin sağlayacağı kaynak, yeni bir küçük şirketin kurulmasını ve yeni iş alanlarının açılmasını sağlayabilmektedir. Bu yöntem ile, rekabetçi firmaların, çok sayıda yeni küçük şirket oluşumunu desteklemesi ile, bünyesinde kuluçka sistemi (incubator) denilebilecek bir yeni yapı oluşturması dikkat çekicidir. Bu firmalar çok hızlı hareket edebilen, doğrudan inovasyon odaklı yapıları ile katma değeri yüksek işleri kısa zamanda ortaya çıkarmakta, önemli rekabet gücü kazanmakta ve kazandırmaktadırlar. KOBİ’lerin inovasyona yönlendirilmesi de ekonomi açısından çok kritik bir husustur. Bunun çok önemli iki açılımı vardır. Günümüz rekabet koşullarında artık KOBİ’lerin hayatlarını sürdürebilmeleri rekabet edebilmelerine, dolayısıyla doğrudan inovasyon yetkinlik düzeylerine bağlanmaktadır. Bir de inovasyon kültürünün gerçek anlamda yaygınlaşması, ekonominin ve sanayinin çoğunluğunu temsil eden KOBİ’ler kanalıyla olabilmektedir. Bu anlamda KOBİ’lerin desteklenmesi hayati önem taşımaktadır. AB, 6. Çerçeve Programı kapsamında, KOBİ’ler için özel mekanizmalar oluşturmakta, kaynaklarının %15’in KOBİ’lere ayırmayı planlamaktadır. 6. Çerçeve Programı’nın KOBİ’ler için özel olarak kullandığı model, KOBİ’leri rekabet öncesinde bir araya getirerek, ihtiyaçları olan araştırma ve inovasyon faaliyetlerini üniversitelere ve araştırma merkezlerine yaptırmalarını sağlamaktır. AB, üniversitede ve araştırma merkezinde yapılan bu faaliyetleri, konsorsiyumun idari giderlerini ve eğitim giderlerini finansal olarak desteklemekte ve faaliyetler kapsamında ortaya çıkan tüm fikri hakları KOBİ’lere devretmektedir. ULİS’in de KOBİ’lere özel ulusal teşvik mekanizmalarını aciliyetle gözden geçirmesi, geliştirmesi, yeni modeller ortaya koyması gerekmektedir. 3.4. İnovasyon Sürecini Besleyen Bilgi Kaynaklarını Yaratmak Üniversitelerin ve kamu araştırma kurumlarının inovasyon sürecindeki rolleri, sadece gerekli beyin gücünü sağlamaktan ibaret değildir. Biliniyor ki, ARGE birimleri olan firmalarda bile, AR-GE faaliyetleri gelir düzeyleri ile sınırlı olmaktadır. Firmaların faaliyetlerinde belirleyici rol oynayan, varlıklarını sürdürebilme ve riski en aza indirme güdüsü, büyük ölçekli firmalarda bile, temel ve uygulamalı araştırmalar ile ilgili, çoğu zaman yeterince kaynak ayrılamamasına neden olmaktadır. Firmalar temel ve uygulamalı araştırmalar gibi büyük yatırımlar gerektiren faaliyetlerden kaçındıkları gibi, bazen yeni bir ticari ürün geliştirmek için yapmaları gereken laboratuar yatırımlarını ya da sürekli araştırmacı istihdamını bile göze alamayabilmektedirler. Bunun içindir ki, firmaların AR-GE faaliyetlerinin gerektirdiği harcamaların üstesinden gelebilmeleri için güçlerini birleştirerek sınai araştırma ve rekabet öncesi sınai geliştirme alanında faaliyet gösterecek ortak araştırma birlikleri oluşturmaları istenir. Firmalar açısından daha uygun çözüm, bir kamu araştırma 26

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

kurumunun ya da üniversite sanayi ortak araştırma merkezlerinde olduğu gibi, bir üniversitenin bu konsorsiyuma katılması ve bunların bilgi ve deneyim birikimlerinden, araştırmacılarından ve laboratuar olanaklarından yararlanılmasıdır. Üniversiteler, öğretim üyeleri ve öğrencileri ile yenilikçi kültürün ana unsurlarından önemli bir bölümünü oluşturur. Dolayısıyla üniversite ortamında ortaya çıkan yenilikçi fikirlerin ürün ve hizmete dönüştürülmesi ve fikri mülkiyetin korunması, inovasyon sisteminin önemli bir girdisini sağlar. Özellikle bilgiye dayalı ekonomik süreçlerin başarısı, var olan insan sermayesini etkin kullanmaya dayanır.

3.5. Bilim ve Teknoloji Sistemi ile Üretim Sistemini Konuşturmak Ülkenin bilim ve teknoloji sistemiyle üretim arasında bütünlüğün sağlanamadığı durumlarda, bilim ve teknolojide yeni olan bilgiler ve araştırma yeteneğine sahip insan gücü üretim sistemine taşınamaz; üretim sisteminin değişen beyin gücü ve bilgi gereksinimleri zamanında karşılanamaz ve üniversite-sanayi arasında yaşamsal önemdeki işbirlikleri gerçekleştirilemez. Bunun en canlı örneği Sovyetler Birliği ekonomi sistemi ile Japon ekonomi sisteminin karşılaştırılması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Belirli bilim ve teknoloji alanlarında Japonya’nın çok ilerisinde olan Sovyetler Birliği’nde, bilim, teknoloji ile üretim sistemlerinin buluşturulamaması ekonominin çöküşünde çok önemli bir rol oynarken, bilim ve teknoloji sistemi ile üretim sistemi arasındaki etkileşimin önemini ve inovasyondaki sistematik ilişkiyi çok iyi kavrayan Japonya dünyanın başlıca teknolojik güç odaklarından birisi haline gelmiştir. Ancak bazen bu iki sistemi konuşturmak düşünüldüğü kadar kolay olamayabilmektedir. Her iki sistemin faydasını sağlayacak ilişkilerin kurulması gerekmektedir. Öncelikle her iki tarafın birbirini ve ihtiyaçlarını anlayabilir duruma gelmesi gerekmektedir. Bunu sağlamak için aracı kuruluşların kurulması faydalı olabilmektedir. Bu aracı kuruluşlar bir yandan üniversite ve araştırma merkezlerinin imkan yetenek ve kaynak envanterini oluştururken, bir yandan da sanayinin ihtiyaç ve taleplerini belirlemektedir. Ve bu arz ve talepleri buluşturmak birincil görevleri olmaktadır. Aynı zamanda bu aracı kurumlar, buluşturmanın bir adım ötesi olan işbirliği projesinin hazırlanması ve teknoloji, bilgi transferinin gerçekleştirilmesi için kurumlararası sözleşmenin hazırlanması, projenin takibi ve sonuçların değerlendirilmesi, fikri mülkiyet hakları gibi konularda teknik, idari ve hukuki alanlarda hizmet vermektedir. Bu aracı kurumlara örnek olarak Avrupa’da çok yaygın olan “Yenilikçilik Aracılık Merkezleri” (Innovation Relay Center) verilebilir. Ayrıca dünyada yaygın olarak, birçok üniversite, araştırma merkezi ve firma, sadece bu konularda destek hizmeti veren ‘teknoloji transferi’ birimlerini organizasyonlarında bulundurmaktadır. 27

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

İki sistemi buluşturabilmek için etkileşimlerini sürekli kılacak ve aralarında ortak bir dil yaratılmasını sağlayacak uygun ortamların, bir anlamda organik birlikteliklerin yaratılmasına da ihtiyaç vardır. Bunun için kuluçka merkezleri, teknoparklar, proje pazarları, teknoloji geliştirme bölgeleri vb. etkileşim ortamlarının oluşmasını sağlayacak kuruluşların da ULİS içinde düşünülmesi gereklidir. Teknopark vb. ortamlar firmaları üniversitelerin, araştırma merkezlerinin yakınına taşıyarak yeni olan bilgiye erişim ve öğrenme sürecini kolaylaştırır ve hızlandırır. En az bunun kadar önemli olan bir diğer husus da, bu ortamda bir araya gelen –kümeleşen- firmaların birbirlerinden öğrenmeleri ve stratejik işbirlikleri için çeşitli fırsatlar yakalamalarıdır. Üniversite-sanayi ortak araştırma merkezleri de bu kapsamda düşünülebilecek oluşumlardır. Rekabet öncesi işbirliği yapma kararı alan firmaların, bünyelerine konusunda uzman üniversite/leri de katarak ve TÜBİTAK veya benzer kurumların desteklerini alarak ortak kurdukları ve yatırım yaptıkları merkezler, önemli ölçüde rekabet üstünlüğü sağlayabilecek güç unsurlarıdır. Önemli olan firmaların bu merkezlerde üretilen bilgi ve teknolojinin kendilerine ve pazara adaptasyonunu sağlayabilecek yetkinliklere sahip olmalarıdır. Bir başka çok önemli imkan, bilgi çağının sağladığı nimetlerden yararlanarak elektronik ortamda işbirliklerinin kurulmasıdır. Farklı coğrafyalardaki üniversiteler, araştırma merkezleri ve firmalar, ortak araştırma ağlarını kullanarak bilgi stoklarını çok ileri noktalara taşıyabilirler. Bu paylaşım inovasyon ve ilerleme potansiyelini hızla, katlayarak büyütebilmektedir. AB, 6. Çerçeve Programı kapsamında benzer ortak araştırma ağlarının kurulması için kapsamlı destek mekanizmaları oluşturmuştur. Sözü edilen elektronik erişim-iletişim platformunun kurulabilmesi için buna uygun bir enformasyon altyapısının kurulmuş olması gerekmektedir. Bu altyapı ülkenin hangi coğrafyasında olursa olsun, bilgiye eşit koşullarda, kolay ve hızlı erişimi sağlamalıdır. Enformasyon asimetrilerinin ortadan kaldırılması gereklidir. İnovasyon bir rekabet üstünlüğü yarışıdır. Bu yarışta belirleyici olan etkenlerden birisi, konuya özgü enformasyon ve bilgiye erişim yeteneğidir. Bu, fiziki altyapının (ulusal enformasyon altyapısı) ve bu altyapı üzerine kurulu erişim ağlarının kapasitelerinin yanı sıra bir örgütlenme meselesidir. Gerekli yönlendirmeyi sağlayacak, konuya özgü derlemeleri yapıp kullanıma sunacak, “tek-duraklı erişim” sağlayan (one-stop-shop) bilgi merkezleri, veri tabanları, elektronik arşiv ve kütüphanelere de ihtiyaç vardır. Bir diğer önemli husus da uzman dolaşımını kolaylaştıracak mekanizmalardır. Üniversite öğretim üyelerinin, araştırmacıların sanayideki araştırmalara katılmalarını, buna karşılık sanayide çalışan uzman ve 28

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

araştırmacıların kendi deneyimlerini üniversite mensupları ve öğrencilere aktarmalarını, buralarda yapılan araştırmalara katılmalarını sağlayacak ortamların yaratılması gereklidir. ULİS’te bu tip mekanizmalara da yer verilmelidir. Üniversite mensuplarının sanayi ile iş yapmalarını zorlaştıran, hatta bazen imkansız kılan tüm bürokratik konular gözden geçirilmeli ve uygun iş yapış ortamını oluşturacak önlemler alınmalıdır. Ayrıca uzmanların bilgi ve deneyimlerinin artırılması amacıyla uluslararası platformlarda dolaşımını destekleyici ulusal mekanizmaların oluşturulması gerekmektedir. Bunun yanı sıra AB 6. Çerçeve Programı kapsamında üniversite ve sanayi mensubu araştırmacıların dolaşımına destek olan araçlar bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi “Marie Curie”dir. Bu ve benzer programlardan aktif olarak yararlanılabilmesi için gerekli bilgi düzeyine ulaşılması ve bu bilginin yaygınlaştırılması gerekmektedir. 3.6. Danışmanlık ve Eğitim Hizmetleri Sağlamak AR-GE ve inovasyon yönetimi farklı bir yönetim disiplinini gerektirmektedir. Bu disiplinin edinilmesi, genellikle kendi işlerini yöneten KOBİ’ler açısından daha da önem taşımaktadır. Amaç teknolojinin kolayca ve en ekonomik biçimde edinilmesi ve ekonomik yararı en üst düzeye çıkaracak şekilde kullanılmasıdır. Bir fikrin pazarda kabul görecek yeni bir ürüne dönüşmesi veya mevcut ürünün ve üretim sürecinin geliştirilmesi önemli bir uzmanlık gerektirir. Bunun içindir ki, firmalar yeni bir ürün geliştirirken ve inovasyona, AR-GE’ye adım atarken ihtiyaç duyacakları yönetim bilgisini sağlayacak danışmanlık ve eğitim kuruluşlarına ihtiyaçları vardır. Yeni bir fikri yakalayan ve bu fikri ticari bir ürüne çevirerek iş hayatına atılmak isteyen yenilikçi genç girişimciler ve onların yenilikçi genç firmaları – start-up’lar, spin-off’lar- ULİS açısından kritik önem taşımaktadır. Ve bunların kendilerine kapsamlı yol gösterecek danışmanlık ve eğitim kuruluşlarına ihtiyaçları vardır. Hatta deneyimli iş insanlarının koçluğu büyük fayda sağlamaktadır. Bunları dikkate aldığımızda ilgili uzmanlık alanlarında hizmet verecek sistemlerin ULİS’e kazandırılması önemli bir konu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sistemler, kar amacı güden danışmanlık şirketleri olabildiği gibi, kar amacı gütmeyen organizasyonlar altında oluşturulan yapılar da olabilmektedir. Örneğin bir sanayi odası bünyesinde gönüllü danışmanlık ağının kurulması gibi. Türkiye’de çeşitli STK’ların, Koç Yön-Der gibi benzer sistemleri kurma çabaları olduğu bilinmektedir. Bunların yaygınlaştırılması ve standartlarının belirlenmesi ve izlenmesi gerekmektedir. Ayrıca ‘Akıl Hocaları Ağı’ veya benzer bir ad altında, elektronik ortamda bilgi ve deneyimlerini paylaşmaya hazır uzmanları bir araya getirmek ve zamanla bu ağa ihtiyaç sahiplerini de katmak farklı bir yaklaşım olarak değerlendirilebilir. 29

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

3.7. Finansman Desteği Sağlamak Bütün Pazar ekonomilerinde görülen odur ki, firmalar gerekli bilgi ve beyin gücüne sahip olsalar bile, araştırma ve inovasyon faaliyetlerinin doğasında olan belirsizlikler yatırım kararlarını zorlaştırmaktadır. Bu durumun üstesinden gelinebilmesi için, kamunun yönlendiriciliğine ve finansman desteğine gerek vardır. Yine görünen odur ki, bütün Pazar ekonomilerinde bu gerek yerine getirilmekte, vergi ve finansman politikalarında ve konu ile ilgili yasalarda yapılan düzenlemelerle ya da doğrudan kamu kaynakları kullanılarak yaratılan fonlardan verilen desteklerle, firmalar AR-GE yapmaya ve inovasyona teşvik edilmektedirler. Bu nedenle ULİS, AR-GE ve inovasyon faaliyetleri için finansman desteği sağlamaya yönelik yapılanmaları da içermelidir. Bu yapılanmalar kategorik olarak şöyle sıralanabilir (Kaynak: Ulusal İnovasyon Sistemi, Kavramsal Çerçeve, Türkiye İncelemesi ve Ülke Örnekleri, TÜSİAD Yayınları) •

•

• • • • • •

İş Hayatına yeni atılan ileri teknoloji tabanlı girişimcilere kavram geliştirme faaliyetleri için ilk adım sermayesi (seed capital) sağlayan, bunu başaranlara, ürün geliştirme ve ilk pazarlama faaliyetleri için – girişim ‘start-up’ aşamasındayken- destek veren ve yol gösteren finansman kuruluşları. Kaynak ihtiyacı olan, gelişme potansiyeline sahip, ileri teknoloji tabanlı girişim şirketlerine ticari amaçlarla uzun vadeli sermaye yatırımı yapan risk sermayesi yatırım ortaklıkları ile söz konusu şirketlerle paralarını değerlendirebilmek için yeni alanlar arayan yatırımcıları buluşturan risk sermayesi yönetim şirketleri. Sınai araştırmalar ve rekabet öncesi sınai geliştirme faaliyetlerini teşvik için hibe biçiminde yardım ve ucuz finansman olanağı sağlayan ve yol gösteren kuruluşlar. Yine sınai araştırmalar ve rekabet öncesi sınai geliştirme faaliyetlerini teşvik için, vergi ertelemesi ya da vergi muafiyeti gibi, dolaylı destek mekanizmalarının işletilmesinde rol alan kuruluşlar. KOBİ’lerin AR-GE ve inovasyon faaliyetleri dolayısıyla aldıkları krediler için teminat sağlamak üzere oluşturulan fonlar. KOBİ’lerin danışmanlık hizmetlerine olan ihtiyaçlarını belirleyip bu hizmetleri satın alabilmeleri için onlara yol gösteren ve finansman desteği sağlayan kuruluşlar. Üniversiteler tarafından yürütülen bilimsel araştırmalara finansman desteği sağlayan kuruluşlar. Firmalararası ortak araştırma merkezi ve konsorsiyumlarının, teknoloji hizmet merkezlerinin, üniversite-sanayi ortak araştırma merkezlerinin kurulmasında yol gösteren ve finansman desteği sağlayan ve bu bağlamda, firmaları ortak araştırma yapmaya özendiren kuruluşlar. 30

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

• •

Firmaların teknolojik inovasyon ve AR-GE faaliyetlerinin altyapısını oluşturacak araştırma laboratuarı vb. AR-GE yatırımlarını özendiren yapılar. Üniversite, araştırma merkezi ve firmaların yararlanabileceği uluslararası araştırma ve inovasyon faaliyetleri ile ilgili finansal desteklere başvurmalarını teşvik edici yapılar.

Bu kategorilere off-set’lerin, teknoloji açıklarını kapatmaya ve teknolojide yetenek kazanmaya yönelik kullanılmasını sağlayacak bir mekanizmanın da eklenmesi gerekir. Anılan finansman destek kuruluşları içerisinden risk sermayesi yatırım ortaklıkları ile risk sermayesi yönetim şirketleri hariç, diğer yapılanmalar kamu eliyle ya da kamunun finansman desteği ile kurulup sürdürülmesi gereken yapıdadır. Hatta risk sermayesi yatırım ortaklıkları ve risk sermayesi yönetim şirketlerinin kurulmasını özendirici düzenlemelere de ihtiyaç duyulabilmektedir. Kamunun finansman desteği, inovasyon sisteminin çalıştırılması için hayati önem taşımaktadır. Ancak bu finansman sistemini kurarken üzerinde önemle durulması gereken hususlar vardır. Bu hususlardan bazıları şunlardır: • • • • • • • • • • •

•

Finansman sistemini kurarken, üniversitelere verilen araştırma destekleri ile firmalara verilen araştırma destekleri arasında sistemik bir bütünlük olması. Sistemin oldukça basit, anlaşılabilir, sonuç odaklı, her ölçekte kurum için başvurulabilir olması. Mevzuat engellerinin incelenmesi, çözümler geliştirilmesi. Enformasyon ve bilgi ağının ve altyapısının geliştirilmesi. İnovasyon sistemi için zaman faktörünün önemini dikkate alarak, hızlı çalışan, çabuk sonuç alınarak hayata geçirilen sistemlerin kurulması. Finansman taleplerini değerlendirme kriterlerinin dünya standardında düzenlenmesi, kamuoyuna açık olması. Hantal sistemlerden kaçınılması, mümkün olduğu kadar küçük ama birbirleriyle bağlantıları çok güçlü sistemler kurulması. Bu ilişkilerin ustaca yönetilmesi. Elektronik haberleşme ve internet uygulamalarından üst düzeyde yararlanılması, kağıt trafiğinin en alt düzeye çekilmesi. Finansman sistemlerinin yerel/bölgesel temsilciliklerinin olması, başvuru sahiplerine yol gösterici ve teşvik edici yaklaşımlar gösterilmesi. Finansman sistemlerinin aktif olarak tanıtılması ve pazarlanması. Spesifik olarak kuluçka merkezleri ve teknoloji geliştirme bölgeleri ile ilgili yasa ve mevzuatların gözden geçirilmesi. Gerçek faydaya yönelik uygulamaların kolaylaştırılması. Bu yapılarda faaliyet göstermek isteyen şirketlerin teşvik edilmesi. Ulusal ve yerel düzeydeki ağyapıların oluşturulması ve kümeleşmelerin kolaylaştırılması, bu tür oluşumları cesaretlendirmek için oluşuma katılan firmalara belli vergilerden muaf olma ve benzeri ayrıcalıklar sağlanması. 31

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

3.8. Üretim, İnovasyon, AR-GE ve Yüksek Öğretim Faaliyetlerini İzleyip Değerlendirmek Bu faaliyetlerin ve çıktılarının izlenip değerlendirilebilmesi için başvurulacak standartları ve yeterlilik kriterlerini belirleyen ve bu değerlendirme sisteminin belli kurallar içerisinde çalışmasını sağlayan kurumlarla değerlendirmeleri yapan yapılar inovasyon sürecinin sağlıklı işlemesi için şarttır. Bu yapıların ortaya koyacağı veriler, inovasyon sisteminin sürekli iyileştirilmesi için de önemli fırsatların değerlendirilmesini sağlayabilmektedirler.

3.9. Yönetimlere Düşen Roller Devletin inovasyon sürecindeki kilit rolü, bilim, teknoloji ve inovasyon politikalarının ve bu politikaları hayata geçirmeyi mümkün kılacak uygulama araçları ile yasal ve kurumsal düzenlemelerin tasarlanması ve yürürlüğe konması açısından çok önemlidir. Tasarlanan düzenlemeleri yürürlüğe koymak kadar önemli olan bir başka mesele, uygulamanın izlenmesi, sürekliliğinin sağlanması, alınan sonuçların değerlendirilmesi ve buna göre politikalarda ve uygulama araçlarında gerekli değişikliklerin zamanında yapılmasıdır. İnovasyon sistemik bir meseledir. Eğitim politikasından vergi politikalarına, araştırma politikalarından finansman ve para politikalarına, pek çok politika alanını ilgilendirir. Bu nedenle, hem politikaların tasarlanması hem de uygulanması süreçlerinde çok fazla aktör yer alır. Sistemin ilgili tüm tarafları hesaba katan, ölçme ve değerlendirmeden kaçmayan, bilgi paylaşımından ürkmeyen, gerçekçi hedeflere yönelen bir yapıda kurulması gerekmektedir. İlgili her aktörün söz konusu süreçlerde rol almasının sağlanması devletin görevidir. Politika tasarımına bilim, teknoloji ve inovasyon meseleleri ve faaliyetleri ile ilgili bütün tarafları katmak, uygulamada başarı kazanmanın ön koşuludur. Tabii, bunca aktör arasında gerekli koordinasyonun sağlanması da çok önemli ve gereklidir. Devlet, inovasyon için uygun ortam ve iklimi yaratmak ve inovasyon sürecinin farklı unsurları arasında orkestrasyonu sağlamakta yönlendirici (steering) bir rol oynamalıdır. İnovasyon sisteminin, yerel yönetimlere ve bölgesel ölçekte oluşturulacak yapılanmalara da önemle ihtiyacı vardır. Bu yapılara yetki ve görev verilmesi ve kaynak aktarılması ile çok başarılı uygulamaların ortaya konması mümkündür. Bilgi ekonomisinin paradigmalarına uygun gayri merkezi bir yönetsel yapı içinde bölgesel ve yerel yaklaşımların oluşturulması ve hızlı hareket kabiliyetinin kazanılması ile sonuç odaklı hamleler yapılabilmektedir. Türkiye’de araştırma ve inovasyon faaliyetlerinin çok yoğun olarak, İstanbul, Ankara bölgelerine yoğunlaştığı, altyapı yatırımlarının buralarda yapıldığı dikkat çekmektedir. Bunun Türkiye geneline yaygınlaşması ve bölgesel kalkınma politikaları ile desteklenmesi gerekmektedir. 32

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

“Ulusal inovasyon sistemi” (ULİS) kendi başına bir amaç değildir. Yönetsel ve kurumsal temelde rasyonel görünen bir sistem, inovasyon yeteneğini ekonomi ve toplumun bütününe yayacak, girişimciliği teşvik edecek, katılımcı temelde geliştirilen geniş ufuklu politikaların bir parçası olarak, bilgi ekonomisi ve toplumuna uygun hukuksal altyapı ve yönetsel modeller uyarınca kurulmadıkça rekabet avantajı da yaratamayacaktır. İnovasyon, pazar güçlerini ve pazar dışı oluşumları kapsayan yaratıcı ve etkileşimli bir süreçtir. Gerçekten “ulusal” olarak nitelendirilmeyi hak eden bir inovasyon sistemi, ancak kamu sektörü, özel sektör ve toplumun diğer örgütlü güçlerinin katılımcı ortaklığıyla , devletin yönlendirici rolünü yerine getirdiği bir yapıda kurulabilir. Bu hedef, siyasi ve ulusal “irade”nin buluştuğu bir seferberlik durumunu gerektirir ve bir “Ulusal Sözleşme” konusudur. Bu seferberliği başlatmak üzere, devletin, siyasi kesimden uygulayıcılara kadar tüm tarafların temsil edildiği, karar verici konumundaki özerk bir ‘üst yapı’ oluşturulması gereklidir. Bu yapı, inovasyon politikalarını, inovasyonun nasıl tetikleneceği, desteklenip sürdürülebileceği ve inovasyon için nasıl örgütlenebileceğini belirlemeli, eylem planını hazırlamalı ve görev paylaşımını yaparak planın uygulanmasını sağlamalıdır. 4. Bölüm:

Bilgi Ekonomisinin Sosyal Sermayesi – Yaşamboyu Öğrenim ve Bilgi Okuryazarı İstihdam Güçleri

Ülkeler arasında giderek büyüyen uçurum yalnızca sayısal değildir. “Bilgi uçurumu” kalkınmakta olan ülkeleri çok daha derinden etkilemektedir. AR-GE faaliyetlerinin %91’ini dünya nüfusunun %15’ini oluşturan zengin ülkeler karşılarken. nüfusun %40’ını oluşturan yoksul ülkelerde ise bu oran %1’dir. Bilgi ekonomisi emek talebini de küresel ölçekte dönüştürmektedir. Fiziksel yeteneklerin yerini bilginin kullanımı, ham maddelerin dönüştürülmesi ve ucuz emek istihdamının yerini ise teknolojik uygulamalar almaktadır. Bilgi ekonomisinde rekabet avantajı, yeni bilgi yaratma ve işleme tarzlarına uygun, inovasyon yeteneği ile donatılmış bir insan sermayesi yaratılması koşuluna bağlıdır. Bilgi ekonomisine geçiş sürecinde, bilgiyi işleme, sorun çözme, hem bağımsız olarak hem de takım halinde çalışabilme yetenekleriyle donatılmış, dinamik, risk alabilen, düşünen insanların yetiştirilmesini gerekli kılmaktadır. Bilgi ekonomisinin ihtiyaç duyduğu bu eğitimli, yaratıcı ve yetenekli insanları yaratmanın yolu kuşkusuz eğitimden geçmektedir. Yeni toplumsal ve ekonomik paradigmalar, nasıl iş yapış ve istihdam tarzlarını, topluluk ilişkilerini, yönetsel süreçleri dönüştürüyorsa, geleneksel eğitim ve öğrenim sistemlerini de dönüştürmektedir. . Bilgi ekonomisinin eğitim modeli “yaşam boyu öğrenim”dir. Bu aslında yeni bir eğitim sistemi değil, tüm eğitim ve öğrenim sistemlerini 33

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

rasyonelleştiren bir öğrenim örgütlenmesidir. Bu model, merkezi olarak yönetilen, katı, hantal, öğretici-merkezli geleneksel eğitim sistemlerinin yerine, esnek, öğrenenlerin ihtiyaçlarına odaklanmış, çocukluktan emekliliğe tüm yaşam döngüsünü ve ilköğrenimden yüksek öğrenim ve iş eğitimlerine tüm öğrenim sistemlerini kapsayan bir modeldir. Yaşamboyu öğrenim, yalnızca bilgi ekonomisi için gerekli insan kaynağı açısından değil, gündelik yaşamlarında ve topluluk ilişkilerinde bilgiyi kullanarak bilgi toplumunu oluşturacak insanların yaratılması açısından da hayati önem taşımaktadır. Yaşam döngüsü boyunca bilgiyi yaratan, uygulayan, çözümleyen, sentezleyen ve bunu bir “birlikte öğrenme” sürecine dönüştüren insanların oluşturduğu “öğrenen topluluklar”ı yaratma zorunluluğumuz bulunmaktadır. Çünkü “Bilgi toplumu”, aynı zamanda bilgi ağlarıyla kurulan topluluk ilişkileri anlamına da gelmektedir. Türkiye, bilgi toplumu ve bilgi ekonomisine geçmek için, yaşam boyu öğrenim fırsatını herkesin erişimine açacak bir eğitim reformunu acilen gerçekleştirmek zorundadır. İstihdamı sürdürülebilir kılmanın, adil ve eşitlikçi bir gelir dağılımının, bilgi okuryazarlığını toplumun tüm kesimlerine yaymanın, ulusal inovasyon sistemini geliştirmenin, uluslararası rekabet avantajı yaratmanın, yani insani ve ekonomik kalkınmanın yolu buradan geçmektedir. Bilgi Ekonomisinin en önemli kaynağı “İnsan” dır. Türkiye, İnsan Kaynakları Gelişimini ancak eğitim anlayışında radikal değişiklikler yaparak sağlayabilecektir. Bilgi Ekonomisine geçişi başarmış ülkelerin, öncelikle eğitim reformunu tamamladıkları görülmektedir. Türkiye politikalarına yön verenlerin; eğitimde acilen reform yapılmasına, eğitimin bütçe ve diğer faaliyet planlarında öncelikli duruma getirilmesine özel bir önem vermeleri gerekmektedir. 4.1. Türk işgücünün mevcut durumu 1. Nüfustaki artışın yeni iş alanlarındaki artıştan daha hızlı olması istihdam oranını düşürmüştür. 1923’te yetişkin nüfusun %67’si çalışanlardan oluşmaktayken, 2001’e gelindiğinde Türkiye’de istihdamın toplam nüfusa oranı %29.1’e gerilemiştir. Bu oran Türkiye’yi Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) yaptığı sıralamada 49 ülke içerisinde 48. sırada yer almasına neden olmuştur. .Bu sonucun ortaya çıkmasında istihdam yaratıcı tedbirlerin alınmaması büyük bir rol oynamaktadır . 2. Üniversite mezunları arasında işsizlik oranı daha yüksek olup, yaklaşık her 3 mezundan 1’i işsiz konumdadır. Eğitim ve öğretim sisteminin meslek kazandırmaya yönelik tasarlanmamış olması genç ve eğitimli kesime ait işsizlik oranının yüksek olmasına neden olmaktadır. Ayrıca meslek okulu mezunu çalışanların mesleki ve teorik bilgileri kendilerinden beklenildiği şekilde yeterli düzeyde değildir. 3. İş gücünün yapısı değişmiş, kırsal kesimden şehirlere göç nedeniyle tarım sektöründe çalışanların sayısı azalmıştır (Tarım, toplam işgücünün %3540’ını oluşturmakta, toplam işgücü içersindeki oranı giderek azalmaktadır). Göç 34

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

eden kişiler, eğitimsiz ve niteliksiz iş gücü olarak inşaat sektöründe çalışma imkanı bulurken inşaat sektöründe yaşanan durgunluk nedeniyle de bu kişilerin inşaat sektöründe istihdam edilebilme imkanları kısıtlanmış durumdadır. Hizmet sektöründe ve imalat sektöründe yeterli olmasa da yavaş bir ivmeyle yükselen istihdam artışı eğitimli ve nitelikli iş gücüne yönelik talebi arttırmaktadır. 4. Dünya Bankasının yayınladığı Türkiye raporuna göre, üretim ve iş gücüne ödenen ücretler diğer ülkelere oranla çok düşüktür. 1990’ların ilk yarısında iş üretimi artmış ancak ikinci yarısında düşüş göstermiştir. Son on yılda ücretlerle birlikte üretimde de hızlı bir düşüş olmuştur. Ücretlerin yanı sıra, işgücü verimliliği de oldukça düşüktür. Örneğin Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’nun 2003 yılında ülkelerin işgücü verimlilikleri ‘‘çalışılan saat’’ ve ‘‘istihdam edilen kişi’’ başına Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) cinsinden ölçtüğü çalışmasında Türkiye, istihdam edilen kişi başına GSMH ve çalışılan saat başına GSMH cinsinden işgücü verimliliği değerleri bakımından sırasıyla ABD’nin 1/3’ü daha düşük değerlere sahiptir. Bu sonuçlar Türkiye’nin nitelikli işgücünün yetersizliğini çarpıcı bir biçimde ortaya koymaktadır. 5. İş gücü piyasası esnek görünmekle beraber enflasyonda yaşanan düşüşle birlikte bazı düzenlemelerin yapılması ihtiyacı gündeme gelecektir. 1990’lı yıllarda yaşanan yüksek enflasyon ücretlere büyük bir esneklik sağlarken, günümüzde uygulanan ekonomik programın hedefleri doğrultusunda enflasyonun oranın aşağıya doğru seyrinin devam etmesi halinde ücretlerdeki esnekliğin korunması güçleşecektir. 4.2. Türk Eğitim Sisteminin Mevcut Durumu 1. Sosyal kaynak göstergeleri bakımından ülkemizin durumu uluslararası arenada pek iç açıcı gözükmemekte ve OECD ülkelerine göre mezuniyet oranımız düşük kalmaktadır. Türkiye’de kişi başı ortalama eğitim süresi 3.6 yıldır. 2. Devletin eğitime ayırdığı bütçe OECD ortalamasının altındadır. Türkiye’de bütçenin %4’ü eğitime ayrılmış durumdadır. OECD ülkelerinde eğitim düzeyinin yüksekliğine rağmen bu oran %5.4’tür. 3. Öğrenci üniversiteyi bitirdiğinde eğitimini aldığı mesleği yapabilmek için yeterli donanıma sahip olmamaktadır. Bu nedenle mezuniyet sonrası kişinin istihdam edildiği yerlerde işi öğrenmesi ve eğitim aldığı alanda temel nosyon eksikliklerini tamamlaması için belli bir kaynak ayrılması zorunlululuğu ortaya çıkmaktadır. . 4. İlköğretim yıllarında ilgi ve yetkinlik alanlarının belirlenmesine yönelik çalışmaların eksikliği nedeniyle, eğitimde bireylerin doğru alanlara yönlendirilmesi bakımından uzun vadede zaman ve kaynak israfı yapılmaktadır. 5. İlköğretimden itibaren en iyi okullara girip, eğitim almak isteyen öğrenciler artan rekabet ortamında, ciddi bir çalışma maratonuna girmektedirler. Eğitim ve gelişim amaç olmaktan çıkmış, dershanelerde soru çözerek sınavlara hazırlanmak birinci önceliği almıştır. 6. GMAT, GRE gibi uluslararası ölçme – değerlendirme sınavlarında, Türk öğrencilerinin sayısal bölüm başarılarının ortalama üzerinde olması matematik eğitimine verilen önemin bir göstergesidir. İlköğretim ve lise eğitimindeki sosyal 35

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

bilim konuları ise ezbere dayalı, gereksiz detaylarla dolu ve yüklü bir programa sahiptir. 7. Mevcut eğitim sistemi öğrencilerin soru sorma alışkanlıklarını köreltmektedir. Sorgulamayla vakit kaybetmek istemeyen, bilgiyi hap şeklinde almak isteyen gençlerin araştırıcı kişilikleri, analitik zekaları ve yaratıcılıkları gelişmemektedir. 8. Milli eğitim sistemi, Meslek Liseleri arcılığıyla meslek eğitimini konusunda yetkinlik sağlamayı hedeflemektedir. Meslek Liselerinde verilen eğitimin yetersizliği nedeniyle, iyi eğitilmemiş ve yeterli mesleki bilgiyle donatılmamış mezunların iş bulamaması, bu okullardan mezun olan gençlerin üniversite eğitimi almalarının zorlaşması meslek liselerine olan ilgiyi azaltmaktadır 9. ÖSYM tarafından yapılan bu sınav bir çok yönden öğrencinin değerlendirilmesine imkan tanıyan bir yöntem olmasının yanında, bu sistemle öğrencilerin tüm çalışmalarının ve gelecek seçimlerinin sadece 3 saat gibi bir zaman dilimi içersinde gösterdikleri performanslarına bağlı kılınması sistemin dezavantajlı yönünü oluşturmaktaydı. 10. Türkiye’de yüksek kalitede eğitim veren sayılı üniversiteler ve bu üniversiteler bünyesinde görev alan değerli eğitim kadroları bulunmaktadır. Son yıllarda Türkiye’de üniversite sayılarının hızlı artışına öğretim görevlisi artışının cevap verememesi eğitimin kalitesini olumsuz olarak etkilemektedir. 11. Eğitim içeriği, dinleyerek, görerek, uygulayarak öğrenmek olmak üzere farklı öğrenme stillerine uygun olarak tasarlanmamıştır. 4.3. Gelişme Önerileri A. Bilgi Çağının İnsan Kaynağı Nasıl Olmalıdır? İnternetin yaygınlaşması sonucunda ülkeler arasındaki sınırların kalkması, dünyanın her yerinden insanların ağa bağlanabilmesi, bu yolla arz ve taleplerde bulunabilmesi ve ticari işlemleri gerçekleştirebilmesi “küreselleşen ekonomi”nin .en önemli itici gücünün de ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu da “bilgi ekonomisidir”. “Bilgi Ekonomisi”nde, “Bilgi” de üretim faktörleri arasında yer alır. Bilginin kodlanması, tanımlanması, kategorize edilmesi ve işlenebilir hale getirilmesini kapsayan “Bilgi Yönetimi” ise aynı zamanda bilgi ekonomisini doğuracaktır. Bilgi Ekonomisi içersinde ihtiyaç duyulan insan kaynağının en önemli becerisi “bilgiyi yönetmek” olacaktır. Bu da ancak “Yaşamboyu Öğrenim” ve insanların “Kendi Gelişim Sorumluluklarını” üstlenmesi ile mümkün kılınabilir. . Bunları sağlayabilmek için de temel ve yüksek eğitimi bilgi ekonomisine uyumlu hale getirmek gerekmektedir. B. Geliştirilmesi Gereken Alanlar a. Teknoloji ve Altyapı 36

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Okullarda İnternete erişimin sağlanması, uzaktan öğrenim sistemlerinin geliştirilmesi ve tüm eğitmenler ve öğrencilerin birbirleriyle haberleşebildiği teknolojik altyapının kurulması gerekmektedir. Herkese eşit eğitim fırsatı yaratılması için gerekli teknolojik altyapıya fon sağlanmalıdır: •

•

•

Devlet Bütçesinde eğitime ayrılan payın artırılması için çalışmalar yapılmalıdır. (Gelecek Türkiye vizyonumuz, bilgi ekonomisine uygun toplumsal sermayeyi yaratabilmemize, yani yetenekli, bilgili insan kaynağını oluşturabilmemize bağlıdır. Gelecekte bilgiyi yönetebilen bir Türkiye için bu eğitim yatırımının yapılması şarttır.) Nasıl? Sivil Toplum Kuruluşları ile Devletin işbirliği ve bu işbirliğinin yaratacağı etkili bir kamuoyu yaratma ve iletişim platformları yoluyla sağlanacak fonların kullanılması ile gerekli kaynaklar yaratılabilir. Şirketlerin sosyal sorumluk çerçevesinde birleşerek, bulundukları çevredeki okullara yardım yapmaları özendirilebilir. Nasıl? Vergi indirimi vb. teşviklerle şirketler bu alanda işbirliklerine gitmeleri özendirilebilir.

b. Eğitim Şekli ve İçeriği Eğitimin süresinin uzaması değil içeriğinin geliştirilmesi gerekmektedir. Bilgi Ekonomisine uygun eğitim içerikleri tasarlanmalı ve beceri kazandırmaya yönelik (merit-oriented) eğitim yapılmalıdır. Her insanın öğrenme tarzının farklı olması nedeniyle eğitim sistemi içerik esnek yapıda tüm öğrenme tarzlarını kapsayacak bir şekilde tasarlanmalıdır. Bu nedenle tektip müfredatı bilgisayardan takip etmek, bilgi ekonomisine uygun eğitimi gerçekleştirmek anlamına gelmemektedir. • •

Eğitim içerikleri “Bilgi Yönetimi”ni sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır. Ezbercilikten ziyade öğrenmeyi, sorgulamayı ve bilgi yönetimini öğreten içerikler geliştirilmelidir. Anne ve Babaların eğitilerek okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılması gerekmektedir. Nasıl? o Kamu kesimi, Özel Sektör, Sivil Toplum Kuruluşları ve Akademisyenlerden oluşan bir Çalışma Grubu kurulmalı, Gelişmiş Ülkelerin modelleri incelenmeli ve bu modeller Türk insanına uygun sistemler tasarlanarak uyarlanmalıdır. o Toplumsal duyarlılık projeleri geliştirilerek, işverenlerin bulundukları çevredeki anne ve babaların eğitimine katkıda bulunmaları teşvik edilmelidir. Annelerin okula gitmesini sağlamak kolay olmayacağından, annelerin toplumda en çok güvendikleri doktorlar, öğretmenler gibi kesimler tarafından ilgilerini çeken ve ihtiyaç duydukları konularda 37

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

(çocuk sağlığı, doğum kontrol, bilgilendirilmesi sağlanabilir.

beslenme

vb.

)

c. Performans Kriterleri Mevcut sistemde eğitimin performansı tek taraflı olarak sadece öğrencinin sınavlarda aldığı başarılara göre değerlendirilmektedir. Görünen müfredat farklı bile olsa tüm öğrenciler geleceklerini belirleyecek olan üç saatlik ÖYS sınavında başarı gösterme odaklı yetiştirilmektedir. Bu yaklaşımın sonucu, ise üniversite mezunu işsiz gençler, bilgiyi hap olarak almaya alışan, düşünemeyen, sorgulamayan bir genç nesildir. •

• •

• •

ÖYS sistemi değiştirilerek, ezberin değil kazanılan becerinin değerlendirildiği sistemler geliştirilmelidir. Standart sınavlar haricinde her okulun, beceri sınavları ve mülakatlar yaparak öğrencileri değerlendirmesi sağlanmalıdır. Rehberlik sistemleri ilk öğretimde öğrenciye kendini tanıma ve değerlendirme fırsatı sunacak şekilde geliştirilmelidir. Etkin yönlendirme yapılmalıdır. Üniversitelerin bağımsız bilim ve kültür odakları olmasını engelleyen, merkeziyetçi YÖK sistemi, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunun gayri merkeziyetçi paradigmalarına uygun olarak değiştirilmelidir. Emir ve komuta zinciri yerine yaratıcılığı teşvik eden esnek sistemler kurulmalıdır. Bürokratik ve hantal yapı değiştirilmelidir. Meslek kazandırmaya yönelik eğitimlerin yaygınlaştırılması ve özendirilmesi gerekmektedir. Meslek Liseleri Bilgi ekonomisine uygun bir istihdam perspektifiyle yeniden yapılandırılmalıdır. Performans Kriterleri, “yatırımın geri dönüşü” (ROI / Return on Investment) sistemine göre yapılandırılmalıdır. Nasıl? • Kamu kesimi, Özel Sektör, Sivil Toplum Kuruluşları ve Akademisyenlerden oluşan bir Çalışma Grubu kurulmalı, Gelişmiş Ülkelerin modelleri incelenmeli ve bu modeller Türk insanına uygun sistemleri tasarlayarak uygulamaya koymalıdır. • Eğitim Kurumlarının sayısı artırılmalıdır. • Arz ve talebin dengelenmesi açısından işverenler ve Meslek Liselerinin iletişimi sağlanmalı, stajyer çalıştırılması özendirilmelidir. • Üniversite içinde, üniversiteler arasında rekabeti özendirici paylaşım ortamları oluşturulmalıdır. Eğitimciler devlet ve özel sektör arasında sürekli bir iletişim ağı kurulmalıdır. Uluslararası eğitim enstitüleri ile bağların güçlendirilmesi gerekmektedir. 38

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

d. Eğitmenler Eğitim verenlerin zihinsel yapısı ve yetkinlikleri çok önemlidir. Eğitmenlerin özellikle beceri odaklı bir eğitim verebilmeleri için, bu becerilerin kendi davranışlarına yansımış ve eğitim alacaklar tarafından gözlenebilir olması gereklidir. •

• • •

“Eğitimcinin Eğitimi” konsepti adı altında tüm eğitmenler bilgi ve beceri eğitiminden geçirilmelidir. Büyük şehirlerden, en küçük köydekilere kadar tüm eğitmenleri bir araya getirecek konferanslar, telekonferanslar, internet üzerinde forumlar aracılığıyla iletişim, dayanışma ve bilgi paylaşımı sağlanmalıdır. Değişik öğrenme tarzlarına uygun araçlarla zenginleştirilmiş eğitim içeriği ve aktarımı konusunda eğitmenlerin eğitimi sağlanmalıdır. Eğitmen profilinin iyileştirilmesi bir zorunluluktur. Eğitmen yeterlilik sınavlarının, beceri ve bilgi değerlendirmesi yapılabilecek bir tarzda yeniden yapılandırılması gerekmektedir. Performans Değerlendirme Sisteminin yerleştirilmesi gerekmektedir. Nasıl? • Mevcut MEB ve YÖK yönetsel organizasyonunda, bilgi ekonomisine uygun insan kaynağının yetiştirilmesini sağlayacak bir oluşum için yeniden yapılanma çalışmalarına hız verilmelidir. Lise ve üniversitelerin kendi kendilerini yönetebilmeleri sağlanmalı, mevcut müfredatta esneklik getirilerek, eğitim kalitesi yükseltilmelidir. • Gelişmiş ülkelerin eğitim sistemleriyle performans değerlendirilmesi temelinde karşılaştırmalı ölçümler yapılmalıdır. • Kamu kesimi, Özel Sektör, Sivil Toplum Kuruluşları ve Akademisyenlerden oluşan bir Çalışma Grubu kurulmalı, gelişmiş ülkelerin modelleri incelenerek, bu modeller Türk insanına uygun sistemler tasarlanarak uyarlanmalıdır. • Genişletilmiş eğitim bütçesinden ve uluslararası fonlardan.bu çalışmalara yönelik yeterli pay ayrılmalıdır • Eğitmen profilinin yükseltilmesi için ücret yönetimi ve özendirici sistemler kurulmalı ve uygulanmalıdır. • Yurtdışında eğitim alacak öğretim üyesi kontenjanı artırılmalıdır. • Performans değerlendirme sistemleri sonucunda başarılı üniversite öğretim üyelerinin kadrosuzluk nedeniyle terfi edememeleri sorunu ortadan kaldırılmalıdır.

e. Kültür Değişimi

39

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Bilgi ve iletişim teknolojileri bilgi toplumunun bireyleri için sadece bir araçtan ibarettir. Bilgi çağına geçişte kültür değişimi çok önemli bir konumdadır..Bu nedenle, farklı olanı sistemin dışına atan, sorgulayanı cezalandıran düşünce yapısının değiştirilmesi için yeni bir “bilgi kültürü” yaratılmalıdır. Nasıl? • Eğitmenleri eğiterek bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna uygun kültür değişimi yaratılmalıdır. (Geçmişte Köy Enstitülerinin seferberlik modeline benzer bir yapı öngörülebilir) • Toplumda yaşamboyu öğrenim anlayışının yerleştirilmesi ve yaygınlaştırılması için yerel kuruluşların, sivil toplum kuruluşlarının, gönüllü kuruluşların faaliyetleri özendirilmelidir. • Liderlik mekanizmaları harekete geçirilmeli ve kültür değişiminde önderlik örnekleri oluşturulmalıdır. (“Baş Öğretmen Atatürk” simgeleştirilmesi bir örnek olarak alınabilir) • Medya yoluyla kamuoyunun bilgilendirilmesi sağlanmalıdır. • Halkın bilgi okuryazarı olması için yaygın ve esnek eğitim modelleri öngörülmelidir. IV. Bilgi Çağını Yakalamak için İşverenlerin Yapması Gerekenler Bilgi Yönetimi odaklı eğitim sistemiyle yetiştirilmiş insan kaynağının değerlendirilmesi, istihdam edilmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir. Nasıl? • Yetkinliğe dayalı işe alım ve insan kaynağı geliştirme sistemlerinin kurulması bir zorunluluktur. İşe alınan kişilerin tecrübe değil, bilgi ve becerisine göre değerlendirilmesine olanak tanıyan sistemlerin geliştirilmesi gerekmektedir. • Çalışanlara ve iş ortamına yatırım yapılması özendirilmeli, profesyonel eğitim sistemlerinin geliştirilmesi teşvik edilmelidir. • Yaşamboyu öğrenim ve kişisel gelişimi özendirici kültür değişimi yaratmaya yönelik eğitim sistemlerin iş yerlerini de kapsamasını sağlayacak mekanizmalar kurulmalıdır. • Ücret ve primleri "eğitim"i özendirecek şekilde değiştirmek öngörülmelidir. Bu amaçla çeşitli eğitim fonları yaratılmalıdır. • İş yerleri kaliteli iş gücünü özendirecek yerlerde konumlanmalıdır. • Bölgesel ihtiyaçlara göre firmalar arası iş birliği özendirilmelidir. • Yüksek verimlilik ve iş tatmini için çalışma ortamı ve koşulları iyileştirilmelidir. Esnek çalışma saatleri, evden

40

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

çalışma gibi, performans artırıcı ve kişisel gelişime imkan tanıyan istihdam alternatifleri öngörülmelidir Geleceğin Türkiye’sini yaratmaya şimdiden başlamak zorundayız. Yarının bilgi çağında var olmayı ve bilgiyi yönetmeyi seçiyorsak bu amaçla emek harcamalıyız. Bunun için de, eğitime birincil önceliği vermek zorundayız. 4.4. Etkili bir performans değerlendirmesi çerçevesinde araştırılması gereken bazı konular • 250 meslekte geliştirilen meslek standartlarının uygulanabilirliği • İşsizlere düzenlenen beceri kurslarının yeterliliği • Norm Kadro Yönetmeliğinin getirileri • Her okulda bilgisayarlı eğitime geçiş ve internet erişiminin sağlanması için yapılan çalışmalar • Müfredat programlarının yazılım programı olarak geliştirilmesinin gerekliliği ve bu konuyla ilgili çalışmalar • Ortaöğrenimde Etkin Yönlendirme Sisteminin başarısı (Rehber Öğretmenlik Sistemi) • Eğitim hizmeti sunan kamu, özel kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyon yeterliliği • Özel eğitim gerektiren üstün zekalı çocukların eğitimleri ile ilgili çalışmalar. • VI. Plan döneminde 2006 iken, VII. Plan döneminde 416’ya düşen, yurtdışına gönderilen Araştırma Görevlisi sayısının yeterliliği. • 3797 nolu MEB Teşkilat kanunuyla ilgili çalışmalar (Bakanlık taşra teşkilatlarına yetki ve sorumluluk devri) • 3308 nolu kanunda yapılacak değişiklikler ile ilgili çalışmalar (Çıraklık, mesleki ve teknik eğitimin iş hayatına uyumuyla ilgili çalışmalar) 5. Bölüm:

Bilgi ve İletişim Teknolojileri - Bilgi Ekonomisinin Altyapısı

Bilginin değer yaratma süreci, “bilginin dolaşımı, erişimi, yayımı, kullanımı, paylaşımı, üretimi ve işlenmesi “ sürecidir. Dolayısıyla, bilgi ekonomisine geçiş hedefi, bu süreci mümkün kılacak bir bilişim altyapısının oluşturulmasına doğrudan bağlıdır. Yani, “toplumun tüm kesimlerinin erişimine açık, etkili ve rekabetçi bilgi ve iletişim hizmet ve araçlarının oluşturulmasını sağlayan dinamik bir bilişim altyapısının, tam rekabete açık ve yenilikçi bir bilişim sektörünün kurulması” gerekmektedir. Burada söz konusu olan, yalnızca internet, mobil iletişim gibi “yüksek” bilgi ve iletişim teknolojileri değil, aynı zamanda bilginin depolanması, işlenmesi ve kullanılmasını sağlayan diğer tüm araçlar, radyo, televizyon, sabit telefon gibi temel telekomünikasyon hizmetleridir. Bilişim ve iletişim teknolojileri üretim ve ekonomik büyüme üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir ve bu nedenle bilgi ekonomisinin öncü dinamiklerinden birini 41

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

oluşturmaktadır. Bu teknolojiler; emek ve sermaye yoğun üretim sektörlerinde ve tarımda bile, tasarım ve üretim süreçlerinde etkililik, talep ve pazar bilgilerine hızlı erişim gibi faydalarla verimlilik artışı sağlamakta; belirli bir yer ve fizik altyapıya bağımlı olmaksızın e-iş gibi yeni ekonomik faaliyetlerde bölgesel ve küresel rekabet avantajı yaratmakta; daha şeffaf ve katılımcı yönetişim tarzlarını mümkün kılmakta ve yolsuzluk mekanizmalarını önlemeye yardımcı olmakta; bireyler, topluluklar ve örgütlerin yaygın kaliteli eğitim ve yaşam boyu öğrenim imkanlarına kavuşmasını sağlamaktadır. Bilişim altyapısının kurulması öncelikle bir kaynak sorunu olmakla birlikte, aynı zamanda bir ulusal politika konusudur da. Çünkü bu yapının finansmanında kamusal, özel ve karma kaynakların dengeli ve adil bir biçimde kullanılabilmesi için, etkili ulusal politika ve stratejilerin geliştirilmesi zorunludur. UNCTAD, bilişim yaygınlığı bakımından Türkiye’yi 171 ülke arasında 72. sırada göstermektedir. Dünya Ekonomik Forumu’nun ağa hazırlık sıralamasında ülkemiz 82 ülke arasında 50. sıradadır. Bilişim harcamaları GSYH’nın yalnızca %3.6’sını oluşturmaktadır (bu oran AB aday ülkelerinde ortalama %59’dur). Türkiye’de bilişim altyapısını herkesin erişimine açacak rekabetçi ve dinamik bir temelde kurulması sorunu, telekom sektörünün serbestleşmesi süreciyle doğrudan bağlantılıdır. 2004 başında bu sürecin başlayacak olması umut vericidir. Ancak bu sürecin, Avrupa’da bilgi ekonomisinin hukuksal zeminini oluşturacak yeni AB telekomünikasyon düzenlemeleri paketiyle tam uyumlu bir biçimde gelişmesine öncelik verilmelidir. 5.1. Ulusal BİT Politikaları Küresel olarak bilgi temelli ekonomilerin ağırlık kazanıyor olması, sürekli büyüme ve gelişmeyi sağlamakta zorlanan, refahın topluma eşit olarak dağılması için arayış içerisinde olan ülkeler için ciddi fırsatları ve riskleri beraberinde getirmektedir. Giderek ucuzlayan teknoloji ürünlerinin kolaylıkla temin edilebilmesinin getirdiği avantajlar, politikalarını belirlemiş, altyapılarını kurmakta olan diğer ekonomilere karşı geç kalındığında ‘rekabet dezavantajı’ haline dönüşmektedir. Bilgi ve İletişim Teknolojileri, ‘Bilgi Ekonomisi’ oluşturmanın en temel araçlarından bir tanesi ve belki de ‘kaldıraç’ görevi olan en önemli etmenidir. Sayısal bölünme riskini geride bırakmayı sağlayacak ve doğru temeller üzerine oturtulacak bir bilgi ekonomisi altyapısı toplumun konuyla ilgili değişik katmanları tarafından ortaya konulacak gerçekler, bilgi ve uzgörü doğrultusunda şekillendirilmelidir. Kamunun ilgili birimleri, özel sektör temsilcileri, sivil toplum kuruluşları, akademisyen ve üniversite görevlileri, medya ve diğer kesimlerden katılımcıların görüşlerinin değerlendirileceği bir platform söz konusu olmalıdır. Son dönemlerde STK’ların politika ve süreçleri şekillendirmede ortaya koydukları katkı da göz önüne alındığında altyapıyı oluşturacak bilgi ve iletişim teknolojileri sivil toplum örgütleri temsilcilerinin ortak görüşlerinin temin edilmesi 42

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

ve bunun yukarıda da belirtilen toplum katmanlarının temsilcilerinin de görüşleri ile ortak bir değerler kümesine götürülmesi sağlanmalıdır. (Bakınız Ek 3 - Bilişim STK’ları listesi) Dinamik bir bilgi ekonomisi altyapısı oluştururken sadece yüksek düzey bilgi ve iletişim teknolojileri altyapı özelliklerini değil, bilginin topluma çok ekonomik şekillerde ve hızlı yayılabileceği kitle iletişimi (radyo, TV) gibi diğer ilişkili altyapıları da göz önünde tutmak gerekir. Katılımcı politikaların uygulanması ile ortaya çıkacak tablo, ‘katılımcı yönetişim ağları’ ile bilgi ekonomisinin ana formlarından birini oluşturacaktır. 5.2. Hukuksal Altyapı Bilgi ekonomisinin altyapısının oluşturulmasında bilişim politikaları kadar, bilişim politikalarının uyarlanmasına izin verecek hukuksal altyapının oluşturulması da önemlidir. Hukuk altyapılarının 2. Dünya savaşı sonrası modeller üzerine oturmuş olması yapılan tüm güncellemelere rağmen özellikle teknolojinin hukukla olan entegrasyonu konusunda kısıtlar ve günlük hayatta çözümü zorlaştıran açıklar yaratmaktadır. Korumacı ekonomik yapılardan tam rekabetçi ekonomik modellere doğru geçiş ve küreselleşme ile birlikte gelen değişiklikler, hukuksal modellerin sürekli ve gelişmeye açık bir şekilde gözden geçirilmesini gerekli kılmaktadır. Kurulacak hukuksal düzenleme ortamı ve kurumsal çerçeve bilgi ekonomisine uygun, bilginin paylaşımının kolaylaştırıldığı, bilgi paylaşımının ucuz ve olanaklı olduğu ve bireysel veya kurumsal rekabetin yasal çerçeveler içerisinde üst düzeye çıkarıldığı bir yapıya izin vermelidir. Bilişim ve iletişim teknolojilerinin ulusal bir plan dahilinde giderek artan oranda kullanımı ve etkinliğini sağlayacak en önemli mekanizmalardan biri de iletişim altyapısının bu teknolojilerin uyumlu bir şekilde işlemesine imkan verecek bir şekilde geliştirilmesidir. İletişim altyapısının 2004 itibariyle serbest rekabete açıldığı ülkemizde ne yazık ki istenilen süreçler gerekli yoğunlukta ve dünya modelinde gelişim göstermemiştir. İletişim altyapısının serbestleşmesinde “ulusal düzenleyici kuruluş” (national regulatory body) olarak görev yüklenen Telekomünikasyon Kurumu serbestleşme için gerekli olan tüm hukuksal düzenlemeleri çıkarmakta ve bunları uygulamakta yeterli olamamıştır. Avrupa Birliği’nin serbestleşmeye kadar iletişim altyapısının her alanında on seneye yakın bir süre çok yoğun bir regülasyon süreci geçirdiği göz önünde bulundurulursa, ülkemizdeki düzenlemelerin gerek nicelik gerekse de nitelik bakımından ne kadar eksik olduğu gözler önüne serilmektedir. Dünyadaki konjonktürün de bir gereği olarak sadece GSM sektöründe yaşanan gelişim iletişim altyapısında katma değer yaratabilecek diğer alanlara yansımamış, özelikle sabit hat (PSTN), Yerel Ağın Paylaşıma Açılması (Local Loop Unbundling), Geçiş Hakkı (Right of Way), veri pazarındaki katma değerli 43

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

hizmetler gibi çok önemli alanlarda dünya ölçeğinde yaşanan tüm süreçler geçirilmeden serbestleşme sürecine gelinmiştir. Türk Telekom’un halen pazardaki en büyük operatör olması ve Telekomünikasyon Kurumu’nun yapısı ve mevcut gücü gereği Türk Telekom üzerinde denetim ve yaptırım yetkilerinin sınırlı olması, serbestleşme sürecindeki en büyük soru işaretidir. Bu nedenle Telekomünikasyon Kurumunun yapısı güçlendirilerek ve yetkileri arttırılarak özellikle Türk Telekom üzerinde ciddi bir denetim ve regülasyon gücü kazanması ve serbestleşme sürecinin istenilen seyirde yol alması sağlanmalıdır. “Avrupa Birliği Çerçeve Düzenlemesi” temel alınarak hazırlanan “Elektronik Haberleşme Hizmetleri Kanun Tasarısı” ile “Telekomünikasyon Kurumu’nun Görev ve Yetkileri Hakkındaki Kanun Tasarısı” hükümleri ülkemizde yaşanan serbestleşme sürecinin yol haritası ile Avrupa Birliğindeki durum karşılaştırılarak tekrar gözden geçirilmelidir. Yakınsama (convergance) kavramı bilgi ve iletişim teknolojilerini hedef alan düzenlemelerde göz önünde bulundurulmalı ve yakınsayan teknolojilerin hepsinde uygulanma imkanına sahip esnek ve minimalist düzenlemeler bu çerçeve içersinde hayata geçirilmelidir. Bilişim ve iletişim teknolojilerinin ithalat ve ihracat rejimleri gözden geçirilmeli, bu teknolojilerin ithalat ve ihracatının ülkemizde bilgi okuryazarlığını arttıracak ve sektörün ihtiyaçları doğrultusunda gelişimini sağlayacak şekilde yeniden yapılandırılması sağlanmalıdır. Bilişim ve iletişim teknolojilerinin üretiminde gerekli KDV indirimleri ve vergisel teşvikler sağlanmalı, açık kod uygulamasını yaygınlaştıracak uygulamaların geliştirilmesi amacıyla kamu alımları açık kodlu uygulamalar ve yerel üreticilerin ürünleri üzerine yöneltilmelidir. Bir taraftan yeni ve köklü değişiklikler içerecek yenilemeler yapılırken diğer yandan da mevcut yasal düzenlemeler yeniden gözden geçirilmelidir. Çeşitli ulusal ve uluslararası kuruluşlarca gerçekleştirilen, üzerinde geniş çaplı uzlaşı sağlanmış düzenleme ve sözleşmeler yakından takip edilmeli ve hukuksal altyapıya entegrasyonu sağlanmalıdır. Verilerin kolay ve yaygın paylaşımının olanaklı hale gelmesi nedeniyle kişisel verilerin korunması ve gizliliği konusunda düzenlemeler acilen yapılmalıdır. Vatandaşların kamuya ait bilgilere erişim haklarının tanımlanması ve düzenlenmesi, bu haklara erişimi güvence altına alacak kurumsal yapıların tesisiyle sağlanmalıdır. Bu çalışmalarda ulusal güvenlikle ilgili hassas bilgiler de sınıflandırılmalıdır. Hassas bilgilerin tanımlanmasında uluslararası standartlar ve güncel gereksinim ve değişiklikler göz önünde tutulmalıdır. Sayısal güvenlik ve elektronik imza konusunda altyapıyı oluşturmak ve uygulamaları geçerli kılmak için gereken çalışmalar, uluslararası uyum gözetilerek tamamlanmalıdır.

44

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Bilişim hukuku, siber suçlar ve siber terörizm konusunda gelişmiş ülkelerde uygulanmakta olan örnekler, ülkemiz ihtiyaçları, öncelikleri ve uygulanabilirlikleri gözetilerek hızla ülkemize uyarlanmalı ve hayata geçirilmelidir. Sayısal haklar ve fikri mülkiyet konusunda yasalardaki açıklıklar giderilmeli bireyler için geçerli uygulamaların kamu kurum ve kuruluşları için de uygulanır olması sağlanmalıdır. Elektronik ödemeler ile ilgili kapsamlı teşvikler uygulanarak ekonomide kayıtdışılığın önlenmesi sağlanmalıdır. 5.3. BİT Sektörünün Gelişimi Ulusal inovasyon politikalarının içerisinde aracı olarak ve geliştirme aracı olarak temel girdilerden birisi olan bilgi ve iletişim teknolojileri sektörünün geliştirilmesi için dinamik planlardan yararlanılmalı ve bu planlar siyasi erk içerisinde etkin yönetme ve izleme yeteneği olan bir oluşum tarafından icra edilmelidir. ABD, Japonya, AB’den Almanya, Fransa, İsveç, Norveç gibi BİT konusunda geliştirme ve uygulama yetkinliği olan ülkeler dışında gelişme kaydeden ülkelere bakıldığında 3 ana faktörün rol oynadığı görülmektedir: • • •

Kapsamlı ve ülke koşullarına uygun stratejiler Özel sektör ve bu alanda çalışma yapmak isteyen kamu kurum ve kuruluşlarına sağlanacak olan teşvik mekanizmaları, BİT ürünlerinin ve hizmetlerinin evrensel kullanım özelliklerinden dolayı küresel rekabetçi politika ve pazarlama olanaklarının sağlanabilmesi...

Bu özelliklerden yola çıkarak: İletişim sektörü ile ilgili yasa ve düzenlemeler hızlandırılmalı, iletişim sektörünün rekabete açılması ve özel sektörün iletişim hizmetlerinin verilmesinde yer alması sağlanmalıdır. İletişim hizmetlerinin ucuzlaması, yaygın ve ulaşılabilir olması gerekliliği yerine getirilmelidir. Uygulanmakta olan Teknokent yasaları, Serbest Bölge yasaları ile birleştirilerek uluslararası firmaların da AR-GE çalışmalarını yapabilmesi için özel maddelerle geliştirilmelidir. Yeni TeknoBölge’lerde yurtdışı faaliyetler ile ilgili geliştirme ve satış hizmetleri sürekli olarak vergi kapsamı dışında kalmalıdır. TeknoBölge yasalarında AR-GE faaliyetlerinin kapsamı ve teşvik sınırları geliştirilmeli, TTGV, TİDEB gibi kurumsal destekler zenginleştirilmelidir. Bununla birlikte Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanununda gerekli değişiklikler yapılarak inovasyon ve özel sektör girişimciliği odaklı olması sağlanmalıdır. Üniversiteler, meslek yüksek okulları, liseler ve ilköğretim okullarında uygulanan müfredat da dahil olmak üzere, eğitim içerikleri günün koşulları doğrultusunda değiştirilmeli, çok kısa sürede bilgi ve iletişim konularıyla ilgili 45

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

belirlenmiş alanlarda yetkinliklere sahip uzmanların gelişimini sağlayacak sertifika programlarının kapsamlı bir şekilde hayata geçirilmesi sağlanmalı; uzmanlıklar konusunda başarı katsayısı yüksek olanların sertifika programları desteği bahsi geçen destek programları veya MEB tarafından sağlanmalıdır. Bu yönde tüm öğretmen ve eğitmenlerin bu teknolojileri kullanacak ve kullanarak eğitim verecek hale gelmelerinin sağlanması da büyük önem taşımaktadır. İnovasyonda daha fazla şansımız olan yazılım geliştirme faaliyetlerinde uluslararası satış başarıları vergi ödeme yükümlülüğü kaldırılarak teşvik edilmelidir. Internet’in yaygınlaştırılması için erişim hizmetleri ucuzlatılmalı, kalkınmaya esas yörelerde Internet eğitimleri için ortam ve Internet kıraathaneleri oluşturulmalıdır. E-iş ve e-ticaret yapılanmaları için eksiklikler ortadan kaldırılmalı KOBİ’lerin e-iş ve e-ticaret çalışmalarını yapar hale getirilmeleri için sadece KOSGEB aracılığı ile değil, TOBB, TİM, TÜSİAD ve bilişimle ilgili olanlar başta olmak üzere diğer STK’lar ile de hedefe yönelik planlar uygulanmalıdır. Hukuksal altyapıları tanımlanmış olan bir düzen içerisinde kamu kurum ve kuruluşlarının e-devlet için asgari altyapılarının oluşturulması ve bilgi paylaşımı ve kullanımına esas çerçevelerin bağımsız bir yönetişim ortamı tarafından yönlendirilmesi ve denetlenmesi sağlanmalıdır. 5.4. Eğitim Dinamikleri Sadece BİT alanındaki eksikliklerle ilgili gerçeklerden değil aynı zamanda yaratıcılığı ve inovasyonu destekleyecek temel bilgiler ve eğitim modeli açısından da eleştiriler alan Milli Eğitim’in temel modeli, bilgi ve iletişim teknolojilerinin yoğun bir şekilde kullanıldığı, görsel-işitsel tekniklerin devreye alındığı bir altyapı modeli ve sayısal ekonomide hızla atak yapan çağdaş ülkelerdeki içeriklere eş içeriklerle yenilenmelidir. Geniş alan ağlarının yaygınlık kazanması ve ucuzlaması ile sadece Internet temelli değil görsel bazlı merkezi içeriklerin de yurdun tüm yörelerine yaygınlaştırılması gerekmektedir. E-Avrupa çerçeve programı içerisinde yer alan iletişim hizmetleri, Internet erişimi ve ‘yaşamboyu öğrenim’ olanaklarının geliştirilmesi ve uygulanır hale getirilmesi, nüfusunun demografik yapısında sorunları olan ve coğrafi olarak yaygın ülkemizde çok ciddi kazanımları beraberinde getirecektir. Yerleşik ekonomik yapıların rekabetçi özelliklerinin küresel değişimler nedeniyle kaybolmakta oluşu (tarım gibi) mevcut işgücünün yeni değerlerin yaratılabileceği alanlarda tekrar kazanılmasını gerekli kılmakta bunun için de yaşamboyu öğrenim olanakları önemli hale gelmektedir. 46

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında gelişkin bireyler; yenilikleri izlemek ve inovasyonu geliştirmek konusunda aday bireyler demektir. Öğretmenlerin bilgisayar okuryazarı olmalarının ötesinde ciddi birer BİT kullanıcısı haline getirilmeleri eğitim sisteminin ve içinde barındırdığı öğrencilerin değişimi ve gelişimindeki kayda değer faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Eğitim portalları, internet okulları ve üniversiteleri, içerik ve müfredat konusunda sağlanacak teşviklerle tesis edilecek altyapıların yoğun ve amaca yönelik kullanımı sağlanmalıdır. Tüm devlet memurlarının bilgisayar okuryazarı olması sağlanmalıdır. 5.5. E-Türkiye E-Türkiye mega-projesi (projeler topluluğu) sağlayacağı sonuçlar ve gerektirdiği kaynakların büyüklüğü açısından titiz bir şekilde ele alınması gereken bir yönetişim modeli ile şekillendirilmelidir. Başbakanlığa doğrudan bağlı bir sorumlu birim ve bu birimle birlikte hareket edecek bir yönlendirme komitesi E-Türkiye modelinin çerçevesinin sorumluluğunu taşımalıdır. Yönlendirme komitesi icraya yönelik ve tam-zamanlı çalışanlardan oluşan sektör deneyimli profesyonelleri içermeli, yönlendirme komitesinin altında gruplar halinde Üniversite, STK, özel sektör temsilcileri, kamu kurum temsilcileri, savunma sanayi ve ordu temsilcileri, araştırma ve geliştirme kurumu temsilcilerinin yer aldığı ‘think tank’ler oluşturulmalı ve politikaların modellenmesi ve icra konusundaki kararları Hükümet’e sunmalı; alınan kararların da izleyicisi ve denetleyicisi olmalıdır. Özellikle e-devlet projelerinin altyapı standartları belirlenmelidir. E-Türkiye modeli içerisinde yer alacak, hayata geçmiş veya hayata geçirilmeyi bekleyen projelerin eşgüdümü ve bilgi paylaşımının sağlanmasının yanı sıra geliştirilecek projeler için de aynı yaklaşımlar benimsenmelidir. İletişimin sağlanmalıdır.

adil

ve

tam

rekabetçi

bir

yapıda

serbestleştirilmesi

Türkiye’nin gelişmişlik endeksinde iyileşmeler sağlayacak projeler öncelikli hale getirilmelidir. Ekonomin itici ama kolay zarar gören motoru olan KOBİ’lere BİT konusunda yatırım yapma olanağı sağlayacak teşvikler ve yönetimlerine destek verecek danışmanlık modelleri yaratılmalıdır.

47

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

3. KISIM: BİLGİ EKONOMİSİNE GEÇİŞ İÇİN ÖNERİLEN EYLEMLER (2004 – 2007) 6. Bölüm:

Ekonomik ve Kurumsal Çerçeve - Bilgi Ekonomisine Uygun Bir İş Ortamı

1. Politika ve Karar verme ağlarında Özel Sektör, Devlet Kuruluşları, Sivil Toplum Kuruluşları ve Üniversite Temsilcilerinin katılımıyla sürekliliği olan ve etkin bir ağ yönetişimi modeli kurulmalıdır. Finansman Modeli: Kamusal-Özel Karma finansman modeli 2. Uluslararası uyum gözetilerek Hukuksal Düzenlemeler bir an önce Ulusal Sözleşme çerçevesinde hayata geçirilmelidir. Finansman Modeli: Kamusal Kaynaklar, Dünya Bankası, OECD, BM, AB, Özel Sektör 3. Rekabet Avantajını güçlendirmek için Endüstriyel Kümelenmelere Devlet Sanayi Politikasında öncelik verilmelidir. Finansman Modeli: Kamusal-Özel Karma finansman modeli 4. E-Türkiye’nin önceliği şeffaflık projelerine verilmeli ve tümüyle adil bir ihale sistemi hayata geçirilmelidir. Finansman Modeli: Kamusal-Özel Karma finansman modeli 5. KOBİ’lerin Bilgi Ekonomisine entegrasyon süreci hızlandırılmalı ve kayıt dışı KOBİ’ler ekonomiye kazandırılmalıdır. Finansman Modeli: KOSGEB+Özel Sektör, Sanayi Bakanlığı ve Sektörel Liderler 6. Bilgi Ekonomisi Kümelenmeleri 81 il bazında projelendirilmeli ve Nitelikli İnsan Kaynakları iller bazında yaşam boyu öğrenim sürecine dahil edilmelidir. Finansman Modeli: Hazine, Ulaştırma Bakanlığı, MEB, URAK, DPT, Dünya Bankası, OECD, Özel Sektör 7. Ülkedeki yenilik kültürünün yerleşmesini sağlayacak ve aynı zamanda yabancı sermaye akışını hızlandıracak inovasyon uygulamaları geliştirilmelidir.

48

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Finansman Modeli: Risk Sermayesi Yatırım Şirketleri, Özel Sektör 8. Kuluçka ve Risk Sermayesi sistemleri yeniden yapılandırılmalı ve kullanımı kolaylaştırılıp, yaygınlaştırılmalıdır. Finansman Modeli: Kamusal-Özel Karma finansman modeli ve uluslararası fonlar 9. Başta Avrupa Birliği fonları olmak üzere diğer uluslararası kaynaklardan yararlanılabilmesi için Özel Sektör proje geliştirmeye ve işbirliği içersinde hareket etmeye teşvik edilmeli ve buna uygun kurumsal mekanizmalar oluşturulmalıdır. Finansman Modeli: AB+Özel Sektör+URAK 10. Kamusal ve Özel Sektör eliyle yürütülen AR-GE faaliyetlerinin etkinleştirilerek ve aralarındaki entegrasyon sağlanarak sürdürülebilir bir yapıda geliştirilmesi sağlanmalıdır.. Finansman Modeli: URAK+Devlet+Akademi 11. Türkiye’ye uluslar arası alanda kültürel, siyasi ve ekonomik üstünlükler sağlayacak mevcut ilişkiler ağı etkin şekilde kullanmalıdır. Finansman Modeli: Dış İşleri Bakanlığı, STK'lar ve Özel Sektör. 7. Bölüm:

İnovasyon Politikaları - Yerli ve Yabancı İnovasyon Geliştirilmesi ve Yerleştirilmesi İçin Kaynaklar, Kurumlar ve Girişimler

Türkiye’nin bilgi ekonomisine geçiş için sahip olduğu en avantajlı kaynaklardan biri etkin girişimcilik ruhudur. İnovasyon kapasitesinin en önemli dinamiğini oluşturan bu mikro güç, ne yazık ki ülkemizde yeterli derecede teşvik edilmemekte hatta bir çok dolaylı ve doğrudan mekanik/bürokratik engelle karşılaşmaktadır. İnovasyon ortamının iyileştirilmesi için kamusal ya da yarı kamusal makro ölçekli yönetsel yapılanmaların yeterli dinamiği yaratmaktan uzak olduğu görülmüştür. Eksik dinamiğin tamamlanması, makro ve mikro düzeyde inovasyon sisteminin kurulması ve isler hale getirilmesi için gerekli özerk karar ve koordinasyon ‘yapısı’nın –İnovasyon Üst Kurulu- oluşturulması ile mümkündür. Bu ‘yapı’ devlet eli ile özel bir kanunla kurulmalı ve tüm icracı bakanlıkların ve ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının, iş dünyası ve işçi kuruluşlarının üst düzey temsilcilerinin, meslek örgütlerinin, üniversitelerin, STK’ların etkin ve eşit düzeyde katılımı sağlanmalıdır.Bu yapı, inovasyon politikalarını, inovasyonun nasıl tetikleneceği, desteklenip sürdürülebileceği ve inovasyon için nasıl örgütlenebileceğini belirlemeli, eylem planını hazırlamalı ve görev paylaşımını yaparak planın uygulanmasını sağlamalıdır. 49

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Bilgi ekonomisinin ihtiyaç duyduğu inovasyon gücünün, girişimcilik ruhuyla beslenen ve firma düzeyinde bir inovasyon yeteneğine önemli ölçüde bağlı olduğu unutulmamalıdır. Bu konuda kurulacak olan ‘yapı’ya düşen önemli rollerden birisinin mikro ölçekteki inovasyonları teşvik etmek ve inovasyon ortamını iyileştirecek önlemleri almak ve düzenlemeleri yapmak olduğu açıktır. Ayrıca, aşağıda konumlanan eylem planı dahilinde şekillenecek inovasyon politikalarının ulusal düzeyde geliştirilecek bilgi ve iletişim teknolojileri politikasıyla senkronize edilmesi, bu yöndeki çabaların koordinasyon içinde yürütülmesi özel bir önem taşımaktadır. İnovasyon eylem planına konu olması önerilen başlıklar aşağıda yer almaktadır. 1. İnovasyon destek hizmetlerinin yaygınlaştırılması: Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) gibi kurumlar tarafından yürütülen inovasyon destek hizmetlerinin, hem teknik hem de finansal yapıları güçlendirilerek ülke çapında yaygınlaştırılması ve özellikle KOBİ’lerin erişimine sunulması için bölgesel ve yerel ölçekte etkinleştirilmesi ve ulusal ölçekte koordinasyonunun sağlanması gerekmektedir. Bunun için de TOBB, TİM gibi meslek örgütlerinin inovasyonla ilgili karar verme ve uygulama mekanizmalarına etkin katılımının sağlanması önemli bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Teknik boyutta inovasyon destek hizmetlerinin güçlendirilmesi için, bu alanda iyi yetişmiş uzmanlara ihtiyaç vardır. Bu uzmanların yetiştirilmesi amaçlı finansal kaynağın, Hükümet Bütçeleri, Avrupa Topluluğu Kaynakları ve Dünya Bankası’ndan sağlanması hedeflenilmelidir. Ayrıca inovasyonu teşvik etmek amacıyla doğrudan firmalara verilen finansal desteğin, Hükümet Bütçeleri, Avrupa Topluluğu ve Dünya Bankası kaynakları ile arttırılması gerekmektedir. En önemlisi bu desteğin tanıtılması, yaygınlaştırılması, Türkiye’de hangi bölgede faaliyet gösterdiğinden ve ölçeğinden bağımsız olarak tüm firmaların kolay ulaşımının sağlanması gerekmektedir. Tanıtım ve yaygınlaştırma faaliyetlerinde TOBB, TİM gibi meslek örgütlerinin, STK’ların ve üniversitelerin desteğinin alınması çok önemlidir. 2. Küresel rekabet avantajına sahip iş kollarının ve endüstriyel kümelenmelerin desteklenmesi: Özel sektörün anahtar kuruluşları ve örgütlerinin (TOBB, TİM, TÜSİAD vb.) bilişim STK’larının (TBV, TBD, TÜBİSAD vb.) inisiyatifiyle kurulacak ulusal ancak yerel düzeyde de etkin bir yapı aracılığıyla küresel rekabet avantajına sahip iş kollarının ve endüstriyel kümelenmelerin, inovasyon yeteneklerinin desteklenmesi sağlanmalıdır. Bu yapının asli görevi mikro ölçekli inovasyon girişimlerinin küresel ağlara entegrasyonu, teknik danışma, eğitim ve bilgi

50

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

desteği, marka yaratma ve bu markanın uluslararası pazarlarda yaygınlaştırılmasını sağlayacak mekanizmaların oluşturulmasıdır. Bu mekanizmaların yaratılması, yaygınlaştırılması ve sürdürülmesi için, özel sektörün anahtar kuruluşları, örgütleri ve STK’ların sağlayacağı desteklerin yanı sıra, belli miktarda özel sektörün kendi kaynaklarının ve Hükümet Bütçeleri, Avrupa Topluluğu ve Dünya Bankası kaynaklarının kullanılması gereklidir. 3. Üniversite - sanayi işbirliğinin girişimcilik ve yenilik odaklı olarak güçlendirilmesi: Üniversiteler ve sanayi arasında kurulacak olan işbirliğinin sanayinin iş modelleri, ihtiyaçları ve özellikle KOBİ’lerin mikro ölçekli inovatif kapasitelerinin geliştirilmesi odaklı olması gerekmektedir. Üniversite – Sanayi işbirliğinde en önemli hareket noktası yenilik girişimlerinin sanayi tarafından tetiklenmesi ve tetiklenen bu girişimlere uygun süreç tasarımı ve etkinlik modellerinin üniversite danışmanlığında sağlanmasıdır. Mikro ölçekte, özellikle KOBİ’ler düzeyinde AR-GE faaliyetlerinin yerleştirilmesi ve geliştirilmesinde Üniversitelerden uzmanların ve bilim adamlarının gerekli finansman ve idari süreç desteğiyle istihdamının sağlanması gerekmektedir. Bu konuda 2. maddede konumlanan kurumsal yapılanma, bir koordinasyon ve destek unsuru olarak işlev yüklenebilir. Aynı şekilde benzer finansal destek mekanizmaları kullanılabilir. 4. İnovasyon ve girişimcilik ortamını iyileştirecek ve geliştirecek hukuksal düzenleme mekanizmalarının hayata geçirilmesi: Girişimciliğin ve inovasyonun gerek devlet eliyle doğrudan desteği gerekse de inovasyon ve girişimciliğin önündeki bürokratik ve hukuksal engellerin kaldırılması, inovasyon ve girişimcilik ortamını iyileştirecek ve geliştirecek hukuksal düzenleme mekanizmalarının hayata geçirilmesini sağlayacak ilk adımdır. Bu mekanizmalar içersinde özellikle yeni teknolojilerin ithalat ve ihracatında gümrük mevzuatının iyileştirilmesi, offset anlaşmaları kapsamında teknoloji transferi için sağlanabilen dolaylı finansal destek ile ilgili düzenlemelerin gözden geçirilmesi, iyileştirilmesi, teknolojinin dinamik standartları ile düzenlemelerin statik ve detaylı yapısı arasında dengenin kurularak, gerekli esnekliğe sahip, bürokratik süreç yaratmayan ve hukuki güveni tesis edecek düzenlemeler, Kamu İhale Kanunu ve ilgili mevzuat hükümlerinde yapılacak değişiklikler ile kamu satın almalarının elektronik ortamdan yürütülmesi, böylelikle iş dünyasının süreçleri ile kamu kesimin ihtiyaçlarının ortak bir platformda buluşturulması, risk sermayesi ve yatırımlarını geliştirecek kurumsal mekanizmaların teşviki, patent ve fikri haklar korunmasının uluslararası normlara uygun, aynı zamanda yerel bilgiyi koruyarak rekabet avantajı yaratacak mevzuat değişiklikleri sayılabilir.

51

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Ayrıca, Üniversite sanayi işbirliği kapsamında üniversite mensuplarının ortak projelerde çalışmalarını, uzman dolaşımını destekleyen mekanizmaların gözden geçirilmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir. 5. Firmaların yaşam biçimini yenilikçi düşünce tabanlı bir yapıya dönüştürecek ‘kültür’ün yaygınlaşması için gerekli olan araçların geliştirilmesi: İnovasyon kültürüne sahip başarı örneği olabilecek firmaların tanıtılmasından eğitimler verilmesine, danışmanlık mekanizmalarının kurulmasından, finansman desteği sağlanmasına kadar bir çok kapsamlı alanda faaliyetlerin planlanması, gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Kamu ve karma finansman desteği gerektiren bu faaliyetler ile ilgili Avrupa Birliği ve Dünya Bankası gibi uluslararası destek mekanizmalarının da devreye sokulması için çaba gösterilmelidir. 6. Firmalararası stratejik işbirliklerinin oluşturulmasının desteklenmesi: Ortak araştırma merkezlerinin kurulması, araştırma ağlarının oluşturulması gibi eylemler teşvik edilmelidir. Aynı şekilde kamu ve karma finansman desteği gerektiren bu faaliyetler ile ilgili Avrupa Birliği ve Dünya Bankası gibi uluslararası destek mekanizmalarının da devreye sokulması gereklidir. 7. Doğrudan yabancı yatırımların desteklenmesi ve desteklenen yabancı yatırımların ülkenin teknolojik ihtiyaçları doğrultusunda yönlendirilmesi: İnovasyonu ve teknoloji girişimciliğini arttıracak teknoloji ve “know-how” transferini hızlandıracak yabancı yatırımların özellikle ülkenin, daha özelde firmaların teknolojik ihtiyaçları doğrultusunda yönlendirilmesi ve bu yönelime uygun bir hukuksal altyapının tesisi gerekmektedir. Özellikle belirlenen ihtiyaçlara uygun doğrudan yabancı yatırımlara gerekli vergisel ve bürokratik kolaylıkların sağlanması, mülkiyet ve gelir transferinde yabancı yatırımcıya dönük teşvik edici mekanizmaların geliştirilmesi bu alanda sıralanabilecek örnek eylem alanları arasındadır. Bununla birlikte teşvik edilecek yabancı yatırma uygun insan kaynağının, yabancı yatırımla toplumsal bağın kurulacağı bir kurumsal organizasyon ağı içersinde konumlanabilmesi için özel sektör, eğitim kurumları ve ilgili yerel ve merkezi otoritelerin işbirliğinin sağlanabilmesi gerekmektedir. 8. İnovasyon politikalarının desteklenmesi, yönlendirilmesi ve geliştirilmesi için katılımcı bir yönetsel modelin yani ağ yönetişimin kurulması : Mikro ölçekte girişimci inisiyatifle gelişen inovasyon yeteneğinin ulusal düzeyde politik bir amaç doğrultusunda senkronizasyonunu sağlayacak, tüm icracı bakanlıkların ve ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının, iş dünyası ve işçi kuruluşlarının üst düzey temsilcilerinin, meslek örgütlerinin, üniversitelerin, STK’ların etkin ve eşit düzeyde katıldığı bir ağ yönetişimi, bilgi ekonomisinin katılımcı ve gayri merkeziyetçi paradigmalarına uygun olarak yapılandırılmalıdır.

52

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

9. İnovasyonu teşvik eden ulusal ve uluslararası destek mekanizmalarından etkin bir şekilde yararlanılması : AB 6. Çerçeve Programı gibi ulusal ve uluslararası bilim teknoloji ve inovasyon faaliyetlerini destekleyen mekanizmaların, firmalara, üniversitelere ve ilgili tüm kurum kuruluşlara anlatılması, yararlanmaları için gerekli ön teknik ve finansal desteklerin gözden geçirilmesi ve iyileştirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda üniversitelerden STK’lara, firmalardan özel sektörün anahtar kuruluşları, örgütlerine kadar tüm paydaşlara çok önemli görevler düşmektedir. Tecrübe ve başarı öyküsü sahibi her kişi ve kuruluşun, bunu ilgili paydaşlarla paylaşması ve onları cesaretlendirmesi gereklidir. Firmalararası ve üniversite-sanayi stratejik işbirlikleri bu platformlardan yararlanmaya yönlendirilmelidir. Yaygınlaştırma ve tanıtım faaliyetlerinde, TOBB, TİM gibi meslek örgütlerinin, STK’ların, kamu kuruluşlarının ve üniversitelerin desteğinin alınması çok önemlidir. 10. İnovasyon politikalarının finansman modellerinin yapılandırılması: ‘İnovasyon Üst Kurulu’ tarafından finansman desteği ile ilgili alternatif modellerin incelenmesi, kamu, özel ve ortak finansmanlı destek mekanizmalarının ulusal ve bölgesel boyutta yapılandırılması gerekmektedir. Her türlü zorlaştırıcı gereksiz bürokratik engellerin ortadan kaldırılması. Modelleri yapılandırırken muhakkak kullanıcıların karar mekanizmalarında bulunması sağlanmalıdır. ] 8. Bölüm:

Bilgi Ekonomisinin Sosyal Sermayesi – Yaşamboyu Öğrenim ve Bilgi Okuryazarı İstihdam Güçleri

1. Bilgi Toplumu ve Bilgi Ekonomisine uygun bir eğitim sistemine öncelik verilerek gerekli finansal ve altyapı kaynaklarının bu iş için genel bütçeden ayrılması a. Devlet bütçesinde eğitime ayrılan payın arttırılması için kamu kesimi, özel sektör, sivil toplum örgütleri ve akademisyenlerle ortak harekete geçilmelidir. b. İşverenlerin şirketlerinin bulunduğu çevredeki eğitim kurumlarına yardım yapmalarını özendirici vergisel teşvikler sağlanmalıdır. c. Özel Üniversitelerin sayısı artırılmalıdır. i. Devlet özel üniversitelerin kurulmasına yönelik kişileri ve kurumları cesaretlendirecek ortam yaratmalıdır. ii. Bürokratik engeller ortadan kaldırılmalıdır. iii. Şeffaflığı ve standardı sağlayabilmek için izleme yöntemleri geliştirilmelidir. 2. Eğitim içeriklerinin “bilgi yönetimi”ni ve “yaşam boyu öğrenim”i sağlamaya yönelik olarak değiştirilmesi ve/veya geliştirilmesi.

53

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

a. Eğitim içerikleri ezberciliğe dayalı olmaktan kurtarılıp problem çözme, analitik düşünme, yaşam boyu öğrenme vb gibi beceri kazandırma odaklı yeniden tasarlanmalıdır. b. Yüksek öğrenimde öğrencilere daha fazla ders konusu seçme imkanı verilmelidir. c. Eğitim kalite ölçüm kriterleri değiştirilmelidir. Mevcut durumda girdi (öğrenci-öğretmen oranı) ve çıktı (okuryazarlık oranı ve ÖSYS, Kolej Sınavlarında başarılı olma vb.) dikkate alınmaktadır. Ölçüm kriteri; bilgiyi yönetebilmek ve kazandığı becerileri farklı ortamlara transfer edebilmedeki başarı olmalıdır. d. Mühendislik, Sosyal Bilimler, Hukuk vb. gibi fonksiyonel alanlarda verilen eğitimler davranışsal becerileri de geliştirmeye yönelik tasarlanmalıdır. 3. Kültür değişimi yoluyla toplumun eğitime verdiği önemi artırmak, eğitmen profilini iyileştirmek, teknolojik okur yazarlığı ve yaşam boyu öğrenmeyi yaygınlaştırmak. a. Eğitmen profilinin iyileştirilmesi. i. Eğitmen Yeterlilik sınavlarının (beceri ve bilgi değerlendiren) yapılması. ii. “Eğitimcinin Eğitimi” konsepti adı altında tüm eğitmenler bilgi ve beceri eğitiminden geçirilmelidir. iii. Büyük şehirlerden, en küçük köydeki tüm eğitmenleri bir araya getirecek konferanslar, telekonferanslar, web üzerinde forumlar aracılığıyla iletişim, dayanışma ve bilgi güncelliği sağlanmalıdır. iv. Değişik öğrenme stillerine uygun araçlarla zenginleştirilmiş eğitim içeriği ve aktarımı konusunda eğitmenlerin eğitimi sağlanmalıdır. v. Eğitmen profilinin yükseltilmesi için genişletilmiş fondan pay aktarılmalı, ücret yönetimi ve özendirici sistemler kurulmalı ve uygulanmalıdır. vi. Yurtdışında eğitim alacak öğretim üyesi kontenjanı artırılmalıdır. vii. Performans Değerlendirme Sistemi yerleştirilmelidir.. Performans değerlendirme sistemleri sonucunda başarılı Üniversite öğretim üyelerinin kadrosuzluk nedeniyle terfi edememeleri sorunu ortadan kaldırılmalıdır. b. Topluma yaşamboyu öğrenme anlayışı benimsetilmelidir. i. Yerel kuruluşların, sivil toplum kuruluşlarının, gönüllü kuruluşların yaşamboyu öğrenim hedefleriyle uyumlu faaliyetleri özendirilmelidir. ii. Liderlik mekanizmaları harekete geçirilmeli ve kültür değişiminde önder olmaları sağlanmalıdır. iii. Medya kanalları etkin kullanılarak kamuoyu bilgilendirilmeli ve yaşam boyu öğrenim özendirilmelidir.

54

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

iv. Halkın teknolojik okuryazarlık düzeyi arttırılmalı ve bu yönde toplumsal eğitim projeleri hayata geçirilmelidir. c. Anne ve Babalara okul öncesi çağında çocukları doğru yönlendirebilmeleri için eğitim verilmelidir. i. Gerekli fonun bulunabilmesi amacıyla toplumsal duyarlılık projesi kapsamında işverenlerin bulundukları çevredeki anne babalara eğitim düzenlemeleri teşvik edilmelidir.. ii. Sağlık ocağı doktorları, öğretmenler ve gönüllüler; ebeveynleri çocuk sağlığı, doğum kontrolü, beslenme, hijyen, iletişim gibi konularda eğitebilmek için eğitilmeli ve organize edilmelidir. 4. Kalite ve Deregülasyon a. Milli Eğitim Bakanlığı ve diğer eğitim otoritelerinin rolleri resmi eğitim sisteminin sıkı kontrolünden ayrıştırılıp, tüm eğitim sistemini kalite ve eşitliğini sağlayıcı olacak şekilde yeniden düzenlenmelidir. i. MEB ve YÖK’ün rolleri yeniden tanımlanmalı ve yeniden yapılanma çalışmaları yapılmalıdır. ii. Emir ve Komuta zincirinin yer aldığı YÖK, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunun gayri merkezi yönetsel paradigmaları uyarınca değiştirilmelidir. Emir ve komuta zinciri yerine yaratıcılığı teşvik eden esnek sistemler kurulmalıdır. iii. Bürokratik ve merkezi yapı değiştirilmelidir. Eğitim Kurumlarının merkezden yönetilmesi yerine daha esnek bir yapıda kendilerini yönetmeleri merkezi bilgilendirilmeleri sağlanmalıdır. 5. Performans kriterlerinde reforma gidilmelidir. a. ÖYS sistemi değiştirilerek, ezberin değil kazanılan becerinin değerlendirildiği sistemler geliştirilmelidir. i. Standart sınavlar haricinde her okulun, beceri sınavları ve mülakatlar yaparak öğrencileri değerlendirmesi sağlanmalıdır. b. Rehberlik sistemleri ilk öğretimde öğrenciye kendini tanıma ve değerlendirme fırsatı sunacak şekilde geliştirilmeli ve etkin yönlendirme yapılmalıdır. c. Performans Kriterleri, ROI (Return on Investment / Yatırımın geri dönüşü) sistemine göre yapılandırılmalıdır i. Kamu kesimi, Özel Sektör, Sivil Toplum Kuruluşları ve Akademisyenlerden oluşan bir Çalışma Grubu kurulmalı, Gelişmiş Ülkelerin modelleri incelenmeli ve Türk insanına uygun performans değerlendirme sistemi tasarlanarak ülkemiz koşullarına uyarlanmalıdır. ii. Üniversite içinde, üniversiteler arasında rekabeti özendirici paylaşım ortamları oluşturulmalıdır. Eğitimciler, devlet ve özel sektör arasında sürekli bir iletişim ağı sağlanmalıdır.

55

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Uluslararası eğitim enstitüleri ile bağlar güçlendirilmeli ve işbirliği olanakları arttırılmalıdır. 6. Meslek kazandırmaya yönelik eğitimlerin yaygınlaştırılması ve özendirilmesi. a. Meslek Liseleri Bilgi çağına uygun işlere göre yeniden yapılandırılmalıdır. b. Meslek okullarının yapısı esnetilmeli ve iş odaklılık yerine, beceri kazandırmaya ve yaşam boyu öğrenmeye uygun olacak şekilde tasarlanmalıdır. i. Bilgi Ekonomisinin sanayi ekonomisinden farklı olarak; takımdaşlık, girişimcilik, iletişim ve dil becerilerine sahip, kazandığı yetkinlikleri yaptığı meslek ve bulunduğu sektörden bağımsız transfer edebilen insan kaynağı yetiştirilmelidir. ii. İşverenler ve Meslek Liseleri arasında arz ve talebin dengelenmesi için iletişim sağlanmalı, stajyer çalıştırılması özendirilmelidir. 7. Yeniden-Eğitim Programları oluşturulmalıdır. (Retraining Programs) a. Ekonomik krizler ya da işgücü ihtiyacının değişmesi veya azalması sebebiyle çalıştıkları yerden ayrılmak durumunda kalan kişilerin tekrar istihdam edilebilmeleri için yeniden eğitim programları geliştirilip organize edilmelidir.. i. Mevcut ve piyasanın ihtiyacı olan beceriler arasındaki uyumsuzluk giderilmelidir. . b. İş yerleri ve eğitim kuruluşları arasındaki işbirliği kuvvetlendirilmelidir. 8. Bilgi Yönetimi odaklı eğitim sistemiyle yetiştirilmiş insan kaynağının değerlendirilmesi, istihdam edilmesi ve geliştirilmesi sağlanmalıdır. a. Yetkinliğe dayalı işe alım ve gelişim sistemleri kurulmalıdır. i. İşe alınan kişilerin tecrübe değil, bilgi ve becerisine göre değerlendirilmesine olanak tanıyan sistemler geliştirilmelidir. b. Çalışana ve iş ortamına yatırım yapılmalıdır. i. Yüksek verimlilik ve iş tatmini için çalışma ortamı ve koşulları iyileştirilmelidir. Örneğin, esnek çalışma saatleri, evden çalışma (home-office) gibi mekanizmalar yapılandırılmalıdır c. Sürekli öğrenme ve kişisel gelişimi özendirici kültür değişimi yaratılmalı ve bu kültüre uygun eğitim sistemleri oluşturmalıdır. d. Ücret ve primler "eğitim"i özendirecek şekilde değiştirilmelidir. Örneğin:Eğitim Fonu e. Bölgesel ihtiyaçlara göre firmalararası işbirliğine gidilmelidir.

56

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

9. Bölüm:

Bilgi ve İletişim Teknolojileri - Bilgi Ekonomisinin Altyapısı

1) Hukuksal Altyapı Öncelikli Eylem Alanları • • •

İletişim Altyapısının serbestleşmesinde ortaya çıkabilecek sorunlara karşı Telekomünikasyon Kurumu (TK) gerekli tedbirleri almalı, Yurtdışında bilgi ekonomisi ve bilişim hukuku konusunda ortaya konulan ve uzlaşılan gelişmeler ulusal ihtiyaçlar temelinde hızla Türk Hukuk Sistemine uyarlanmalı. Elektronik İmza Yasası, uygulanabilirlik ve içinde barındırdığı teknolojinin gereklerine göre tekrar gözden geçirilmelidir.

Nasıl: o “Birleşmiş Milletler Millenium Act”, “World Economic Forum Information Society” bildirgeleri gibi kaynaklardan yararlanılmalıdır. o Bilgi ve ağ güvenliğinin sağlanması için gereken önlemler için ülkeler arası işbirlikleri güçlendirilmelidir. o Hükümetler ve ilgili paydaşlar vatandaşların sürekli bilinçlendirilmesini sağlamalı ve ‘sayısal korsanlık’ olgusunu ve korunmayı öğretmelidirler. o Spam’in önlenmesi konusunda ulusal ve uluslararası işbirliklerine gidilmelidir. o İşbirliği yapma konusunda istekli ülkelerle ‘siber terörizm’ konusunda kapsamlı işbirlikleri, izleme ve korunma mekanizmaları konusunda işbirlikleri gerçekleştirilmelidir. Kiminle: E-dönüşüm Türkiye İcra Kurulu E-dönüşüm Yönetişim Merkezi (Steering Commitee) Sayısal Hukuk Proje Grubu Kaynaklar Birleşmiş Milletler Avrupa Topluluğu Kaynakları Dünya Bankası 2) BİT Sektörünün Gelişimi Öncelikli Eylem Alanları •

Teknokent ve serbest bölge yasaları birleştirilmeli, bilişim şirketlerini ve özellikle yazılım ve AR-GE çalışmalarının içerisinde yer alacak şirketleri

57

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

• •

geliştirecek, yabancı şirketleri de üretime teşvik edecek şekilde düzenlenmelidir. İletişim hizmetleri ve Internet ucuzlatılmalı, sektör gerçek anlamda tam rekabete açılmalıdır. E-iş ve e-ticaret ve KOBİ destekleri konularında TOBB, TİM, İKV vb. kuruluşlarda biriken bazı fonların KOSGEB aracılığı ile KOBİ’lerin gelişimini sağlayacak, danışmanlık, internet erişimi, bilgisayarlaşma, ticari bilgisayar uygulamaları, eğitim alanları gibi destekler yaratılması sağlanmalıdır.

Nasıl: • • • •

Şeffaf, gelişmeyi teşvik edici ve rekabetçi bir ortamın yaratılmasını sağlayacak altyapı politikaları ve kıyas kriterleri tanımlanmalıdır. Ulusal stratejiler doğrultusunda üniversite, sağlık kuruluşları, kütüphane, postane, müze vs gibi kamunun ulaşımına açık alanlara bilgi ve iletişim teknolojisi altyapıları götürülmelidir. Ulusal, bölgesel ve uluslararası geniş alan iletişim hizmetleri geliştirilmeli ve güçlendirilmelidir. Bireysel sahip olma desteklenmeli ve teşvik edilmelidir.

Kiminle: E-dönüşüm Türkiye İcra Kurulu E-dönüşüm Yönetişim Merkezi (Steering Commitee) Bilişim Sektörü Proje Grubu KOBİ Geliştirme Proje Grubu Kaynaklar TOBB, TİM, İKV gibi STK ve sektör örgütleri fonları KOSGEB fonları Birleşmiş Milletler Avrupa Topluluğu Kaynakları Dünya Bankası 3) Eğitim Dinamikleri Öncelikli Eylem Alanları •

Milli Eğitim’in temel modeli, bilgi ve iletişim teknolojilerinin yoğun bir şekilde kullanıldığı, görsel-işitsel tekniklerin devreye alındığı bir altyapı modeli yeniden şekillendirilmeli; geniş alan ağlarının yaygınlık kazanması ve ucuzlaması ile sadece Internet temelli değil görsel bazlı merkezi içeriklerin de yurdun tüm yörelerine yaygınlaştırılmalıdır. 58

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

• •

Öğretmenlerin bilgisayar okur yazarı olmalarının ötesinde ciddi birer BİT kullanıcısı haline getirilmelidir. Tüm devlet memurlarının bilgisayar okur-yazarı olması sağlanmalıdır.

Nasıl: • •

Okulların tamamına ucuz ve sınırsız iletişim hizmetleri sağlanmalıdır. Öğretmenlerin alacakları temel bilgisayar eğitimlerinin yanı sıra evlerinde de bilgi ve iletişim hizmetlerinden yararlanacakları ortamları yaratacak destek programları hayata geçirilmelidir.

Kiminle: E-dönüşüm Türkiye İcra Kurulu E-dönüşüm Yönetişim Merkezi (Steering Commitee) Yaşam Boyu Öğrenim Proje Grubu Kaynaklar Birleşmiş Milletler Avrupa Topluluğu Kaynakları Dünya Bankası 4) E-Türkiye Öncelikli Eylem Alanları • • • •

E-Türkiye yönetişim modeli hayata geçirilmelidir. E-Devlet projelerinin eşgüdümü ve paylaşım standartları belirlenmelidir. Gelişmişlik endeksinde iyileşmeler sağlayacak projeler öncelikli hale getirilmelidir. “Elektronik İmza Kanunu”nun yürürlüğe girmesinin ardından tüm devlet hizmetleri Internet ortamına taşınmalıdır. Şirket kurma, dış ticaret, tapu, vb. işler net ortamına taşındığında vatandaş ve iş sahibi a) teknolojiyi kullanmak zorunda kalacaktır (negatif motivasyon), b) kullandığında zaman kazanacak, kolaylık yaşayacaktır. (pozitif motivasyon).

Nasıl: • •

Gelişmeyi ve şeffaflığı teşvik edecek vatandaşlarla ilişkiyi geliştirecek projelere öncelik verilmelidir. Yeni uygulamalar desteklenmelidir.

Kiminle: E-dönüşüm Türkiye İcra Kurulu 59

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

E-dönüşüm Yönetişim Merkezi (Steering Commitee) E-Türkiye Proje Grubu Kaynaklar Hükümet Bütçeleri Avrupa Topluluğu Kaynakları Dünya Bankası

60

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

II BİLGİ TOPLUMU

KOORDİNATÖR EDİTÖRLER RAPORTÖRLER

: : :

Ali Akurgal Dr. Özgür Uçkan – Av. Yasin Beceni ƒ ƒ ƒ ƒ

Dr. Mustafa Aykut ( İletişim Altyapısı) Av. Yasin Beceni (Hukuksal Altyapı) Tuncer Üney (e-Dönüşüm Türkiye) Dr. Özgür Uçkan (Genel Çerçeve, Sonuç ve Değerlendirme)

61

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

GİRİŞ 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren belirginleşen yeni dünya düzeni ve küresel ekonomik sistem toplumlar arasındaki ilişkileri ve toplumsal yaşam biçimini dönüştürmektedir. Toplumsal değişimin klasik araçları arasında yer alan ekonomi, medya, uluslararası ilişkiler ve siyaset günümüzde çok önemli bir kavramın etrafında şekillenmekte ve etkinliğini bu kavrama göre belirlemektedir. Bu kavram “bilgi”(knowledge) dir. Bilgiyi yaşamın odağına koymuş ekonomik üretim ve bölüşüm sistemlerini bilgi odaklı yönlendiren toplumlar, yani Bilgi Toplumları 21.Yüzyılın yönlendirici gücü olacaktır. Bu toplumların ekonomik, siyasal ve uluslararası alanlarda kazanacakları rekabet üstünlükleri ve belirleyici konumları, bu toplumların inisiyatifiyle şekillenecek bir küresel ağ yaratacak ve bu ağa entegre olmayan toplumlar ne yazık ki Bilgi Çağının kazanımlarından yeterli derecede pay alamayacaklardır. Ülkemiz için oluşan bu küresel ağa toplum olarak entegre olması bir zorunluluktur. Bu ağın dışında kalmanın toplumuza kaybettirecekleri ise bilgi toplumuna geçmek için atılacak adımların görece kısa vadede getireceği maliyetlerle mukayese bile edilemeyecek düzeydedir. Bu yüzden bilgi toplumunun temel yapı taşlarının oluşturulması için bir an evvel hızlı adımlar atmak ulusal bir sorumluluktur. Bilgi toplumuna doğru toplumun yönelim kazanmasının önemli bir takım temelleri vardır. Toplumsal dönüşümü sağlayabilmenin en önemli yolu bu temelleri oluşturmakta ve bunları toplumla entegreli bir yapı haline getirmekte yatmaktadır. Bu temeller kısaca bilgi toplumuna uygun bir iletişim altyapısının oluşturulması, bilgi toplumunun temel hukuk politikasının temellerinin belirlenmesi ve bunlarla birlikte ülkemiz özelinde toplumsal farkındalık yaratacak ve “bilgi”yi insanlar açısından yaşamlarının bir parçası haline getirecek olan alanlarda yapılacak olan temel uygulamaların belirlendiği “e-dönüşüm Türkiye” projesidir. Raporun ilk bölümünde ülkemizdeki iletişim altyapısının temel köşe taşları ile ilgili olarak yapılması gereken düzenlemeler ve stratejiler belirlenecektir. İkinci bölümde ise bilgi topluma uygun bir hukuk politikasının temel çerçevesi belirlenerek hukuksal yöntem tartışmalarının zemini tespit edilecektir. Üçüncü ve son bölümde ise ülkemiz özelinde vatandaşların bilgi toplumu uygulamalarıyla tanışarak bilgiyi yaşamları içersinde içselleştirebilecekleri e-dönüşüm uygulamaları e-Avrupa + Programının da felsefesini de uygun olarak belirli bir sistematik içersinde ülkemiz öncelikleri de gözetilerek açıklığa kavuşturulacaktır.

62

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

A. İLETİŞİM ALTYAPISI Bir yandan küreselleşmenin yaygınlaşmasında önemli bir araç olarak kullanılan iletişim öte yandan da bizatihi kendisi küreselleşerek çok yönlü işlevselliğini artırarak sürdürmektedir. Ancak, iletişim konusunun ulusal faktörleri göz ardı edemeyecek kadar özenle ele alınmasının gerekliliği açıktır. Farklı ülkelerde farklı otoritelerin sorumlulukları altında yürütülen iletişim hizmetleri benzer olsa da yapılandırılmaları açısından ayrışmaktadırlar. Bu nedenle karar verici konumdaki hükümet, ilgili bakanlıklar ve düzenleme kurumlarının dünyadaki gelişmeleri yakından izlemekle birlikte, Türkiye’de yerleşik özel ve kamu kurum ve kuruluşlarının, sivil toplum örgütlerinin görüş ve önerilerini dikkate alması zorunludur. Ülke insanlarının refah düzeyini artırma konsepti içerisinde bilgi toplumuna hızla ve eksiksiz geçişini sağlayacak çalışmaların aşağıda sıralanmış hedefler göz önünde bulundurarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir. ƒ

Bilgi toplumuna geçerken gerekli olan iletişim altyapısı ve bunun parasal kaynakları konusunda topyekün ulusal bir uzlaşı oluşturulmalıdır.

ƒ

Hükümet bu konudaki kararlılığını somut kanıtlarla ortaya koymalı ve gerekli fonları altyapı için ayırdığını göstermelidir.

ƒ

Kısa, orta ve uzun erimli hedefler mutlaka kamu ve özel sektörün ortak çalışmasıyla, sivil toplum örgütlerinin beklentilerini de dikkate alarak ortaya konmalıdır. En geniş katılım ile görüşler alınıp, kararlar sürüncemede bırakılmaksızın belirlenmelidir.

ƒ

Hedeflere kısa, orta ve uzun erimde hangi tarihlere dek ulaşılacağı kesin verilerle bir takvime bağlanmalıdır.

ƒ

Yapılacak çalışmalarla hedeflere zamanında ulaşabilmek için kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlayacak yetkin, esnek ve işlevsel bir yapılanma baştan kurulmalıdır.

ƒ

Hedefler, yapılan çalışmaların aşamaları ve elde edilen sonuçlar toplumun her kesimine en saydam biçimde duyurulmalıdır.

ƒ

Kaynakların en verimli biçimde harcanmasına özen gösterirken, yerli üreticilerin desteklenmesi için azami çaba gösterilmelidir.

1. Altyapı Planlaması İletişim sektöründe son yıllarda yaşanan olumsuzluklara karşın, hala ihmal edilemeyecek bir potansiyelin var oluşu ve bazı sektörlerin rekabet için kısmen de olsa iletişim dünyasında da yer alma arzuları pek çok yatırımcı için iletişim dünyasını cazip kılmaktadır. Öte yandan iletişim dünyası içinde kalan her farklı sektör de koşullara bağlı olarak farklı yatırım tercihleri kullanmaktadır. En alt düzeyde altyapının ne olacağını rekabet belirlerken, pazar ile teknolojinin birlikte ele alındığı bütün konularda hemen hemen tüm düzenleyici

63

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

kurumlar değişik zorluklarla karşılaşıyorlar. Bu zorlukların üstesinden gelmek bazen uzun yıllar alıyor. Avrupa Birliği’nin kabul ettiği yeni düzenleyici çerçeve ƒ

Üye ülkelerin tümünde uyum ve tutarlılık olmasını,

ƒ

Kalıpsal tanımlardan çok düzenleyici kurumlar tarafından yapılacak analizlere önem verilmesini,

ƒ

Teknolojik tarafsızlığın muhafaza edilmesini şart koşuyor.

Önceleri telefon hizmetleri telekomünikasyon şebekeleri üzerinden, TV ve radyo yayınları verici istasyonların radyo frekansları üzerinden, kablo hizmetleri ise döşenmiş kablolar üzerinden veriliyordu. Şebeke ile servis bağımsız bir bütün oluşturuyordu. Oysa bugün, kablo üzerinden, uydu üzerinden, genişbantta hizmet verebilen xDSL, FWN gibi yeni teknolojiler ya da diğer pek çok taşıma altyapısını kullanarak aynı anda telefon, metin ve video hizmetlerini almak mümkündür. Artık şebekeler ve servisler hem birbirinin içine geçmiş hem de birbirinden bağımsız olarak geliştirilebilir durumdadır. Her ortamda (medium) her türlü bilgi taşınabiliyor yani yakınsama gittikçe derinleşiyor. Bilinen öğeler eskiden yalnızca bir endüstriye aitken, şimdi bakıyoruz, aynı anda başka endüstrilerin de ilgi alanlarına girmişler. O yüzden endüstriyel açıdan bakıldığında bilgi teknolojileri ve iletişim arasındaki yakınsamayı tetikleyen temel unsurlardan birinin de eskisine göre çok farklılaşan altı önemli endüstri olduğu görülür. Bunlar sırasıyla ƒ

Telekomünikasyon ekipmanları endüstrisi

ƒ

Telekomünikasyon şebekeleri için üretilen servislerin endüstrisi

ƒ

Donanım endüstrisi

ƒ

Yazılım endüstrisi

ƒ

Multimedya yayıncılığı endüstrisi ve

ƒ

Multimedya içeriği endüstrisi

olarak adlandırılabilir. Özel sektörün sahibi olduğu işletici sayısındaki hızlı artış alternatif yaratmak üzere yatırımcıları yakınsamaya yöneltmektedir. Kamusal şebekeler üzerindeki tekellerin kaldırılması ve diğer işleticilerin ellerindeki şebekelerin bu şebekelere bağlanabilir olması da (örn. yerel ağların paylaşıma açılması) yakınsamayı ele alırken onu hızlandıran bir faktör olarak ele alınmalıdır. Rekabet, telekomünikasyon sektörünün en etkin pazar gücü olmaktadır. Bunun daha hızlı gerçekleşmesi politik yaklaşımlardan uzak durulmasıyla mümkün olacaktır. Ancak o zaman, ekonomik, sosyal ve kültürel perspektifleri dikkate alarak kendi kendine biçimlenebilen bir sektör yaratılabilir1. Ocak 2004 tarihinden itibaren Türkiye’de telekomünikasyon sektöründe ortaya çıkacak olan serbestleşme ile birlikte, uzun mesafe taşıma, veri 1

http://www.itu.int/aboutitu/strategic_plans/99-03/trends.html

64

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

olanaklarını kullanarak ses iletişimi (VoIP) ve İnternet servisleri tekelleşmekten sıyrılacağı ve yerel ağın paylaşımının mümkün olacağı beklenmektedir. Bu alanlarda katma değerli servisler sunan firmalar arasında rekabet söz konusu olacaktır. Dolayısıyla son kullanıcılara nitelikli ucuz hizmeti götürmenin daha kolay olacağı varsayılabilir. Bir başka açıdan bakıldığında, Türk Telekom’un elindeki atıl kapasite değerlendirilebilecek, ortak yerleşim imkanlarıyla maliyetler düşürülebilecektir. Bu varsayımlar yerel ağın paylaşıma açılmasında tekel konumundaki Türk Telekom ve yeni girişimcilerin serbest rekabet ortamında ancak birbirini engelleyemeyecekleri bir düzenleme ile mümkündür. Şu anda yerel ağın sahibi olan Türk Telekom katma değerli hizmetlerin önem taşıdığı tüm önemli yerleşim merkezlerinde altyapısını tamamlamış durumdadır. Pratik açıdan pazarda yerel ağ altyapısını yeniden oluşturarak kazançlı iş yapmak güç gözükmektedir. Bu da yeni yatırımcıların kazançlı iş aramayı evrensel hizmetleri sunmanın önünde tutmalarına aykırı olacaktır. Bu konudaki dünya örneklerine bakılırsa, her ne kadar ses hizmetlerindeki tekel yapısını kırmak amaçlansa da yerel ağın paylaşıma açılması son zamanlarda ve çoklukla son kullanıcıları xDSL hizmetlerinden yararlandırmak için tercih edilmektedir. Bunun nedeni telli telefonda ses iletişimi pazarının büyümesinin mobil telefonda ses iletişimi pazarının çok gerisinde kalmasıdır. Sonuç olarak yerel ağın paylaşıma açılması ses iletişiminde rekabet yaratmaktan çok geniş bantta veri iletişimi ile farklı bir serviste alternatif yaratma eğilimine de girmiştir. Bu açıdan bakıldığında geniş bantta veri iletişimine alternatif olabilecek Kablo TV, WLL (Wireless Local Loop), UMTS, Fiber gibi olanaklar yeni bir altyapı yatırımı gerektirdiğinden ya da elektrik şebekesini kullanmada karşılaşılan sorunlar tam olarak giderilmediğinden ve uydu iletişiminin hala çok pahalı oluşundan mevcut altyapıyı kullanarak hızla servis vermeye hazır hale getirilebilen yerel ağın paylaşılması daha önceliklidir. Yerel ağın paylaşıma açılması Türk Telekom’un altyapısında mevcut aşırı hat kapasitesini yerinde kullanma konusu da dikkate alındığında Türk kullanıcılar için kaçınılmaz bir seçenek olarak ortaya çıkmaktadır. Bir başka deyişle Türkiye’de mevcut bakır tel çifti hemen hemen her eve ulaşacak bir altyapıya sahiptir. Bugün ihtiyaç olanın neredeyse iki katı atıl kapasite yerel ağın kullanıma açılmasıyla en verimli biçimde değerlendirilebilecektir. 3 Aralık 1997 yılında Avrupa Birliği Elektronik Haberleşme Komisyonu’nun yayınladığı ‘Green Paper’ 2 telekomünikasyon, medya ve bilgi teknolojileri sektörleri arasındaki düzenlemelerin nasıl olması gerektiğini açıkça ortaya koymuştur. Gerek ses hizmeti olsun gerekse geniş bant hizmetler olsun, yerel ağın paylaşılması gerçek anlamda sağlanarak öncelikle sektöre rekabet ortamının getirilmesi gerekir. Bu aşamadan sonra dünya deneyimleri değerlendirildiğinde, geniş bant hizmetler için çok elverişli platformun yaratılacağı ve dünyada bu konuda hızlı bir büyüme yaşandığı göz önünden uzak tutulmamalıdır.

2

http://europa.eu.int/ISPO/convergencegp/com(99)108/com(99)108enfinal.html

65

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Hem xDSL modemlerin ucuzlaması, hem de bu konudaki teknik gelişmelere bağlı olarak 52Mbps kadar yüksek hızlarda erişimin sağlanabiliyor olması ses iletişiminden çok geniş bant veri iletişiminde ortaya çıkan yeni pazarda sesin yanı sıra, video ve benzeri yoğun kapasiteli bilgileri de mevcut sistemi kullanarak taşımak mümkün olmaktadır. Bu uygulamanın ardından yaygınlaşabilmesi en muhtemel sistem kablo TV olarak gözükmektedir. LMDS mevcut KOBİ’lerin ses ve veri iletişimini kolaylaştırmak ve ucuzlatmak için ya da GSM işleticilerinin ‘backhaul’ olarak istasyonlarını birbirine bağlamada önem kazanır. Farklı trafik protokollerine uyumlu olabilen LMDS teknolojisi evlerde kullanmaya elverişli değildir. O yüzden yaygın kullanımda tercih sırası yerel ağın paylaşımı ve kablo TV den sonra gelir. Yerel ağ ile kıyaslandığında uzun mesafe taşıma pazarı özellikle VoIP teknolojisi için büyük önem kazanır. Ne var ki; bu alanda yapılacak yatırım oldukça büyük maliyetlere neden olacaktır. Öte yandan, böyle bir altyapıya kalkışılmış olsa bile yerel ağ paylaşıma açılmamışsa, açılsa bile işlevsellik kazanmamışsa bir anlam taşımayacaktır. İnternetin yaygınlaşmasıyla veri iletişimin önemi olabildiğince artmış, bu da dikey pazarlara (niche market) odaklanan yeni oyuncuların sektöre katılmasına neden olmuştur. Altyapının tümünü gerçekleştirmek yerine yerleşik işleticinin altyapısında düğüm noktalarına (joint points) santraller (switch) ve yönlendiriciler (routers) yerleştirmek bu tür oyuncuların tercih ettiği stratejidir. Ortak taşıyıcılar (common carriers) böyle bir yapıda bir anlamda taşıyıcının taşıyıcısı (carrier of carriers) durumuna gelmektedir. Bant genişliği ve kapasite satarak ya da kiralayarak servis sağlayıcılara doğrudan hizmet vermektedirler. Türkiye’de şu anda iki tane İnternet omurgası mevcuttur. Bunlar ULAKNET ve TTNET’ TEN oluşmaktadır ve ikisi de kamusaldır. ULAKNET eğitim kurumlarını birbirine bağlayan ve kar amacı gütmeyen bir omurgadır. TTNET yurtiçi ve yurtdışı İnternet erişimini sağlamaktadır. VoIP Türkiye’de hızla büyüyecek ve rekabet yaratacak bir pazar olarak gözükmektedir. Yetkilendirme süreci başladığında bu konuda yatırım yapacak pek çok şirketin ortaya çıkması beklenmektedir. IP ya da PSTN şebekesi olan Türk Telekom için VoIP katmanını da oluşturmak güç olmayacaktır. Şurası açıktır ki; VoIP’nin getireceği avantajlar ses iletişimi için kurulmuş yerleşik işletici Türk Telekom’un pazar payını önemli ölçeklerde etkileyecektir. VoIP teknolojisiyle iki ucu birleştirmek için kullanılan devre anahtarlamalı sistemler terk edilecektir. Bu da altyapı ve işletim maliyetlerini azımsanmayacak ölçüde düşürecektir. Öte yandan VoIP lisansı verilmeye başlandığında yeni işleticiler şebeke altyapılarını IP teknolojisine dayandırarak yapmak zorunda kalacaklardır. VoIP dünyada telekomünikasyon sektöründe anahtar rol oynayacaktır. Türkiye’de de VoIP gitgide en keskin rekabetin yaşanacağı bir alan olarak ortaya çıkmaktadır. Özellikle, uzun mesafe ses iletişiminde pazardaki payını sürekli artırması beklenmelidir. Bu nedenlerle taşıyıcıların VoIP için rekabetten kaçınmaları olanaksızdır. VoIP’nin temel servis (basic service) mi yoksa katma değerli servis mi olarak ele alınması gerektiği kuşkuya yer vermeyecek biçimde açıkça ortaya 66

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

konulmalıdır. Aksi takdirde temel servis olarak tanımlandığında taşıyıcılar pazarın taleplerine bağlı olarak gelişen fiyat düzenlemelerini kolayca yapamama durumuna düşeceklerdir. Yerel ağın paylaşıma açılması ile kısa bir süre içerisinde isteyen her haneye servisin ulaşması mümkün olabilecektir. Aynı altyapıyı kullanan aboneler böylece genişbantta veri iletişiminin yanı sıra VoIP’yi de kullanarak ses iletişimini de bütünleştirebileceklerdir. Sayısal kablo TV şebekesi aynı anda ses, resim ve video verilerini taşıyabilir. Bu tür altyapısı olan şirketler sesi VoIP teknolojisi kullanarak taşımak istediklerini açıkça belli ediyorlar ve yatırımlarını yapıyorlar. Aynı biçimde genişbantta İnternet erişimi de eldeki kablo TV şebekesiyle çok verimli biçimde gerçekleştirilebiliyor. Yakınsamaya elverişli aygıtların da piyasada yavaş yavaş yer almasıyla artık İnternet fonksiyonlarına da sahip olan TV leri ya da TV fonksiyonu olan bilgisayarları gördüğümüzde yadırgamıyoruz. İnternete erişim penetrasyonu arttıkça bu tür aygıtların kullanımı da artacaktır. Son yıllarda artık Web sayfası olmayan radyo ve TV yayıncısı yok gibidir. Bunların pek çoğu Web sayfaları üzerinde açtıkları küçük pencerelerden canlı video yayını da yaparak içeriği dünyanın neresinde olursanız olun aynı anda kullanıcılarına ulaştırabilmektedir. Genişbatta iletişim olanağı veren, örneğin xDSL gibi teknolojiler kullanıldığında kaliteli görüntü elde etmek zor olmamaktadır. Üçüncü kuşak iletişim sistemleri ile bu olanak cep telefonlarına da taşınacaktır. VoD (Video on Demand) gerçek zamanlı video taşımanın dışında kalacak uygulamalar için albenisi yüksek bir potansiyel olarak gözükmektedir. Özellikle iletişim endüstrisinin film endüstrisi ile bütünleşen bir yapıya doğru gitmesi bu teknik sayesinde kaçınılmazdır. Aynı yöntemi kullanarak müzik kliplerini ya da salt melodileri cep telefonu, PDA, MP3 çalar, TV, bilgisayar gibi farklı aygıtlara indirmek özellikle genç kullanıcılar için yeni bir eğilim olarak ortaya çıkmaktadır. Etkileşimli (interactive) eğitim, e-ticaret, e-devlet, e-imza gibi büyük kamusal yatırımları da beraberinde getiren yeni ulusal projeler Türkiye’nin Bilgi Toplumu’na Geçiş Projelerine ivme kazandıracak etmenlerdir. Genişbantta iletişim, penetrasyonunun artması, yakınsamaya dayalı ürünlerin çeşitlenmesi, kullanıcıların edineceği alışkanlıklar gibi pek çok bilinen bilinmeyen faktör de bu projeler üzerinde etkili olacaktır. Bugün 146 üyesi olan ve Türkiye’nin 1995 yılında, daha kurulduğunda üye olduğu Dünya Ticaret Örgütü (WTO) küresel ürünlerin ve ticari hizmetlerin ülkeler arasında akışını sağlamak için önemli roller üstlenmiştir. Yapılan sözleşmeler arasında telekomünikasyonu ilgilendirenler Ticaret ve Hizmetler için Genel Sözleşme (General Agreement on Trade and Services-GATS) ve Telekomünikasyon için Temel Sözleşme (Basic Agreement on 3 Telecommunications - BAT) içerisinde yer alır. GATS’ın dördüncü protokolünde 3

http://www.itu.int/newsarchive/press/WTPF98/WTORefpaper.html

67

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

yer alan Referans Metni ile BAT’ın kendisi WTO’nun telekomünikasyon dünyasında ne gibi görevler üstleneceği açıklıkla belirtilmiştir. Her ikisinde de üye ülkelerdeki düzenleyiciler için tam rekabeti sağlayıcı, tarafsız ve saydam olabilmenin koşulları sıralanmıştır. Buna göre altı temel ilke üzerinde hemfikir olmak gerekir. Bunlar sırasıyla ƒ

Rekabetin güvence altına alınması

ƒ

Arabağlantılar

ƒ

Evrensel hizmetler

ƒ

Lisansları verirken göz önünde tutulan kriterlerin herkes tarafından bilinmesinin sağlanması

ƒ

Tarafsız düzenleme

ƒ

Kıt kaynakların dağıtılması ve kullandırılması

olarak belirlenmiştir. Türkiye’nin DTÖ’ ne katılmış olması ile Türk Ekonomisine bazı fırsatlar, kendini kanıtlama imkanları, yararlar ve riskler yaratılmıştır. Elbette bunun bir maliyeti de vardır. Ancak uluslararası ilişkiler açısından bakıldığında kazanımların maliyetin önüne geçebileceği görülür. Her şeyden önce, pek çok diğer ülkede olduğu gibi yabancı sermayeyi Türkiye’ye çekmek için bir yol olarak kullanılabilir. Ayrıca Türkiye’de yerleşik üreticilerin dünya pazarında hak ettikleri yeri bulmalarında bir araç olarak değerlendirilebilir. Bütün bunların yanı sıra, başta telekomünikasyon sektörü olmak üzere sorunlu sektörlerin serbestleştirilmesi örgütün kuralları çerçevesinde daha az sancılı olabilir. DTÖ açısından da Türkiye’nin üye ülkeler arasında bulunmasının 65 milyonluk genç nüfusu ile bir kazanım olduğunu unutmamak gerekir. Uluslararası rekabetin acımasız kuralları yüzünden çoğu ülkede olduğu gibi Türkiye’de de ekonomi kronik olarak bir darboğazda seyretmektedir. Bu da ister istemez telekomünikasyon sektöründe de pekişmiş devletçi düşünceyi katı halde tutan bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Oysa dengeli bir serbestleşmeyle üretimi, yatırımı ve istihdamı artırmak, yabancı sermayeyi Türkiye’ye çekmek, son kullanıcıya nitelikli ucuz hizmetin ulaşmasını sağlayan adil bir rekabeti yaratmak mümkün olacaktır. AB ile pazar ekonomisini yıllardır benimseyen Türkiye arasında 1 Ocak 1996 yılından buyana işlerlikte olan Gümrük Birliği Anlaşmasının dışsatımı nasıl kamçıladığı belleklerdedir. Telefonla konuşma bugünkünden farklı olarak bir yazılım uygulamasına mı dönüşecek? Bu soruya yanıt verebilmek için önümüzdeki on yıla damgasını vuracak eğilimlere bakmamız gerekir. Bilgi Teknolojileri (BT) ve telekomünikasyonun yakınsamasıyla amaçlanan, yakınsama sonucu ortaya çıkan hizmet ve ürünlerden yararlanmak isteyen tüketicilerin gereksinimlerini ucuz, etkin ve kolay biçimde karşılamaktır. PC-İnternet, kablosuz iletişim, etkileşimli TV yayıncılığı, uygulama programcılığı gibi sektörler daha şimdiden birbirleriyle etkileşimli olarak hizmet verebilmektedir. Bu ve benzeri sektörler genişlerken birbiriyle de örtüşmeye başlamış, bu arada yeni oyunculara

68

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

gereksinim olduğu ortaya çıkmıştır. Yeni fırsatlar yaratılırken yeni tehditler de söz konusu olmaya başlamıştır. 2. İletişim Altyapısını Oluşturan Sistemler Gelişmiş batılı ülkelerde %10 mertebesine yaklaşan Telekom-Bilişim Sektörü’nün GSMH’den aldığı pay, Türkiye’de sadece %3.5’tir. Oysa bu sektörün ülke ekonomilerinin ve sosyal yapının ilerlemesinde katalizör rolü oynadığı düşünülürse Türkiye’nin bu alanda yapılanmaya çok daha fazla ihtiyacı olduğu görülür. Bu noktaya doğru yürümekle Bilgi Toplumu’nu oluşturmak kendiliğinden mümkün olacaktır. Konuya bir başka açıdan bakıldığında ise Bilgi Toplumu yapısına dönüşüm sürecinin Telekom-Bilişim sektörünü büyüttüğü görülmektedir. İş süreçlerinde ve günlük yaşamda bilgiyi ana malzeme olarak kullanmak ve bilgi transferini iş süreçlerine katarak farklı süreçleri elemek, söz konusu sektörün GSMH’den aldığı payı büyütmekle eşanlamlıdır. Çünkü elenen süreçlere ayrılan ekonomik kaynak, verimlilik sağlayan Telekom-Bilişim sektörüne yönelir. Bu düşünceyle sektörün büyümesi için iki yol vardır: ƒ

Türkiye ekonomisinin büyümesi

ƒ

Bilgi Toplumuna dönüşüm ile GSMH’den alınan payın büyütülmesi

2.1. Geniş Bantlı Hizmetler Bugün gelişmiş ülkelerde hemen hemen her ev ve küçük işletme ortamına en hızlı ve kesintisiz İnternet, veri, ses ve video hizmeti götürmek ulusal politika haline gelmiştir. Bilim adamı, öğrencilerin yanı sıra toplumun diğer kesimlerini de içine alacak biçimde erişim olanaklarını zenginleştirmek, kolaylaştırmak ve ucuzlatmak için var gücüyle çalışan bu ülkeler bu olanağı sağlayamayan ülkeler ile aralarındaki mesafeyi gittikçe açmaktadır. Geniş Bant teknolojileri kullanılarak sunulan çoğul ortam iletişim hizmetleri konusunda OECD Raporlarına bakıldığında Türkiye maalesef listelere bile giremeyecek düzeyde çok gerilerde kalmıştır4. Kullanıcılara geniş bantta iletişim hizmetleri ƒ

xDSL

ƒ

Kablo TV

ƒ

Uydu

ƒ

Sabit Kablosuz

teknolojileri kullanılarak sunulabilir.

4

http://hraunfoss.fcc.gov/edocs_public/attachmatch/DOC-239660A2.pdf

69

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

2.1.1. xDSL Kurulu çiftli bükülü bakır telefon hatları üzerinden bir modem ve splitter aracılığı ile bağlanarak hızlı veri iletimini sağlayan xDSL teknolojileri diğer geniş bant teknolojileri arasında en yaygın olanıdır. Bunun nedenleri arasında; ƒ

Sistemin altyapısının büyük ölçüde hazır olması,

ƒ

Standartları üzerinde baştan beri dikkatle çalışılmakta olması,

ƒ

Donanım fiyatlarının, diğer teknolojilere göre ucuz olması ve gittikçe de daha ucuzlaması sayılabilir.

Şu anda 10 bin portluk bir kapasiteye sahip Türk Telekom 2003 yılının sonuna dek ilave 60 bin port ile kapasitesini 70 bine çıkarmayı amaçlamaktadır. Ancak en kolay, en ucuz ve oldukça hızlı genişbant iletişim olanağı sağlayan xDSL in Türkiye’de e-eğitim, e-sağlık, e-devlet, e-iş, e-tarım, e-turizm gibi konularda bir an önce gelişmiş ülkelerle arayı kapatacak bir araç olarak kullanılması gerektiği düşünülürse, bu sayıların tümüyle yetersiz olduğu açıktır. Üstelik, Türk Telekom’un elinde bulunan neredeyse bugünkü ihtiyacın iki katı kadar fazla bakır telefon hattının hem atıl durmaktan kurtulması, hem de en iyi biçimde bir an değerlendirilmesi bakımından önemi büyüktür. Farklı amaçlara yönelik pek çok versiyonu bulunan DSL yakın gelecekte kullanıma başlanılacak ADSL2 (G.992.3) teknolojisiyle daha etkin hale getirilecektir. 2002 içinde standartlaşan ADSL2’ye dayanan ADSL+, ADSL’in 8Mbps olan maksimum hızını 16Mbps’ye çıkartacak teknolojiyi barındırmaktadır. Ulaştığı menzil ise 6km civarında olacaktır. IP şebekelerinde iletişim optimizasyonuna en uygun arabirim olan Ethernet’e dayanan bir uygulama da Ethernet over DSL adıyla bilinmektedir. Şebekelerin evriminin tümden IP yapıya gittiği düşünülürse farklı iletişim ortamlarında da benzer ethernet adaptasyonlarının olacağı beklenmelidir. 3km’de 10Mbps’ye kadar çıkan modları olan bu teknoloji 2004 yılında standart hale getirilecektir. Bütün bu gelişmelerden uzak bir Türkiye düşünülemez.

2.1.2. Kablo TV Kablo TV altyapısı, yalnızca TV yayınlarını TV cihazlarına ulaştırmakla kalmayıp aynı anda geniş bantta internet, data, ses, etkileşimli ve sayısal hizmetleri de evlere kadar taşıyabilmektedir. Ancak bunun gerçekleşebilmesi için kurulu şebeke üzerinde bir kısım ek yatırımlara ihtiyaç vardır. Kullanıcılar İnternet hizmetleri için modem, sayısal hizmetler için sayısal set üstü cihazlar kullanmak zorundadır. Şu an Türk Telekom, Kablo TV erişimi üzerinden 512/128 kb/s hıza kadar internet hizmetini Kablo-Net adı altında sunmaktadır. Bu olanak, Kablo işletmesi altyüklenicilerinin, Türk Telekom ile yaptığı anlaşma gereği,

70

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

devraldıkları analog Kablo TV sistemini sayısallaştırarak HFC (Hybrid Fiber – Coax) yapısına dönüştürmesiyle sağlanmaktadır. Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Antalya, Gaziantep, Bursa, Konya ve Kayseri’yi kapsayan 9 büyük ilimizde halen 35 adedi yerli olmak üzere ortalama 45 TV kanalı; Mersin-Tarsus, İzmit-Gölcük-Körfez-Gebze, Eskişehir, ZonguldakKaradeniz-Ereğli-Alaplı-Devrek-Çaycuma, Denizli, Balıkesir-Bandırma, Samsun, Adapazarı, Tekirdağ-Çerkezköy-Çorlu, Erzurum ve Yalova-ÇınarcıkÇiftlikköy’den oluşan 11 yeni il ve bağlı ilçelerinde ise 50 adedi yerli, 10 adedi yabancı olmak üzere toplam 60 TV kanalı bulunmaktadır. Bu kanallardan verilecek hizmetin hangi yayınları içereceği Türk Telekom tarafından belirlenmektedir. Bölgesel Kablo Hizmeti alt yükleniciler yalnızca kendi pilot kanallarından bilgi aktarmakla yükümlüdürler. İçeriğin üzerinde söz sahibi değillerdir. Bu durum rekabeti engelleyici bir unsur olarak gözükmektedir5. Yukarıda sayılan ve kablo TV hizmetinden yararlanan illerimizde yaklaşık 2.000.000 haneye yetecek bir altyapı kapasitesi vardır. Nüfusa oranlandığında bu abone ve erişim potansiyeli oranları AB ve ABD’de verilen Kablo TV hizmetlerinin erişim oranı ile kıyaslanamayacak kadar düşüktür. Ülkemizde, kablo TV, xDSL den sonra ses, veri ve görüntünün bir paket halinde sunumuna en kolay başlanabilecek altyapı olarak değerlendirilmelidir. Yüklü internet kullanımı nedeniyle nüfus yoğun şehirlerimizde yaşanan ses şebekesinin sıkışması problemi de kablo TV teknolojisinin İnternet erişiminde yaygın biçimde kullanılması ile azalacaktır. OECD ve Avrupa’daki düzenleyici otoriteler tarafından hazırlanan raporlarda, xDSL ve KabloTV ‘nin geniş bant teknolojileri içerisinde belirleyici rolü olacağı açıkça vurgulanmaktadır. Avrupa Birliği mevzuatına uyum çerçevesinde Türk Telekom kablo işletmesini elden çıkartarak özelleştirmek zorundadır. Bu satış ne kadar erken gerçekleşirse kablo TV’ni o kadar çabuk gelişerek gerçek değerini bulacaktır. Satışta gecikme kabloya yapılması gereken yatırımları engelleyecektir. Kablonun özelleştirilmesi Türk Telekom’un asıl faaliyet alanları için kaynak oluşturacaktır. Ancak alt yüklenicilerin belli bir süre gelirinden pay almak beklentisi ile yaptıkları yatırımın tasfiyesi sırasında doğacak sorunlar TK’nın düzenlemeleri ile giderilmelidir. Ayrıca, yeni alternatif altyapı hizmetlerinin yetkilendirilmesi ile devir alınacak yerleşik işletmecinin kablo TV altyapısı, rekabet edecek şekilde yapılandırılmadığında, o güne kadar yapılmış yatırımlar heba edilmiş olur. 2.1.3. Uydu Uydu üzerinden geniş bant internet hizmeti için birden fazla teknoloji kullanılmaktadır. DTH (Direct to Home) teknolojisiyle, kullanıcı, kendi tarafına konulan bir çanak antenle video hizmeti alabilmektedir. Ancak, kullanıcıdan merkeze doğru bağlantı (upstream) sağlanabilmesi için, çevirmeli ağ (dial-up) veya diğer herhangi bir dönüş kanalına ihtiyaç vardır. Bu durumda, internet kullanımı 5

TBS-İletişim Altyapısı, 2002

71

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

açısından önemli bir sorun ortaya çıkmaktadır. DTH hizmetini alabilmek için kullanıcı tarafında, çanak antenin yanında sayısal set üstü cihazları gerekmektedir. DTH hizmeti genelde, başka şekilde geniş bantlı erişim sağlanamayan konutlarda tercih edilen bir teknolojidir. VSAT (Very Small Aperture Terminal) teknolojisiyle, kullanıcıların isteklerine bağlı olarak tek yönlü veya çift yönlü geniş bant hizmeti sağlanabilmektedir. Türk Telekom’un da sunduğu VSAT hizmeti genelde büyük şirketler tarafından tercih edilen bir teknolojidir. Uydu teknolojileri, geniş alanlara rahatlıkla ulaşabildikleri, altyapı için kazı yapılması gibi bir kısım zorunluluklardan arınmış oldukları için, çok önemli işletme kolaylıkları sunmaktadırlar. Ancak işletme ve ilk yatırım açısından, görece daha pahalı bir hizmettir. Öte yandan, kimi uygulamalarda uydu teknolojileri çevrimi tamamlamak için karasal hatlara bağlanmak zorunda olsalar bile tek yönlü bağlantıda, karasal hatların ulaşamadığı bölgelere rahatlıkla ulaşabildiği için önemi artmaktadır. Özellikle Türkiye gibi yüzeysel alanı geniş, topografik olarak çeşitli zorlukları olan ve altyapı sorunu yaşayan, üstelik teknoloji yarışında vakit kaybına tahammülü olmayan bir ülkede, uydu teknolojisi geniş bant hizmetlerde yerini alması gereken bir sistemdir. Avrupa’nın dijital TV standardı olan DVB, uydu yayınları için tanımladığı standardın ikinci versiyonu DVB-S2 üzerinde çalışmalarının sürdürüyor. Bu yeni teknoloji ile transponder başına taşınan veri hızı %30 daha artabilecektir. Tek noktadan çok kullanıcıya tek yönlü yayıncılık için daha uygun olan uydu sistemlerinde bu gelişme temelde yeni servislere yer açmaktan çok maliyetleri olumlu yönde geliştirmesi beklenmelidir. Türkiye, uzaydaki üç uydusu ile uydu haberleşmeciliğinde dünyanın önde gelen dört ülkesinden biridir. Bunun nedeni Türk Telekom’un doğru bir kararla neredeyse 20 yıl önce, 1984 yılında kendi uydumuzu uzaya yerleştirmek üzere girişim başlatmasına dayanır. Aynı kararlılıkla sürelerinin dolmasına yaklaşılan (örneğin, Türksat 1B’nin ömrü 2004 de bitecek) ulusal uydularımız yenileriyle değiştirilmeli, Türkiye bu konudaki iddiasını sürdürmeli ve yörüngelerini korumalıdır. Bu hem sivil hem askeri nedenlerle Türkiye’nin vazgeçemeyeceği bir hedef olmalıdır. Ayrıca ömrü biten uydularımız “inclient orbit” denilen daha az kontrollü yörüngelere konularak ucuz İnternet servisleri verme amacıyla kullanılmalıdır. Böylelikle Türkiye’nin çok ihtiyacı olan İnternet servisleri yabancı uydu bağlantıları için ödenen yüksek bedellerden kurtarılmış olur. Avrupa’nın en büyük güç, kapasite ve ağırlığına sahip Türksat 2A uydusuyla atıl kapasite evlere doğrudan TV (direct TV) ve İnternet hizmetleri için kullanılarak değerlendirilmelidir. Tübitak-Bilten ile İngiliz Satellite Technologies Ltd. Tarafından ortaklaşa yapılan ve 27 Eylül 2003 tarihinde yörüngesine yerleştirilen Bilsat Bilim uydusu 15 yıl süre ile şehircilik, çevre, ormancılık, haritacılık ve doğal afetlerle ilgili araştırmalarda kullanılacaktır. Bilgi Toplumuna geçmeyi amaçlayan Türkiye’de bu ve buna benzer uygulamalar desteklenmelidir.

72

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

2.1.4. Sabit Kablosuz Bu teknoloji içerisinde en bilinenleri LMDS (Local Multi-point Distribution Systems) ve MMDS (Microwave Multi-point Distribution Systems) dir. Söz konusu teknolojilerin altyapısı ile mobil iletişim altyapısı arasında benzerlikler vardır. En belirgin fark daha yüksek frekans (LMDS 26-52 GHz, MMDS 2,5-3,5 GHz) ve bant genişliğinde hizmet sunmalarıdır. Gene olarak sabit kablosuz, karasal altyapının ulaşamadığı veya iyileştirmesinin yapılamadığı bölgelerde tamamlayıcı bir teknoloji olarak yer almalıdır. Geniş bant iletişim için hızlı çözüm arayan şirketler ve kurumlar tarafından tercih edilebilir. Son dönemlerde kullanımı hızla artan ve Amerika’da başlamasına karşın Avrupa’da daha çabuk büyüyen WLAN teknolojisi, diğer sayısal-hücresel iletişim teknolojilerinden farklı olarak geniş bantta kesintili (non-mobile) ama taşınabilir (portable) özellikli kişisel veri iletişimi sağlamaktadır. Ne var ki; uluslararası standardlaştırma kurumlarının getirdiği kimi kısıtlamalarla açık alanlarda frekans girişimini önlemek amacıyla kullandırılmamaktadır. Kapalı alanlarda kullanılan WLAN teknolojisinin verdiği tüm avantajları sağlamak üzere 3G teknolojileri arasında tanımlanan TD-CDMA den yararlanma eğilimi 2003 yılının sonlarından itibaren Avrupa’dan başlayarak ivme kazanacak gibi görülmektedir. Tek kanal üzerinde veri indirmek ya da yüklemek amacıyla kullanılan TD-CDMA teknolojisi açık alanlarda 2M bit hızında iletişime olanak vermektedir. Düzenleyici kurumlar tarafından hücresel kesintisiz geçişlere izin verilmeyen bu teknoloji bir anlamda kablosuz ADSL olarak da algılanmaktadır. Kullanıcıya yer değiştirme kabiliyeti kazandıran özellikleri ve kitlesel kullanıma uygunluğu açısından geniş bantta ve açık alanda veri iletişiminin çok önemli olacağından hareketle, ülkemiz için değerlendirilmesi gereken bir teknolojidir. Türkiye’de, Telekomünikasyon Hizmetleri Yönetmeliği ile beraber Sabit Kablosuz hizmetinin yetkilendirilmesi de yapılacaktır. Bu teknolojiyi sunacak işletmecilerin çözümlerin teknolojik ve ekonomik olarak fizibilitesinin dikkatle yapmasında yarar vardır. 2.2. Frekanslar Bugün Türkiye’de televizyon frekans kullanımı bir kargaşa içindedir. Ulusal ve yerel televizyon yayınları için herkes bulduğu frekansı kullanmaktadır. Frekans tahsisi olmasına karşın kim hangi frekansı tutmuşsa orası onun olmaktadır. Frekans başvurusunda bulunulup da frekans alındığı bir sistem mevcut değildir. Aslında RTÜK frekans planlamasını yaparak: kaç tane ulusal televizyon var, bölgesel televizyonların nerelerde olması lazım gibi konulara açıklık getirmiştir. Ancak bunun için ihaleye çıkıp bu frekansları firmalara kullandırtması gerekir. Bu yapılmadığı için son yıllarda Türkiye’nin bu konuda büyük bir gelir kaybı oluşmuştur. Şu anda bütün yerel televizyonların yayınlarını ulaştırabilmek için uyduya çıkmaları gerekir ya da bölgesel veya yerel kalmaları kaçınılmazdır. Bugün Türkiye’de yaklaşık 200 televizyon var. Frekans planlaması yapıldığında bunların 16 tanesi Türkiye çapında ulusal televizyon olacak. En çok 70 tanesi

73

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

yerel televizyon olabilir. Diğerlerinin kapanması gerekir. Kablo da olmadığı için mecburen uydu üzerinden uydu televizyonculuğu yapmak zorundalar. Şu anda Türkiye’de telefona bağlı olan herkes İnternet erişimi yapabilir. En ucuz İnternet erişimi karasal bağlantı ile sağlanan sistem olsa da karasal hatlarla hızlı İnternet erişimine ulaşamayan ya da küçük çaplı iş yerleri ve üniversiteler için hızlı İnternet yine uydudan olabilir. Bunun için Turk Telekom Euroasiasat ile birlikte eski ve yeni uyduları kullandırtarak bu erişimi ucuz hale getirebilir. 2.3. ISDN Dünya’da bugün için yaygın olarak evlerde telefon görüşmeleri ile İnternet erişimini ve faks cihazlarını ayrıştırmak şirketlerde ise video konferans iletişim standardı olarak kullanılan ISDN (PRI) teknolojisi Türkiye’de ihmal edilen bir sistem olarak gözümüze çarpmaktadır. Bugün görüntülü telefon kullanarak video konferans yapma olanağı elde eden ancak 500 kadar aboneden söz edilmektedir. Bu rakam yaklaşık 70 milyon nüfusu olan bir ülke için kabul edilemez bir sayıdır. ISDN alanına yapılacak yatırımları özendirici ve destekleyici önlemler hızla alınmalıdır. Evlerde ve çok küçük işletmelerde ses, İnternet ve faks iletişimini ISDN kullanarak 2B+D hatları (BRI) üzerinden çözmek ayrı ayrı ‘dial-up’ hatları vermekten daha ekonomik bir altyapı anlamı taşıyacaktır. 2.4. UMTS 27 Nisan 2000 tarihinde ilk kez İngiltere’de 5 operatöre verilen lisans sayısı bugün 34 ülkede 119 a ulaştı. Bunların pek çoğu o günlerde telekom otoriteleri ile imzaladıkları anlaşmalar gereği ticari lansmanlarını yapmak zorunda oldukları tarihlere ulaştılar ya da yaklaştılar. Aşağıda GSMA tarafından yayınlanan tabloda 2003 yılı bitmeden ticari olarak hizmete sunulması planlanan operatörler gösterilmektedir. Tabloda her ne kadar bu durumdaki operatör sayısı fazla olsa da bu güne dek ancak Japonya’da NTT DoCoMo nun ardından Avusturya, İtalya, İsveç, İngiltere ve Avustralya’da Hutchison (3), yine Avusturya’da Mobilkom ve Japonya’da Vodafone KK’nın UMTS servislerini ticari olarak kullandırmaya başladığını biliyoruz Önümüzdeki yıllarda yetkilendirmesi yapılacak olan 3.Kuşak Mobil İletişim Lisanslarının hazine için bir gelir kaynağı olarak görülmemesi gerekir. Küresel ekonomide telekomünikasyon kuruluşlarının son yıllarda beklendiği kadar gelişme gösterememesi ve yavaşlama, lisanslara kısa vadede uluslararası talep beklentisini zorlaştırmaktadır. Talep analizleri sağlıklı yapılamaz ve “Ne olursa olsun” düşüncesiyle ihaleye çıkılırsa beklenen ciddi başvurular gerçekleşmeyebilir. Böyle bir durum yinelenirse, Türkiye’deki telekomünikasyon öz kaynaklarının (frekans, müşteri potansiyeli ve benzeri) değerine onarılmaz bir darbe indirilmiş olacaktır. 3G lisansları hızla Avrupa’da dağıtıldıktan sonra uygulamada gecikmeye neden olan hususlar şöyle sıralanabilir.

74

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

ƒ

Kesintisiz geçişlerde (Seamless handover) yaşanacak sorunlar: 2 ‘Mode’lu terminaller ile 2G ile 3G arasındaki kesintisiz geçişlerin hem terminaller hem de şebekeler açısından mükemmel olmayacağı kuşkusunun yaygın oluşu.

ƒ

Cihazların çok pahalı olacağı beklentisi: Bütün yeni çıkan teknolojilerde olduğu gibi 3G de ticari olarak lanse edildiğinde piyasada satılan telefon cihazlarının sıradan insanlar tarafından satın alınamayacak kadar pahalı olacağının bilinmesi.

ƒ

3G cep telefonlarının pil ömürlerinin yetersizliği: Hala çok kısa sürede tükenen pillerin yerini alacak uzun ömürlü olanların geliştirilmesi için ilave birkaç yıla ihtiyaç duyulması.

ƒ

Baz istasyonları karşıtlarının güçlenmesi: Yoğun biçimde yeni baz istasyonlarının kurulacak olması, GSM’in başlangıcından buyana gittikçe artan ve örgütleşen baz istasyonu karşıtlığının hızla altyapı oluşturmaya ciddi engel olması.

ƒ

Standartların belirlenmesindeki gecikmeler: Standartlaştırma kurumlarının (3GPP, ETSI vb.) hem şebekeler hem de terminaller için yayınladıkları her öneriden sonra yüzlerce CR (change request) ile önerilerin bir türlü durağan standart hale gelememesi.

ƒ

Sistemlerin karmaşıklığı: Var olan sistemlerin üzerine bütünleştirilerek kurulacak ancak zaman içerisinde GSM i sembolize eden temel unsurları dışarı çıkaracak (örneğin Soft Switchler) bir sistemin mimarisinin sıfırdan kurulacak bir sistemin mimarisine göre oldukça karmaşık olması.

ƒ

Finansal güçlükler: Lisans için bir bedel ödeyen operatörlerin altyapı yatırımlarını lisans ödeme planlarına koşullandırarak yavaşlatmaları.

ƒ

Tuğla sendromu: İlk çıkan terminallerin öncelikle fonksiyonları yerine getirme misyonu olduğundan bir hayli büyük, kullanışsız ve kaba olmalarından dolayı son kullanıcılara cazip olmayacağı, buna karşın çok pahalı olacağı görüşü.

ƒ

Beklenenden daha yavaş oluşu: Tıpkı GPRS de olduğu gibi teorik olarak belirtilen hızlara göre çok gerilerde kalınacağı endişesi.

ƒ

‘Bir yıl uzat’ kuralı: WAP ve GPRS'te olduğu gibi ne yapılırsa yapılsın en az bir yıl gecikeceği endişesi.

Bütün bu nedenler 3G nin 2004'de yayılmaya başlamasının, kitlesel kullanımının ise 2006 dan sonra görüleceğinin anlaşılmasıyla sonuçlandı. Aynı konuyu Türkiye açısından ele alırsak önümüze çıkan nedenler şöyle sıralanabilir: ƒ

900 MHz Operatörlerinin isteksizliği (bekle-gör): Piyasaya yeni giren operatörlerin reaksiyonunun yanı sıra Turkcell ve Telsim’in pahalı bir yatırım olan 3G için zamanlamayı erken bulması. Ellerindeki teknolojik kaynakların henüz tam olarak tüketilmediği düşüncesi (WAP, HSCSD, GPRS, MMS vb.). 75

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

ƒ

Aria faktörü: Aria’nın 3 Milyar USD ödeyerek 1800MHz lisansı almasının ardından kendisine nefes alma süresi (breath period) tanınması. GSM lisansını bu bedele satınca, 3G için dünyada lisans fiyatları düşerken, Türkiye’de lisans bedeli belirlemenin güçlüğü.

ƒ

Liberalleşmenin etkisi: 01.01.04 tarihinde liberalleşmeye geçecek olan ses haberleşmesi için önce genel izin, ruhsat vb. yetkilendirmeye tabii servislerin Telekom Kurumu’nun öncelikleri arasına girmesi.

ƒ

Telekomun düşüşü: Tüm dünyada telekom sektörünün çıktığı gibi inişe geçmesiyle yapılacak yeni teknoloji yatırımlarının cazibesini yitirmesi. Lisans bedellerinin 5Milyar USD den 100 milyon dolar düzeyine düşmesi. Lisans alan operatörlerin lisans bedellerini ödemedeki güçlüklerinin olumsuz etkisi.

ƒ

Kullanıcıları ateşleyecek uygulamalardan yoksunluk: Özellikle Türkiye gibi ülkelerde daha GSM penetrasyonu çok düşükken son kullanıcıya üzerinde ne taşınacağı bilinmeden yalnızca ‘broadband carrier’ hizmeti verilecek olması.

ƒ

GPRSin piyasada daha yeni oluşu: Son kullanıcıyı veri iletişimiyle tanıştıracak GPRS in bilinmeyişi.

ƒ

Dünyadaki deneyimsizlik: Dünyada örneklerinin olmayışı. Bu konuda birikimin eksikliği.

ƒ

Ekonomik krizler: Türkiye’yi derinden sarsan ekonomik krizlerin altyapı yatırımlarını sınırlı tutmak zorunda bırakması.

Bütün dünyada, yeni katılımcıların yanı sıra, mevcut GSM işletmecilerine de lisans verilmiş olması ilk başta dikkati çeken bir nokta iken, geçen zaman içerisinde, özellikle Avrupa’da ‘green fielder’ olarak piyasaya girmeye çalışan yeni işletmecilerin bazı ülkelerde yatırımın büyüklüğünün sonradan farkına vararak havlu atması ilginçtir. En büyük kullanıcı kitlesine sahip ülkelerde bile lisans sayısının en çok dört işletmecinin elinde kalması da dikkatle incelenmesi gereken bir olgudur. Sonuçta, mevcut GSM işletmecilerinin yeni katılımcılara göre daha avantajlı olarak hizmete başlayabilecekleri açıktır. 3G lisanslarının verilmesinde dikkate alınması gereken bir diğer önemli husus ise, söz konusu işletmecilerin kendi altyapılarının kullanımını Sanal Mobil İşletmecilerine açma olanağının sağlanmasıdır. Bu konuda belirli bir kapasiteyi bu tür işletmecilere ayırmak zorunda olan Hong Kong’lu 3G lisans sahipleri gösterilebilir. 2.5. Dar Bantlı Hizmetler Dar bantlı hizmetler deyince akla sabit hatlarda PSTN, mobil hatlarda ise GSM gelmektedir. Diğerleri bugün için önemini yitirdiğinden bu rapor kapsamına alınmayacaktır.

76

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

2.5.1 PSTN Bugün tüm yurtta 19 milyon dolayında PSTN abonesi ile Türk Telekom hala tekelciliğini sürdürmektedir. Gelirleri, son 13 yılın en düşük düzeyine inen Türk Telekom`un özelleştirilmesi bir an önce gerçekleşmelidir. Yaklaşık 64 milyon çalışanı, 21,500,000 hatlık altyapı kapasitesi, santrallerde %89, transmisyonda %98 e ulaşan sayısallaşma ile adeta uyuyan bir dev olan Türk Telekom ancak bu yolla rekabete hazır hale gelecektir. VoIP uygulamalarıyla konuşma ücretlerinde radikal indirimlerle karşılaşacak olan tüketiciler bugün nüfusun yalnızca %27 sini oluşturmakta iken yeniden PSTN’e ilgi duyabilir.

2.5.1.1. VoIP IP üzerinden ses iletişiminin anahtarlama ve transmisyon maliyetinin devre anahtarlama şebekeden %38 daha ucuz olduğu öne sürülmektedir. Telekomünikasyon hizmetlerine yönelik yetkilendirmenin Telekomünikasyon Kurumu’na geçmiş olması nedeniyle, ses iletişimini kapsayan IP haberleşme hizmetleri de Genel İzin kapsamında Internet Servis Sağlayıcılığı bünyesinde değerlendirilmelidir. Çünkü 4502 Sayılı yasa ile değişik 406 sayılı Telgraf ve Telefon Kanunu’nun bu konudaki düzenlemesinde adı geçen hizmet Madde 1.’de Katma değerli telekomünikasyon hizmetleri tanımındadır.. Bu konuda rekabetin tesis edilebilmesi, kullanıcılara alternatif iletişim imkanı sağlanması, IP teknolojisinin getireceği ses-data bütünleşmesi ile kullanıcıya çağdaş hizmet verilebilmesi için ses iletişimini kapsayan IP hizmeti, Telekom Kurumu tarafından tekel kapsamı dışında değerlendirilerek Genel İzin kapsamında ele alınmalıdır. Telekomünikasyon sektöründe dünya gündemini oluşturan “yakınsama” paralelinde, Türkiye’de de ses iletişimini kapsayan IP hizmeti konusunda daha esnek, gelişime açık düzenlemelerin yapılması yönelik 4 Şubat 2001 tarihli Telekomünikasyon Kurumu’nun yayınlamış olduğu Tebliğ bunun için yeterlidir. Bu konuda Avrupa Birliği Komisyonu’nun yayınladığı bildiriler esas alınmalıdır. Geçmişte olduğu gibi her hizmet için ayrı şebeke tesis etme gerekliliği artık geçerli değildir. Günümüz sayısal teknolojisinde veri, ses ve görüntü aynı ortamdan iletilmekte, kullanıcıya paket uygulamalar ulaştırıldığı unutulmamalıdır. 2.5.2. GSM Türkiye’de mevcut 4 mobil işleticiden ikisinin konsolidasyona giderek tek bir işletici olarak hizmet verme kararları sektörde kaynakların optimizasyonu açısından doğru bir yaklaşımdır. Dünyada da benzeri eğilim ile bir ülkede en çok 3 ile 4 dolayında mobil işleticinin yeterli rekabet koşullarını oluşturacak bir ortam hazırladığı yönündedir. 77

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Ancak söz konusu konsalidasyon sırasında mevcut diğer iki işleticinin haklarına aykırı durumun oluşmamasına özen gösterilmeli, bu konuda Telekomünikasyon Kurumu, Rekabet Kurumu gibi düzenleyici organlar gerekli önlemleri almalıdır. Mobil iletişime, devlet tarafından uygulanan çok yüksek orandaki vergilendirme piyasanın büyümesini yavaşlatmakta, hatta önünü kesmektedir. Dünyada benzeri görülmeyen orandaki vergiler, sonuçta GSM operatörlerinin yanında esas olarak tüketicileri olumsuz olarak etkilenmektedir. Sektördeki vergi uygulamaları, piyasadaki oyuncuların gelecek planları yapmasına da engel olmaktadır. Bunu ortadan kaldırmak için önce geçici olarak alınan sonra kalıcı olan %25 oranındaki Özel İletişim Vergisi tamamıyla ortadan kaldırılmalıdır. Mobil iletişim piyasasını salt hazineye gelir yaratan bir kaynak olarak görmek, bu sektörün önünü tıkadığı gibi, bireylerin iletişim özgürlüğüne de dolaylı yoldan kert vurmaktadır. Vergide diğer ülkelerdeki uygulamalar incelenerek adil bir rakam tespit edilmelidir. Türkiye’deki kullanıcılar ödedikleri toplam mobil iletişim vergisi ulusal gelire oranlandığında başka ülke vatandaşlarına göre inanılmaz bir bütçe finansörü durumuna getirilmekten kurtarılmalıdır. 3. Ülkemizde Frekans Bantlarının Gelecekteki Durumları Gelecekteki iletişim altyapısına bağımlı olarak ulusal frekanslarımızın kullanım alanları ve yoğunluklukları da bugünkünden farklı olmak zorundadır. Önlemlerin zaman yitirilmeden alınması gerekmektedir. ƒ

DVB (Digital Video Broadcasting) geçildiği takdirde 470/862 Mhz. aralığı boşalacaktır.

ƒ

Uydu Kullanımı yaygınlaştığında 108/118 Mhz. Ve 118/136 Mhz. boşalacaktır.

ƒ

NMT 450 kullanımdan kalkar ve sayısal Trunk sistemine geçilirse 410/430 MHz. yoğunluğu azalacaktır.

ƒ

Sayısal PMR (Professional Mobile Radio) sistemine geçilirse 430/470 MHz. yoğunluğu azalacaktır.

ƒ

2004 ten itibaren Altyapı işletmeciliği lisansı verildikten sonra 4, 6, 7, 10.5 GHz. bandları yoğunlaşacaktır.

ƒ

FWA (Fix Wireless Access) ve LMDS (Local Multipoint Distribution System) lisansı verildikten sonra 24.5/26.5 GHz yoğunlaşacaktır.

ƒ

UMTS lisansı verildikten sonra önce 892/960 MHz, 1710/1785 MHz, 1805/1880 MHz., 1920/1970 MHz, 2110/2290 MHz., daha sonra askeri kanallar boşaltılırsa 2500/2700 MHz.,2700/2900 Mhz. yoğunluk Kazanacaktır.

Aşağıdaki başlıklar altında sektörde rekabeti daha verimli hale getirecek olan konular özetlenmektedir.

78

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

3.1. Yerel Telefon Şebekesinin Erişime Açılması Mevcut PSTN altyapısı, telekomünikasyon sektöründeki hizmetleri sağlarken, kaynakları ve abone sayısıyla oldukça kritik avantajlara sahiptir. Geniş bant internet hizmeti, xDSL teknolojisi ile, mevcut telefon hatları üzerinden aboneye ulaşmaktadır. Ülkemizde, sabit telefon hat abonesinin 20 milyona yaklaştığı düşünülürse, Bilgi Toplumu’na geçişten bahsedildiğinde ulaşabileceğimiz kitlenin boyutu ortaya çıkmaktadır. Yerel telefon şebekesi, pazara girmek isteyen diğer işletmecilerin kullanımına açılmasıyla (Local Loop Unbundling) xDSL hizmetleri Türk Telekom’un yanı sıra özel sektör tarafından da sağlanabilecektir. Telekomünikasyon Kurumu yapacağı düzenlemelerle bu alanda Türk Telekom’un tekelciliğini sürdürmek üzere ayak diremelerine karşı önlemlerini önceden almak zorundadır. Avrupa Komisyonu’nun, 12 Temmuz 2000 tarihinde yayınladığı düzenlemesi 6 büyük önem taşımaktadır. Düzenlemeye göre, Avrupa Birliğine üye 15 ülkenin düzenleyici kurumları, 31 Aralık 2000 tarihiyle erişim ağının kullanıma açılması için uygulamaları yürürlüğe sokmakla yükümlü kılınmıştır. Dolayısıyla, 31 Aralık 2000’den itibaren etkin piyasa gücüne sahip operatörler yerel hatlarına erişim için geçerli detaylı referans fiyat ve şartları içeren tarifelerini yayınlamak zorundadır. Fiyatlandırmanın, maliyet esaslı olması ve düzenleyici kurumun rekabeti özendiriciliği esası benimsenmiştir. Yaratılan rekabet ortamı, tüketicinin e-dünyaya ulaşımını daha hızlı, kesintisiz ve de en önemlisi ucuz olarak sağlamaya yöneliktir. Bu tür düzenlemeler Türkiye tarafından da benimsenmelidir. 406 sayılı Telgraf ve Telekom Kanunu’nda “Katma Değerli Telekomünikasyon Hizmetleri” tekel kapsamı dışında tutularak rekabete açılmıştır. Mevcut hatlar üzerinden lokal hatlar vasıtasıyla servis sağlayıcılar çeşitli data hizmetlerini son kullanıcıya ulaştırabilirler. Bunu sağlamak amacıyla özellikle Avrupa’da günümüzde kabul gören lokal hatların servis sağlayıcılarla paylaşıma açılması (Line sharing) yaklaşımı Türkiye’de de uygulanmalıdır. Türk Telekom santraline ulaşan hatlar ana dağıtım noktasından sonra telefon trafiği için kullanılan düşük frekanslar ile DSL hizmetlerinin kullandığı yüksek frekansları ayırmak için splitter’a bağlanmaktadır. Splitter’dan sonra aynı hattı kullanan Türk Telekom ses hizmetini vermekte iken servis sağlayıcı da kendi kurmuş olduğu xDSL altyapısı vasıtasıyla çeşitli veri hizmetlerini abonelere ulaştırabilir. Bu,Türk Telekom’un sabit telefon hatlarının kullanımını özendirici bir etki yaratarak verimliliğini artıracaktır. Konuyla ilgili olarak santrallerde yer (co-location) ve tesisatın paylaşımı (facilities sharing) gibi hayati konularda TK tarafından yeni düzenlemeler bir an önce çıkartılmalıdır. Sonuçta, tüketiciler normal yerel hat üzerinden TV/Video ve radyo yayınları, internete erişim, veri hattı bağlantısı gibi ekstra hizmetlerin tümünden aynı anda yararlanacaktır. Aboneler telefon hatları üzerinden bu hizmetlerle eş 6

http://europa.eu.int/comm/information_society/policy/framework/pdf/com2000394_en.pdf

79

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

zamanlı olarak ses hizmetini almaya devam edeceklerdir. Böylece Türk Telekom maddi bir kayba uğraması önlenmiş olacaktır. 3.2. Altyapı Yatırımlarında Geçiş Hakkı Uygulaması Günümüzde olduğu gibi gelecekte de, yer altındaki altyapı, kamu malı olarak kabul edilen belediyelerin egemenliğindeki cadde ve sokaklardan geçecektir. Cadde ve sokakların kullanımı için TK tarafından yetkilendirilmiş işletmeciler de istekte bulunacaklardır. Bu aşamada, o cadde ve sokakların bakımı ve hizmetin sürdürülmesinden sorumlu olan belediyelerden kullanım izni alınması gerekecektir. Belediyelerin cadde ve sokakların altına kendi mülkiyetlerinde olan büzler döşeyip bunların gözlerini isteyen işletmecilere kiralaması ve/veya bir işletmecinin kiralamış/döşemiş olduğu büz üzerinden altyapının bir kısmını bir başka işletmeciye kullandırması, kiralaması, ayrıntılı düzenlemeler yapılması gerekir. AB ülkelerinin bu alandaki tecrübelerinin ışığında, aşağıdaki önerilerin dikkate alınmasında yarar olacağı düşünülmektedir. ƒ

Kamu mülkleri ve özellikle karayolları boyunca geçiş hakkının mümkünse ücretsiz olarak sağlanması önemlidir.

ƒ

Kamu arazisinden geçiş için benimsenecek yönteme açıklık kazandırılmalı, bütün yerel yönetimlerin bu usul çerçevesinde karar vermeleri sağlanmalıdır. Söz konusu yöntem kamu arazisinden geçiş için başvuru şartlarını açıkça ortaya koymalı ve ilgili idari makamın başvuruyu inceleme ve cevap verme süresine zaman sınırı getirmelidir. İlgili idarenin işletmecinin başvurusunu reddetmesi yalnızca istisnai koşullarda mümkün olabilmelidir. İlgili idarenin, geçiş hakkını tanımak için işletmeciye telekomünikasyon mevzuatında yer almayan ilave koşullar (bürokrasi) koşması önlenmelidir.

ƒ

Geçiş hakkı konusunda yerel yönetimlerin Türk Telekom ile diğer işletmeciler arasında ayırımcılık yapmamaları sağlanmalıdır. Telekomünikasyon Kurumu’nun bu geçiş hakkı nedeniyle işletmeciler ile yerel yönetimler arasında arabuluculuk yapması gerekebilecektir.

ƒ

Özel mülkiyet üzerinden geçiş hakkının ilke olarak taraflar arasındaki ticari müzakereler sonucunda kararlaştırılması ilkesi benimsenmelidir. Ancak müzakerelerde mülk sahibinin uzlaşmaz bir tutum benimsemesi durumunda işletmeciye dava açarak bu araziden geçiş hakkı elde etme olanağı sağlanmalıdır.

4. Yerli Üretim (Ar-Ge) Katkı Payı Teknoloji geliştirme ve yenilikler, ülkemizdeki sanayi ve bilişim kuruluşlarının gerek ulusal gerekse de uluslararası pazarda rekabet avantajı kazanmaları ve sürekli büyümeyi sağlayan en önemli güç ve araçtır. Küresel

80

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

rekabet, doğal kaynaklar ya da ucuz işçilikten çok, teknoloji geliştirmeye ve yeniliklere dayanmaktadır. Türkiye'nin ekonomik açıdan güçlenebilmesi için tek çözüm yolu teknolojik olarak üstün özelliklere sahip, kaliteli, dünya standartlarında, katma değeri yüksek ürünler üreten bir sanayi yaratması ve böylece küresel pazarda yerini almasından geçmektedir. Teknolojik yenilikler ve buna bağlı teknolojik ilerleme, sürdürülebilir ekonomik büyüme, gelişmiş ülkeleri yakalama ve toplumsal refaha ulaşmak için şarttır. Bunun lokomotifi sanayi kuruluşlarıdır. Devlet de bu konuda düzenleyici ve teşvik edici role sahiptir. Türkiye’nin, hem günümüzde rekabetçi ortamı yaratabilmek hem de 2004 yılında telekomünikasyon piyasasında gerçekleştireceği serbestleşmeyi sağlıklı bir şekilde oluşturabilmek için Avrupa’daki uygulamalara ayak uydurması önem ve öncelik taşımaktadır. B - HUKUKSAL ALTYAPI Bilgi toplumunun hukuksal altyapısı öncelikle bilginin toplum içersinde üretimi ve yayılımı sürecini hızlandıracak, bilginin vatandaşlar arasında özgürce paylaşımını sağlayacak düzenlemelerden oluşmak zorundadır. Nitelikli bilginin üretimi, üretilen nitelikli bilginin üretim sürecinde yer alan sujelerin hakları korunarak enformasyona dönüştürülmesi ve toplumun tüm kesimlerine ve küresel ağa yayılması, enformasyon niteliğindeki bilginin ekonomik ve toplumsal ilişkilerde bilgi topluma paradigmalarına uygun olarak kullanılması ve tüm bu süreçlerde bilgi ve iletişim teknolojilerinin etkin olarak biçimde yer alması biçiminde özetleyebileceğimiz bilgi toplumu süreç peyzajı temel alınarak hukuksal düzenlemelerin ruhu ortaya konulmalıdır ve bu ruha uygun olarak yapılacak düzenlemeler de birbiriyle entegreli ve ahenkli bir bütün olarak kurgulanmalıdır. Bilgi toplumunun önceliği bilgi toplumunun kazanımlarından vatandaşların hiçbir ayrım gözetmeksizin faydalanmasının sağlanmasıdır. Ancak bu şekilde bilgi toplumuna karşı kararlı bir bilinç ve isteklilik toplumsal bünyede yaratılabilir. Hukukun buradaki rolü toplumsal ilişkileri yönlendirme olmalıdır. Vatandaşlar bilgi toplumu mekanizmalarını yaşamlarına işine geçirirken hukuken güvence de olma duygusunu hissetmelidirler. Bilgiye erişme ve erişilen bilgiyi özgürce kullanma bu noktada çok önemli bir konuma sahiptir. “Kamusal Bilgilere Erişim Özgürlüğü” veya “Bilgi Özgürlüğü” olarak uluslar arası hukukta belirlenen temel çerçeve “Bilgi Edinme Hakkı Kanunu” ile ülkemizde de bir ölçüde gerçeklik boyutuna taşınmıştır. “Bilgi Edinme Hakkı Kanunu”nun demokratik ve şeffaf bir idare için ilk başlangıç olmasına rağmen bilgi toplumu için istenilen düzeyde vatandaşlara ve iş dünyasına doğru bilgi akışını güvence altına alacak ve teşvik edecek nitelikte değildir. Oysa kamunun elindeki bilgi kaynaklarından vatandaşların ve iş dünyasının istenilen düzeyde yararlanması için bu kanun kapsamında 81

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

mekanizmalar geliştirilmeli bilgi ekonomisinin doğumunda kamusal bilgi kaynakları etkin biçimde kullanılacağı erişim ve etkileşim ağları yaratılmalıdır. Bilgi toplumunun hukuksal altyapısını oluşturacak düzenlemeler, mevcut hukuk sistemi ile bütünleşmiş, uygulanabilir, bilgi toplumu kurumlarını ve felsefesini koruyarak ileriye doğru götürecek nitelikte olmalıdır. Düzenlemeler özellikle ülkemizin mevcut durumuna özel çözümlemeleri bünyesinde bulunduracak ve toplumun, tüm kesimlerinin üzerinde mutabakata vardığı “ulusal sözleşme” ile çizili olan hedeflerin realize edilmesini sağlayacak mekanizmaları bünyesinde bulundurmalıdır. Bu durum bizlere bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna yönelik düzenlemelerin sadece Avrupa Birliği’ne uyum veya ülkemizdeki mevcut düzenlemelere kaynak teşkil eden ülkelerdeki değişimlerin hukuk sistemimize uyarlanması gibi amaçlarla gerçekleştirilmemesi gerekliliğini vurgulamaktadır. Bilgi Ekonomisinde yetkinleşmek Bilgi Toplumu paradigmalarını toplumun tüm kesimlerine yaygınlaştırmak, düzenlemelerin ruhunun yerel ve küresel gerçeklikleri yansıtacak ve bu olguları içerecek şekilde tasarlanması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Hukuk böylelikle hem istenilen hedeflere ulaşılmada önemli bir yol haritası olacak, hem de hedeflere doğru çizilen yolda teşvik edici, koruyucu ve sosyo-ekonomik dengeyi sağlayıcı rolünü bir kez daha güçlü bir şekilde ön plana çıkaracaktır. Tüm bu hususları bünyesinde taşıyan düzenlemelerin yapılmasında öncelikle demokratik hukuk devletinin de bir gereği olarak çoğulculuğun ve katılımın düzenleme süreçlerine yansıması gerekmektedir. Bilgi ekonomisi ve bilgi topluma dönük yönetsel paradigmaların temelindeki ağ yönetişiminin düzenleme süreciyle olan ilişkisi de katılım ve paydaşlık temelinde konumlanmalıdır. Bu durum gerek hukuk devleti ilke ve kuralları ile gerekse de düzenleme süreçlerinin şeffaf, etkili ve katılımcı bir yapıya kavuşturulmasında en uygun yaklaşım olacaktır. Ülkemizin içinde bulunduğu durum, küresel ağın getirdiği dinamikler ve tüm bu hususları göz önünde bulundurarak bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna geçiş sürecinin kurgusunun belirlendiği yol haritası ve hedeflerde hukuksal mekanizmaların amaca yönelik ve istenilen etkinlikte olmasının nasıl sağlanacağı sorusu gündemin başında yer almalıdır. Bu soruya verilecek yanıt ise bir çok noktada hukuksal sorunların aşılmasında önemli bir hareket noktası olacaktır. Öyleyse hareket noktamızı “ulusal öncelikler ve ihtiyaçlar” olarak belirlemek yukarıda bahsi geçen yaklaşıma en uygun yöntemdir. Ulusal önceliklerimiz bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunun temel yapı taşlarının oluşturulmasıdır. Ulusal önceliklerimiz raporun önceki bölümlerinde de belirttiğimiz gibi dört temel alanda yetkinleşmek ve eylemde bulunmayı gerektirmektedir. Ulusal ihtiyaçlarımız ise belirlenen bu öncelikler temelinde hangi hukuki enstrümanları hangi ölçülerde ve ne nitelikte kullanacağımızın yöntemini bizlere göstermektedir. İhtiyaçların ortaya çıkmasında bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunun öncelikleri temel alınır ancak bu temelde toplumsal talep mekanizmasından da yeterli düzeyde ihtiyacın olgunlaştığı yolunda sinyallerinde alınması gerekmektedir. 82

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

İhtiyaçların analizi ve önceliklere uygunluğu da bir o kadar önemli olan bir konudur. Öncelikle düzenleme yapılmasına gerek olup olmadığı anlamak için ihtiyaçların hukuk sistemi içersindeki yeri haritalandırılmalıdır. İhtiyaçların belirlenen alan içersinde mevcut düzenlemelerle olan ilişkisi, bu düzenlemelerin ihtiyacı karşılamadaki etkinliği kantitatif verilerle de desteklenerek belirlenir. Bu analiz sonucunda eğer mevcut düzenlemeler ihtiyacı karşılıyorsa düzenleme yapılmaz. Eğer ihtiyaçlar karşılanmıyorsa, mevcut düzenlemenin nerelerde eksik olduğu tespit edilerek düzenleme sahasının sınırları belirlenir. İhtiyaçlara göre belirlenen düzenleme sahası, toplumsal talepteki yoğunluk, ihtiyacı karşılamadaki yegane mekanizma olup olması ve hukuk sistemiyle uygunluk da göz önünde bulundurularak düzenlemenin türü (kanun, tüzük, yönetmelik, karar, tebliğ vb.) tespit edilir. Düzenlemenin türünün tespiti bu düzenlemeyi hukuk sistemi içersinde yürürlülüğe koyacak sujenin (Meclis, Bakanlıklar, Bağımsız İdari otoriteler vb.) veya bu konuda uzmanlaşmış idari birimin (Örn. Adalet Bakanlığı Kanunlar ve Kararlar Daire Başkanlığı), düzenlemenin niteliği konusunda kapsamlı ve katılımcı bir çalışma başlatmasını gerektirir. Bu çalışma yukarıda açıklanan sürecin verilerinin de paylaşıldığı geniş katılımlı bir kamuoyu danışma ve etkileşim mekanizması ile birlikte düzenlemenin niteliğinin ilgili tüm tarafların görüşleriyle şekillendirilmesi sürecinin tesisine zemin hazırlayacak bir yapının oluşturulmasıdır. Bu yapı aynı zamanda taslak düzenlemenin ortaya çıkmasının zeminini hazırlar. Taslak düzenlemenin içerik kurgusu ve sistematiği, ihtiyacın yöneldiği ilişkilerin tanımlanması, bu ilişkilerin ekonomik ve sosyal bağlama noktalarının tespiti, düzenlemenin doğrudan ve dolaylı etkisi olduğu diğer düzenlemelere karşı durumu, düzenlemenin hukuk sistemi ile ahengi, mevcut olduğu disiplin içindeki temel ilkelere uyumu gibi bir çok etken gözetilerek oluşturulur. Bu noktada yol göstermesi bakımından karşılaştırmalı hukuktaki ve Avrupa Birliği’ndeki düzenlemeler, uygulamalar örnek alınabilir. Ancak nitelik itibariyle bu düzenlemelerin ihtiyaçlara cevap verip vermediği, ihtiyaçların niteliği, çerçevesi ve kapsamı ile karşılaştırılarak ortaya konular. Sırf medeni milletlerin düzenlemesi veya Avrupa Birliği ile şekli bir uyum sağlanması amacıyla düzenleme çatısı ve kurgusunun bahsi geçen düzenlemelerden bire bir alıntılanması veya örneklenmesi amaca ve ihtiyaca yönelik düzenlemeler yapmanın önündeki en büyük engeldir. Tüm bu hususlar dikkate alınarak taslak düzenleme hazırlanarak kamuoyuna duyurulur. Taslak düzenleme üzerinde yine ilgili taraflar tamamen kamuoyunun gözlerinde cereyan edecek etkileşimle bir süreç içersinde görüşlerini açıklamaya devam ederler. Bu sürecin devamında tasarının getirdiği yeniliklerin sosyal ve ekonomik analizlerinin yapıldığı teknik raporlar görüş bildiren ilgili taraflara ışık tutması amacıyla kamuoyu ile paylaşılır. Düzenleme yapacak suje tüm bu raporlar ve görüşler eşliğinde düzenlemeye son halini vererek son bir görüş almak üzere kamuoyu ile paylaşır ve düzenlemenin yürürlüğe gireceği tarihi ve düzenlemenin etkileri konusunda kamuoyunu ve ilgili paydaşları bilgilendirir. 83

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Düzenlemenin yürürlülüğe girmesiyle birlikte düzenleme ile amaçlananlar ve bu amaca uygun olan veya olmayan düzenleme sonuçları periyodik izleme ve uygulama raporları ile kamuoyu ile paylaşılır. Düzenlemenin değerlendirildiği bu raporlar amaçlanan hedeflere ne ölçüde ulaşıldığını, uygulamadaki eksikliklerin neler olduğunu ortaya koyar. İzleme ve uygulama raporlarının hem düzenlemeyi uygulamakla görevli olan idari otorite tarafından hem de tamamen bağımsız ve bu alanda yetkin özel bir kuruluş tarafından gerçekleştirilmesi esastır. Raporların sonuçları ve ayrıntıları kamuoyu ile paylaşılarak kamuoyunun ve ilgili paydaşların düzenlemeler konusunda talepleri değerlendirilir ve yukarıdaki süreçte belirlenen esaslara uygun olarak eğer düzenleme üzerinde değişikliğe gidilmesi ihtiyacı doğmuş ise düzenlemede değişikliğe gidilir. Bu durum daha açık bir ifadeyle toplumsal talep ve bilimsel verilere dayalı düzenleme ihtiyacı belirleme sistemi, siyasal çıkar ve gündelik hesaplarla, “sonradan yürürlülüğe giren kanunun, önceki kanunu açık veya örtülü bir şekilde yürürlükten kaldırması” genel ilkesinin kötüye kullanılmasını engelleyerek, düzenlemelerdeki tutarlılığı, sürekliliği ve öngörüyü sağlar. Yukarıda belirtilen şekilde katılımcı, şeffaf, toplumsal ihtiyaç ve talep odaklı, bilimsel verileri dayalı bir düzenleme süreci ve sürecin devamında gelen ölçme ve değerlendirme çalışmaları, bilgi ekonomisinin ihtiyaç duyduğu düzenleme ortamını yaratacaktır. Düzenlemelerin belli bir sistematik dahilinde uygulanabilir kılınması ise siyasal kararlılık ve toplumsal birlikteliği gerektirir. C- e-DÖNÜŞÜM TÜRKİYE 1. Genel Bakış Türkiye, bir taraftan Avrupa Birliğine (AB) girme yolunda Kopenhag Ölçütlerini yerine getirme konusunda çalışmalar yaparken, diğer taraftan AB ‘nin e-Avrupa 2002 Eylem Planı ile başlattığı Bilgi Toplumuna dönüşüm çalışmalarına da katılacağını açıkladı. Mart 2001'de AB'ye sunulan "Avrupa Birliği Edincinin (Müktesebat) Benimsenmesine” ilişkin Türkiye Ulusal Programı"nda aşağıdaki paragraf yer almıştır: "Hükümetimiz AB çerçevesinde başlatılan ve yürütülmekte olan e-Avrupa girişimini desteklemekte ve bu girişimine katkıda bulunmak istemektedir. Türkiye'de "Bilgi Toplumu"nu oluşturmak amacıyla e-Türkiye girişimini başlatıp yönlendirmeyi ve Avrupa Birliği'ndeki çalışmalarla eşgüdüm sağlayacak bir kurumsal yapıyı, ilgili özel sektör, akademik çevreler, sivil toplum örgütleri ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği halinde oluşturmayı hedeflemektedir." Bu kapsamda Türkiye, Haziran 2001’de Göteborg’da yapılan toplantıda, e-Avrupa 2002 Eylem Planının aday ülkeler için hazırlanan sürümü olan eAvrupa+ Eylem Planına uyacağını resmen ifade etti.

84

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

1. 1. e-Avrupa 1.1.1. e-Avrupa 2002 23-24 Mart 2000’de Lizbon’da toplanan Avrupa Konseyi, Avrupa’yı 10 yıl içinde “dünyanın en rekabetçi ve dinamik ekonomisi yapmak” gibi çok iddialı bir hedef belirledi. Avrupa’nın yeni ekonominin ve özellikle İnternet’in getirdiği fırsatlardan ivedilikle yararlanmaya ihtiyacı olduğunu fark eden Avrupa Konseyi, gerek ABD ile aradaki farkı kapatmak, gerekse Avrupa içindeki bölgesel dengesizlikleri ortadan kaldırmak için Aralık 1999’da Avrupa Komisyonu tarafından benimsenen e-Avrupa girişimini geliştirerek desteklemeye karar verdi ve bir eylem planı hazırlatıldı. 1. Daha ucuz, daha hızlı ve güvenli bir İnternet altyapısı sağlamak • Herkes için daha ucuz ve daha hızlı İnternet • Araştırmacılar ve öğrenciler için daha hızlı İnternet • Güvenli ağlar ve akıllı kartlar 2. İnsanlara ve yeteneklere yatırım yapmak • Avrupa gençliğinin sayısal çağa hazırlanması • Bilgiye dayalı ekonomide işgücü • Herkesin bilgiye dayalı ekonomiye katılımı 3. İnternet kullanımını teşvik edip artırmak. • e-Ticaretin hızlandırılması • e-devlet: Kamu hizmetlerine elektronik erişim. • "On-line" sağlık • Küresel ağlar için Avrupa sayısal içeriği • Akıllı ulaşım sistemleri AB ülkeleri bu hedeflere 2002 yılı sonuna kadar ulaşmayı amaçlıyorlardı. 1.1.2. e-Avrupa 2005 AB ülkeleri e-Avrupa 2002 Eylem Planındaki hedefleri gerçekleştirdikten sonra, kendilerine daha uzun vadeli hedefler belirlediler ve bu hedeflere ulaşmak için bir önceki planın devamı olan e-Avrupa 2005 Eylem Planını hazırladılar. Bu Eylem Planının amacı, özel yatırımcılar için ve kamu hizmetlerini çağdaşlaştırmak, verimliliği artırmak, yeni işler yaratmak için uygun bir ortam yaratmak ve herkese küresel Bilgi Toplumuna katılmak için fırsat vermektir. Böylece e-Avrupa 2005, aynı zamanda güvenli hizmetlerini, uygulama ve içerik temelli yaygın geniş bant altyapısını harekete geçirmeyi amaçlamaktadır. Bu eylem planı, geniş bantlı iletişim altyapısının yaygınlaştırılması yanında, Ipv6, bilgi ve iletişimin güvenliği ile e-Devlet, eÖğrenme, e-Sağlık ve e-İş uygulamalarına odaklanmaktadır. Özetle söylemek gerekirse, e-Avrupa 2005 ile Avrupa şunlara kavuşmuş olacaktır. • Çağdaş çevrimiçi kamu hizmetleri 85

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

• • •

o e-Devlet o e-Öğrenme o e-Sağlık Aşağıdaki sonuçları doğuracak da konuma gelen devingen e-iş ortamı Rekabet edebilir fiyatta, yaygın, geniş bantla erişim olanağı Güvenli bilgi altyapısı

1.2. e-Avrupa+ AB ülkeleri kendileri için e-Avrupa 2002 Eylem planını yaşama geçirirken, aday ülkelerin de aynı toplumsal dönüşümden geçmeleri için e-Avrupa+ Eylem Planını hazırlamıştır. Aday ülkeler buradaki hedeflere 2003 yılı sonuna kadar ulaşmayı planlamışlardır. e-Avrupa+ Eylem Planı aday ülke ekonomilerinin yenilenmesinin hızlandırılmasını, kurumsallaşmalarının desteklenmesini, genel rekabet güçlerinin geliştirilmesini amaçlıyor ve bu yönde, aday ülkelerin özel durumlarını göz önüne alan planlar sunuyor. e-Avrupa+ Eylem Planı’nın e-Avrupa’dan farklı bir amacı da var. Bu da, Bilgi Toplumunun temel taşlarını oluşturma çalışmalarının hızlandırılması için aşağıdaki konulara öncelik vermek: 1. Herkes için uygun fiyatlı iletişim hizmetleri sağlamak 2. Bilgi toplumu ile ilgili AB Edinç’ini uyarlamak ve uygulamak 1.3. e-Türkiye Eylem Planı Türkiye, Göteborg’da yaptığı taahhüt sonunda, 4 Ekim 2001 tarihinde Başbakanlık Müsteşarlığının eşgüdümünde e-Avrupa+ Eylem Planına koşut olarak e-Türkiye Eylem Planının oluşturulması çalışmalarına başladı. Kamu, özel ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerinin katıldığı 13 ayrı çalışma grubu kuruldu. Çalışma gruplarının 18 aylık çalışmaları sonucunda bir eylem planı hazırlandı ve durum saptaması yapan 1. Ara Rapor hazırlanarak Mayıs 2002 ‘de AB’ye sunulabildi. Güçlü bir örgütlenme ve yeteri kadar sahiplenme olmadığından bunun dışında bir gelişme olmadı ve seçim kararının alınmasından sonra bu konudaki çalışmalar tamamen durdu. Söz konusu eylem planı E-Avrupa Eylem Planındaki ana başlıkları içermektedir. Bu başlıklar altında onlarca projenin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bunlar arasında 58.900 okulun bilgisayarla donatılması ve İnternet bağlantılarının sağlanması, 578.800 öğretmenin eğitilip ders aracı olarak bilgisayarı en iyi şekilde kullanacak duruma getirilmesi, mevcut işgücüne sayısal okur yazarlık kazandırılması, bir çok kamu kuruluşunun e-devlet kapsamındaki projeleri örnek olarak sayılabilir. Yalnız bu hedeflere ulaşabilmek için belirlenen önkoşulun yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu önkoşul, Bilgi Toplumu için ana taşların yerine oturtulması işleminin hızlandırılmasıdır: • •

Herkes için uygun fiyatlı iletişim hizmetlerinin sağlanması Bilgi Toplumu konusundaki AB müktesebatının benimsenmesi

86

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

1.4. e-Dönüşüm Türkiye (e-DT) Projesi 58. Hükümet e-Türkiye Projesini yeni baştan ele almıştır ve bu projenin yürütülmesinin sorumluluğunu DPT’ye vermiştir. DPT içinde bu projeyi götürmek üzere Bilgi Toplumu Daire Başkanlığı (BTDB) kurulmuştur. 27 Şubat 2003 tarihinde yayımlanan 2003/12 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile yeni adıyla “eDönüşüm Türkiye” Projesinin başlıca hedefi; “Vatandaşlarımıza daha kaliteli ve hızlı kamu hizmeti sunabilmek amacıyla; katılımcı, şeffaf, etkin ve basit iş süreçlerine sahip olmayı ilke edinmiş bir devlet yapısı oluşturacak koşulların hazırlanmasıdır.” diye belirlenmiştir.(Ayrıntılı amaçlar için söz konusu genelgeye bakılabilir.) BTDB, bu proje için bir Danışma Kurulu oluşturmuş, 8 yeni çalışma grubu kurmuştur. BTDB, bir önceki hükümet zamanında oluşturulan çalışma grupları başkanları ile birlikte yeni çalışma gruplarını belirlemiş ve Kısa Dönem Eylem Planını (KDEP) hazırlamıştır. Söz konusu KDEP 4 Aralık 2003 günü Resmi Gazetede yayınlanan 2003/48 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile kamuoyuna duyurulmuştur. KDEP’de Bilgi Toplumu Stratejisi, Hukuki Altyapı, Teknik Altyapı ve Bilgi Güvenliği, Eğitim ve İnsan Kaynakları, e-Devlet, Standartlar, e-Sağlık, e-Ticaret ana başlıkları ve bu başlıklar altında 73 eylem yer almaktadır. 2003/48 sayılı Başbakanlık genelgesinde, “e-Dönüşüm Türkiye Projesinin hayata geçirilmesi amacıyla Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Abdüllatif Şener’in başkanlığında, Sanayi ve Ticaret Bakanı Ali Coşkun, Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarı Ahmet Tıktık ve Başbakanlık Başmüşaviri Fikret Nesip Üçcan’dan oluşan e-Dönüşüm Türkiye İcra Kurulu kurulmuştur.” denilmektedir. Aynı kararda İcra kurulu toplantılarına diğer kurumların başkanları ile bilişim sektöründeki üç sivil toplum örgütü temsilcilerinin de katılacağı duyurulmaktadır. 2. Durum Analizi 2.1. Mevcut Durum Türkiye e-Avrupa yolunun neresinde? Aşağıdaki başlıklar altında mevcut duruma baktığımızda iyi bir noktada olmadığımız görünmektedir. 2.1.2. Örgütlenme Toplumun tüm kesimlerini ilgilendiren ve çok büyük bir toplumsal dönüşüm projesi olan e-Dönüşüm Türkiye Projesi, DPT’de bir daire başkanlığının sorumluluğuna verilmiştir. DPT konumu itibariyle , daha çok hükümete plan ve programların ve bunlarla ilgili stratejilerin hazırlanmasında danışmanlık hizmeti vermektedir. Oysa bu projenin düzenlemeler dışında temel ağırlığı gerçek uygulamaların hayata geçirilmesidir. Bu noktada projenin uygulanmasında daha güçlü bir yapılanmaya gereksinim vardır. Mevcut çalışma 87

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

gruplarının da teknik uygulamaları projelendirme konusunda bilgi ve beceri ve yetki açısından yeterli olamayacağı görülmektedir. Bu işler için teknik kadro oluşturmaya veya bu işlerin kurum dışında oluşacak profesyonel bir ekip tarafından yapılmasına gerek vardır. 2.1.3. Projelendirme KDEP’in hazırlanması sırasında göz önünde bulundurulduğu ifade edilen kamu yönetiminin yeniden yapılandırılması, kamu hizmetlerinde etkinliğin sağlanması ve vatandaşa yönelik hizmetlere ilişkin eylemler ile bütünlük içerisinde olmasına dikkat edilmiş denilmektedir. Kamuda bir çok proje birden fazla kurumu ilgilendirmektedir. Bazı uygulamalarda ise kurumlar arasında mükerrerlikler vardır. Bu açıdan birden fazla kurumu ilgilendiren ve diğer projelerden önce yapılması zorunlu olan temel projelerin saptanması ve öncelikle yapılması gereken projelerin belirlenmesi ve tasarlanması çok önemli bir teknik çalışmadır. Bir çok kurumun iş süreçlerinin yeniden tanımlanması gerekmektedir. Bazı kuruluşların uygulamaları birleştirilerek tek bir uygulama olarak tasarlanıp geliştirilmesi gerekmektedir. Böyle bir uzmanlığı BTDB içinde ve çalışma gruplarında bulmak olanaklı değildir. Çalışma grupları içinde bu konuda beceri sahibi kişiler olsa bile, böyle bir işi yapmak yetkileri içinde olmamalıdır. O nedenle bu teknik hizmetlerin ne şekilde yerine getirileceği açıklığa kavuşturulmalıdır. 2.1.4. Uygulama Bugüne kadar yapılan uygulamalara bakıldığında iyi durumda olmadığımız görülmektedir. Bu sonuca aşağıdaki konulardaki gelişmeleri genel çizgileriyle değerlendirerek varılabilir. 2.1.4.1. Zamanlama AB’ye aday ülkeler büyük ölçüde e-Avrupa+ Eylem Planı hedeflerine 2003 yılı sonuna kadar ulaşmış bulunmaktadırlar. Bu konuda henüz ayrıntılı bir rapor yayınlanmamış olmakla birlikte, önemli bir yol aldıkları söylenebilir. Aynı şekilde Türkiye de e-Türkiye Eylem Planındaki hedeflere 2003 yılı sonuna kadar ulaşmayı amaçlıyordu. Ancak daha ilk değerlendirme sonunda planda sıralanan eylemlerin 2003 yılı sonuna kadar tamamlanamayacağı anlaşıldı. Seçim kararı ile de o çalışmalar bir kenara bırakılmış oldu. E-Dönüşüm Türkiye Projesi de 2003 yılında şekillenmeye başlandı ve hazırlanan KDEP Aralık 2003 ayı başında yayınlandı. Bu durumda “Türkiye, AB ülkelerinden 4, aday ülkelerden 3 yıl geriden gidiyor”, demektir. 2.1.4.2. Projeler KDEP’nin hazırlanması sırasında e-Avrupa’nın ruhuna uygun ilkelerin göz önünde bulundurulduğu ifade edilmektedir. KDEP kısa dönem eylem planı olarak hazırlanmış ve içerdiği eylemlerin 2003 ve 2004 yıllarında 88

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

tamamlanması öngörülmüştür. Planda yer alan 73 eylemden 14 tanesi uygulama veya öncü uygulama, 2 tanesi yatırım projesi, 2 tanesi eğitim, kalan 55 tanesi ise, çıktısı rapor veya değişik belge olan masa başı çalışmalardır. 10 Eylem için finansman gereksinmesi belirlenmiş, bulunup bulunmadığı belli değil, diğerleri için böyle bir çalışma yapılmamış. KDEP yukarıda belirtildiği gibi Aralık 2003’de yayınlanarak kesinleşmiştir. Bunun sonucu olarak 2003 içinde tamamlanması öngörülen 27 eylemin sonuçları hakkında bir bilgi olmamakla beraber büyük ölçüde tamamlanmadığı varsayılabilir.7 2.1.4.3. Kaynak Eylem planında yer alan projelerin başarılı olmasında olmazsa olmaz koşullardan biri yeterli kaynağın bulunmuş ve tahsis edilmiş olmasıdır. Bugüne kadar böyle bir çalışma yapıldığına dair bir bilgi yoktur. 2004 yılı bütçesi içinde hangi projeler için ne kadar kaynak ayrılacağı ise henüz kesinlik kazanmamıştır. Öncelikle projelerin bir dökümü yapılmadığından bu toplumsal dönüşüm projesinin tümünün Türkiye’ye kaça mal olacağı ve yıllar itibariyle kaynak gereksinmesi bilinmemektedir. 2.1.4.4. Eğitim e-DT Projesinin hayata geçmesinde en önemli görev kamu kurumları yöneticilerine düşmektedir. Onların projeyi sahiplenmesi ve kendi kurumlarının e-dönüşümünü gerçekleştirmeleri gerekmektedir. Bu nedenle bu kesimin eğitiminin öncelikle yapılması kurumların e-dönüşüme biran önce hazırlanmaları açısından yararlı olacaktır. KDEP kapsamında hem kamu kuruluşlarının hem de iş dünyasının ve vatandaşların bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi amacıyla 50 numaralı eylem planlanmıştır. Söz konusu eğitimin öncelikle ele alınıp yapılmasında yarar bulunmaktadır. 2.1.5. Hukuki Altyapı Hukuki altyapı alanında KDEP’de bir çok yasal ve hukuki düzenlemenin yapılması 2003 yılında tamamlanacak şekilde planlanmış bulunmaktadır. Burada anılan yasal düzenlemelerden Bilgi Edinme Hakkı Kanunu çıkmış, iki tanesi, Elektronik İmza ve Kişisel Bilgilerin Korunması yasa tasarıları TBMM gündeminde bulunmaktadır. Kısa zamanda çıkarılması umudu bulunmaktadır. Telekomünikasyonla ilgili düzenlemelerin 2004 yılı içinde tamamlanacağı beklenmektedir. 2.1.6. İletişim Altyapısı

7

Nitekim İcra Kurulu’nun 8 Ocak 2003 tarihli 2 numaralı kararında KDEP’te 2003 yılı sonu itibariyle tamamlanması öngörülen eylemlerin bitiş süresi 2004 yılı Nisanına, 2004 yılı ilk çeyreği içinde tamamlanması öngörülen eylemlerin bitiş süresi de 2004 yılı Haziran ayı sonuna uzatılmıştır.

89

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

e-Türkiye Eylem Planında yer alan projeler hayata geçse bile, yurttaşlar tarafından kullanımı sınırlı kalacaktır. Zira telekomünikasyon hizmetlerinin tam anlamıyla liberalleşmemesi nedeniyle İnternet altyapısı yeteri kadar yaygın ve ucuz değildir. e-Avrupa+ Eylem planında herkese ucuz ve hızlı İnternet erişiminin sağlanması bir ön koşul olarak belirtilmiştir. Oysa Türkiye bu ön koşulun sağlanmasına ortam hazırlayacak telekomünikasyon hizmetlerinin serbestleştirilmesi işini, söz konusu eylem planının tamamlanacağı gün resmen yapacaktır. Bu serbestleşmenin sonuçlarını da hemen almak olanaklı değildir. Bu konuda çok geri kalınmıştır.8 2.2. Plan ve Programlara Uyum Düzeyi KDEP henüz yürürlüğe girdiğinden, plan ve programlara uyum düzeyi konusunda bir değerlendirme yapmak olanaklı değildir. 2.3. Güçlü ve Zayıf Yönlerin Çözümlemesi Bulunduğumuz noktada e-DT Projesinin zayıf ve güçlü yönlerine bakarak gelecek için daha doğru planlama yapılabilir. 2.3.1. Güçlü Yönler 2.3.1.1. Yeni bir başlangıç Gecikilmiş olmasına rağmen, gecikmenin avantajlarından yararlanılarak daha hızlı adımlar atılabilir. Özellikle e-Avrupa 2005 Eylem Planının yayınlanmış olması, önümüzdeki yılları daha iyi algılamak ve yönümüzü ona göre çizmek açısından olumlu bir durumdur. 2.3.1.2. Siyasi kararlılık 58. Hükümetin bu projeyi algılaması ve gerek AB’ye girme, gerekse e-DT konusundaki kararlılığı bundan önceki hükümete göre daha olumludur. Yine de projenin tümünün tam algılanamadığı söylenebilir. Daha üst düzeyde (Başbakan düzeyinde) siyasi liderlik projenin toplumun tüm kesimlerince anlaşılması ve benimsenmesi, daha hızlı yaşama geçirilmesi açısından yararlı olacaktır. 2.3.1.3. “Bilgi Toplumu” kavramı

8

1 Ocak 2004 itibariyle telekomünikasyon hizmetlerinin rekabete açılması başlatılmıştır. Telekomünikasyon Kurumunun konuyla ilgili düzenlemeleri ivedilikle tamamlaması beklenmektedir.

90

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Gerek BTDB kuruluşunda, ki adında “Bilgi Toplumu” kavramı geçiyor, gerekse KDEP’nın hazırlanmasında ana hedefin Bilgi Toplumuna ulaşmak olduğu ifade edilmiş olması, projenin ana yönünün anlaşıldığını göstermektedir. Amaç herkes için Bilgi Toplumu olmalıdır. Bu amacın tüm belgelerde güçlü bir şekilde ifade edilmesi, projenin doğru yönde gelişimi açısından önemlidir. 2.3.1.4. Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ile İletişim Gerek BTDB çalışmalarında, gerekse İcra Kurulu’nun toplantılarına ilgili STK’ların da katılacak olması sevindirici bir gelişmedir. STK’larla işbirliği daha da geliştirilmelidir. Projenin teknik yönüyle başarıya ulaşmasında onların çok büyük katkıları olacaktır. 2.3.1.5. Kısa Dönem Eylem Planı KDEP ile ilgili değerlendirme projeler bölümünde yapılmıştır. İçeriği genel de kağıt işleri olarak değerlendirilebilecek eylemlerden oluşmaktadır. KDEP’in sunuluşundaki ifadelerden projenin amaç ve ilkelerinin anlaşıldığı ve bunların göz önünde tutulduğu görülmektedir. Stratejik Plan projenin geleceğini belirleyici olacaktır. 2.3.2. Zayıf Yönler 2.3.2.1. Projenin Kapsamı KDEP kısa dönemli eylemler içerdiğinden e-DT Projesinin kapsamını bu belgeden tam olarak anlamak olanaklı değildir. Strateji belgesi oluştuğunda bu kapsamın sınırları kesinleşmiş olacaktır. 27 Şubat 2003 tarihinde yayımlanan 2003/12 sayılı Başbakanlık Genelgesi’nde, “e-Dönüşüm Türkiye” Projesinin başlıca hedefi; “Vatandaşlarımıza daha kaliteli ve hızlı kamu hizmeti sunabilmek amacıyla; katılımcı, şeffaf, etkin ve basit iş süreçlerine sahip olmayı ilke edinmiş bir devlet yapısı oluşturacak koşulların hazırlanmasıdır.” denmektedir. Bu kapsamın Türkiye’yi Bilgi Toplumuna götürecek biçimde genişletilmesi gerekmektedir. Kapsam e-Avrupa+ Eylem Planındaki konuları da içermelidir. Hazırlanacak strateji belgesinde yerel yönetimlerin e-dönüşümüne değinilmelidir. 2.3.2.2. Örgütlenme Düzeyi Avrupa’daki Bilgi Toplumu yapılanmalarını incelerken öncelikle AB Komisyonunun bu konuda nasıl yapılandığına bakmak gerekir. Bilgi Toplumu (Enterprise and Information Society), AB Komisyonundaki Bakan düzeyindeki 19 ‘Directorates General’(DG) ‘den biri olarak yer alıyor. Kasım 2000 de yayınlanan ve üye ülkelerin Bilgi Toplumu stratejilerini inceleyen rapora göre, 17 91

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

AB ülkesinden onbirinde doğrudan başbakanlığa bağlı bir birim var ve dördünde ise bu iş için özel bakanlık kurulmuştur. e-Dönüşüm Türkiye Projesinin koordinasyonu ve yürütülmesiyle, Başbakanlık Genelgesi ile kurulan “e-Dönüşüm Türkiye İcra Kurulu” görevlendirilmiştir. İcra Kurulu’nun sivil toplum kuruluşları ve özel sektörün katılımına açık yapısı, Türkiye’de bilgi toplumu ve bilgi ekonomisine doğru dönüşüm hamlesinde eksikliği hep hissedilen siyasal iradenin artık harekete geçmeye başladığının önemli bir işareti olarak algılanmalıdır. Ancak, “edönüşüm” gibi kapsamlı bir projenin, yalnızca bilişimin geliştirilmesiyle sınırlı olmayıp, ülkenin tüm sosyo-ekonomik yapısını değiştirecek köklü bir dönüşümü tetikleyecek olması, bu yapının işleyişinde rol oynayan tüm anahtar örgütlenmelerin etkin katılımını gerekli kılmaktadır.. Böyle kapsamlı bir katılım platformu, ülkenin geleceğini belirleyecek bu hayati konuda, dönüşüme temel oluşturacak dinamikleri yaratabilir. Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu hedeflerine ulaşmak, bir “toplumsal sıçramayı” gerektirmekte, bu da ulusal ölçekte bir seferberliği zorunlu kılmaktadır. Nihayet şekillenmeye başlayan siyasi irade, ülkenin öncü dinamikleriyle kuracağı geniş katılımlı bir ağ yönetişimi çerçevesinde ulusal iradeyi tetiklemelidir ki, bu seferberlik mümkün olsun. . 2.3.2.3. Kamuoyu Bilgilendirme e-Türkiye toplumsal bir dönüşüm projesidir. Ancak hem yönetim kademesinde hem de ilgili kurumlarda böyle bir algılamanın izlerinin göründüğünü söylememiz olanaklı değildir.. İlgili kurumları daha çok STK’lar bilinçlendirmeye çalışmaktadırlar. Ayrıca bu toplumsal dönüşümün toplumun tüm kesimlerine anlatılması ve geniş kesimlerin bilgilendirilmesi gerekmektedir. Projenin bu iletişim ayağı ile ilgili olarak henüz hiç bir şey yapılmamıştır. 2.3.2.4. Toplumsal Seferberlik e-DT daha çok kamu kurumlarının yapıp bitireceği bir proje olarak görülmektedir. Oysa ki, kamu kurumları dışında özel kesimin, yerel yönetimlerin, sivil toplum kuruluşlarının, tüm bireylerin bu dönüşümden geçmesi gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında kapsamlı bir iletişim planı ile toplum kesimleri bilgilendirilmelidir. Kamu da toplumun diğer kesimlerinin dönüşümünü hızlandıracak ve özendirecek düzenlemelere ve projelere öncelik vermelidir. 2.3.2.5. Güçlü Siyasi Liderlik Hükümetin, özellikle Başbakanın bu konudaki tutumu umut verici olmakla birlikte bu projenin sürekliliği için etkin bir siyasal iradenin, icraatın her düzeyine 92

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

nüfuz ederek bu yönde sürekli bir kararlılık gösterilmesi gerekmektedir. EDönüşüm Türkiye İcra Kurulu, bu yönde atılmış olumlu bir adımdır. 2.3.2.6. Proje Yönetimi Yaklaşımı Hem kurumlarda hem de Başbakanlık katında böyle büyük, kapsamlı, uzun soluklu bir projenin, proje yönetimi teknikleri kullanılmadan başarı ile yönetilmesi neredeyse imkansızdır. Kurumlardaki bu uzmanlık açığının giderilmesi gerekmektedir. 2.3.2.7. Öncelikli Projelerin Belirlenmesi “2.1.3. Projelendirme” bölümünde ifade edildiği gibi, kamuda bir çok ortaklaşa yapılabilecek proje ve diğer projelerden önce yapılması gereken temel projeler vardır. Örneğin Ulusal Birey Bilgi Sistemi (kısaca bireylerin çevrim içi kimlik ve adres bilgileri, akıllı kimlik kartı ve biricik vatandaşlık numarasından oluşan bir proje olarak tanımlanabilir) böyle bir projedir. Bu projenin gerçekleştirilmesi bir çok kamu kurumunun işbirliğini gerektirmektedir. Nüfus Sayımı, askere alma, seçmen kütüğünün yazımı gibi projelerin yapısını büyük ölçüde değiştirecektir. O nedenle bu tür projelerin belirlenmesi, öncelikle ele alınması gerekir. KDEP’de böyle bir yaklaşım konusunda ip uçları bulunmamaktadır. 2.3.2.8. Gecikme Yukarıda da açıklandığı gibi hem AB ülkelerinden hem de diğer aday ülkelerden çok geride kalmıştır. Aranın kapatılması yönünde önlemler alınmalıdır. 2.3.2.9. İletişim Altyapısı (önkoşul) Bu projede en önemli dezavantaj Türkiye’nin herkese ucuz, hızlı, geniş bantlı erişim olanağının sağlanamamış olmasıdır. Bu tüm eylemlerin ön koşuludur. Bu sorunu çözmeden projenin diğer eylemlerinin başarıyla sonuçlandığını söylemek olanaklı değildir. 2.3.2.10. Kamu Personelinde Davranış Değişikliği Devletin e-Devlet olabilmesi için üç temel anlayış (paradigma) değişikliğini, daha doğru bir deyişle kültür devrimini yapması gerekiyor. Bunlardan birincisi, Devletin "önce devlet" anlayışını bırakıp "devlet vatandaşı için vardır" anlayışına geçmesidir. E-Devletin tanımı bu anlayış değişikliğini zorunlu kılmaktadır. İş süreçlerinin yeniden tanımlanmasında bu durum göz önünde bulundurulmalıdır. 93

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Bir diğer davranış değişikliği düzenlemeler yapılırken gerekmektedir. "devlet vatandaşını potansiyel suçlu" olarak görüp, her işinde birilerinin suç işlemesini önlemek amacıyla normal vatandaşların işlerini zorlaştıracak bürokratik adımlar getirmektedir. Bir işin nasıl yapılacağı belirlenirken herkesin masum ve iyi niyetli olacağı varsayılarak düzenleme yapılmalıdır. Kamu bilgilerinin paylaşılması, saydam kamu yönetimi açısından büyük önem taşımaktadır. Bugüne kadar görünen davranış kamu bilgilerinin “devlet sırrı” anlayışıyla toplumdan gizlenmesi yönündedir. Kamu çalışanlarında böyle bir kültür oluşmuştur. Yeni kabul edilen “Bilgiye Erişim Özgürlüğü” yasası kapsamında bu bilgilerin paylaşılması anlayışı getirilmektedir. E-Devlet uygulamaları tasarlanırken bu yaklaşımlar göz önünde tutulmalıdır. Özetle kamu personeli en üst düzeyden en alt düzeye kadar eğitimden geçirilerek alışkanlıklarından arındırılmalıdır. 2.3.2.11. Yöneticilerde Projeyi Sahiplenme Dönüşümü gerçekleştirecek kamu kurumu yöneticilerinde henüz yeterli düzeyde bir sahiplenme görülmemektedir. Ancak planlanan eğitimden sonra belirli bir düzeyde bu sahiplenme gerçekleşebilir. 2.3.2.12. İzleme ve Ölçümleme Sistemi Belirlenen hedeflere ne ölçüde ulaşıldığını değerlendirmek amacıyla eAvrupa+ Eylem Planı için saptanan somut 26 adet ölçüt kullanılmaktadır. Bu sayede, hem planların gerçekleşme düzeyini, hem ülkenin başarımını diğer ülkelerle karşılaştırmak olanaklı olabilecektir. e-DT projesi için de benzer çalışma yapılmalıdır. Benzeri bir konuda, Bilgi Toplumu ölçütlerinin belirlenmesi için 37 numaralı eylem planlanmıştır. Bu çalışma öncelikle ele alınmalı ve sonuçlandırılmalıdır. DİE sorumluluğunda düzenli bilgi toplanmasını sağlayacak bir düzenek kurulmalıdır. 3. Amaçlar ve Stratejiler 3.1. Stratejik Amaçlar 3.1.1. Bilgi Toplumu Temel amacın herkes için Bilgi Toplumu olduğu unutulmamalıdır. 3.1.2. AB Üyeliği

94

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Türkiye’nin AB’ye girmesi için e-Avrupa+ projesi bir önkoşul değildir. Ancak bu toplumsal dönüşümü gerçekleştirmek bir avantaj olacaktır. Türkiye AB’ye girdiğinde onun ikinci sınıf bir üyesi olmaktan da kurtulacaktır. 3.1.3. Türkiye’nin Rekabet Gücü Bilgiye dayalı yeni ekonomik düzende Türkiye’nin diğer ülkelerle rekabet edebilecek biçimde rekabet gücünün artırması gözden ırak tutulamayacak bir stratejik amaç olmalıdır. 3.2. Hedefler ve İlkeler 3.2.1. Hedefler 3.2.1.1. AB Ülkeleri ile Arayı Kapamak Hazırlanacak eylem planları Türkiye’nin AB ülkeleri ile arasındaki açığı kapayacak doğrultuda olmalıdır. 3.2.1.2. Dönüşümü Toplumun Tüm Kesimlerine Yaymak Temel amaç herkes için Bilgi Toplumu olduğuna göre, bu toplumun diğer kesimlerinin dönüşümü kolaylaştırılmalıdır. 3.2.1.3. Proje Yönetiminde Etkinlik ve Verimlilik Sağlamak Hem zaman, hem kaynak tasarrufu yapabilmek açısından önem verilmelidir. 3.2.1.4. Kamu Yönetiminde Etkinlik ve Verimlilik Sağlamak e-DT Projesi ile kamu kurumunun iş süreçlerini gözden geçirmek, verilen hizmetlerde etkinlik ve verimliliği artırmak, kamu harcamalarının azalmasına, verilen hizmetin niteliğinin artmasına yol açacaktır. 3.2.2. İlkeler 3.2.2.1. Eşgüdüm ve Kurumlar Arası İşbirliği Kamuda mükerrer yapılan bir çok iş ve mükerrer tutulan bir çok bilgi bulunmaktadır. Bu tekrarlardan kamuyu arındırmak için kurumlar arasında üst düzeyde işbirliği zorunluluktur. 3.2.2.2. Güncel ve Sağlıklı Bilgi Tutma

95

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Tüm uygulamaların temelinde yatan bir ön koşuldur. Uygulamalar tasarlanırken bilgilerin güncellenme yöntemi tanımlanmalı, bir bilgi tek bir yerde tutulmalı ve diğer kurumlar bu bilgiye gerektiğinde erişebilmelidir. 3.2.2.3. Bilgiye Erişebilirlik, Saydamlık Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nda belirtilen ilkelerin yaşama geçirilmesi, saydamlığın ön koşulu olacaktır. Bu da daha demokratik bir toplum yapısını doğuracaktır. 3.2.2.4. Vatandaş Odaklı İş Süreci E-Devlet uygulamalarında hizmeti vatandaşın ayağına götürme ve onun yaşamını kolaylaştırma temel amaçlardan birisidir. İş süreçleri yeniden tanımlanırken bu nokta göz önünde bulundurulmalıdır. 3.2.2.5. Uygulamalarda Verimlilik Uygulamaları tasarlarken dikkat edilmesi gereken bir noktadır. Uygulamalardaki verimlilik devletin ve ülkenin verimliliğini etkileyecektir. 3.2.2.6. Projelerde Geri Dönüş Gerçekleştiğinde büyük oranda tasarruf sağlayacak projelere öncelik verilmelidir. Bu yaklaşım bundan sonraki projelere kaynak yaratılmasını kolaylaştıracaktır. 3.2.2.7. Uygulamalarda Güvenlik Bilgi ve iletişimde güvenlik e-Avrupa 2005 Eylem Planının da temel amaçlarından birisidir. 3.2.2.8. Geniş Toplum Kesimlerinin Erişebilirliği Verilen kamu hizmetlerine ulaşmak için herkesin bir kişisel bilgisayar alması gerekmemektedir. Gelişen yeni teknolojiler sonucu ortaya çıkan iletişim kanalları (Örneğin sayısal TV, Mobil teknolojilerde 3G) ile de vatandaşların bu hizmetlere ve bilgilere erişmesi olanağının yaratılması, bu uygulamaların geniş kesimlere yayılmasını sağlayacaktır. Böylece sosyal ve coğrafi farklılardan ortaya çıkan dezavantajlar ortadan kalkabilecektir. 3.2.2.9. e-İş, e-Öğrenme, e-Sağlık Uygulamalarını Özendirme Dönüşümü hızlandırmak için kamu dışındaki kesimlerin de anılan alanlarda yapacakları girişimler özendirilmelidir. 96

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

3.3. Öneriler 3.3.1. Örgütlenmede Eksikliklerin giderilmesi Yaygın ve gereken becerileri karşılayacak üst düzeyde bir örgütlenme modeli yaşama geçirilmelidir. 3.3.2. Teknik uzmanlık desteği sağlanması Proje süresince teknik uzmanlık desteğinin sağlanacağı bir model geliştirilmelidir. Hem BTDB içinde hem de ilgili kamu kuruluşlarında söz konusu uzmanlık açığının giderilmesi için eylem planlanmalıdır. 3.3.3. Stratejik Planın Yapılması Öncelik verilmesi gereken işlerden biridir. 3.3.4. Kamu Kurumu Yöneticilerini Bilgilendirme Toplantıları Bu amaçla sürekli eğitim toplantıları düzenlenmeli ve kurumlar e-hazırlık testlerinden geçmelidir. 3.3.5. Kamuoyu İletişim Planının Hazırlanması (Toplumsal Seferberlik) İletişim uzmanlarına kapsamlı KDEP’deki eylem gözden geçirilmelidir.

bir

iletişim

planı

hazırlatılmalıdır.

3.3.6.Yerel Yönetimler için Eylem Planları hazırlanması Kamunun organizasyonu çalışmaları kapsamında yerel yönetimlerin yetki ve sorumlulukları artacak görünmektedir. Eylem planında yerel yönetimlerin edönüşümleri de dikkate alınmalı, onların dönümünü kolaylaştıracak eylemler, projeler tanımlanmalıdır. 3.3.7. Uzaktan Eğitim Uzaktan eğitim e-Avrupa+ Eylem Planında çok önemli bir yer tutmaktadır. Bu kapsamda çalışan nüfusun, gençliğin, öğretmenlerin, diğer toplum kesimlerinin uzaktan eğitimi projeleri vardır. Konu hem teknik ve hem de iyi yapılmadığı takdirde sonuçlarının telafisi mümkün değildir. Bir çok uzaktan eğitim projesinde ortaya çıkabilecek mükerrerlikten doğacak kaynak ve zaman israfını önlemek için tek elden uzmanlaşmış bir birim tarafından koordine edilmesinde yarar vardır. 3.3.8. Proje Yönetimi Sürecinin Gerçek Zamanlı Uygulama Olması

97

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

e-DT projesinde tüm alanlardaki uygulamaların web üzerine taşınıp gerçek zamanlı olması amaçlanırken, böyle bir projeyi yönetmek ve izlemek ve değerlendirmek amacıyla kağıt üstünde çalışan bir sistem kurmak kötü örnek olmak anlamına gelir. O nedenle proje yönetimi gerçek zamanlı bir uygulama olarak programlanıp uygulamaya geçilmelidir. Bu aynı zamanda saydamlık ilkesinin uygulanması açısından da yol gösterici olacaktır. 3.3.9. Yatırım Projeleri için Kaynak Bulma Türkiye'nin içinde bulunduğu ekonomik koşullar nedeniyle bütçeden projelere kaynak ayrılması çok zor görünmektedir. Büyük olasılıkla ancak dış kaynaklarla ve fonlarla projeleri gerçekleştirmek söz konusu olabilir. Hükümet içinde bu konuda en kısa zamanda bir çalışma grubu oluşturulmalı ve e-DT projesinin parasal kaynak gereksinmesinin nasıl karşılanabileceği kararlaştırılmalıdır. 3.3.10. Kamu Kurumlarında e-DT çekirdek kadrolarının oluşturulması ve eğitimi e-Dönüşümden geçecek kamu kurumlarının buna göre örgütlenmesi öncelik verilmesi gereken bir eylem olarak ele alınmalıdır. 4. e- Dönüşüm Türkiye Analizi Türkiye, her ne koşulda olursa olsun, e-Türkiye Eylem Planını başarıyla uygulamak ve ülkenin Bilgi Toplumu’na dönüşüm sürecini başlatmak zorunda. “e-DT”yi uygulamak, Türkiye için köklü bir anlayış ve düşünme değişimini beraberinde getirecek. Ülkenin daha akılcı, etkin, demokratik ve saydam yönetilmesi sonucunu doğuracak. Vatandaş ile Devletin arasındaki iletişimsizlikten kaynaklanan sıkıntıların önemli bir bölümü azalacak. e-DT aracılığı ile, katılımcı yönetim ve gerçek anlamda demokrasi kavramları uygulanabilecek. Bunların sonucunda; Türkiye, küreselleşme süreci içinde etkin ve saygın bir konuma gelecek. Bütün bu nedenlerden dolayı e-DT, yalnızca AB’ye girmek için bir yapılan bir çalışma olarak algılanmamalı; Türkiye’nin temel sorunlarının çözümünü de kolaylaştıracak bir uygulama olarak değerlendirilmelidir. Zira e-Dönüşüm Türkiye ülkemizi Bilgi Toplumuna götürecek olan bir kılavuzdur. D - e-DÖNÜŞÜM TÜRKİYE PROJESİ KISA DÖNEM EYLEM PLANI Mevcut Durum Çalışma Grupları

98

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

e-Dönüşüm Türkiye Kısa Dönem Eylem Planı çerçevesinde tanımlanan eylemlerin koordinasyonunu sağlamak üzere 8 adet çalışma grubu tanımlanmıştır. Oysa bundan önce, e-Türkiye Eylem Planı çerçevesinde, ilgili kamu kurumları, sivil toplum örgütleri ve özel sektör temsilcilerinin katıldığı ve her çalışma grubunun ilgili olduğu düşünülen bir kurum temsilcisi tarafından koordine edildiği, farklı bir bilgi birikimi ve deneyimine sahip ve karar verme yetkisi olmayan değişik düzeydeki kuruluş temsilcilerinden oluşan 13 farklı Çalışma Grubu, iyi niyetle çaba harcamışlar ve e-Türkiye Eylem Planı kapsamında ele alınabilecek bazı projeleri belirlemişlerdir. Bu projeler bütünsel bir yaklaşımdan uzak, kurum bazında ele alınmamış, sadece tek tek tanımlanmaya çalışılmıştır. Bu nedenle e-Türkiye Girişimi ile e-Dönüşüm Türkiye Kısa Dönem Eylem Planındaki hedefler ve yapılan çalışmalar en yüksek düzeyde katma değer yaratacak biçimde birbirlerine entegre edilmelidir. Kurumsal Yapı Ulusal programa eklenen verilen paragrafta belirtilen kurumsal yapının oluşturulması yönünde uzunca bir süre beklenmiştir. Türkiye bu açığı kapayacak ve çalışmaları hızlandıracak örgütlenmesini hızla yapmak durumundadır. Proje Yönetimi Anlayışı Sonuç itibariyle eylem planı, yapılması gereken bir dizi projeden oluşmaktadır. Eylem planının başarıya ulaşması, bu projelerin başarıyla hayata geçirilmesine bağlıdır. Bu nedenle kamudaki söz konusu kurumsal yapıda olması gereken en temel yetenek, projelendirme, kaynak yaratma, proje yönetimi ve eşgüdümdür.. Öneri Ana işlevler: • • • • • • • •

Kurumlar arasında eşgüdüm e-Dönüşüm Türkiye Master Planı’nı oluşturma Projelendirme ve yönetimi Denetleme, izleme ve değerlendirme Kamuyu ve toplumu bilgilendirmek, bilinçlendirmek ve özendirmek e-Devlet standartlarının belirlemek Gerekli hukuki altyapıyı oluşturmak Gerekli fiziksel altyapıyı oluşturmak

Kurumsal Yapı •

e-Dönüşüm Türkiye İcra Kurulu 99

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

İşlevi: Master planı oluşturmak, gelen projeleri değerlendirmek ve koordine etmek, diğer kurum ve projeler ile ilişkilerini belirlemek ve yönlendirmek. •

Proje Ofisi

İşlevi: Proje sahibi kuruma danışmanlık hizmeti vermek Projeleri izlemek,denetlemek İcra Kuruluna düzenli olarak projeler hakkında rapor hazırlamak Yapısı: Projelendirme ve proje yönetimi tekniklerini bilen profesyonellerden oluşur •

Standartlar Kurulu

İşlevi: e-Dönüşüm Türkiye Projesi çerçevesinde uyulması gereken standartları belirlemek, bunları yaymak ve bunlara uyulmasını sağlamak. İcra Kuruluna düzenli olarak standartlar hakkında rapor hazırlamak Yapısı : Bilişim ve uygulama standartları konusunda deneyimli profesyonellerden oluşur •

Hukuk Birimi

İşlevi: e-Dönüşüm Türkiye Eylem Planı kapsamında gerekli yasal düzenlemeleri ilgili kurumlar ile işbirliği yaparak hazırlamak ve önermek Yapısı: Değişik hukuk dallarında uzman hukukçular •

Altyapı Birimi

İşlevi:

100

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Üstyapı uygulamalarının toplumun ütün kesimlerine ulaşabilmesi için gerekli fiziksel altyapının oluşması çalışmalarını izlemek, denetlemek ve desteklemek. Yapısı: İletişim ve ağ yapısı uzmanları •

Toplumsal İlişkiler Birimi

İşlevi: e-Dönüşüm Türkiye projesi çerçevesinde yaşama geçirilen projeleri kullanacak kesimleri bilgilendirmek, bilinçlendirmek ve bu uygulamaların kullanımını özendirmek Yapısı: Halkla ilişkiler konusunda uzman profesyoneller Birim Dışındaki e-Dönüşüm Türkiye Örgütlenmesi: e-Türkiye Projesi kapsamındaki tüm kamu kurum ve kuruluşlarında doğrudan en üst yönetime bağlı çekirdek bir e-Türkiye Birimi oluşturulacaktır. Bu birim e-Türkiye Projesi çalışmaları kapsamında : • • • •

Master Planda yer alan kendi kurumlarının sorumluğundaki konuları projelendirilecek (mali ve işgücü kaynağı dahil) ve İcra Kurulu’na sunacaktır. Kurum içinde eşgüdümü sağlayacaktır Kurum dışı (İcra Kurulu ve diğer kamu kurumları) ilişkileri yürütecektir. Kurum içinde e-Devlet projeleri doğrultusunda yeniden yapılanmayı gerçekleştirecektir.

Yukarıda belirtilen hususların ışığında , “e-Dönüşüm Türkiye Projesi Kısa Dönem Eylem Planı” ile ilgili olarak TBV’nin değerlendirme ve önerileri aşağıda sunulmuştur: Kısa Dönem Eylem Planı’nda yer alan eylemlerin adedi çok fazladır. Eylem adedini kısa dönemde gerçekleştirilmesi kolay ve elzem olan sayıya indirgemek en etkin yol olarak görünmektedir. Bu noktadan hareketle; “Bilgi Toplumu Stratejisi” 1 No’lu Eylem “Bilgi Toplumu Stratejisinin Oluşturulması” “Teknik Altyapı ve Bilgi Güvenliği” 3 No’lu Eylem “İnternet Altyapısı” 101

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

“Eğitim ve İnsan Kaynakları” 15 No’lu Eylem “İnsan Kaynağı Planlaması” “Hukuki Altyapı” 21 No’lu Eylem “Elektronik Ortamda Yapılan Sözleşmenin Hukuki Geçerliliği” konusu öncelikli olarak ele alınırken, 16, 17, 18, 19 ve 20 No’lu Eylemler olarak yer alan kanun taslak ve tasarılarının , konu ile ilgili uzmanlardan oluşturulacak ayrı bir “Hukuk Çalışma Grubu” tarafından hızla incelenmesini ve gerekiyorsa değiştirilmesini takiben en kısa “yasalaştırılması” “Standartlar” 29 No’lu Eylem “Türk Standartlarının Uluslar arası ve AB Standartlarına Uyumunun Sağlanması” “e-Devlet” 30 No’lu Eylem “Kamu Kurumlarında e-Devlet’e Geçiş Ekiplerinin Oluşturulması” 33 No’lu Eylem “e-Devlet Uygulamaları için Finansman Modeli” 50 No’lu Eylem “e-Dönüşüm Türkiye Bilgilendirme ve Bilinçlendirme” “e-Dönüşüm Türkiye Projesi Kısa Dönem Eylem Planı”nda öncelikle ve eş zamanlı olarak ele alınması gereken eylemler olarak kabul edilmektedir.

102

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME: BİR “ULUSAL SÖZLEŞME”YE DOĞRU Son yirmi yıldır Türk ekonomisi giderek daha rekabetçi ve küresel pazarlara daha açık hale gelmektedir. Bu yapısal dönüşümle birlikte, yeni teknolojilere erişim kolaylaşmakta, ürün ve hizmet üretiminde süreç-yönelimli bir iyileşme göze çarpmakta, maliyetler rasyonalize olmakta ve verimlilik artmaktadır. Ancak aynı küreselleşme dinamiği, rekabet avantajının ve büyüme ivmesinin sürdürülebilir kılınmasını da zorlaştırmaktadır. Türkiye henüz küresel ekonomide geniş yerel pazarının gücünü, ucuz emek ve uygun coğrafi konum avantajlarını yeterince kullanmaktan uzaktır. Son ekonomik krizlerle, özellikle girişimcilik potansiyelinin kullanımı ve eğitim-öğretim sistemlerinin bilgi ekonomisinin ihtiyaçlarına uyarlanması konularında hissedilir bir gerileme gözlemlenmektedir. Uygun hukuksal altyapının oluşturulması bakımından, Avrupa Birliği’ne uyum sürecinin getirdiği bir hızlanma söz konusuysa da, bu ivmenin ulusal dinamiklerin bir gereği haline getirilerek sürdürülebilir kılınmasında, ülkenin köklü merkeziyetçi yönetsel paradigmaları yüzünden önemli sorunlar yaşanmaktadır. Bilgi ekonomisinin altyapısını oluşturacak olan bilgi ve iletişim teknolojilerinin yaygınlaştırılması bakımından, telekom sektörünün serbestleşmesiyle birlikte önemli fırsatlar yakalamış olsak da, sayısal bölünmenin önlenmesi için yeterli önlemler geliştirilemediği ve gerekli hukuksal düzenlemelerin çıkarılmasında gecikildiği için, bu alanda da sürdürülebilir bir gelişmeden söz etmek güçtür. Bununla birlikte, ülkenin ihtiyaç duyduğu köklü dönüşümün gerçekleştirilmesi için gereken siyasi kararlılık bakımından umut verici gelişmeler gözlemlenmektedir. Bilgi ekonomisinin yerleştirilmesi ve bilgi toplumuna dönüşüm hedeflerini kapsayan “e-Türkiye” projesinin artan bir ivmeyle geliştirilmesi için Başbakanlık inisiyatifiyle hayata geçirilen, icracı bakanlıkların yanı sıra sivil toplum kuruluşlarının da etkin katılımının sağlandığı “e-Dönüşüm Türkiye İcra Kurulu”, siyasi iradenin konuya sahip çıkmasının bir göstergesi olarak önemlidir. Bilgi ekonomisine geçiş koşullarının oluşturulması ve bilgi-temelli bir kalkınma stratejisinin sürdürülebilir kılınması için en hayati öncelik, geniş katılımlı bir ağ yönetişimi temelinde doğru ulusal politika ve stratejilerin oluşturularak uygulanmasındadır. Bugüne kadar, devasa boyutlu ve gerçekçilikten uzak, merkeziyetçi bir biçimde yönetilmeye çalışılan projelerle çok zaman harcanmıştır. Oysa son dönemde bilgi ekonomisine geçişte önemli başarılar kaydetmiş İrlanda, Finlandiya, Güney Kore gibi ülkeler, bu konuyu bir ulusal seferberlik konusu olarak görebilmiş ve birer “sıçrama” gerçekleştirmeyi başarmış ülkelerdir.

103

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Sanayi Devriminin kazanımlarını arkalarına alan gelişmiş ülkeler, 21. Yüzyıldaki hedeflerini bilgi ekonomisine geçmek ve bilgi toplumu olmak ideali çerçevesinde biçimlendirmektedir. Bu hedeflere uzanan yol, bilgiyi üretecek beyinler yetiştirmekten ve üretilen bilginin toplumsal ve ekonomik gelişim için kullanılmasını sağlayacak mekanizmaları oluşturmaktan geçmektedir. Gelişmiş ülkelerde bu mekanizmalar, sermaye birikimi, uzun bir süreci öngören kapsamlı ve gerçekçi bilim ve teknoloji politikaları, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine olan yatırımlar gibi avantajlarla daha kolaylıkla uygulamaya konulabilmektedir. Gelişmiş ülkelerin sanayi devrimi ile yakaladığı dönüşümü çok geriden izleyen, büyük bir bölümünde tarımsal üretim, bölüşüm ve yapılanma modellerinin hüküm sürdüğü, bulunduğu coğrafya ve siyasal kültürü nedeniyle uzun vadeli projeleri hayata geçirebilecek istikrarı yakalayamayan, ulusal bilim ve teknoloji politikasına bir türlü işlerlik kazandıramamış, gelir dağılımı adaletsizliğinin en yoğun biçimde yaşandığı bir ülkede bilgi ekonomisine geçmek ve bilgi toplumunu yaratmak, "toplumsal sıçrama" olarak nitelendirdiğimiz bir dönüşümün yaşanmasını gerekli kılmaktadır. Sıçramalarla ilerlemek zorundayız. Toplumsal dönüşüm için uygarlık tarihinde yaşanan süreçlerin çizgisel olarak kat edilmesi gerektiği kuralını temelinden sarsmış bir ülke aynı sıçramayı tekrar gerçekleştirecek toplumsal birliktelik ruhunu hala içinde barındırmaktadır. Önemli olan bu ruhu ortaya çıkarabilecek yolları, mevcut küresel konjonktür de göz önünde bulundurularak tekrar ortaya koyabilmek ve en geniş konsensüsü temsil eden bir “Ulusal Sözleşme” çerçevesinde kararlılıkla uygulayabilmektir. Bu “sözleşme”, en geniş kesimlerin uzlaşısını temsil edebilmek ve böylelikle kalkınma hamlesinin yol haritasını oluşturabilmek için, katılımcı demokrasinin bir enstrümanı olarak konumlanmalı ve hukuk devletinin ilke ve kuralları üzerinde temellenmelidir. “e-Dönüşüm Türkiye” girişiminin, dolayısıyla bilgi toplumu ve bilgi ekonomisinin hukuksal altyapısını oluşturacak düzenlemeler, mevcut hukuk sistemi ile bütünleşmiş, uygulanabilir, bilgi toplumu ve bilgi ekonomisinin kurumlarını ve felsefesini koruyarak ileriye doğru götürecek nitelikte olmalıdır. Düzenlemeler özellikle ülkemizin mevcut durumuna özel çözümlemeleri, “Ulusal Sözleşme” ile çizili olan hedeflerin gerçekleştirilmesini sağlayacak mekanizmaları bünyesinde barındırmalıdır. Bu durum, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna yönelik düzenlemelerin sadece Avrupa Birliği’ne uyum veya ülkemizdeki mevcut düzenlemelere kaynak teşkil eden ülkelerdeki değişimlerin hukuk sistemimize uyarlanması gibi amaçlarla gerçekleştirilmemesi gereğinin de bir ifadesidir. Bilgi Ekonomisini yerleştirmek, Bilgi Toplumu paradigmalarını toplumun tüm kesimlerine yaygınlaştırmak, düzenlemelerin ruhunun yerel ve küresel gerçeklikleri yansıtacak ve bu olguları içerecek şekilde tasarlanması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Hukuk böylelikle hem istenilen hedeflere ulaşılmada önemli bir yol haritası olacak, hem de hedeflere doğru çizilen yolda teşvik edici, koruyucu ve sosyo-ekonomik dengeyi sağlayıcı rolünü bir kez daha güçlü bir şekilde ön plana çıkaracaktır. Tüm bu hususları bünyesinde taşıyan düzenlemelerin yapılmasında öncelikle demokratik hukuk devletinin de bir gereği olarak çoğulculuğun ve 104

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

katılımın düzenleme süreçlerine yansıması gerekmektedir. Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna dönük yönetsel paradigmaların temelindeki ağ yönetişiminin düzenleme süreciyle olan ilişkisi de katılım ve paydaşlık temelinde konumlanmalıdır. Bu durum gerek hukuk devleti ilke ve kuralları ile gerekse de düzenleme süreçlerinin şeffaf, etkili ve katılımcı bir yapıya kavuşturulmasında en uygun yaklaşım olacaktır. Katılımcı, şeffaf, toplumsal ihtiyaç ve talep odaklı, bilimsel verilere dayalı bir düzenleme süreci ve sürecin devamında gelen ölçme ve değerlendirme çalışmaları, bilgi ekonomisinin ihtiyaç duyduğu düzenleme ortamını yaratacaktır. Düzenlemelerin belli bir sistematik dahilinde uygulanabilir kılınması ise siyasal kararlılık ve toplumsal birlikteliği gerektirir. Bu raporda önerilen “Ulusal Sözleşme” yaklaşımının hukukumuz bakımından nitelendirilmesi ve hukuk sistemimiz içersindeki yerinin belirlenmesi uygun olacaktır. Mensup olduğumuz Kara Avrupası Hukuk Sistemi içersinde çerçeve düzenlemelerin ulusal düzeyde uygulanması konusunda bir takım sorunlarla karşılaşılmaktadır. Öncelikli sorun “Normlar Hiyerarşisi”dir. “Normlar Hiyerarşisi” uyarınca, evrensel hukuk ilkeleri, uluslararası sözleşmeler, anayasa, yasa, tüzük, yönetmelikler arasında hiyerarşik bir bütünlük vardır ve yönetmelikten başlamak suretiyle yetkili otorite tarafından hukuk normu haline getirilen her düzenleme kendisinden sonra gelen düzenlemeye uygun olmalıdır. Normlar hiyerarşisinde aşağıdan yukarıya doğru bu şekilde bir kural olmasına rağmen hukukun ve toplumsal talep ve iradenin dinamik olması nedeniyle aynı düzeyde olan düzenlemeler için ise “sonradan yürürlülüğe giren kanunun, önceki kanunu açık veya örtülü bir şekilde yürürlükten kaldırması” ilkesi geçerlidir. Bu ilke çerçevesinde yapılan bir düzenleme aynı güçte veya daha üst düzeyde bir güce sahip düzenleme ile ortadan kaldırılabilir veya değiştirilebilir. Bu nedenle “ulusal sözleşme” gibi toplumun tüm kesimleri tarafından üzerinde uzlaşılan bir belgenin normlar hiyerarşisinin üst düzeyinde yer alması sağlanmalı, dikey ve düşey düzenlemelerle uygulanabilirliğinin engellenmesinden kaçınılmalıdır. “Ulusal Sözleşme” siyasal iradenin kararlılıkla uyguladığı bir belge olmalı, bu belgede yapılacak değişiklikler ise yukarıda konumladığımız düzenleme sürecine uygun bir yapıda gerçekleştirilmeli ve değişiklik üzerinde de üst düzeyde bir toplumsal kabul aranmalıdır. Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna geçişin yol haritasını oluşturacak “Ulusal Sözleşme”, toplumdaki tüm kesimlerin eşit derecede temsil edildiği geniş katılımlı bir “Konsey” ile Meclisteki İlgili Komisyonun işbirliği ile hazırlanmalı ve meclis genel kurulunun nitelikli çoğunlukla ortaya koyacağı iradesi ile yasa gücünde kanunlaştırılmalıdır. Kanununun korunması, bu kanuna uygun düzenlemelerin yapılması ve bu kanunu uygulamakla görevli olan kurumların görev ve yetkileri ise anayasa ile belirlenmeli ve güvence altına alınmalıdır. Kanun Cumhurbaşkanının iradesiyle referanduma sunularak, seçmenlerin 2/3’lük çoğunlukla vereceği karar ile yürürlülüğe girmelidir. Kanunun hazırlık aşamasında görev alan “Konsey”, kanunun uygulanma aşamalarında da etkin görev alarak yukarıda açıkladığımız düzenlemenin sonuçlarının izlenmesi aşamalarına ek olarak kendisi de düzenleme ve değerlendirme raporları yayınlamalı, bu raporların sonucunda görev ve 105

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

sorumluluklarını yerine getirmeyen sujelere karşı yargı yoluna gitme hakkına sahip olmalıdır. Bu hukuksal çerçevenin oluşturulması, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna uygun bir hukuksal altyapının kurulmasının ilk adımları olarak değerlendirilebilir. Bu adımlar aynı zamanda demokratik hukuk devletinin çağdaş ölçülere göre yeniden yapılandırılması için zorunluluk taşıyan eylemlerdir. Bu ulusal ölçekli adımlar atılmadan ve bu çerçeveye uygun mekanizmalar hayata geçirilmeden yapılacak her düzenleme, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu kurumlarının doğru, etkili ve ihtiyaçlara uygun olarak konumlanmasını engelleyecektir. “e-Dönüşüm Türkiye” projesi, ülke gerçeklerini ve ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak, siyasal etkilerden uzak, ulusal bilim ve teknoloji ve bilişim politikalarıyla senkronize bir biçimde ve süreklilik içinde, yani gayri merkezi bir ağ yapılanmasına sahip, demokratik bir "ağ yönetişimi" modeli olan eyönetişim çerçevesinde, tüm tarafların katılımıyla, bir seferberlik bilinci ile hayata geçirildiği takdirde, ülkeyi bilgi ekonomisine ve toplumuna taşıyacak en uygun platform olma niteliğini kazanır. Yoksa bu gereklerin dikkate alınmadığı bir “mega” proje, toplumsal etkiyi yaratamamış, büyük paraların harcandığı, merkezi yönetimin işlevsiz yatırımlarından biri olarak tarihe geçecek ve bunun bedeli geleceğimiz için ne yazık ki çok ağır olacaktır. Türkiye’de bilgi ekonomisine geçişin koşullarını oluşturmak amacıyla yürütülen ulusal ve yerel ölçekli çabaların senkronizasyonu ve koordinasyonunun sağlanması gerekmektedir. Bu raporda konumlanan bilgi ekonomisine geçiş koşullarının oluşturulmasında öncelikli eylem alanlarıyla ilgili yol haritasının belirlenerek; bu politika ve stratejilerin “e-Dönüşüm Türkiye” girişimin hedefleriyle uyumlaştırılması amacıyla; “e-Dönüşüm Türkiye İcra Kurulu” bünyesinde, Kurulun STK kanadına doğrudan bağlı olarak çalışacak, ilgili kamu, özel sektör, işgücü ve sivil toplum organizasyonlarıyla üniversitelerin temsilcilerinden oluşacak geniş katılımlı ve etkin bir “Bilgi Ekonomisi Politika ve Strateji Grubu”nun oluşturulması önerilmektedir. Ağ yönetişimi modeline göre yapılandırılacak olan bu oluşumun öncelikli görevi; bilgi ekonomisine yönelik olarak geliştirilen ulusal politika ve stratejilerin makro ve mikro ölçekte detaylandırılarak yapılandırılması; Türkiye’de bilgi ekonomisine geçişin koşullarını oluşturmak için etkin rol oynaması gereken kamu, özel sektör ve sivil toplum ağlarının senkronizasyonunun, bünyesinde barındırdığı temsilciler vasıtasıyla sağlanması; ve bu eylem alanlarında hayata geçirilmesi öngörülen uygulamaların performans ölçümlerinin yapılarak izleme işlevinin yerine getirilmesidir. “e-Dönüşüm Türkiye” girişimi, bilgi ekonomisine geçiş ve bilgi toplumuna dönüşüm hedeflerinin anlamlı birlikteliğini temsil etmelidir. Bilgi toplumunu gerçekleştirmek, bilgi ekonomisiyle sağlanacak kalkınma hamlesinin yaratacağı elverişli ortam içinde, bilginin özgürce dolaşımı ve paylaşımının tetikleyeceği kapsamlı bir toplumsal dönüşüme ve bilginin oluşturduğu katma değerin tek tek bireylerin hayatında gerçekleştireceği niteliksel dönüşüme bağlıdır. “e-Dönüşüm Türkiye” girişimi, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu 106

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

hedeflerini, aynı zamanda Avrupa Birliği’ne uyum süreci kapsamında “eAvrupa” Programının eylem alanlarıyla doğrudan uyum içinde olmalıdır. Avrupa’yı “küresel ölçekte en rekabetçi ve dinamik bilgi ekonomisine dönüştürmek” ve “bu ekonomiyi yaratacak bilgi toplumunu oluşturmak” hedeflerine yönelen e-Avrupa programı, etki ve kapsamıyla Türkiye için de bir yol gösterici kılavuz niteliği taşımaktadır. E-Avrupa programının bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu hedeflerini buluşturan temel amaçları, bilgi toplumuna dönüşüm için öncelikli eylem alanlarını konumlamaktadır: “Her yurttaşı, okulu, evi, işyerini ve kamu idarelerini dijital çağa taşımak ve çevrimiçi ortamda buluşturmak; finansal bakımdan ve yeni fikirleri geliştirme yönünden hazırlıklı bir girişimci kültürle desteklenen, bilgisayar okuryazarlığına sahip bir Avrupa yaratmak; sosyal katılımı güçlendiren ve tüketici güvenliğinin sağlandığı, tüm toplumu içine alan bir sürecin yaratılması”... Bu bağlamda, aday ülkelere yönelik olarak kapsam ve etkisi “e-Avrupa+” programı adı altında geliştirilen e-Avrupa Programının eylem planı, aslında “eDönüşüm Türkiye” girişiminin de temel eylem alanlarını konumlamaktadır: ƒ Ucuz, hızlı ve güvenli internet ƒ Ucuz ve hızlı internet erişimi ƒ Öğrenciler ve araştırmacılar için hızlı internet ƒ Güvenli ağlar ve akıllı kartlar ƒ İnsanlara ve becerilere yatırım ƒ Avrupa Gençliğini dijital çağa taşımak ƒ Bilgi tabanlı ekonomi içinde çalışmak ƒ Bilgi tabanlı ekonominin tüm kesimleri kapsaması için yeterli katılımı sağlamak ƒ İnternet kullanımını özendirmek ƒ Elektronik ticareti hızlandırmak ƒ Çevrimiçi devlet: kamu hizmetlerine elektronik ortamdan erişim ƒ Çevrimiçi sağlık ƒ Küresel ağlar için Avrupa Dijital İçeriği'ni yaratmak ƒ Akıllı ulaşım ve taşıma sistemleri Bilgi toplumu hedefinin önündeki en büyük engelin, bilgi ve iletişim teknolojilerine erişimde yaşanan eşitsizlik, yani küresel ve ulusal ölçekte “sayısal bölünme” olduğu açıktır. Sayısal bölünme ve bunun sonucu olarak derinleşen eşitsizliğin önüne geçmeyi hedefleyen politikaların hayata geçirilmesi görevi, pazar güçleri ve sivil toplumun da işbirliğiyle, hükümetlere düşmektedir. Bu amaçla “evrensel hizmet fonu” adı altında bir fon oluşturularak gerekli kaynak sağlanabilir. Sayısal bölünmenin önüne geçilmesi ve dolayısıyla bilgi toplumuna dönüşüm koşullarının yaratılması için yönlendirici bir işlev yüklenmesi gereken hükümetin eylemi, şu anahtar yönelimler üzerinde odaklanmalıdır: ƒ En korunmasız gruplar üzerinde odaklanarak, yeni teknolojilere erişimin yaygınlaştırılması için kamu desteği

107

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

ƒ ƒ ƒ ƒ

Kamuyu ilgilendiren bilgiler başta olmak üzere, özellikle içerik, güvenlik ve mahremiyet konularında sektöre yönelik yasal düzenlemeler Bilişim teknolojisinin örnek olacak bir tarzda kullanımı Teknoloji evriminin güçlendirilmesi Dijital girişimciliğin teşvik edilmesi

Gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde dijital uçurum sorununa yönelik en köklü yaklaşım, katılımcı toplumsal ve ekonomik politikalarla, bilgi ve iletişim teknolojilerinin, kamusal yarar gözetecek sürdürülebilir bir kalkınma programı çerçevesinde topluma entegre edilmesi yönünde giderek gelişen eğilimlerde görülmektedir. Bu çabanın başarıya ulaşması, yalnızca gelişmekte olan ülkelerin değil, gelişmiş ülkelerin hükümetlerinin ve uluslararası kuruluşların da üzerlerine düşen sorumlulukları yerine getirmelerine bağlıdır. Çünkü, bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişimi kadar, toplumsal ve ekonomik kalkınma dinamikleri de, doğrudan küreselleşmenin ağ etkisi altındadır. Bilgi ekonomisine geçiş ve bilgi toplumuna dönüşüm için önerilen kalkınma eksenli ve katılımcı e-yönetişim stratejisi, bir yandan Avrupa Birliği'yle entegrasyon sürecinin sağlıklı işlemesi ve modelin doğru yerleştirilmesi gözetilerek, kararlı bir siyasal irade ile kapsamlı "e-Dönüşüm Türkiye" projesine sahip çıkılırken; bununla eş zamanlı olarak, hem küçük ölçekli projelerin yönetilebilirliği avantajından yararlanabilmek, hem de gerek kamu kesimi ve özel sektörün gerekse kamuoyunun gündemine bilgi ekonomisine geçiş ve bilgi toplumuna dönüşüm hedeflerini yerleştirebilmek için, gayri merkezi, tabandan tavana doğru gelişen, yatay koordinasyona izin veren esnek pilot projelerin geliştirilmesi üzerinde temellendirilmelidir. Bu projelerde öncelik, KOBİ’ler ve az gelişmiş bölgeler başta olmak üzere en çok ihtiyaç duyan kesimlere ve bölgesel kalkınma hedeflerine verilmelidir. Bu projelerin başarısı, hem dış kaynak kullanım imkanlarını artırarak kaynak yönetimini akılcı bir temele yerleştirecek, hem de kamuoyu oluşturarak, kamu ve özel sektör üzerinde baskı uygulama fırsatını yaratacaktır. Aynı zamanda, nispeten kısa süre içinde başarılabilecek bu tür örnek projeler, siyasi kararlılığın vatandaşlar nezdinde somutlaşmasına yardımcı olacak, bilgi ekonomisinin sağlayacağı katma değerler etrafında bir güven halesi yaratacaktır. Toplum, kendi içinden yükselen seslere karşı her zaman daha duyarlıdır. Üstelik, "bilgi ekonomisi" ve "bilgi toplumu" gibi somutlaştırılması güç hedeflerin, teknolojiye en uzak bölgeler ve kesimler için bile hayatı daha yaşanabilir kıldığını görmek, kamuoyunun dikkatini kalıcı bir biçimde yönlendirecektir. Genellikle e-dönüşüm projeleri için önerilen "Küçük başla, hızla ölçeklendir, büyük düşün…" düsturuyla konumlanan vizyon - strateji - proje birlikteliği, kalkınmakta olan ülkelerde e-yönetişimin hayata geçirilmesi için verimli bir model sunmaktadır. Uluslararası ölçekte e-yönetişim uygulamalarının durumuna bakıldığında, başarıya giden yolun, sıradan insanın ihtiyaçlarına cevap verebilen ve önceliği katılıma vererek modelin sürdürülebilirliğini 108

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

sağlayan pilot projelerden geçtiği görülmektedir. Çünkü her başarılı pilot proje, kendisinden pay alan gönüllü savunucular yaratarak, önerilen modeli tüm kamuoyuna mal ederek talep oluşturacak örnekler sunmaktadır. Kalkınmakta olan ülkelerde, gelişmiş ülkelere nazaran daha sorunlu olan bürokratik süreçlerin egemen olduğu merkeziyetçi yapılanmaların dayattığı (ve genellikle imaj kaygısıyla girişilen) uygulamalar, kısa sürede dinamizmini kaybetmekte ve ölü doğmuş projelerden, zaman ve kaynak israfından başka bir şey üretememektedir. Bu bağlamda, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu hedefli bir e-yönetişim vizyonunun temelinde, kamu yönetim süreçlerine egemen zihniyette kapsamlı bir paradigma dönüşümü yaratmayı hedefleyen bir siyasi kararlılık da bulunmalıdır. E-yönetişim yapılanmaları, bu siyasi kararlılığın halkın gerçek ihtiyaçlarıyla buluştuğu bir katılım zemini ile mümkün olacaktır. Çünkü, dönüştürülmesi gereken zihniyet, yalnızca kamu yönetiminde değil, bu yönetimin uzun bir süreç içinde etkilediği özel sektörde ve halkta da karşılığını bulmaktadır. Zihniyeti değiştirmenin ve çok boyutlu paradigma dönüşümünü gerçekleştirmenin tek yolu katılımı teşvik etmek ve mümkün kılmaktır. Bu anlayış dönüşümünün yanı sıra, bilgi ekonomisi ile kalkınmaya odaklanmış bir e-yönetişim projesinin gerek duyduğu bazı örgütlenme koşulları da bulunmaktadır. Söz konusu projeler, kalkınmakta olan ülkeler için yük olabilecek bir mali kaynağı gerektirirler. 6. Çerçeve, “e-içerik”, “Marie Curie” gibi programlar çerçevesinde sağlanabilecek ya da diğer uluslararası kuruluşların sunduğu fonların ve yerel sektörün sağlayacağı desteğin projelere aktarılması önem taşımaktadır. Ancak bu kaynakların etkili bir biçimde kullanılması için, yerinden yönetim ilkesiyle projeye özel kaynak yönetim modellerinin ve bu modelleri hayata geçirebilecek örgütlenme yapılanmalarının oluşturulması gerektirmektedir. Bu gerekliliklere, bilgi ve iletişim teknolojilerinin projeye en uygun koşullarda uyarlanması için zorunlu olan AR-GE çalışmaları ve elbette bilgi yönetimi de eklemlenmelidir. Bu gereklerin dayattığı koşullar, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu projelerinin çok taraflı olmasını zorunlu kılmaktadır. Proje, başta ilgili taraflar ve kullanıcılar/yurttaşlar olmak üzere, çeşitli kamu yönetim birimleri, yerel sivil toplum kuruluşları ve özel sektör, ulusal veya uluslararası kaynak ya da bilgi sağlayan kuruluşlar olmak üzere bir çok paydaşın, ortak hedefler doğrultusunda uyumlu çalışmasını gerektirir. Projeye katılan her bir tarafın sorumluluğu net bir biçimde konumlanmalı ve ortak bir anlayış zemininde paylaşıma açılmalıdır. Proje paydaşları, süreç içinde elde ettikleri tüm bilgiyi birbirleriyle ve projenin yöneldiği kullanıcılarla paylaşmalıdırlar. Paydaşlar, projenin planlama aşamasından sonuna kadar tüm sürece katılmak zorundadırlar; pilot projelerin temel koşulu olan yatay koordinasyonu işletmenin başka bir yolu yoktur.

109

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Planlamasını merkezi yönetimin tek başına üstlendiği ya da yalnızca kaynak ve bilgi sağlayan "prestijli" kuruluşlarla paylaştığı bir proje, "e-yönetişim" kapsamında değerlendirilemez. Böyle bir proje, hedefi, sunumu ve içeriği ne kadar "çağdaş" ve "iyi niyetli" görünürse görünsün, tepeden inme, "jakoben" bir uygulama olmaktan öteye gidemez; "imaj iyileştirmek" ve günü kurtarmak istenirken, teknoloji üreticisi çokuluslu şirketlere yeni pazarlar sunulur, uluslararası kuruluşlara yeni ulusal egemenlik alanları teslim edilir ve zaten şişkin olan kamu yönetim kadrolarına yeni "bilgi ve iletişim seçkinleri" eklenir… Ülkemizde gerek merkezi gerekse yerel yönetsel düzeylerde, bir çok iyi niyetli çalışma, proje, girişim ve inisiyatif mevcuttur. Ancak yatay koordinasyon yapılanması geliştirilemediğinden ve girişimlerin birbirini ağ etkisi içinde desteklemesi sağlanamadığından, bu çabaların büyük bölümü sonuç vermemekte veya olması gerektiğinden çok daha uzun bir sürece yayılmaktadır. Bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu hedeflerine ulaşılması, ulusal, bölgesel ve yerel ölçekte bir seferberliği zorunlu kılmaktadır. Bu seferberliğin dinamiklerinin yaratılmasında öncelik siyasi iradeye düşmektedir, ama yurttaş inisiyatifleri, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler, iş dünyası, sektörel birlikler, sendikalar, kamu yönetiminin çeşitli aşamalarında görevli kişiler, kısacası tüm örgütlü kesimlerin etkin katılımı ve işbirliği olmaksızın bu dinamikler yaratılamaz. Demokrasi ve kalkınma hedeflerinin ortaklığını temsil eden ve bir ulusal e-yönetişim stratejisi, ancak politika üretme ve karar verme mekanizmalarında en etkin demokratik katılımı sağlayarak Türkiye'de bilgi ekonomisine geçişi ve bilgi toplumuna dönüşümü sağlayabilir. Adına ister "e-Dönüşüm Türkiye" ister "bilgi ekonomisini yerleştirmek ve bilgi toplumuna dönüşmek" diyelim, nicedir toplumun tüm kesimlerinin adını koymadan özlediği atılımın ruhsal, düşünsel ve maddi kaynakları bu ülkede mevcuttur. Ama böyle bir atılım, ancak eskilerin dediği gibi "topyekûn bir seferberlikle" mümkün olabilir. Onlar bunu zamanında başarabilmişlerse, durup bir düşünmenin vaktidir. Çünkü zaman ve koşullar, ne yazık ki, en az onlar için olduğu kadar, bizim de karşımızdadır. Türkiye’de bilgi ekonomisinin yerleştirilmesi ve bilgi toplumunun yaratılması; geniş tabanlı, etkin temsiliyete ve yatay koordinasyona dayalı yönetişim ağlarının oluşturulması ve senkronizasyonuna (Kamu – İş Dünyası – Sivil Toplum Ortaklıkları); bu temelde ulusal politika üretme ve karar verme ağlarının oluşturulmasına; “ulusal irade”yi tetikleyen bir “siyasi irade”nin varlığına; ulusal seferberlik ruhuna ve tüm bunları hukuksal bir meşruiyet zemininde somutlaştıracak, uygulanabilir bir yol haritası konumlayacak bir “ULUSAL SÖZLEŞME”ye bağlıdır… Bu “Ulusal Sözleşme”; en geniş toplumsal temsil yeteneğine sahip; katılımcı ve hukuk devleti ilkelerine uygun; uluslararası bağlama entegre; genel ekonomik ve insani kalkınma, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumu 110

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

hedefleri etrafında Ulusal Konsensüs sağlayabilecek yapıda; toplumun temel dinamiklerini “ortaklıklar” etrafında bir araya getiren; ve konjonktürden etkilenmeyen, hükümetler dahil tüm tarafları bağlayıcı meşruiyete ve yaptırıma sahip bir yapıda olmalıdır. “Ulusal Sözleşme”; bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunun iş yapış ortamının, kurumsal rejiminin ve hukuksal altyapısının uluslararası standartlarda kurulumunu; bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna geçişi hızlandıracak, tam rekabete açık etkili bir bilgi ve bilişim altyapısının oluşturulmasını; bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna uygun kültürel donanıma sahip, eğitimli, yetenekli bireylerin yetiştirilmesini (yaşamboyu öğrenim sisteminin yerleştirilmesini); makro ve mikro ölçekte etkili ve kapsamlı inovasyon dinamiklerinin yaratılmasını; ve ulusal kalkınmanın sürekliliğinin güvence altına alınmasını hedeflemelidir.

111

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

EKLER: Ek 1:Bilgi Türleri, Üretimi ve Yatırım Biçimleri Bilgi Türü

Kurum/Aktör

Üretim

Üniversiteler Kamu Araştırma Enstitüleri Bilimsel Bilgi

Kamu Araştırma Enstitüleri Özel Sektörde AR-GE Birimleri Firmalarda Özel Sektör AR-GE Birimleri Araştırma Enstitülerinde Özel Sektör Araştırmaları

Teknolojik Bilgi

Kamu Sektörü Araştırma Enstitüleri Üniversiteler Gelişen İş Sektörlerinde AR-GE (yan ürünler, iş geliştirme vb.) Özel Sektör

İnovasyonlar

Yetenekler / Uzmanlıklar

BİT / Bilişim

Üniversite Araştırma Faaliyetleri Yeni Gelişen Firmalarda ARGE Faaliyetleri Özel Sektör AR-GE Faaliyetleri

Özel Sektörün Tamamlayıcı Gayri-Maddi Değerleri Özel Sektör, Yeni Gelişen Sektörler

Üniversiteler Üniversiteler Sosyal Sermaye

Özel Sektör Araştırma Faaliyetleri Özel Sektör Araştırma Faaliyetleri Endüstriyel Araştırma Enstitülerinde Özel Sektör Araştırma Faaliyetleri Kamu Sektörü Araştırma Faaliyetleri

İnovasyonların Ticarileştirilmesine Yönelik AR-GE Faaliyetleri Yüksek Öğrenim Bilimsel Öğrenim

Araştırma Faaliyetleri (Kamusal-Özel Sektör) Yüksek Okul Yüksek Okul Özel Sektör Profesyonel Kurslar

Araştırma Faaliyetleri

Endüstriyel ve Bilimsel Üretim

Yaparak öğrenme

Özel Sektörde BİTEndüstri

Eğitim Eğitim Profesyonel Eğitim Yaşamboyu Öğrenim

BİT/Bilişim Kullanımı/Erişimi/Dağıtımı Ağlar (Network)

Yatırım Üniversitelerde AR_GE Harcamaları Kamu Araştırma Enstitülerinde AR-GE Harcamaları Özel Sektör AR-GE Harcamaları Özel Sektör AR-GE Harcamaları Özel Sektör Araştırma Enstitülerinde AR_GE Harcamaları Kamu Araştırma Enstitülerinde AR-GE Harcamaları Üniversitelerde AR-GE Harcamaları Başlangıç Aşamasında Risk Sermayesi Yeni Gelişen Firmalar İçin Finans Desteği Özel Sektör AR-GE Harcamaları İnovasyonun Pazara Sokulması, İnovasyon Bağlantılı Eğitim, Endüstri Tasarımı, Dış-Kaynaklı ARGE Başlangıç Aşamasında Risk Sermayesi, start-up’lar ve genişleme aşaması Başlangıç Aşamasında Risk Sermayesi Yüksek Öğrenim yatırımları Üniversite, Öğrenim ve Araştırma Yatırımları Kamu Sektörü Araştırma Yatırımları Eğitim Yatırımları Eğitim Yatırımları Firma İçi Eğitim yatırımları Profesyonel Eğitim Yatırımları İstihdam BIT Donanım Yatırımları ICT Yazılım Yatırımları

Kaynak: European Commission, “Third European Report on Science & Technology Indicators 2003 / Towards a knowledge-based economy”, 2003, EUR 20025 EN, sf. 39

112

İktisat Kongresi 22. Çalışma Grubu: “Bilgi Ekonomisi ve Bilgi Toplumuna Geçiş” “Bilgi Ekonomisine ve Bilgi Topluna Geçiş” Raporu - Taslak

Ek 2: World Bank, “Turkey: Knowledge Economy Assessment Draft Report” (İSTENDİĞİ TAKDİRDE GÖNDERİLECEKTİR) Ek 3: Bir “Ulusal Sözleşme” Örneği: “National Agreement To Promote Economic And Social Progress” – Lithuania, ( 3Aralık 2002, Vilnius) (İSTENDİĞİ TAKDİRDE GÖNDERİLECEKTİR) Ek 4: Bilişim STK’ları Listesi TBV-Türkiye Bilişim Vakfı TBD-Türkiye Bilişim Derneği TÜBİSAD-Türkiye Bilişim Sanayicileri ve İşadamları Derneği TÜBİDER-Bilişim Sektörü Derneği TİD-Tüm Internet Derneği TELKODER-Serbest Telekomünikasyon İşletmecileri Derneği TEDER-Telekomünikasyon ve Enerji Hizmetleri Tüketici Hakları ve Sektörel Araştırma Derneği TÜRKMİA-Tıp Bilişim Derneği YASAD-Yazılım Sanayicileri Derneği TESİD-Türk Elektronik Sanayicileri Derneği TÜTED-Tüm Telekomünikasyon İşadamları Derneği İNETD-Internet Teknolojileri Derneği

113