4 Tho Van Nhan Dong Han

Ch−¬ng b¶y

Th¬ cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n B−íc vµo thêi §«ng H¸n, s¸ng t¸c thi ca cña v¨n nh©n xuÊt hiÖn côc diÖn míi, th¬ ngò ng«n thay thÕ th¬ tø ng«n truyÒn thèng, trë thµnh d¹ng thøc thi ca míi, c¸c bµi th¬ thÊt ng«n hoµn chØnh còng b¾t ®Çu ra ®êi. Th¬ cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n ®a sè ®éc lËp thµnh bµi, l¹i cã mét sè ®o¹n th¬ n»m ë cuèi bµi phó, lµm thµnh mét bé phËn cña phó, ®Õn nay vÉn cßn. Th¬ phô vµo cuèi bµi phó b¾t ®Çu thÊy ë thêi §«ng H¸n, ®êi sau nhiÒu ng−êi pháng theo. Th¬ ngò ng«n cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n, cã bµi t¸c gi¶ râ rµng, còng cã mét bé phËn kh¸ nhiÒu kh«ng ghi râ tªn hä t¸c gi¶, hoÆc tuy chua hä tªn t¸c gi¶, nh−ng tån nghi kh¸ nhiÒu, hai hiÖn t−îng sau chÝnh lµ “cæ thi” vµ “th¬ T« Lý”1 trong lÞch sö v¨n häc.

1 Th¬ Ban Cè, Tr−¬ng Hµnh, TÇn Gia

• Th¬ Ban Cè vµ Tr−¬ng Hµnh: chÊt ph¸c vµ ®iÓn nh· • Th¬ TÇn Gia: sù thµnh thôc cña th¬ ngò ng«n v¨n nh©n Bµi th¬ ngò ng«n hoµn chØnh sím nhÊt cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n hiÖn cßn lµ bµi VÞnh sö cña Ban Cè, néi dung cña nã lµ c©u chuyÖn nµng §Ò Oanh cøu cha ë thêi T©y H¸n2. Bµi th¬ më ®Çu thuËt chuyÖn quan Th¸i C«ng cã téi, bÞ ¸p gi¶i ®Õn thµnh Trµng An; råi m« t¶ nµng §Ò Oanh nghe lêi cha nãi mµ ®au xãt, bÌn d©ng th− cøu cha lªn nhµ vua; sau ®ã m« t¶ vua H¸n V¨n §Õ sinh lßng tr¾c Èn, h¹ lÖnh bá nhôc h×nh; kÕt thóc lµ c¶m kh¸i cña t¸c gi¶, ca ngîi nµng §Ò Oanh [phÈm ®øc] cßn h¬n c¶ con trai. Bµi th¬ VÞnh sö tù thuËt theo thêi gian tr−íc sau, chñ yÕu dïng thñ ph¸p tù sù; chø kh«ng gièng nh− mét sè bµi th¬ vÞnh sö sau nµy nghiªng vÒ nghÞ luËn tr÷ t×nh. Ban Cè ®· s¸ng t¸c bµi -1-

th¬ VÞnh sö b»ng thñ ph¸p cña thÓ kû truyÖn cña sö, lêi lÏ chÊt ph¸c, thµnh phÇn t« vÏ, tu søc rÊt Ýt. Bµi th¬ nµy cã lÏ lµ tr−íc t¸c cña Ban Cè nh÷ng n¨m cuèi ®êi khi «ng bÞ h¹ ngôc, trong ®ã ký th¸c c¶m kh¸i cña «ng. Th¬ ngò ng«n cña Ban Cè, ngoµi bµi VÞnh sö ra, cßn cã mét sè c©u dËt thi3 ®−îc chÐp trong Th¸i B×nh ngù l·m. Thiªn CÇm ®¹o s¸ch T©n luËn cña Hoµn §µm do Ban Cè söa ch÷a mµ thµnh, nöa sau cña nã còng cã nh÷ng ®o¹n ®−îc t¹o nªn b»ng nh÷ng c©u th¬ d¹ng ngò ng«n thi4. Phong c¸ch nh÷ng bµi th¬ nµy c¬ b¶n t−¬ng ®ång víi bµi VÞnh sö, ®Òu chñ yÕu dïng thñ ph¸p tù sù, viÕt chÊt ph¸c gi¶n dÞ. Tróc phiÕn phó, bµi th¬ kh«ng nguyªn vÑn cña Ban Cè hiÖn cßn lµ mét bµi thÊt ng«n thi hoµn chØnh, vèn lµ thuéc ®o¹n kÕt cña bµi phó. Bµi th¬ thÊt ng«n nµy tù thuËt qu¸ tr×nh chÕ t¸c qu¹t nan, h×nh thøc, c«ng dông cña nã, dïng tõ ®Æt c©u chÊt ph¸c kh«ng mµu mÌ, râ rµng th«ng tôc. Ban Cè lµ v¨n nh©n s¸ng t¸c th¬ ngò, thÊt ng«n kh¸ sím thêi §«ng H¸n. ¤ng cã th¸i ®é thõa nhËn ®èi víi hai thÓ th¬ míi xuÊt hiÖn nµy; ®ång thêi tiÕn hµnh thö nghiÖm mét c¸ch hiÖu qu¶. ë mét møc ®é rÊt lín, Ban Cè ®· dïng bót ph¸p cña nhµ sö häc ®Ó tr−íc t¸c th¬ ngò, thÊt ng«n, chñ yÕu dïng thñ ph¸p tù sù, tøc khiÕn cho t¸c phÈm nh− bµi VÞnh sö thÝch hîp nhÊt víi viÖc tr÷ t×nh thuyÕt lý, tÊt nhiªn nghiªng vÒ trÇn thuËt sù thùc lÞch sö. Th¬ ngò, thÊt ng«n vµ n¨m bµi tø ng«n trong thiªn §«ng ®« phó, còng nh− th¬ thÓ Tao cña «ng cã sù khu biÖt chÊt - v¨n, c¸i tr−íc th× chÊt ph¸c, c¸i sau th× ®iÓn nh·. Nguyªn nh©n cña nã lµ v× Ban Cè n¾m b¾t rÊt nhuÇn nhuyÔn ®èi víi h×nh thøc cña hai thÓ thi ca truyÒn thèng lµ tø ng«n vµ thÓ Tao nµy, vËn dông mét c¸ch thuÇn thôc, v× thÕ thÓ hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ b¶n s¾c cña v¨n nh©n; tuy nhiªn th¬ ngò, thÊt ng«n cña «ng cßn kh¸ s¬ sµi, h·y cßn ë giai ®o¹n m« pháng, phong c¸ch t¸c phÈm còng cßn ph¸c thùc. Tr−¬ng Hµnh lµ v¨n nh©n næi tiÕng sau Ban Cè tiÕp tôc s¸ng t¸c th¬ ngò, thÊt ng«n vµ giµnh ®−îc thµnh tùu quan träng. Bµi §ång thanh ca cña «ng lµ t¸c phÈm rÊt ®Æc s¾c, cã phong c¸ch riªng trong th¬ ngò ng«n cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n. Bµi th¬ nµy tõ ®Çu ®Õn cuèi m−în lêi cña c« g¸i míi c−íi ®Ó tù thuËt. Tr−íc tiªn thuËt l¹i t©m t×nh võa sî võa vui trong ®ªm t©n h«n, “T×nh h¶o t©n giao tiÕp, khñng lËt nh−îc th¸m thang.” (Vui mõng nh− míi gÆp, e dÌ tùa thö canh), m« t¶ rÊt tµi t×nh sù tß mß vµ vÎ e sî cña c« g¸i míi c−íi. Hay -2-

nhÊt lµ phÇn gi÷a, thiÕu phô kh«ng nãi th¼ng sù ch¨m chØ giái giang cña m×nh nh− thÕ nµo, mµ nãi r»ng, c¸c c«ng viÖc tõ chÕ biÕn mãn ¨n ®Õn trî tÕ thÇn linh, c« ta ®Òu muèn g¸nh v¸c. C« ta kh«ng nãi râ m×nh yªu th−¬ng chång thÕ nµo, mµ béc b¹ch r»ng: “T− vi hoan nh−îc tÞch, t¹i h¹ tÕ khu«ng sµng. NguyÖn vi la kh©m trï, t¹i th−îng vÖ phong s−¬ng.” (Muèn lµm chiÕu th¬m tho, tr¶i d−íi kÝn gi−êng chµng. Muèn lµm chiÕc mµn lôa, che trªn ng¨n giã s−¬ng). Ng−êi vî míi c−íi ch¨m sãc tõng li tõng tÝ, quan t©m hÕt møc ®èi víi chång, th«ng qua tØ dô mét c¸ch h×nh t−îng, uyÓn chuyÓn truyÒn ®¹t t©m nguyÖn tèt ®Ñp cña m×nh tíi ®èi ph−¬ng. PhÇn cuèi thÓ hiÖn d¸ng vÎ yªu kiÒu vµ niÒm vui t©n h«n cña m×nh, so víi phÇn tr−íc cµng thªm t¸o b¹o, th¼ng th¾n. Bµi th¬ §ång thanh ca cho thÊy [t¸c gi¶] ®· häc tËp thñ ph¸p biÓu hiÖn cña d©n ca, dïng tõ kú diÖu, høng ký cao xa. Tø sÇu thi cña Tr−¬ng Hµnh lµ th¬ thÓ Tao ®· qua c¶i t¹o, lµ th¬ thÊt ng«n ®−îc h×nh thµnh sau khi chØnh tÒ hãa thÓ Tao. C¶ bµi ®Òu lµ c©u thÊt ng«n, ngoµi gi÷a c©u ®Çu mçi ch−¬ng cã ch÷ “hÒ” ra, cßn l¹i ®Òu lµ c©u th¬ thÊt ng«n chuÈn. Bµi th¬ gåm 4 ch−¬ng, triÓn khai lÇn l−ît theo thø tù ®«ng nam t©y b¾c. Ng−êi ®Ñp tÆng cho anh ta dao vµng, ®µn ngäc, ¸o l«ng ®iªu, gÊm vãc; thi nh©n muèn ®em ngäc quúnh giao, m©m ngäc, h¹t ch©u minh nguyÖt, ¸n ngäc ®Ó b¸o ®¸p. Nh−ng kh«ng ph¶i nói cao s«ng s©u, mµ lµ ®−êng xa gi¸ l¹nh ®· khiÕn anh ta kh«ng thÓ ®Õn ®−îc n¬i ë cña ng−êi ®Ñp, khã mµ tháa nguyÖn, trong lßng rèi bêi xãt xa. Bµi th¬ nµy cã sù ký th¸c vÒ chÝnh trÞ, ®¹t ®−îc thÇn vËn cña th¬ Ly Tao, lµ thanh ©m më ®Çu cho ca hµnh thÊt ng«n ®êi sau. §o¹n kÕt trong bµi T− huyÒn phó cña Tr−¬ng Hµnh còng lµ mét bµi thÊt ng«n thi. T¸c phÈm nµy béc lé nçi buån “nh©n sinh h÷u h¹n”, mµ ®êi thÞnh khã chê, thi nh©n muèn “siªu du ®»ng d−îc tuyÖt thÕ tôc” (bay cao bay xa døt thÕ tôc), nh−ng “thiªn bÊt kh¶ giai tiªn phï hy” (trêi kh«ng thÓ b¾c cÇu, tiªn hiÕm thay), kh«ng thÓ kh«ng quay l¹i thÕ giíi hiÖn thùc tiÕp tôc t×m tßi. Th¬ ngò, thÊt ng«n cña Tr−¬ng Hµnh vÒ mÆt kü x¶o so víi Ban Cè cã sù n©ng cao râ rÖt, «ng vËn dông hai d¹ng thøc thi ca míi nµy ®· ®Õn ®é thµnh thôc. Ban Cè, Tr−¬ng Hµnh ®Òu cã sù kÕ thõa ®èi víi Nh¹c phñ thi, nh−ng c¸c mÆt kÕ thõa cã sù kh¸c nhau. Nh¹c phñ thi hoÆc ph¸c thùc, hoÆc hoa lÖ. Th¬ ngò, thÊt ng«n cña Ban Cè kÕ thõa phong c¸ch ph¸c thùc; th¬ ngò, thÊt ng«n -3-

cña Tr−¬ng Hµnh th× ph¸t triÓn theo h−íng hoa mü. Th¬ ngò, thÊt ng«n cña Ban Cè chñ yÕu dïng thñ ph¸p tù sù, th¬ ngò, thÊt ng«n cña Tr−¬ng Hµnh l¹i giái vÒ tr÷ t×nh. B¾t ®Çu tõ Tr−¬ng Hµnh, th¬ ngò, thÊt ng«n cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n ®· h×nh thµnh h−íng ®i c¬ b¶n chñ yÕu lµ tr÷ t×nh. Ba bµi TÆng phô thi cña TÇn Gia6 lµ tiªu chÝ ®¸nh dÊu sù thµnh thôc cña th¬ tr÷ t×nh ngò ng«n cña v¨n nh©n §«ng H¸n. Vî chång TÇn Gia, Tõ Thôc ph¶i tr¶i qua sinh ly tö biÖt, ®au xãt triÒn miªn, viÖc tÆng ®¸p th¬ v¨n cña hä còng trë thµnh giai tho¹i l−u truyÒn trong lÞch sö v¨n häc7. TÆng phô thi cña TÇn Gia cã tÝnh liªn tôc vÒ thêi gian. Bµi 1 t¶ TÇn Gia nh©n dÞp chuÈn bÞ ®Õn kinh thµnh ®¸nh xe ®Õn ®ãn vî, Tõ Thôc v× èm kh«ng thÓ quay vÒ tõ biÖt khiÕn TÇn Gia tr»n träc kh«ng yªn, c¶ ®ªm thao thøc. Bµi 2 t¶ TÇn Gia muèn ®Õn chç Tõ Thôc bµy tá nçi lßng uÈn khóc, nh−ng cuèi cïng v× ®−êng s¸ bÊt tiÖn v.v, ch−a thÓ thùc hiÖn ®−îc. Bµi 3 t¶ khi khëi hµnh ®Õn kinh thµnh ®em quµ tÆng l¹i Tõ Thôc, tõ xa göi tÊm lßng thµnh. TÇn Gia khi béc lé nçi sÇu khæ ly biÖt khã mµ khu©y kháa, ®· ®Æt mèi t×nh chång vî vµo nh÷ng tr¶i nghiÖm nh©n sinh ®Ó suy ngÉm thªm, lµm næi bËt hai cÆp m©u thuÉn Ýt vµ nhiÒu, sím vµ muén: “Nh©n sinh thÝ triªu lé, c− thÕ ®a tru©n kiÓn. ¦u hËn th−êng t¶o chÝ, hoan héi th−êng khæ v·n.” (Cuéc ®êi tùa nh− giät s−¬ng buæi sím, cuéc sèng l¾m gian tru©n. ¦u lo buån hËn th−êng ®Õn sím, vui vÎ ®oµn tô th−êng ®Õn muén), “Th−¬ng ng· d÷ nhÜ th©n, thiÕu tiÓu ly huúnh ®éc. Ký ®¾c kÕt ®¹i nghÜa, hoan l¹c khæ bÊt tóc.” (Th−¬ng cho th©n ta vµ nµng, tuæi nhá ®· ph¶i c« ®éc. §· kÕt nghÜa vî chång, hoan l¹c buån ch¼ng ®ñ). TÇn Gia bá ng−êi vî èm ®au ®Õn kinh thµnh, khiÕn cho niÒm vui ®Õn chËm vµ lu«n c¶m thÊy thiÕu thèn cña hä bÞ t−íc ®o¹t tµn nhÉn, lµm cho niÒm vui cµng Ýt, nçi buån cµng nhiÒu, gian nan lÇn n÷a Ëp xuèng ®Çu hä, ngµy gÆp gì kh«ng biÕt kÐo dµi ®Õn bao giê. Ba bµi th¬ ®Òu cã miªu t¶ vÒ xa gi¸, dïng ®Ó t« ®Ëm t©m t×nh phøc t¹p tr¨m mèi t¬ lßng cña thi nh©n. “KhiÓn xa nghªnh tö hoµn, kh«ng v·ng phôc kh«ng ph¶n.” (§em xe ®i ®ãn nµng vÒ, nh−ng ®i kh«ng råi l¹i vÒ kh«ng) biÓu ®¹t t×nh c¶m thÊt väng; “L−¬ng m· bÊt håi an, khinh xa bÊt chuyÓn cèc.” (Ngùa hay kh«ng yªn trë vÒ, xe tèt kh«ng buån chuyÓn b¸nh) biÓu thÞ buån b·, båi håi bÊt an; “Tóc tóc béc phu chinh, th−¬ng th−¬ng d−¬ng hßa linh.” (phu xe ngåi tÒ chØnh, tiÕng chu«ng d¹o leng keng) ¸m thÞ chu«ng xe giôc gi· lªn ®−êng, béc lé t×nh c¶m ®µnh lßng cam chÞu. -4-

TÆng phô thi cña TÇn Gia lµ chïm th¬ tr÷ t×nh thµnh tùu nghÖ thuËt t−¬ng ®èi cao, lµ t¸c phÈm thµnh thôc cña th¬ tr÷ t×nh ngò, thÊt ng«n cña v¨n nh©n ®êi H¸n. Tõ Ban Cè ®Õn TÇn Gia, tr¶i qua sù ph¸t triÓn trªn d−íi mét thÕ kû, s¸ng t¸c th¬ ngò ng«n cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n ®· b−íc vµo thêi kú phån vinh.

2 Th¬ ngò ng«n cña LÖ Viªm, TriÖu NhÊt, S¸i Ung

• Sù xuÊt hiÖn phong khÝ míi trªn thi ®µn • C¶m kh¸i sinh kh«ng gÆp thêi • Sù phª ph¸n t−¬ng ®èi râ rÖt • Ý thøc −u ho¹n b¶o th©n tr¸nh häa • V¨n häc ®êi lo¹n Tr−íc thêi Tuyªn §Õ, th¬ ca cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n ®· tr¶i qua b−íc chuyÓn tõ tù sù sang tr÷ t×nh, tõ m« pháng d©n ca ®Õn s¸ng t¸c cña t¸c gia; tuy nhiªn ©m ®iÖu c¬ b¶n cña thi ca vÉn ch−a thÊy sù biÕn ®æi qu¸ lín, duy tr× tÝnh liªn tôc tr−íc sau. Th¬ ngò, thÊt ng«n cña Ban Cè, Tr−¬ng Hµnh, TÇn Gia ®Òu kh«ng cã lêi lÏ thùc sù m·nh liÖt, cµng kh«ng cã nh÷ng c©u th¬ kinh thiªn ®éng ®Þa, mµ chñ yÕu vÉn lµ biÓu hiÖn c¸i ®Ñp trung hßa “«n nhu ®«n hËu”. Nh÷ng n¨m cuèi §«ng H¸n th× kh¸c, mét sè nhµ th¬ næi tiÕng ho¹t ®éng ë thêi kú Linh §Õ ®Òu gÆp c¶nh ngé bÊt h¹nh, th¬ ca cña hä còng thÓ hiÖn phong c¸ch diÖn m¹o kh¸c víi c¸c nhµ th¬ Ban Cè, Tr−¬ng Hµnh, TÇn Gia v.v. Hä th«ng qua nh÷ng lêi khiÕu tè, gµo thÐt cña m×nh, më ra phong khÝ míi trªn thi ®µn. Giai ®o¹n sau cïng cña th¬ v¨n nh©n thêi §«ng H¸n ®· kÕt thóc b»ng sù phª ph¸n m¹nh mÏ ®èi víi hiÖn thùc. T¸c phÈm cña LÖ Viªm hiÖn cßn hai bµi KiÕn chÝ thi thÓ ngò ng«n8, béc lé c¶m kh¸i tµi n¨ng kh«ng gÆp thêi, thÓ hiÖn nçi bÊt b×nh bÞ ¸p chÕ. Bµi 1 tõ ®Çu ®Õn cuèi béc lé chÝ h−íng cao xa cña m×nh, «ng muèn “Th− ng« l¨ng tiªu vò, phÊn thö thiªn lý tóc.” (Khi nhµn rçi ta muèn bay vót lªn bÇu trêi, s¶i b−íc b»ng ®«i ch©n ngh×n dÆm), lµm nªn mét sù nghiÖp kinh thiªn ®éng ®Þa. Thi nh©n kh«ng tin sè phËn, cho r»ng v−ît khã do m×nh, kh«ng cÇn ph¶i bãi to¸n. ¤ng tù ®éng viªn m×nh b»ng nh÷ng nh©n vËt lÞch sö xuÊt th©n nghÌo hÌn -5-

nh−ng cuèi cïng lµm nªn nghiÖp lín nh− TrÇn B×nh, Hµn TÝn; cã khÝ thÕ tung hoµnh, kh«ng chÞu bÊt cø bã buéc nµo. C¸ch ®iÖu bµi thø hai kh«ng cao c¶ hiªn ngang nh− bµi tr−íc, béc lé cã chót trÇm l¾ng. ChÝ h−íng cña thi nh©n cao xa, nh−ng sèng trong hoµn c¶nh hiÖn thùc ®en tèi, kh«ng nh÷ng kh«ng ®−îc träng dông, ng−îc l¹i cßn lu«n bÞ bøc h¹i, ®iÒu ®ã khiÕn «ng nhí tíi Gi¶ NghÞ tuæi trÎ tµi n¨ng nh−ng bÞ quyÒn thÇn triÒu ®×nh ¸p chÕ bµi xÝch. ¤ng tù vÝ m×nh víi ngäc ®Ñp vµ ngùa hay, c¶m th¸n kh«ng gÆp ®−îc BiÖn Hßa, B¸ Nh¹c. Hai bµi th¬ nµy tr−íc sau h×nh thµnh sù ®èi chiÕu râ rÖt, do ®ã xuÊt hiÖn ®é vªnh t×nh c¶m rÊt lín; bµi tr−íc th× khÝ ngót trêi m©y, bµi sau th× t×nh c¶m s©u l¾ng. Hai bµi KiÕn chÝ thi vËn dông thµnh c«ng thñ ph¸p tØ dô vµ t−îng tr−ng, cã hµm ý s©u s¾c. Bµi ®Çu dïng c¸c tõ “tu dùc” (c¸nh bay kh«ng mái), “viÔn chØ” (ch©n b−íc xa), “l¨ng tiªu vò” (bay vót trêi cao), “thiªn lý tóc” (®«i ch©n ngh×n dÆm) v.v, t¹o thµnh ý t−îng nèi tiÕp nhau, vÝ m×nh víi chim lín bay vót trêi xanh vµ tuÊn m· l−ít bay ngµn dÆm. Bµi thø hai th× dïng h×nh ¶nh linh chi bÞ vïi dËp gi÷a sãng c¶, hoa lan bÞ tµn hÐo tr−íc gi¸ s−¬ng, t−îng tr−ng cho chÝ sÜ bÞ ¸p chÕ, ng«n tõ ký th¸c nhiÒu ngô ý, c¶m kh¸i kh¸ s©u s¾c. Hai bµi TËt tµ thi cña TriÖu NhÊt ®Òu lµ th¬ ngò ng«n, phô sau bµi ThÝch thÕ tËt tµ phó, xuÊt hiÖn b»ng h×nh thøc ®èi xøng gi÷a ng−êi kh¸ch n−íc TÇn vµ kÎ sÜ n−íc Lç, hai ng−êi lÇn l−ît bµy tá chÝ cña m×nh. Bµi th¬ thø nhÊt më ®Çu b»ng c©u: “Hµ thanh bÊt kh¶ sÜ, nh©n mÖnh bÊt kh¶ diªn.” (S«ng trong kh«ng thÓ chê, sè mÖnh ®©u dµi m·i), biÓu thÞ sù tuyÖt väng cïng cùc cña «ng ®èi víi v−¬ng triÒu §«ng H¸n. D−íi sù chi phèi cña t×nh c¶m nµy, hai bµi th¬ th«ng qua so s¸nh râ rÖt, ph¬i bµy sù h¾c ¸m, chØ trÝch phª ph¸n sù xÊu xa cña x· héi ®−¬ng thêi: “V¨n tÞch tuy m·n phóc, bÊt nh− nhÊt nang tiÒn.” (Ch÷ nghÜa tuy ®Çy bông, ch¼ng b»ng mét tói tiÒn). §ã lµ phª ph¸n hèi lé c«ng quyÒn, chän lùa sö dông ng−êi xem träng tiÒn tµi, coi nhÑ häc vÊn: “Y −u b¾c ®−êng th−îng, kh¸ng t¹ng û m«n biªn.” (KÎ xiÓm nÞnh th× ®−îc ë ng«i cao, cßn kÎ sÜ chÝnh trùc th× tùa cöa nh×n). §ã lµ v¹ch trÇn viÖc chän dïng ng−êi kh«ng chó träng phÈm ®øc, khiÕn cho nh÷ng kÎ xiÓm nÞnh ®−îc träng dông, kÎ sÜ chÝnh trùc bÞ ruång bá. KÎ xiÓm nÞnh th× ngåi trªn nhµ cao, ng−êi chÝnh trùc th× ®øng tùa cöa. “ThÕ gia ®a së nghi, cai thæ tù thµnh ch©u. BÞ h¹t hoµi kim ngäc, lan huÖ hãa vi s«.” (ThÕ gia mäi ®iÒu ®Òu chÝnh ®¸ng, miÖng n«n thµnh ch©u ngäc. Ch¨n ¸o ®Ýnh kim ngäc, lan huÖ hãa cá h«i). §ã -6-

lµ tè c¸o hiÖn t−îng quyÒn thÕ trë thµnh th−íc ®o duy nhÊt ph¸n ®o¸n gi¸ trÞ, tõ ®ã xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng bÊt th−êng tèt xÊu lÉn lén, chÝnh nghÜa vµ ch©n lý bÞ bÎ cong. T×nh c¶m cña TriÖu NhÊt béc lé trong TËt tµ thi lµ m·nh liÖt nhÊt trong th¬ cña v¨n nh©n thêi §«ng H¸n, nçi ai o¸n cña «ng kh«ng ph¶i lµ b×nh th−êng mµ ®Çy phÉn né; nçi giËn ®êi ghÐt tôc cña «ng kh«ng ph¶i lµ th«ng th−êng mµ lµ sù ch©m biÕm thêi thÕ c¨m ghÐt xÊu xa, cã phong ®é cøng cái cña thi nh©n §«ng H¸n. Thóy ®iÓu thi cña S¸i Ung lµ sù ph¶n chiÕu t©m th¸i tr¸nh häa b¶o th©n cña v¨n nh©n ®êi lo¹n. Trong bµi th¬ ngô ng«n nµy, S¸i Ung ®· h− cÊu cho “thóy ®iÓu” (chim xanh) mét kh«ng gian nhá hÑp nh−ng cã thÓ n−¬ng th©n. C©y lùu tr−íc s©n l¸ xanh hoa ®á, chim xanh ë ®©y cã thÓ rò c¸nh tØa l«ng. Nã lµ kÎ may m¾n tho¸t khái sù truy b¾t cña ng−êi ®i s¨n, muèn phã th¸c sè phËn m×nh cho chñ nh©n cña c©y lùu. Chim xanh t¹m thêi t×m ®−îc chèn n−¬ng th©n, nh−ng vÉn sèng göi trong hµng rµo cña con ng−êi, ®ång thêi trong lßng ch−a hÕt sî h·i ®èi víi c¶nh ngé bÞ ng−êi ®uæi b¾t tr−íc kia. Bµi th¬ nµy ph¶n ¸nh h×nh t−îng b¶n th©n S¸i Ung tr¶i qua, tõ néi dung bµi th¬ cã thÓ thÊy t×nh c¶m khñng ho¶ng cña v¨n nh©n cuèi H¸n sèng trong ®êi lo¹n. Th¬ ngò ng«n nãi trªn cña LÖ Viªm, TriÖu NhÊt, S¸i Ung ®Òu ®−îc s¸ng t¸c ë thêi kú Linh §Õ, cã ®Æc tr−ng v¨n häc ®êi lo¹n ®iÓn h×nh. Thóy ®iÓu thi cña S¸i Ung béc lé ý thøc lo ©u s©u s¾c, thi nh©n thiÕu c¶m gi¸c an toµn nhÊt, sèng mét c¸ch th¾c thám lo ©u. Th¬ tø ng«n cña LÖ Viªm, TriÖu NhÊt ®Òu lÊy v¹ch trÇn, phª ph¸n sù ®en tèi vµ thèi n¸t cña x· héi lµm t«n chØ, biÓu hiÖn tr¹ng th¸i o Ðp nÆng nÒ vµ ý thøc ph¶n kh¸ng m·nh liÖt, nh©n c¸ch ®éc lËp cña t¸c gia ®êi H¸n mét lÇn n÷a táa s¸ng. C¶nh ngé cña thi nh©n lµ bÊt h¹nh, v× thÕ ®èi víi viÖc phª ph¸n x· héi, hä cµng ®¸nh tróng vµo tÖ xÊu ®−¬ng thêi, ®¶ ®éng ®Õn nh÷ng ®iÒu nguy h¹i. T¸c phÈm cña LÖ Viªm, TriÖu NhÊt kh«ng kÝn ®¸o hµm sóc, tõ tõ chËm r·i nh− th¬ cña v¨n nh©n thêi kú tr−íc n÷a, mµ h« to gµo lín, s¾c nhän lé liÔu. §Æc ®iÓm cøng cái m¹nh mÏ, chÝ s©u bót xa cña v¨n häc KiÕn An sau nµy ®· béc lé râ ®Çu mèi trong th¬ ngò ng«n cña v¨n nh©n thêi kú Linh §Õ.

3 -7-

Cæ thi thËp cöu thñ

• T×nh c¶m mu«n mèi cña du tö t− phô • Béc lé triÕt lý nh©n sinh • Sù thÓ nghiÖm cña nçi khæ vµ sù c¶m thô ®éc ®¸o • NghÖ thuËt khëi høng • C¶nh giíi thÈm mü vµ kü x¶o ng«n ng÷ Cæ thi thËp cöu thñ (M−êi chÝn bµi cæ thi) do v¨n nh©n ®êi H¸n s¸ng t¸c, nh−ng kh«ng ®Ó l¹i hä tªn t¸c gi¶9. Cæ thi thËp cöu thñ trë thµnh chÝnh thÓ ®−îc ghi chÐp trong V¨n tuyÓn, quyÓn 29, nã tiªu biÓu cho thµnh tùu cao nhÊt cña th¬ ngò ng«n v¨n nh©n ®êi H¸n. Cæ thi thËp cöu thñ ®−îc s¸ng t¸c kh«ng ph¶i mét lóc mét n¬i, mµ lµ nhiÒu ng−êi. Mét vµi t¸c phÈm trong Cæ thi thËp cöu thñ cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng tù víi TÆng phô thi cña TÇn Gia vÒ ý c¶nh vµ sö dông ng«n ng÷, niªn ®¹i ra ®êi cña chóng kh«ng thÓ qu¸ xa nhau, sù xuÊt hiÖn cña Cæ thi thËp cöu thñ muén nhÊt còng kh«ng qu¸ thêi kú Hoµn §Õ10. Cæ thi thËp cöu thñ ngoµi lêi ca cña du tö vµ lêi cña t− phô ra, th× néi dung c¬ b¶n cña nã lµ béc lé t×nh c¶m l÷ thø rµng buéc cña du tö vµ nçi buån khuª phßng cña t− phô. Hai néi dung ®ã bæ sung cho nhau, xoay quanh mét chñ ®Ò, lµ hai mÆt cña mét vÊn ®Ò. T− t−ëng t×nh c¶m phøc t¹p cña du tö t− phô thÓ hiÖn trong Cæ thi thËp cöu thñ cã tÝnh phæ biÕn vµ ý nghÜa ®iÓn h×nh trong thêi cæ ®¹i cña Trung Quèc, hµng ngh×n n¨m nay ®−îc ®éc gi¶ céng h−ëng réng r·i. T¸c gi¶ cña Cæ thi thËp cöu thñ tuyÖt ®¹i ®a sè lµ du tö phiªu d¹t ë ngoµi, hä th©n ë tha h−¬ng, nh−ng bông nhí cè h−¬ng, lßng nhí v−ên cò, mçi ng−êi ®Òu cã t×nh c¶m nhí quª kh«ng thÓ khu©y kháa. Nh©n vËt chÝnh trong bµi th¬ ThiÖp giang th¸i phï dung h¸i hoa th¬m muèn tÆng cho ng−êi vî ph−¬ng xa, ®ång thêi buån b· than thë: “Hoµn cè väng cùu h−¬ng, tr−êng lé man h¹o h¹o. §ång t©m nhi ly c−, −u th−¬ng dÜ chung l·o.” (Quay ®Çu l¹i nh×n cè h−¬ng, con ®−êng vÒ quª xa vêi vîi. Yªu nhau nh−ng l¹i ë ®«i n¬i, e ®Õn giµ còng kh«ng hÕt buån ®au). T¸c gi¶ bµi th¬ Minh nguyÖt hµ h¹o h¹o −u sÇu khã ngñ trong ®ªm tr¨ng v»ng vÆc, kho¸c ¸o båi håi, c¶m th¸n s©u s¾c r»ng: “Kh¸ch hµnh tuy v©n l¹c, bÊt nh− t¶o hoµn quy.” (Ng−êi kh¸ch viÔn du ë ngoµi tuy vui vÎ, nh−ng ch¼ng b»ng sím trë vÒ). Cá th¬m n¬i ch©n trêi, tr¨ng s¸ng n¬i tha h−¬ng ®Òu kh«ng ®em l¹i sù an ñi vÒ t©m linh cho du tö, ng−îc l¹i, kh¬i dËy nçi nhí quª -8-

h−¬ng kh«ng thÓ ng¨n næi. Nçi nhí quª h−¬ng cña du tö, ®ã lµ t×nh c¶m phæ biÕn cña nh©n lo¹i, trong thêi ®¹i v¨n minh n«ng nghiÖp, ®iÒu ®ã thÓ hiÖn l¹i cµng râ rµng. ThÕ nh−ng, trong t¸c phÈm v¨n häc sö truyÖn tr−íc kia, ®iÒu ng−êi ta th−êng thÊy lµ t×nh c¶m quª h−¬ng ®−îc thÓ hiÖn sau khi phó quý, c¶nh t−îng n¸o nhiÖt ¸o gÊm vinh quy. T¸c gi¶ cña Cæ thi thËp cöu thñ phÇn lín lµ kÎ sÜ bÊt ®¾c chÝ, khóc t− h−¬ng mµ hä tÊu lªn trong c¶nh cïng khèn lao ®ao, lêi th¶m t×nh buån, ®Çy thª l−¬ng cña ng−êi ch×m næi n¬i ch©n trêi gãc bÓ, khiÕn cho ng−êi ®äc ®ång t×nh vµ th−¬ng c¶m. T¸c phÈm nhí quª cña du tö, trong Thi kinh ®· cã nhiÒu bµi. §èi t−îng nhí mong cña du tö trong Thi kinh cã vî cña hä, nh−ng nhiÒu h¬n lµ nhí bè mÑ, trong t×nh yªu c©y tang c©y tö thÈm thÊu t×nh yªu song th©n; tiªu ®iÓm nhí quª cña Cæ thi thËp cöu thñ th× tËp trung ë ng−êi vî. Nhí quª vµ nhí vî chÆt chÏ kh«ng thÓ t¸ch rêi, t×nh c¶m quª h−¬ng vµ t×nh yªu nam n÷ hßa quyÖn lµm mét. T¸c gi¶ cña Cæ thi thËp cöu thñ ®a sè lµ nh÷ng ng−êi ®i lµm quan xa, së dÜ hä dêi nhµ ®i xa lµ v× kiÕn c«ng lËp nghiÖp, gia nhËp quan tr−êng. VÒ ®iÒu nµy, thi nh©n nh¾c ®i nh¾c l¹i. Bµi th¬ Kim nhËt l−¬ng tiªu héi viÕt: “Hµ bÊt s¸ch cao tóc, tiªn cø yÕu lé t©n; V« vi thñ bÇn tiÖn, h¸m kha th−êng khæ t©n.” (V× sao kh«ng ra roi ngùa hay cña anh, tr−íc tiªn ®i chiÕm cø quan ¶i bÕn ®ß träng yÕu. Hµ tÊt ph¶i sèng nghÌo khã vµ hÌn män, tr¾c trë th−êng ®¾ng cay). §ã lµ muèn nhanh ch©n tiÕn b−íc, chiÕm lÜnh chøc vÞ quan träng trong cuéc c¹nh tranh kÞch liÖt chèn quan tr−êng, tho¸t khái c¶nh ngé bÇn tiÖn kh«ng quan chøc. Bµi th¬ Håi xa gi¸ ng«n m¹i viÕt: “ThÞnh ai c¸c h÷u th×, lËp th©n khæ bÊt t¶o.” (Sù vËt thÞnh suy ®Òu cã thêi, lËp th©n buån kh«ng ®−îc sím). “Yªm hèt tïy vËt hãa, vinh danh dÜ vi b¶o.” (Sinh mÖnh tho¾t nhiªn n¸t tan cïng víi sù vËt, vinh léc thanh danh míi lµ quý b¸u). T¸c gi¶ nµy ®· kh«ng chØ tháa m·n bay lªn trªn con ®−êng lµm quan, mµ cßn truy cÇu gi¸ trÞ bÊt hñ cña b¶n th©n, th«ng qua danh th¬m hËu thÕ khiÕn sinh mÖnh cã ý nghÜa vÜnh h»ng. Nh¹c phñ L−ìng H¸n, ngoµi th¬ tù sù ra, còng cã th¬ tr÷ t×nh víi sè l−îng nhÊt ®Þnh, ®ång thêi vÒ c¸ch ®iÖu gÇn víi Cæ thi thËp cöu thñ. ThÕ nh−ng, nh÷ng t¸c phÈm thÓ hiÖn tinh thÇn nhËp thÕ tÝch cùc nh− hai bµi th¬ trªn lµ rÊt khã t×m thÊy. Nh÷ng bµi th¬ sö dông ng«n ng÷ b×nh dÞ biÓu ®¹t lý t−ëng kiÕn c«ng lËp nghiÖp, d−¬ng danh hËu thÕ cña kÎ sÜ nh− thÕ, tr−íc Cæ thi thËp cöu thñ cßn Ýt thÊy. -9-

TØ lÖ thµnh c«ng trªn con ®−êng lµm quan cña du tö rÊt thÊp, phÇn lín kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc nguyÖn väng cña m×nh. Lµ kÎ thÊt b¹i trªn con ®−êng sÜ ho¹n, nh÷ng suy t− còng tõ ®ã mµ n¶y sinh, hä muèn t×m an ñi ë c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c ®Ó gi÷ sù c©n b»ng cña t©m th¸i. ý thøc nh©n sinh cña t¸c gi¶ Cæ thi thËp cöu thñ lµ tØnh t¸o, hä kh«ng tin tiªn thuËt, trong ®Çu kh«ng cã thÕ giíi bªn kia tr−êng sinh bÊt tö, chØ muèn sèng cuéc sèng vui vÎ, tù t¹i trong hiÖn thùc. ThÕ lµ hä “®·ng ®iÒu phãng t×nh chÝ” (nªn vøt bá −u sÇu th− th¸i lßng d¹) [bµi §«ng thµnh cao th¶ tr−êng], ®i truy t×m giai nh©n n−íc Yªn, n−íc TriÖu. Bµi Khu xa th−íng ®«ng m«n còng viÕt: “Phôc thùc cÇu thÇn tiªn, ®a vi d−îc së ngé. BÊt nh− Èm mü töu, bÞ phôc hoµn d÷ tè.” (Uèng tiªn ®an cÇu thÇn tiªn, nh−ng l¹i bÞ thuèc tiªn lµm cho mô mÉm. Ch¼ng b»ng uèng r−îu ngon, tháa søc mÆc gÊm lôa). §ã lµ nãi muèn dïng r−îu ngon ¸o ®Ñp ®Ó tiªu ma nh©n sinh, biÓu lé nh− nhau v« cïng gi¶n dÞ. Do tr¾c trë trªn ®−êng lµm quan, møc ®é truy cÇu nh©n sinh cña nh÷ng kÎ sÜ nµy tõ cao r¬i xuèng thÊp, tõ nç lùc thùc hiÖn nh©n sinh bÊt hñ ®Õn tháa m·n ham muèn vËt chÊt, hä ®ang t×m tßi mét sù ®Òn bï nµo ®ã, lêi lÏ tuy bao dung, nh−ng nçi buån s©u th¼m vÉn cã thÓ c¶m thô ®−îc. T©m th¸i cña t− phô biÓu lé trong Cæ thi thËp cöu thñ còng kh¸ phøc t¹p ®a d¹ng. Ngãng tr«ng du tö sím trë vÒ, ®iÒu ®ã kh«ng chØ thÓ hiÖn ë riªng mét bµi trong th¬ t− phô cã rÊt nhiÒu trong Cæ thi thËp cöu thñ. ThÕ nh−ng, tr«ng ngãng mµ kh«ng trë vÒ, ph¶n øng cña t− phô ng−îc l¹i phÇn nhiÒu kh«ng gièng nhau. Cã ng−êi v« cïng n©ng niu h«n nh©n cña m×nh, t×nh yªu ®èi víi du tö rÊt s©u s¾c, n¬i xa ®−a th− vÒ, c« cÊt gi÷ nã trong lßng, “tam tuÕ tù bÊt diÖt” (tr¶i qua ba n¨m nh−ng nÐt ch÷ vÉn kh«ng mê) [bµi M¹nh ®«ng hµn khÝ chÝ]; n¬i xa göi vÒ mét tÊm lôa, t− phô c¾t may thµnh chiÕc ch¨n hîp hoan, t−îng tr−ng cho ©n ¸i vî chång [bµi Kh¸ch tßng viÔn ph−¬ng lai]. Cã ng−êi ph¸t gi¸c ®−îc manh mèi “du tö kh«ng trë vÒ”, t− phô ngµy cµng c¶m thÊy giµ yÕu, gÇy gß, ®µnh ph¶i an ñi m×nh “nç lùc gia xan ph¹n” (cè g¾ng ¨n nhiÒu c¬m) [bµi Hµnh hµnh trïng hµnh hµnh]. Còng cã t− phô kh«ng chÞu næi v¾ng vÎ trong nh÷ng ngµy xu©n n¾ng Êm chan hßa, thèt nªn lêi ta th¸n “kh«ng sµng nan ®éc thñ” (gi−êng kh«ng tÞch mÞch thËt khã mµ chÞu næi c¶nh c« ®¬n) [bµi Thanh thanh hµ b¹n th¶o]. T¸c gi¶ cña nh÷ng bµi th¬ t− phô nµy ch−a h¼n ®Òu lµ n÷ tÝnh, ®¹i bé phËn cã thÓ lµ du tö, hä n¾m b¾t t©m lý cña t− phô mµ - 10 -

s¸ng t¸c, nh−ng ®Òu viÕt ®Õn møc t×nh c¶m ch©n thµnh, hÖt nh− do b¶n th©n t− phô s¸ng t¸c vËy. §Æc ®iÓm chung cña nh÷ng t¸c phÈm nµy lµ nghiªng vÒ thæ lé nçi khæ tinh thÇn ph¶i sèng c« ®¬n cña t− phô, hä lo l¾ng du tö cã míi níi cò, lo l¾ng ch©n t×nh cña m×nh kh«ng ®−îc ®èi ph−¬ng biÕt ®Õn, lo l¾ng søc hót bªn ngoµi ly gi¸n. H×nh t−îng du tö vµ t− phô trong Cæ thi thËp cöu thñ ®Òu lµ c« ®éc, nh−ng t− phô so víi du tö cµng tá ra c« ®éc h¬n. Du tö cã “l−¬ng tiªu héi” (d¹ héi n¸o nhiÖt), cã c¬ héi th−ëng thøc h¸t ca, l¹i cã thÓ ®¸nh xe du ch¬i, nh−ng t− phô ng−îc l¹i chØ cã thÓ buån b· n¬i khuª phßng, than thë chèn phßng kh«ng, sù v¾ng vÎ khã nãi nªn lêi cña hä th−êng lµ nhê vµo dßng lÖ ®Ó gi¶i khu©y. Du tö t− phô xuÊt hiÖn trong Cæ thi thËp cöu thñ b¨n kho¨n gi÷a lÔ gi¸o vµ thÕ tôc, hä ®· cã sù lùa chän gi¸ trÞ hîp víi lÔ gi¸o truyÒn thèng, l¹i cã sù lùa chän nh©n sinh cña thÕ tôc; cã lóc nãi lêi tr¸i lÔ, nh−ng kh«ng thÊy hµnh ®éng tr¸i lÔ, kh«ng ®Õn møc lµm lo¹n. Du tö mÆc dï quyÕt t©m “®·ng ®iÒu phãng t×nh chÝ” (nªn vøt bá −u sÇu th− th¸i lßng d¹), nh−ng khi ®èi mÆt víi ng−êi ®Ñp n−íc Yªn, n−íc TriÖu thËt, th× l¹i “trÇm ng©m liªu trÞch trôc” (®i ®i l¹i l¹i suy tÝnh trong lßng) [bµi §«ng thµnh cao th¶ tr−êng]. C« g¸i DiÖu Linh tr−íc tiªn o¸n giËn viÖc ®ãn d©u qu¸ chËm cña ®èi ph−¬ng, nh−ng sau ®ã l¹i béc b¹ch: “Qu©n l−îng chÊp cao tiÕt, tiÖn thiÕp diÖc hµ vi?” (Phu qu©n ch¾c sÏ kiªn trinh víi ¸i t×nh, ta hµ tÊt ph¶i chuèc lÊy ®au buån vµo m×nh) [bµi NhiÔm nhiÔm c« sinh tróc]. NÕu nãi du tö tõ lËp c«ng lËp danh chuyÓn sang giai nh©n mü töu ®· thÓ hiÖn xu thÕ phæ biÕn cña kÎ sÜ lì b−íc trªn ®−êng sÜ ho¹n thêi x−a, th× c¸i c¸ch b¨n kho¨n tr¨n trë gi÷a lÔ gi¸o vµ thÕ tôc chÝnh lµ chiÕt x¹ cña phong khÝ sÜ l©m §«ng H¸n11. Cæ thi thËp cöu thñ béc lé t©m th¸i phøc t¹p cña du tö t− phô, t− t−ëng t×nh c¶m mµ nã truyÒn ®¹t cã tÝnh tiªu biÓu vµ ý nghÜa ®iÓn h×nh thêi x−a. §ång thêi, nh÷ng t¸c phÈm nµy cßn thÓ hiÖn mét c¸ch thÊu ®¸o kh¸ nhiÒu triÕt lý nh©n sinh, sù lÜnh ngé vÒ lÏ ph¶i nh©n sinh cña c¸c thi nh©n khiÕn cho c¸c bµi th¬ cã hµm nghÜa s©u s¾c, ý th¬ d¹t dµo, nh−ng l¹i kh«ng thiÕu s¾c th¸i t− biÖn. Cæ thi thËp cöu thñ ®Ò cËp c¸c quan hÖ d−íi ®©y: Quan hÖ gi÷a vÜnh h»ng vµ h÷u h¹n. C¶m kh¸i nh©n sinh h÷u h¹n, tõ x−a ®· cã. §iÓm kh¸c nhau gi÷a Cæ thi thËp cöu thñ vµ c¸c t¸c phÈm v¨n häc tr−íc ®©y lµ m« t¶ sù ng¾n ngñi t¹m thêi cña nh©n sinh rÊt ®Çy ®ñ, rÊt ®ét - 11 -

xuÊt, ®em l¹i cho con ng−êi c¶m gi¸c chíp m¾t tr«i mau. Khi biÓu hiÖn chñ ®Ò nµy, thi nh©n ¸p dông hai thñ ph¸p, mét lµ t¶ vËt t−¬i ng−êi hÐo, b¶n chÊt kh¸c nhau gi÷a ng−êi vµ vËt, lÊy sù vÜnh h»ng cña ngo¹i vËt ®èi lËp víi sù h÷u h¹n cña nh©n sinh. C¸i gäi lµ “Nh©n sinh phi kim th¹ch, khëi n¨ng tr−êng thä kh¶o.” (Cuéc ®êi con ng−êi ®©u kiªn cè b»ng ®¸ vµng, sao cã thÓ hy väng tr−êng thä m·i m·i?) [bµi Håi xa gi¸ ng«n m¹i] chÝnh lµ coi con ng−êi vµ ®¸ vµng lµ dÞ chÊt, lÊy sù kiªn cè cña vµng ®¸ lµm næi bËt sù ng¾n ngñi t¹m thêi cña thä mÖnh con ng−êi. Bµi Thanh thanh l¨ng th−îng b¸ch vµ bµi Khu xa th−íng ®«ng m«n ®Òu ®èi chiÕu gi÷a sù vËt vÜnh h»ng vµ nh©n sinh h÷u h¹n. Cæ thi thËp cöu thñ cã lóc còng m« t¶ sù vËt vµ con ng−êi cÊu t¹o nh− nhau, thä mÖnh cña ngo¹i vËt vµ con ng−êi ®Òu lµ h÷u h¹n. C¶m gi¸c n¾m b¾t mÊu chèt xuÊt hiÖn trong nhiÒu bµi th¬ ®Òu lµ suy vËt ra ng−êi, lµm næi bËt sù ng¾n ngñi t¹m thêi cña nh©n sinh. Quan hÖ gi÷a t©m th¸i cña con ng−êi vµ chu kú sinh mÖnh. Bµi Hµnh hµnh trïng hµnh hµnh vµ bµi NhiÔm nhiÔm c« sinh tróc ®Òu lµ lêi cña ng−êi phô n÷, trong ®ã ®Òu cã lêi “t− qu©n lÖnh nh©n l·o” (nhí chµng khiÕn dung nhan thiÕp giµ nua), bµi tr−íc lµ than thë cña t− phô, bµi sau lµ o¸n tr¸ch cña c« g¸i chê g¶ chång. Hai nh©n vËt chÝnh nµy ®Òu v× biÕn cè h«n nh©n mµ cã c¶m gi¸c chËm muén, béc lé nçi tiÕc nuèi tuæi xu©n ®· qua. Hä kh«ng ph¶i giµ yÕu tù nhiªn theo dßng ch¶y cña n¨m th¸ng, mµ lµ nhí mong khiÕn cho hoa th¬m sím rông, ®iÒu ®ã cµng khiÕn ng−êi ta bi ai. “T− qu©n lÖnh nh©n l·o” lµ thÓ nghiÖm nh©n sinh thèng khæ, ®µng sau nã Èn giÊu nhiÒu ®iÒu kÝn ®¸o. T×nh c¶m l÷ thø bã buéc cña nh©n vËt nam trong Cæ thi thËp cöu thñ ®«i lóc còng cã c¶m kh¸i mau giµ nhanh suy. Buån b· nhí mong khiÕn chu kú sinh mÖnh cña hä bÞ rót ng¾n, tèc ®é giµ yÕu nhanh thªm, thi nh©n ®· ý thøc mét c¸ch tØnh t¸o ®Õn ®iÓm nµy. Quan hÖ gi÷a buån b· vµ vui vÎ. Sù t−¬ng ph¶n t−¬ng thµnh gi÷a nçi buån vµ niÒm vui cña con ng−êi th−êng g¾n bã víi nhau. T¸c gi¶ cña Cæ thi thËp cöu thñ ®· thÓ hiÖn quan hÖ gi÷a buån vµ vui nµy, ®ång thêi ®Ò xuÊt mét ph−¬ng thøc gi¶i tho¸t tiªu cùc. “Sinh niªn bÊt m·n b¸ch, th−êng hoµi thiªn tuÕ −u.” (Cuéc ®êi con ng−êi kh«ng qu¸ tr¨m tuæi, nªn th−êng −u phiÒn sau khi chÕt), ®ã lµ chª c−êi cã nh÷ng ng−êi sèng qu¸ mÖt mái, nh©n sinh h÷u h¹n mµ −u sÇu v« h¹n, khã tr¸nh khái nh− v¸c vËt nÆng, ®Ì nÐn ®Õn møc thë kh«ng - 12 -

ra h¬i. BiÖn ph¸p gi¶i tho¸t mµ thi nh©n ®Ò xuÊt lµ hµnh l¹c kÞp thêi: “Vi l¹c ®−¬ng cËp th×, hµ n¨ng ®·i lai ti?” (Hµnh l¹c nªn kÞp thêi, sao cã thÓ uæng phÝ ®îi ngµy mai?) [bµi Sinh niªn bÊt m·n b¸ch]. H«m nay cã r−îu th× h«m nay say, thËm chÝ cÇn ph¶i cÇm ®uèc ®i ch¬i ®ªm. Tõ gãc ®é gi¶i tho¸t tinh thÇn, thi nh©n xem xÐt øng xö hµnh l¹c kÞp thêi, nh−ng kh«ng chó träng l¾m ®èi víi ®iÒu kiÖn vËt chÊt. §ªm tr¨ng tô héi, thanh ©m d×u dÆt cè nhiªn “hoan l¹c nan cô trÇn” (hoan l¹c khã nãi hÕt) [bµi Kim nhËt l−¬ng tiªu héi], chÝnh lµ mêi r−îu vui cïng nhau, còng kh«ng c¶m thÊy nhá nhÆt. MÆc dï lµ “khu xa s¸ch n« m·” (ruæi xe ®¸nh ngùa lú), còng kh«ng ng¹i ®Õn ®« thÞ phån hoa nh− L¹c D−¬ng, Hµ D−¬ng du ch¬i mét phen [bµi Thanh thanh l¨ng th−îng b¸ch]. Hä ®−îc vui bÌn vui, hãa buån lµm vui, thËm chÝ lÊy buån lµm vui. Quan hÖ th©n s¬ qua l¹i. “Khø gi¶ nhËt dÜ s¬, lai gi¶ nhËt dÜ th©n.” (Tuæi xu©n ngµy mét tr«i xa, tuæi giµ ngµy mét l¹i gÇn) [bµi Khø gi¶ nhËt dÜ s¬], ®ã lµ c¶m xóc n¶y sinh khi thi nh©n nh×n thÊy nh÷ng ng«i mé cæ hoang phÕ biÕn thµnh ruéng cµy, tïng b¸ch tµn hÐo biÕn thµnh cñi kh«, còng lµ sù kh¸i qu¸t giµu triÕt lý vÒ quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ con ng−êi12. Thi nh©n tõ dßng s«ng lÞch sö ®−îc h×nh thµnh do sù qua l¹i kÕ tiÕp nhau, thay cò ®æi míi, mµ nh×n nhËn sù biÕn ®æi cña “th©n s¬”, chØ ra sù thay ®æi ®æi thay mµ dßng ch¶y thêi gian ®em ®Õn cho con ng−êi. Kú thùc, kh«ng chØ ng−êi sèng víi ng−êi sèng t−¬ng th©n, ng−êi sèng víi ng−êi chÕt xa c¸ch, chÝnh lµ gi÷a ng−êi sèng còng cã sù kh¸c biÖt th©n s¬ qua l¹i, gÇn nhau mµ ®Õn, xa nhau mµ ®i, gÇn gòi th× “t−¬ng th©n”, dêi xa th× “t−¬ng s¬”, ®ã còng lµ lÏ th−êng cña nh©n t×nh thÕ th¸i. C¸c bµi T©y b¾c h÷u cao l©u, Minh nguyÖt h¹o d¹ quang v.v ®· biÓu hiÖn mét c¸ch h×nh t−îng ®iÒu ®ã. T¸c gi¶ cña Cæ thi thËp cöu thñ phÇn lín lµ du tö l÷ thø tha h−¬ng, cuéc sèng phiªu d¹t bÊt ®Þnh khiÕn hä, trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, cã c¶m thô ®éc ®¸o cña b¶n th©n: C¶m thô mÉn nhuÖ sù ®æi thay cña thêi tiÕt. T¸c gi¶ cña Cæ thi thËp cöu thñ mÉn nhuÖ ®Æc biÖt ®èi víi sù ®æi mïa. Trong nh÷ng t¸c phÈm nµy, ghi dÊu râ rµng thêi tiÕt mïa vô cã 6 bµi, c¸c bµi kh¸c dïng sù vËt vµ khÝ hËu ¸m chØ sù tuÇn tù cña thêi tiÕt còng kh«ng Ýt. Hai d¹ng kÓ trªn gép l¹i chiÕm tuyÖt ®¹i bé phËn trong sè 19 bµi th¬. Nh÷ng h×nh ¶nh sù vËt hoÆc râ rµng hoÆc Èn kÝn biÓu thÞ thêi tiÕt kh«ng ph¶i cã ®Þa vÞ ®éc lËp trong t¸c phÈm, mµ xuÊt hiÖn víi - 13 -

t− c¸ch lµ ®èi t−îng kh¬i gîi t×nh c¶m cña thi nh©n, ®ång thêi còng lµ vËt dÉn biÓu ®¹t t×nh c¶m. Thi nh©n dïng t×nh ®iÖu c¶m th−¬ng håi øng sù ®æi mïa, nhiÒu lo¹i sù vËt vµ khÝ hËu kh¸c mïa ®Òu bÞ nçi buån nhí tùa nh− lµn khãi nhÑ mµn s−¬ng máng óp chôp lªn. Giã thu xµo x¹c cè nhiªn kh¬i dËy c¶m gi¸c l¹nh lÏo cña du tö, cßn mïa xu©n “®«ng phong dao b¸ch th¶o” (giã ®«ng lay ®éng cá c©y), t×nh c¶m n¶y sinh trong lßng hä còng kh«ng ph¶i lµ niÒm vui, mµ lµ sù l¹c lâng, c« ®¬n “së ngé v« cè vËt” (sù vËt nh×n thÊy ven ®−êng ®Òu ch¼ng ph¶i lµ vËt quen) [bµi Håi xa gi¸ ng«n m¹i]. §Õn t− phô n¬i khuª phßng th× cµng v× mïa xu©n ®Õn mµ kh¬i dËy d¹ sÇu. C¶m thô kh«ng gian tinh tÕ. Ph−¬ng vÞ kh«ng gian ®−îc triÓn khai trong Cæ thi thËp cöu thñ lµ ®a d¹ng. Thi nh©n ®Æt m×nh vµo nh÷ng vÞ trÝ kh«ng gian kh¸c nhau, t¹o ra nhiÒu c¶m thô tinh tÕ. “T−¬ng khø v¹n d− lý, cè nh©n t©m th−îng nhÜ.” (kho¶ng c¸ch hai n¬i ®©u chØ v¹n dÆm, t×nh ý cña phu qu©n vÉn cßn nh− x−a) [bµi Kh¸ch tßng viÔn ph−¬ng lai], ®ã lµ sù t−¬ng th«ng t©m linh cù ly xa, lµ th−íc ®o b»ng ®−êng ch©n trêi “Doanh doanh nhÊt thñy gian, m¹ch m¹ch bÊt ®¾c ng÷.” (c¸ch nhau mét dßng Ng©n Hµ n«ng sê, nhí mong mµ kh«ng sao thæ lé) [bµi ThiÒu thiÒu Khiªn Ng−u tinh], ®ã lµ sù giao l−u t×nh c¶m ë cù ly gÇn bÞ trë ng¹i, lµ gÇn nhau trong tÊc gang mµ biÓn trêi c¸ch mÆt. Thi nh©n phÇn nhiÒu lµ ng−êi phiªu d¹t tha h−¬ng, nÕm ®ñ gian khæ ®−êng xa dÆm th¼m, c¸i gäi lµ “Håi xa gi¸ ng«n m¹i, du du thiÖp tr−êng ®¹o.” (Quay xe lªn ®−êng ®i xa, v−ît qua con ®−êng dµi d»ng dÆc) [bµi Håi xa gi¸ ng«n m¹i], chÝnh lµ th«ng qua thÓ hiÖn sù xa x«i cña cù ly kh«ng gian, mµ béc lé nçi buån ch−a thÓ kiÕn c«ng lËp nghiÖp kÞp thêi, ®−êng x¸ xa x«i d»ng dÆc ¸m chØ hµnh tr×nh mê mÞt trªn con ®−êng sÜ ho¹n. Thi nh©n l©u ngµy tha h−¬ng, kh¾p n¬i phiªu d¹t, hä b¶n th©n lµ kh¸ch viÔn hµnh ly biÖt gia h−¬ng mµ ®i, ®èi víi nh©n sinh còng c¨n cø ph−¬ng thøc sinh tån cña m×nh mµ miªu thuËt thªm: “Nh©n sinh thiªn ®Þa gian, hèt nh− viÔn hµnh kh¸ch.” (Cuéc ®êi con ng−êi ë trong trêi ®Êt, sinh mÖnh ng¾n ngñi tùa nh− ng−êi kh¸ch viÔn hµnh.) [bµi Thanh thanh l¨ng th−îng b¸ch], ®ã lµ vÝ viÖc ®i l¹i ë cù ly xa víi lÞch tr×nh nh©n sinh, c¶m thô nh©n sinh ng¾n ngñi t¹m thêi hßa quyÖn lµm mét víi c¶m thô cù ly xa x«i, thêi gian kh«ng gian xuyªn suèt mµ l¹i trë ng−îc. C¶m thô s©u s¾c nh©n t×nh thÕ th¸i thÊt th−êng. NhiÒu t¸c gi¶ cña Cæ thi thËp cöu thñ ngô c− tha h−¬ng, nÕm ®ñ −u ho¹n, hä cÇn sù ®ång t×nh vµ gióp - 14 -

®ì, c¶m thô cña hä ®èi víi sù nãng l¹nh thÊt th−êng cña nh©n gian rÊt s©u s¾c. T¸c gi¶ bµi th¬ T©y b¾c h÷u cao l©u bÞ tiÕng ca tõ trªn lÇu väng xuèng thu hót, lßng trµo d©ng c¶m xóc: “BÊt tÝch ca gi¶ khæ, ®·n th−¬ng tri ©m hy.” (kh«ng tiÕc th−¬ng nçi khæ cña ng−êi h¸t, chØ th−¬ng tri ©m thËt khã t×m). Thi nh©n thiÕt t−ëng ng−êi h¸t lµ mét ng−êi bÊt ®¾c ý, tù nhËn lµ tri ©m cña ng−êi h¸t, “®ång bÖnh t−¬ng l©n” víi ®èi ph−¬ng, thùc tÕ lµ c¶m kh¸i thë than tri ©m khã gÆp. Bµi Minh nguyÖt h¹o d¹ quang cÊt lªn tõ c¶m kh¸i vÒ t×nh b»ng h÷u gi÷a b¹n bÌ kh«ng bÒn chÆt: “TÝch ng· ®ång m«n h÷u, cao cö chÊn lôc c¸ch. BÊt niÖm huÒ thñ h¶o, khÝ ng· nh− di tÝch.” (Nh÷ng b¹n bÌ tèt cña ta ngµy x−a, l«ng c¸nh tr−ëng thµnh bay cao bay xa. Kh«ng cßn nhí t×nh b»ng h÷u ngµy x−a n÷a, døt bá ta nh− bá l¹i dÊu ch©n ®· ®i qua). Phó quý kÕt giao ®· tæn h¹i nghiªm träng ®Õn nh÷ng ng−êi du tö lµm quan xuÊt th©n tõ tÇng líp thÊp, thÇn kinh hä vèn ®· yÕu ®uèi, qu¶ thùc khã mµ chÞu næi sù ®¶ kÝch nµy. Vç vÒ nay truy t×m x−a, ®iÒu mang l¹i chØ cã bi th−¬ng vµ o¸n giËn. Cæ thi thËp cöu thñ lµ ®iÓn h×nh cña th¬ tr÷ t×nh cæ ®¹i, nã giái tr÷ t×nh, song kh«ng nãi th¼ng, mµ mÒm m¹i uyÓn chuyÓn, trë ®i trë l¹i. NhiÒu bµi th¬ ®Òu khëi høng më ®Çu mét c¸ch khÐo lÐo, rÊt Ýt bµi më ®Çu b»ng c¸ch tr÷ t×nh râ rµng s¸ng tá. Dïng ®Ó khëi høng më ®Çu, cã sù kiÖn ®iÓn h×nh, còng cã h×nh ¶nh sù vËt cô thÓ. T×nh tiÕt mµ hai bµi ThiÖp giang th¸i phï dung vµ §×nh trung h÷u kú thô lùa chän, ®Òu lµ h¸i hoa t−¬i cá th¬m ®Ó tÆng b¹n t×nh, chØ kh¸c mét ng−êi lµ du tö ngô c− tha h−¬ng, mét ng−êi lµ t− phô lÎ loi trong khuª phßng. Dïng h×nh ¶nh sù vËt khëi høng më ®Çu phÇn nhiÒu chän lùa c¶nh quan g¾n liÒn víi tuÇn tù thêi tiÕt, nh©n vËt tr÷ t×nh hoÆc thÊy cá xu©n, hoÆc gÆp giã thu, lóc nh×n ng¾m vÇng tr¨ng, khi nghe tiÕng c«n trïng, tõ nh÷ng h×nh ¶nh sù vËt cô thÓ kh¬i dËy biÕt bao t×nh c¶m. Nh÷ng bµi th¬ lÊy sù kiÖn khëi høng më ®Çu th−êng th−êng theo ®ã suy diÔn thµnh mét c©u chuyÖn. Bµi M¹nh ®«ng hµn khÝ chÝ vµ bµi Kh¸ch tßng viÔn ph−¬ng lai ®Òu më ®Çu b»ng sù kiÖn nh©n vËt n÷ nhËn ®−îc vËt phÈm tõ ph−¬ng xa göi ®Õn, sau ®ã m« t¶ hä quý träng thÕ nµo ®èi víi th− vµ quµ cña du tö, hä hoÆc tÕ nhÞ cÊt giÊu, hoÆc khÐo lÐo c¾t may. Nh÷ng bµi th¬ khëi høng më ®Çu b»ng h×nh ¶nh sù vËt cô thÓ th× tõ mét h×nh ¶nh sù vËt t¹o nªn c¶nh giíi nghÖ thuËt t−¬i ®Ñp. Cæ thi thËp cöu thñ më ®Çu b»ng t¶ c¶nh tù sù, chuyÓn sang tr÷ t×nh cùc kú tù nhiªn, tùa nh− suèi ch¶y thµnh s«ng, xuèng lªn d×u dÆt. - 15 -

Kh¸ nhiÒu bµi trong Cæ thi thËp cöu thñ dïng bót ph¸p t×nh vµ c¶nh dung hßa giao thoa, sù vËt vµ con ng−êi hãa th©n víi nhau, t¹o nªn thÕ giíi nghÖ thuËt tù nhiªn uyÓn chuyÓn. Bµi LÉm lÉm tuÕ v©n mé vµ bµi Minh nguyÖt hµ h¹o h¹o ®Òu lµ t¸c phÈm t¶ c¶nh ®iÓn h×nh, nh©n vËt tr÷ t×nh mét lµ t− phô, mét lµ du tö. T− phô cuèi n¨m göi ¸o quÇn ch¨n gèi cho du tö ë ph−¬ng xa, b¶n th©n còng mong nhí nh− sãng cån. T− phô trong méng nh×n thÊy “l−¬ng nh©n” (ng−êi t×nh yªu dÊu) sím mong chiÒu nhí, ®ång thêi d¾t tay nhau lªn xe trë vÒ. Song ch−a kÞp chung ch¨n chung gèi, th× du tö bçng nhiªn bá ®i. T− phô sau khi tØnh håi øc c¶nh méng, båi håi c¶m th−¬ng, trµo tu«n dßng lÖ t−¬ng t−. Bµi Minh nguyÖt hµ h¹o h¹o th× lÊy ®ªm khuya ®¬n chiÕc lµm bèi c¶nh, béc lé t×nh c¶m nhí quª cña du tö. Hai bµi th¬ nµy c¬ b¶n lµ th¬ t¶ thùc, song ý c¶nh ®−îc t¹o nªn ng−îc l¹i lµ nh− ¶o nh− méng, m«ng lung mµ l¹i th©m trÇm. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong bµi T©y b¾c h÷u cao l©u ban ®Çu nghe thÊy tiÕng nh¹c tõ lÇu cao väng xuèng, tiÕp ®Õn th−ëng thøc sù kh¶ng kh¸i vµ bi ai trong nh¹c khóc, sau cïng ¶o t−ëng “NguyÖn vi song hång héc, phÊn sÝ khëi cao phi.” (Muèn cïng ng−êi t×nh hãa thµnh ®«i chim hång héc, tung c¸nh cïng bay cao). Më ®Çu m« t¶ ©m thanh phiªu diªu trong bÇu trêi, kÕt thóc l¹i b»ng chim tung c¸nh bay cao, trong th¬ cã nhiÒu tõ t−ëng t−îng, t¹o nªn t×nh c¶nh ho¶ng hèt kh«ng linh. Bµi Minh nguyÖt h¹o d¹ quang më ®Çu b»ng h×nh ¶nh tr¨ng sao v»ng vÆc, l¹i lÊy sao Nam C¬, B¾c §Èu vµ Khiªn Ng−u chØ cã h− danh lµm tØ dô ®Ó kÕt thóc, ë gi÷a xuyªn suèt lµ chuyÖn phó quý kÕt giao, c¸c bµi th¬ ®Òu ®em ®Õn cho ng−êi ta c¶m gi¸c l¹nh lÏo thª l−¬ng, kü x¶o t¹o c¶nh cña t¸c gi¶ lµ v« cïng tµi n¨ng. Nh©n vËt tr÷ t×nh cña Cæ thi thËp cöu thñ tuyÖt ®¹i ®a sè xuÊt hiÖn trùc tiÕp trong th¬, bµi ThiÒu thiÒu Khiªn Ng−u tinh lµ mét ngo¹i lÖ, c¶ bµi th¬ m« t¶ nçi khæ cña Khiªn Ng−u, Chøc N÷ c¸ch s«ng tr«ng ngãng mµ kh«ng thÓ gÆp gì nhau, m« t¶ hai ng«i sao vèn lµ v« t×nh gièng nh− vî chång ©n ¸i d−íi trÇn gian bÞ chia c¾t. Trong th¬ kh«ng mét c©u nãi ®Õn nçi buån khæ cña b¶n th©n, nh−ng kh«ng lêi nµo l¹i kh«ng thÈm thÊu t×nh c¶m ly biÖt cña t¸c gi¶. Ng«n ng÷ th¬ cña Cæ thi thËp cöu thñ ®¹t tíi tr×nh ®é t«i luyÖn ®óc rÌn, Chung Vinh trong Thi phÈm, quyÓn th−îng nãi, nã “kinh t©m ®éng ph¸ch, cã thÓ coi tùa nh− mçi ch÷ ngµn vµng”. Cæ thi thËp cöu thñ kh«ng t¹o t¸c tõ ng÷ hiÓm vµ s©u, kh«ng cã nh÷ng tõ l¹ lÉm, mµ th−êng dïng ng«n ng÷ s¸ng tá dÔ - 16 -

hiÓu nhÊt ®Ó béc b¹ch nh÷ng ®iÒu ch©n t×nh chÝ lý. Lêi lÏ tØ tª mµ ý nghÜa s©u s¾c, dông ý hÕt bµi mµ t¹o ng÷ míi mÎ, tõ ®ã mµ h×nh thµnh phong c¸ch ng«n ng÷ lêi n«ng ý s©u. Ng«n ng÷ cña Cæ thi thËp cöu thñ l¹i nång ®−îm c« ®óc, ng−ng ®äng ®· l©u, cã tÝnh kh¸i qu¸t cao vµ søc biÓu hiÖn phong phó. Trong th¬ cã nhiÒu lêi hay c©u l¹, gi¶n dÞ trong s¸ng sinh ®éng, triÕt lý s©u mµ thi ý nång ®−îm. Ng«n ng÷ cña Cæ thi thËp cöu thñ nh− suèi ngät trong nói, nh− r−îu ñ ®· ngµn n¨m, võa thanh t©n l¹i thuÇn hËu, ®iÒu ®ã cã Ých cho kh¶ n¨ng dung hîp tiªu hãa c¸c lo¹i ng«n ng÷ cña thi nh©n. Trong th¬ cã kh¸ nhiÒu lêi ¨n tiÕng nãi ngµy th−êng, tuy lµm cho ng«n ng÷ b×nh ®¹m nh−ng l¹i giµu ý vÞ. Trong th¬ dïng kh¸ nhiÒu ®iÓn cè thêi cæ, nh−ng kh«ng ®em l¹i cho ng−êi ta c¶m gi¸c cøng nh¾c khã hiÓu. §Õn nh− viÖc sö dông khÐo lÐo tõ l¸y ë hai bµi Thanh thanh hµ b¹n th¶o vµ ThiÒu thiÒu Khiªn Ng−u tinh, hay viÖc dung nhËp mét c¸ch tù nhiªn ng÷ song quan trong bµi Kh¸ch tßng viÔn ph−¬ng lai, th× l¹i cã ý vÞ d©n ca Nh¹c phñ. Cæ thi thËp cöu thñ vÒ mäi mÆt ®Òu giµnh ®−îc thµnh tùu ®ét xuÊt, ng−êi x−a ®¸nh gi¸ vÒ nã rÊt cao. L−u HiÖp trong thiªn Minh thi s¸ch V¨n t©m ®iªu long khi bµn ®Õn “cæ thi”, trong ®ã cã Cæ thi thËp cöu thñ nãi: “ Tõ kÕt cÊu thÓ th¬ vµ ®Æc ®iÓm ph« bµy v¨n vÎ mµ nh×n, phong c¸ch th¼ng th¾n song kh«ng th« thiÓn, uyÓn chuyÓn x¸c ®¸ng phô häa sù vËt, béc lé t×nh c¶m buån b· c¶m ®éng lßng ng−êi, x¸c thùc cã thÓ coi lµ nh÷ng t¸c phÈm hµng ®Çu cña th¬ ngò ng«n”. C¸c t¸c gia cæ ®¹i yªu thÝch Cæ thi thËp cöu thñ, ®ång thêi häc tËp, noi g−¬ng phong c¸ch nghÖ thuËt vµ thñ ph¸p s¸ng t¸c cña nã mét c¸ch tù gi¸c, thËm chÝ cßn m« pháng. Tµo Thùc, Lôc C¬, §µo Uyªn Minh, B·o ChiÕu v.v ®Òu cã nh÷ng t¸c phÈm vÒ ph−¬ng diÖn nµy l−u truyÒn l¹i. ---------------------------------

Chó thÝch: 1. Chung Vinh trong môc Cæ thi s¸ch Thi phÈm, quyÓn th−îng nãi: “ThÓ nµy b¾t nguån tõ th¬ Quèc Phong, Lôc C¬ b¾t ch−íc lµm theo 14 bµi, v¨n Êm mµ ®Ñp, ý buån mµ xa, kinh ®éng hån ph¸ch, cã thÓ coi nh− mét ch÷ ®¸ng ngµn vµng. Ngoµi ra, bµi Khø gi¶ nhËt dÜ s¬ 45 bµi, tuy nhiÒu ai o¸n, nh−ng kh¸ pha t¹p, x−a nghi lµ Tµo Thùc, V−¬ng Së thêi KiÕn An lµm.” [xem TrÇn Diªn KiÖt: Thi phÈm chó, Nh©n d©n V¨n häc XuÊt b¶n x·, b¶n 1980, trang 17]. Cæ thi mµ Chung Vinh ®−îc thÊy céng 59 bµi, trong ®ã bao gåm Cæ thi thËp cöu thñ. Cæ thi nay cßn l¹i, ngoµi Cæ thi - 17 -

thËp cöu thñ, tÊt c¶ kh«ng ®ñ 20 bµi, trong ®ã cã bµi lµ Nh¹c phñ thi. Ngò ng«n cæ thi d−íi tªn T« Vò, Lý L¨ng thêi T©y H¸n tÆng ®¸p, V¨n tuyÓn, quyÓn 29, lo¹i T¹p thi chÐp 7 bµi; Cæ v¨n uyÓn, quyÓn 4 chÐp 10 bµi; ngoµi ra B¾c §−êng th− sao vµ V¨n tuyÓn chó dÉn Lý thi tµn thiªn 2 bµi, Lôc Kh©m LËp trong s¸ch Tiªn TÇn H¸n Ngôy TÊn Nam B¾c triÒu thi s−u tÇm t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ cæ thi vµ T« Lý thi, xem môc H¸n thi s¸ch nµy, quyÓn 12 [Trung Hoa th− côc, b¶n 1984, trang 329-344]. VÒ t¸c gi¶ cña cæ thi vµ T« Lý thi, giíi häc thuËt tranh luËn ®· l©u. ý kiÕn phæ biÕn hiÖn nay lµ coi chóng ®Òu lµ th¬ ngò ng«n khuyÕt danh thêi cuèi H¸n, niªn ®¹i xuÊt hiÖn ®¹i thÓ t−¬ng ®−¬ng víi Cæ thi thËp cöu thñ, tr×nh ®é nghÖ thuËt vµ phong c¸ch nghÖ thuËt còng gÇn nhau. 2. C©u chuyÖn nµng §Ò Oanh cøu cha x¶y ra vµo n¨m thø 13 ®êi V¨n §Õ thêi T©y H¸n (n¨m 167 tr. CN), thiªn H×nh ph¸p chÝ s¸ch H¸n th− ghi chÐp rÊt râ [xem H¸n th−, Trung Hoa th− côc, b¶n 1975, trang 1097-1098]. Th¶o luËn vÒ th¬ VÞnh sö, cã thÓ tham kh¶o cuèn LuËn Ban Cè ®Ých VÞnh sö thi hßa v¨n nh©n ngò ng«n thi ph¸t triÓn thµnh thôc vÊn ®Ò - tøc bµn vÒ VÞnh sö thi cña Ban Cè vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn thµnh thôc cña th¬ ngò ng«n v¨n nh©n - cña TriÖu MÉn Lîi [B¾c Ph−¬ng luËn tïng, sè 1 n¨m 1994, trang 60-67]. 3. Ban Cè dËt thi, s¸ch Th¸i B×nh ngù l·m, quyÓn 344 chÐp hai c©u: “B¶o kiÕm trÞ thiªn kim” vµ “Diªn L¨ng khinh b¶o kiÕm”. QuyÓn 615 chÐp bèn c©u: “Tr−êng An hµ ph©n ph©n, chiÕu tang Ho¾c T−íng qu©n. ThÝch tó bÞ b¸ch lÜnh, huyÖn quan cÊp y kh©m.” [Xem Th¸i B×nh ngù l·m, Trung Hoa th− côc, b¶n 1985, in l¹i theo b¶n in ¶nh cña Th−îng H¶i Hµm Ph©n l©u, trang 1583, 3626]. Th¬ ngò ng«n cña Ban Cè phÇn nhiÒu thuËt kÓ chuyÖn x−a, bµi VÞnh sö cña «ng vèn cã thÓ lµ do nhiÒu bµi hîp thµnh, chø kh«ng chØ lµ mét bµi. 4. Thiªn CÇm ®¹o cã ®o¹n gièng th¬ ngò ng«n: “Cao ®µi ký dÜ khuynh, khóc tr× h÷u dÜ b×nh. PhÇn mé sinh kinh cøc, c« thè huyÖt kú trung.” (§µi cao t−êng ®· nghiªng, ao quanh n−íc ®· b»ng. PhÇn mé ®Çy gai gãc, thá lÊp lã cöa hang) [xem cuèn Toµn Th−îng cæ Tam ®¹i TÇn H¸n Tam quèc Lôc triÒu v¨n do Nghiªm Kh¶ Qu©n biªn tËp, Trung Hoa th− côc, b¶n 1987, trang 553]. 5. Bé phËn tµn khuyÕt cßn l¹i trong bµi Tróc phiÕn phó cña Ban Cè lµ mét bµi thÊt ng«n thi hoµn chØnh, gåm 12 c©u, xem Toµn HËu H¸n v¨n, quyÓn 34, do Nghiªm Kh¶ Qu©n biªn tËp, Trung Hoa th− côc, b¶n 1987, trang 607. 6. Thi phÈm chó cña TrÇn Diªn KiÖt, quyÓn trung, kÓ sù tÝch sinh b×nh cña TÇn Gia: “TÇn Gia, tù SÜ Héi, ng−êi Lòng T©y. Thêi Hoµn §Õ, gi÷ chøc kÕ l¹i ë QuËn Th−îng. §Õn L¹c D−¬ng, ®−îc phong chøc Hoµng m«n lang, bÞ bÖnh mÊt ë T©n H−¬ng ®×nh.” [Nh©n d©n V¨n häc XuÊt b¶n x·, b¶n 1980, trang 31, chó 1]. Thêi - 18 -

gian cô thÓ TÇn Gia ®Õn L¹c D−¬ng, sö kh«ng ghi râ, nh−ng ®¹i thÓ cã thÓ suy ®o¸n ra. Thiªn D−¬ng ChÊn liÖt truyÖn s¸ch HËu H¸n th− kÓ sù tÝch D−¬ng BØnh r»ng: “Thêi ®ã quan kÕ to¸n QuËn Quèc phÇn nhiÒu ®−îc gi÷ l¹i cÊt nh¾c lµm chøc Lang, BØnh d©ng th− lªn Tam thù, xin ®−îc lµm quan h¬n 700 ng−êi, kho tiÒn trèng rçng, kÎ ¨n theo qu¸ ®«ng, l¹i kh«ng gi÷ trän chøc tr¸ch lµm t−íng, muèn nh©n n−íc lµm hµo, r−íi n−íc bÈn thØu. Nªn ph¶i chÊm døt ®−îc ®Æc tuyÓn lµm quan, nh»m ng¨n chÆn ®Çu mèi hßng cã ®−îc. Tõ ®ã kÕt thóc ®êi Hoµn §Õ, kÕ l¹i kh«ng ®−îc gi÷ ®Ó phong chøc n÷a” [HËu H¸n th−, Trung Hoa th− côc, b¶n 1973, trang 1772]. D−¬ng BØnh d©ng th− vµo mïa ®«ng n¨m Diªn Hy thø 5 (162), sau khi «ng ta thay L−u Cñ lµm Th¸i óy, nh÷ng ®iÒu nãi trong th− rÊt râ. Do ®ã cã thÓ biÕt, TÇn Gia ®Õn L¹c D−¬ng ®−îc phong chøc Hoµng m«n lang nªn vµo tr−íc mïa ®«ng n¨m Diªn Hy thø n¨m. V× thÕ, thêi gian tr−íc t¸c TÆng phô thi cña «ng muén nhÊt kh«ng v−ît qua n¨m 162. Lôc Kh¶n Nh− suy ®o¸n −íc chõng vµo n¨m Diªn Hy thø 8 (165) [xem Trung cæ v¨n häc hÖ niªn do «ng tr−íc t¸c, Nh©n d©n V¨n häc XuÊt b¶n x·, b¶n 1985, trang 223], ý kiÕn cña Lôc Kh¶n Nh− vµ sù thùc lµ gÇn nhau. TÇn Gia mÊt ë T©n H−¬ng ®×nh, T©n H−¬ng ë Nam QuËn, Kinh Ch©u, tøc nay lµ Giang L¨ng, Hå B¾c. Thñy kinh chó, quyÓn 34 ghi chÐp rÊt râ [xem V−¬ng thÞ hîp hiÖu Thñy kinh chó, trang 459, Trung Hoa th− côc, in theo b¶n Tø bé yÕu bÞ]. Thiªn HiÕu Hoµn §Õ kû s¸ch HËu H¸n th− chÐp viÖc n¨m Diªn Hy thø 7 (164) r»ng: “Mïa ®«ng, th¸ng 10, ngµy Nh©m DÇn, tuÇn thó ph−¬ng nam... Ngµy MËu Th×n ®Õn V©n Méng, H¸n Thñy.” [HËu H¸n th−, Trung Hoa th− côc, b¶n 1973, trang 313]. S¸ch T− trÞ th«ng gi¸m, quyÓn 55 còng cã ghi chÐp vÒ viÖc Hoµn §Õ tuÇn du ph−¬ng nam: “Th¸ng 10, ngµy Nh©m DÇn, vua tuÇn du ph−¬ng nam... Ngµy MËu Th×n, ®Õn V©n Méng, H¸n Thñy. L¹i ®Õn T©n D·. Khi Êy c«ng khanh quý thÝch, ngùa xe kÓ hµng v¹n. Tr−ng cÇu tiÒn cña vµ phôc dÞch kh«ng thÓ kÓ xiÕt” [xem T− trÞ th«ng gi¸m, Th−îng H¶i Cæ tÞch XuÊt b¶n x·, b¶n 1987, in l¹i theo b¶n rót gän cña ThÕ Giíi th− côc, trang 371]. Hoµn §Õ tuÇn du ph−¬ng nam, ngùa xe kÓ hµng v¹n, TÇn Gia ®−¬ng nhiªn theo hÇu víi t− c¸ch lµ Hoµng m«n lang. T©n H−¬ng lµ n¬i thuéc ®Çm V©n Méng, thêi §«ng H¸n lµ chç träng yÕu vÒ qu©n sù. SÇm Bµnh tõng tró qu©n ë T©n H−¬ng [xem HËu H¸n th−, Trung Hoa th− côc, b¶n 1973, trang 659-660]. Hoµn §Õ tuÇn du ph−¬ng nam, còng tõng dõng l¹i T©n H−¬ng. TÇn Gia ®i theo, v× bÞ bÖnh mµ mÊt ë T©n H−¬ng ®×nh, khi ®ã lµ n¨m Diªn Hy thø 7 (164). 7. Th¬ tÆng ®¸p cña TÇn Gia vµ Tõ Thôc phu nh©n, Lôc Kh©m LËp trong môc H¸n thi, s¸ch Tiªn TÇn H¸n Ngôy TÊn Nam B¾c triÒu thi, quyÓn 6, ghi chÐp rÊt ®Çy ®ñ. [Trung Hoa th− côc, b¶n 1984, trang 185-188]. C¸c bµi §¸p phu TÇn Gia th−, Hùu b¸o gia th−, Vi thÖ th− d÷ huynh ®Ö cña Tõ Thôc ®−îc chÐp trong s¸ch Toµn - 19 -

Th−îng cæ Tam ®¹i TÇn H¸n Tam quèc Lôc triÒu v¨n, quyÓn 96, do Nghiªm Kh¶ Qu©n biªn so¹n [Trung Hoa th− côc, b¶n 1987, trang 990-991]. 8. Thiªn V¨n uyÓn liÖt truyÖn s¸ch HËu H¸n th− chÐp: “LÖ Viªm, tù V¨n Th¾ng, ng−êi Ph¹m D−¬ng, lµ hËu duÖ cña LÖ Thùc Kú. Viªm cã v¨n tµi, hiÓu ©m luËt, ng«n luËn l−u lo¸t, nhiÒu ng−êi phôc tµi n¨ng cña «ng. Thêi Linh §Õ, ch©u quËn vêi ban chøc t−íc, ®Òu kh«ng tíi. ... Sau khi bÞ sèt m¾c bÖnh ho¶ng hèt. ¤ng tÝnh chÝ hiÕu, gÆp ph¶i mÑ lo buån, nªn bÖnh cµng ph¸t nÆng. Vî míi ®Î sî chÕt, nhµ vî kiÖn «ng, «ng bÞ b¾t vµo ngôc, bÖnh sèt kh«ng thÓ ch÷a khái. N¨m Hy B×nh thø s¸u, bÞ chÕt trong ngôc, khi Êy míi 28 tuæi. [HËu H¸n th−, Trung Hoa th− côc, b¶n 1973, trang 2647-2649]. 9. V¨n tuyÓn, quyÓn 29, lo¹i T¹p thi phÇn ®Çu liÖt Cæ thi thËp cöu thñ, Ngäc ®µi t©n vÞnh, quyÓn 1 chÐp Mai ThÆng t¹p thi cöu thñ, trong ®ã 8 bµi lµ tõ Cæ thi thËp cöu thñ. Chung Vinh trong Thi phÈm, quyÓn th−îng, th× gäi gép 59 bµi ngò ng«n thi ®êi H¸n bao gåm Cæ thi thËp cöu thñ trong ®ã lµ cæ thi. Trong Cæ thi thËp cöu thñ, cã t¸c phÈm cña Mai ThÆng hay kh«ng, tr−íc nay häc gi¶ phÇn nhiÒu gi÷ th¸i ®é hoµi nghi. 10. VÒ quan hÖ gi÷a Cæ thi thËp cöu thñ vµ TÆng phô thi cña TÇn Gia vµ thêi gian tr−íc t¸c, cã thÓ tham kh¶o cuèn Cæ thi thËp cöu thñ t¶ t¸c niªn ®¹i kh¶o Kh¶o s¸t niªn ®¹i s¸ng t¸c cña Cæ thi thËp cöu thñ - cña Lý BÝnh H¶i, §«ng B¾c S− §¹i häc b¸o, sè 1 n¨m 1987, trang 70-76. 11. Thiªn Hoµn §µm Phïng DiÔn liÖt truyÖn s¸ch HËu H¸n th− chÐp: “Hoµn §µm, tù Qu©n S¬n, ng−êi ®Êt T−¬ng, n−íc B¸i. Thêi Thµnh §Õ, cha «ng lµm Th¸i nh¹c lÖnh, §µm nhê cha ®−îc nhËm chøc Lang, v× thÝch ©m luËt, giái ®µn. §µm häc réng hiÓu nhiÒu, ®äc kh¾p ngò kinh chØ lÜnh héi ®¹i nghÜa, kh«ng chó môc ch−¬ng có. ...TÝnh thÝch ®µn h¸t, gi¶n dÞ kh«ng ®Ó ý tu chØnh uy nghi, l¹i thÝch chÕ giÔu bän tôc nho, do ®ã nhiÒu lÇn bÞ bµi xÝch.” Thiªn M· Dung liÖt truyÖn s¸ch HËu H¸n th− chÐp: “Dung tµi cao, häc réng, lµ bËc th«ng nho ë ®êi, nu«i d¹y häc trß, sè kÓ ngµn ng−êi... Dung giái ®µn, thÝch thæi s¸o, hiÓu ®êi biÕt ng−êi, kh«ng c©u nÖ lÔ tiÕt nho sÜ, ®å dïng vµ ¨n mÆc trong nhµ th−êng nhiÒu ®å xa xØ, lße loÑt. Dung th−êng ngåi trªn nhµ cao, bu«ng mµn lôa ®á, tr−íc d¹y häc trß, sau bµy n÷ nh¹c, häc trß truyÒn d¹y cho nhau theo thø tù, Ýt cã ng−êi vµo nhµ cña «ng.” [HËu H¸n th−, Trung Hoa th− côc, b¶n 1973, trang 995, 1972]. 12. Chu Qu©n bµn vÒ bµi Khø gi¶ nhËt dÜ s¬ r»ng: “Hai c©u khëi lµ c¸i lÏ chµng ë trªn s«ng. Vò trô mê mÞt, hai ch÷ khø vµ lai ®· kh¸i qu¸t lÏ ®ã. Vui t−¬i nh©n quÇn, hai ch÷ lai, s¬ ®· kh¸i qu¸t ®iÒu ®ã. KÎ ®i tù ®i, kÎ ®Õn tù ®Õn. Ng−êi ®Õn h«m nay ®−îc t−¬ng th©n víi ng−êi ch−a ®i. Ng−êi ®Õn sau l¹i ®−îc t−¬ng th©n víi ng−êi - 20 -

®Õn ngµy h«m nay. Ng−êi ®i ngµy h«m qua ®· xa c¸ch víi ng−êi ®i, ng−êi ®i ngµy h«m nay l¹i xa c¸ch víi ng−êi s¾p ®i. Ngµy l¹i ngµy, qu¶ thËt nh− sãng tõng ®ît tõng ®ît vËy.” [Xem Cæ thi thËp cöu thñ thuyÕt, do Chu Qu©n kÓ, Tõ C«n ghi, ®−îc chÐp trong Cæ thi thËp cöu thñ tËp thÝch cña Tïy Thô S©m, Trung Hoa th− côc, b¶n 1957, trang 102]. Ph¹m ¸nh Sao dÞch

- 21 -