10 Tho Ca Van Duong

Ch−¬ng m−êi

th¬ ca v∙n ®−êng Cao trµo th¬ ca Trung §−êng ®Õn thêi kú Tr−êng Kh¸nh ®êi §−êng Môc T«ng dÇn dÇn ®i xuèng. Tõ niªn hiÖu Tr−êng Kh¸nh vÒ sau, nguy c¬ cña v−¬ng triÒu nhµ §−êng cµng nÆng nÒ h¬n, t©m th¸i kÎ sÜ n¶y sinh nh÷ng thay ®æi to lín. Th¬ ca thÝch øng víi sù biÕn ®æi cña thêi ®¹i, cã néi dung vµ h×nh thøc biÓu hiÖn nghÖ thuËt míi. ThÕ lµ phong c¸ch diÖn m¹o cña §−êng thi lÇn n÷a l¹i xuÊt hiÖn sù chuyÓn biÕn râ rÖt, tõ Trung §−êng b−íc sang V·n §−êng.

1 ®ç môc vµ th¬ hoµi cæ vÞnh sö thêi V∙n §−êng

• Ph¶n ¸nh t©m t− nhí x−a th−¬ng nay cña kÎ sÜ trong x· héi suy sôp • S¸ng t¸c th¬ ca cña §ç Môc • S¸ng t¸c th¬ ca cña Høa Hån v.v. B¾t ®Çu tõ thêi kú §−êng KÝnh T«ng vµ §−êng V¨n T«ng, ®Õ quèc nhµ §−êng xuÊt hiÖn t×nh thÕ suy sôp nghiªng ng¶. T− M· Quang trong T− trÞ th«ng gi¸m nãi: “§Õn thêi kú nµy, ho¹n quan chuyªn quyÒn, bøc hiÕp vua ë trong, kh«ng thÓ xa l¸nh ®−îc; phiªn trÊn ®em qu©n ng¨n trë, ng¹o m¹n ë ngoµi, kh«ng thÓ ng¨n c¶n ®−îc; sÜ tèt giÕt ®uæi chñ so¸i, chèng mÖnh tù lËp, kh«ng thÓ tr¸ch ph¹t ®−îc; chiÕn tranh ngµy cµng næi lªn, thuÕ m¸ ngµy cµng nÆng nÒ, thÞt x−¬ng ngæn ngang n¬i ®ång ruéng, canh cöi trèng rçng ë th«n quª.” [§−êng kû, 60], ®· chØ ra viÖc ho¹n quan chuyªn quyÒn, phiªn trÊn c¸t cø, kiªu binh chÕ ngù khã kh¨n, chiÕn lo¹n liªn tôc x¶y ra, thuÕ m¸ nÆng nÒ, chóng d©n kh¸nh kiÖt. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, l¹i thªm sù hñ b¹i cña tËp ®oµn thèng trÞ, khiÕn cho v−¬ng triÒu nhµ §−êng sa vµo nguy c¬ kh«ng thÓ v·n cøu. Do c¸c ch©u huyÖn mµ triÒu ®×nh khèng chÕ gi¶m Ýt, nªn chøc vÞ quan l¹i bÞ thu hÑp, muèn cã chøc vÞ trong triÒu th× l¹i bÞ bÌ ®¶ng vµ kÎ cã quyÒn thÕ chiÕm cø, kÎ sÜ b×nh th−êng rÊt Ýt c¬ héi tiÕn th©n trªn con ®−êng lµm quan; do -1-

phong khÝ khoa tr−êng b¹i ho¹i, nhiÒu kÎ sÜ cã tµi song xuÊt th©n hµn vi, l¹i vông vÒ nhê cËy, nªn trªn tr−êng thi cø ph¶i chÞu khèn ®èn m·i, thËm chÝ suèt ®êi ®i thi kh«ng ®ç. Sè Ýt kÎ sÜ mÆc dï may m¾n mµ tróng cö lµm quan, nh−ng còng rÊt khã ®−îc nh− Hµn Vò, B¹ch C− DÞ v.v thêi Trung §−êng, dùa vµo v¨n tµi cña hä mµ b−íc lªn th−îng tÇng c¬ cÊu chÝnh trÞ. §èi mÆt víi c¶nh t−îng v−¬ng triÒu m¹t thÕ vµ tiÒn ®å ¶m ®¹m cña b¶n th©n, tr¹ng th¸i t©m lý cña kÎ sÜ n¶y sinh biÕn ®æi rÊt lín. Mét sè ng−êi mÆc dï vÉn quyÕn luyÕn triÒu ®×nh, quan t©m thêi chÝnh, «m Êp hy väng, nh−ng còng th−êng th−êng kÕt thóc b»ng thÊt väng. Quèc sù v« väng, hoµi b·o lÆng thinh, th©n thÕ trÇm lu©n, khiÕn cho t©m t×nh cña thi nh©n V·n §−êng bÞ ®Ì nÐn, t×nh c¶m buån b· thª l−¬ng trèng rçng, nªn th−êng th−êng cø ch¹m vµo lµ bïng ph¸t. Nçi phiÒn muén buån b· thª l−¬ng ®ã trong nhiÒu t¸c phÈm ®Ò tµi cña th¬ ca V·n §−êng ®Òu ®−îc thÓ hiÖn, mµ thÓ hiÖn ®· sím l¹i næi bËt chÝnh lµ c¸c t¸c phÈm hoµi cæ vÞnh sö1. Sè l−îng th¬ hoµi cæ vÞnh sö thêi V·n §−êng t¨ng m¹nh, ©m ®iÖu t×nh c¶m còng kh¸c so víi thêi kú tr−íc. Thêi S¬ ThÞnh §−êng, trong hoµi cæ th−êng cã ý vÞ ngã tr−íc nh×n sau, hoµi cæ vÞnh sö thêi Trung §−êng th× th−êng ký th¸c hy väng ®èi víi viÖc trung h−ng cña quèc gia, cßn thi nh©n thêi V·n §−êng th× dïng nh·n quang tøc thêi ®Ó nh×n nhËn sù thÞnh suy di chuyÓn cña thÕ sù, phæ biÕn biÓu hiÖn ra t×nh ®iÖu c¶m th−¬ng. T©m t×nh tiÕc x−a th−¬ng nay ®ã b¾t ®Çu tõ nh÷ng t¸c phÈm cña L−u Vò TÝch viÕt trong kho¶ng cuèi niªn hiÖu Tr−êng Kh¸nh vµ nh÷ng n¨m B¶o LÞch nh− T©y T¸i s¬n hoµi cæ, Kim L¨ng ngò ®Ò, §µi Thµnh hoµi cæ, t¹o nªn mét c¸i thÕ ban ®Çu, theo ®ã vÒ sau cã mét sè l−îng lín c¸c s¸ng t¸c cña §ç Môc, Høa Hån, ¤n §×nh Qu©n, Lý Th−¬ng Èn v.v. §ç Môc (803 - 852), gäi chung víi Lý Th−¬ng Èn lµ “TiÓu Lý §ç”2. Thµnh tùu cña hai «ng kh«ng bã hÑp ë ®Ò tµi hoµi cæ vÞnh sö, mµ cã nh÷ng thµnh c«ng trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn. §ç Môc tµi n¨ng khÝ ph¸ch tung hoµnh, hoµi b·o cao xa, kÕ thõa c¸i häc “kinh thÕ trÝ dông” (cã Ých cho viÖc gióp ®êi) cña «ng néi lµ §ç Hùu lÊy Th«ng ®iÓn lµm ®¹i diÖn, chó ý nghiªn cøu “chuyÖn trÞ lo¹n h−ng vong, viÖc thuÕ m¸ qu©n binh, sù khã dÔ xa gÇn cña ®Þa h×nh, sù hay dë ®−îc mÊt cña cæ nh©n.” [Th−íng Lý Trung thõa th−], rÊt muèn t¹o lËp sù nghiÖp, lµm nªn chuyÖn mét phen. VÒ s¸ng t¸c th¬ ca, «ng tù x−ng -2-

“khæ t©m vi thi, b¶n cÇu cao tuyÖt, bÊt vô kú lÖ, bÊt thiÖp tËp tôc. BÊt kim bÊt cæ, xö vu trung gian” (Nhäc lßng lµm th¬, vèn mong th¬ tuyÖt hay, kh«ng chuéng l¹ kú hoa mü, kh«ng liªn quan ®Õn tËp tôc, kh«ng x−a kh«ng nay, ë vµo kho¶ng gi÷a.) [HiÕn thi kh¶i]. KÕt hîp s¸ng t¸c th¬ ca cña «ng mµ nh×n, th× ®iÒu mµ «ng theo ®uæi lµ phong c¸ch th¬ ca høng thó cao xa, bót lùc cøng cái. ¤ng bÊt m·n víi khuynh h−íng ñy mÞ cña thi ®µn ®−¬ng thêi, thÕ nh−ng b¶n th©n «ng còng kh¸ nhiÒu t×nh c¶m mÒm yÕu, v× thÕ mµ th¬ «ng cã thÓ s¸ng sña kháe kho¾n, song ®«i lóc vÉn vÏ vêi hoa mü. ¤ng rÊt nhÊn m¹nh néi dung cña s¸ng t¸c, chñ tr−¬ng “v¨n dÜ ý vi chñ, khÝ vi phô, dÜ tõ th¸i ch−¬ng có vi chi binh vÖ” (v¨n chñ yÕu lµ ý, khÝ chØ lµ phô gióp, cßn tõ ng÷ ch−¬ng có th× lµ qu©n lÝnh b¶o vÖ.” [§¸p Trang Sung th−]. Trong h¬n 500 bµi th¬ hiÖn cßn cña «ng3, cã kh«ng Ýt bµi m« t¶ ®Ò tµi chÝnh trÞ hiÖn thùc vµ cuéc sèng x· héi. Bµi C¶m hoµi thi nhÊt thñ ®−îc viÕt ra ®Ó nh»m vµo n¹n c¸t cø cña phiªn trÊn; bµi QuËn trai ®éc ch−íc cã nçi lo canh c¸nh vÒ quèc gia, bµy tá nguyÖn väng b¸o quèc cña m×nh; bµi Hµ hoµng th× biÓu thÞ sù phÉn né ®èi víi viÖc c¸c vïng Hµ T©y, Lòng H÷u bÞ Thæ Phån x©m chiÕm ®· l©u kh«ng ®−îc kh«i phôc; bµi T¶o nh¹n m« t¶ nçi ai o¸n cña chóng d©n v× gÆp ph¶i Håi Ngét quÊy ph¸ x©m chiÕm mµ ph¶i l−u vong: Kim hµ thu b¸n lç huyÒn khai, V©n ngo¹i kinh phi tø t¸n ai. S¬n ch−ëng nguyÖt minh c« ¶nh qu¸, Tr−êng m«n ®¨ng ¸m sæ thanh lai. Tu tri Hå kþ ph©n ph©n t¹i, KhØ trôc xu©n phong nhÊt nhÊt håi. M¹c yÕm Tiªu T−¬ng thiÓu nh©n xö, Thñy ®a c« mÔ ng¹n m«i ®µi. (Trung thu th¸ng t¸m ë vïng Kim Hµ, kÎ ®Þch d−¬ng cung b¾n chim nh¹n, chim nh¹n ho¶ng hèt bay lo¹n x¹ khái biªn ¶i, võa bay võa kªu th¶m thiÕt. M©m høng tiªn lé tr¨ng s¸ng räi, l−ít qua bãng nh¹n c« ®¬n, trong cung Tr−êng M«n ®Ìn ®ãm tèi t¨m, truyÒn ®Õn mÊy tiÕng nh¹n kªu thª th¶m. CÇn ph¶i biÕt kþ binh cña giÆc vµo quÊy nhiÔu kh«ng chç nµo kh«ng cã, sao cã thÓ theo giã xu©n toµn bé bay vÒ. §õng ch¸n ghÐt vïng s«ng Tiªu s«ng T−¬ng Ýt ng−êi, d−íi s«ng cã rÊt nhiÒu rau c« mÔ, cßn trªn bê th× xanh m−ít rau m«i ®µi.) -3-

VËn dông thñ ph¸p tû høng, vÝ n¹n d©n ë biªn ¶i trèn ch¹y Håi Ngét quÊy nhiÔu víi chim hång nh¹n kªu thª th¶m. Cïng víi viÖc bµy tá sù ®ång t×nh víi ng−êi d©n, cßn Èn chøa sù bÊt m·n ®èi víi triÒu ®×nh kh«ng thÓ dÑp giÆc an d©n. §ç Môc kh«ng chØ sè l−îng th¬ hoµi cæ vÞnh sö nhiÒu, mµ cßn cã kh«ng Ýt t¸c phÈm nh×n tæng thÓ kh«ng thuéc hoµi cæ vÞnh sö, còng ®−a vµo c¶m kh¸i lÞch sö s©u l¾ng trong khi tøc c¶nh tr÷ t×nh4. Th¬ hoµi cæ vÞnh sö cña «ng ®a sè lµ béc lé t×nh c¶m xãt xa nuèi tiÕc ®èi víi côc diÖn phån vinh h−ng thÞnh trong lÞch sö ®· mÊt: Tr−êng kh«ng ®¹m ®¹m c« ®iÓu mét, V¹n cæ tiªu trÇm h−íng thö trung. Khan thñ H¸n gia hµ sù nghiÖp, Ngò L¨ng v« thô khëi thu phong. [§¨ng L¹c Du nguyªn] (Trªn bÇu trêi mÖnh m«ng Èn hiÖn mét con chim l¹c bÇy dÇn dÇn mÊt hót, sù nghiÖp h−ng vong thiªn thu v¹n ®¹i còng ®Òu tan biÕn trong L¹c Du Nguyªn nµy. Nh×n triÒu H¸n kia tõng kiÕn lËp sù nghiÖp huy hoµng biÕt bao, thÕ mµ nay Ngò L¨ng phån hoa ®· ch¼ng cßn c©y cèi ®Ó cã thÓ næi ®−îc giã thu.)

Thiªn thu giai tiÕt danh kh«ng t¹i, Thõa lé ti nang thÕ dÜ v«. Duy h÷u tö ®µi thiªn xøng ý, Niªn niªn nh©n vò th−íng kim ph«. [Qu¸ CÇn ChÝnh l©u] (Thiªn thu tiÕt chóc mõng sinh nhËt hoµng ®Õ chØ cßn l¹i mét c¸i danh h·o, tói v¶i høng s−¬ng quÇn thÇn b¸ch tÝnh d©ng tÆng còng ®· ch¼ng cßn g×. ChØ cã cá tö ®µi lµ cã thÓ ®¾c ý, hµng n¨m v× gÆp m−a nªn mäc dµi ®Õn tËn cöa cung.)

Bµi tr−íc c¶m th¸n v−¬ng triÒu T©y H¸n h−ng thÞnh hiÓn h¸ch, nay chØ cßn l¹i nh÷ng l¨ng mé ®æ n¸t hoang vu. Bµi sau m« t¶ lÇu CÇn ChÝnh ®−îc coi lµ tiªu chÝ thÞnh v−îng thêi ®¹i §−êng HuyÒn T«ng, bÞ l¹nh lÏo tan hoang, chØ cßn rªu phong cá lót. Hai bµi th¬ tuy mét lµ th−¬ng tiÕc H¸n triÒu, mét lµ ®Ò vÞnh b¶n triÒu, nh−ng ®iÒu mµ c¶ hai bµi béc lé ®Òu lµ c¶m xóc vÒ sù suy ®åi cña hiÖn thùc ®· kh«ng thÓ v·n håi. C¶m xóc ®ã cña §ç Môc l¹i th−êng th−êng mang ý vÞ triÕt lý vÒ sù thÞnh suy h−ng vong kh«ng thÓ v·n cøu ®−îc. -4-

Ch¼ng h¹n bµi §Ò Tuyªn Ch©u Khai Nguyªn tù thñy c¸c c¸c h¹ UyÓn Khª HiÖp Khª c− nh©n: Lôc triÒu v¨n vËt th¶o liªn kh«ng, Thiªn ®¹m v©n nhµn kim cæ ®ång. §iÓu khø ®iÓu lai s¬n s¾c lý, Nh©n ca nh©n khèc thñy thanh trung. Th©m thu liªm m¹c thiªn gia vò, L¹c nhËt l©u ®µi nhÊt ®Þch phong. Trï tr−íng v« nh©n kiÕn Ph¹m L·i, S©m si yªn thô ngò hå ®«ng. (Thêi Lôc triÒu phån hoa chØ cã tÝch x−a cßn l¹i, cá c©y xanh m−ít tËn ch©n m©y; bÇu trêi trong xanh m©y tr¾ng l÷ng lê tr«i x−a nay vÉn thÕ. Chim bay chao ®i liÖng l¹i trong s¾c nói xanh, ng−êi h¸t ng−êi khãc hßa vµo dßng n−íc l÷ng lê tr«i. M−a phïn cuèi thu nh− bøc mµn che phñ mäi nhµ, hoµng h«n bu«ng trong l©u ®µi v¼ng nghe tiÕng s¸o trong giã. Ta buån rÇu v× kh«ng gÆp ®−îc Ph¹m L·i, chØ thÊy c©y cèi nhÊp nh« trong mµn s−¬ng khãi ë phÝa ®«ng cña Ngò Hå.)

TiÕc th−¬ng sù phån hoa cña thêi Lôc triÒu ®· tiªu tan, ®ång thêi l¹i dïng ba ch÷ “kim cæ ®ång” hßa nhËp ngµy nay vµo dßng s«ng lÞch sö. “Nh©n ca nh©n khèc”, ®êi ng−êi nµy ®êi ng−êi kh¸c ®Òu mÊt hót trong thêi gian vÜnh h»ng, ngay rò s¹ch bôi trÇn nh− Ph¹m L·i còng ®i vµo câi tÞch mÞch, kh«ng cã c¸ch nµo gÆp l¹i ®−îc n÷a. Cßn l¹i chØ cã bÇu trêi trong xanh, m©y tr«i l÷ng lê, cá xanh rîn ngîp. §ã chÝnh lµ sù ®ång t×nh vµ c¶m kh¸i vÒ sù thÞnh suy di chuyÓn, tÊt c¶ ®Òu kh«ng thÓ tr−êng tån. ý nghÜa cña bµi th¬ nµy siªu tho¸t, mét mÆt triÓn khai c¶nh t−îng cña th¬ trong bèi c¶nh thêi gian kh«ng gian réng dµi, mét mÆt l¹i dïng c¶nh ®Ñp ®Ó m« t¶ nçi buån, thÓ hiÖn rÊt tèt ®Æc s¾c buån th−¬ng lÆng lÏ, c¶m kh¸i tu«n trµo cña th¬ luËt §ç Môc. Th¬ hoµi cæ vÞnh sö cña §ç Môc còng cã kh«ng Ýt bµi m−în ®Ò ®Ó ph¸t huy, biÓu hiÖn c¶m kh¸i vµ hiÓu biÕt chÝnh trÞ cña m×nh, ch¼ng h¹n bµi XÝch BÝch: ChiÕt táa trÇm sa thiÕt vÞ tiªu, Tù t−¬ng ma tÈy nhËn tiÒn triÒu. §«ng phong bÊt d÷ Chu Lang tiÖn, §ång T−íc xu©n th©m táa NhÞ KiÒu. -5-

(KÝch g·y vïi trong c¸t s¾t vÉn ch−a bÞ tiªu tan, §em röa s¹ch ®i cßn nhËn ra binh khÝ cña triÒu ®¹i tr−íc. NÕu giã ®«ng kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng tiÖn gióp Chu Du tiªu diÖt ®Þch, Th× chÞ em hä KiÒu nhÊt ®Þnh sÏ bÞ ch«n vïi tuæi xu©n trong ®µi §ång T−íc)

M−în c¶m th¸n Chu Du v× cã sù trî gióp cña giã ®«ng mµ giµnh ®−îc th¾ng lîi ®Ó béc lé t©m t×nh “hoµi tµi bÊt ngé” (tiÕc nuèi tµi n¨ng kh«ng gÆp thêi) cña m×nh. Lo¹i th¬ nµy tuy ý nghÜa chñ yÕu kh«ng ë hoµi cæ, nh−ng do c¶m kh¸i xóc ph¸t tõ lÞch sö hoÆc di tÝch thêi cæ ®¹i, nªn th−êng vÉn cã t©m t− tiÕc th−¬ng chuyÖn cò. Th¬ ngò, thÊt ng«n cæ, kim thÓ cña §ç Môc ®Òu cã giai t¸c, thÊt ng«n luËt thi vµ thÊt ng«n tuyÖt có cµng lµ së tr−êng. §Æc biÖt lµ thÊt ng«n tuyÖt có, tr−íc nay ®Òu ®−îc t«n sïng. Danh thiªn ngoµi c¸c bµi nh− XÝch BÝch v.v ®· dÉn ë trªn, th× c¸c bµi kh¸c nh− S¬n hµnh, Thu tÞch, B¹c TÇn Hoµi, TÆng biÖt, Ký D−¬ng Ch©u Hµn X−íc Ph¸n quan v.v, còng lµ rÊt tinh tÕ s©u s¾c. VÒ c¸ch viÕt, cã bµi miªu t¶ c¶nh vËt, râ rµng nh− thËt, cã bµi biÓu ®¹t s©u s¾c khóc chiÕt, t×nh tø kÝn ®¸o; cã bµi nªu nghÞ luËn, ®i kÌm víi tr÷ t×nh. ¤ng vµ Lý Th−¬ng Èn cïng lµ thi nh©n cã thµnh tùu cao nhÊt vÒ thÊt ng«n tuyÖt có thêi V·n §−êng. Høa Hån (791 - ?), hiÖn cßn h¬n 400 bµi th¬6,chñ yÕu lµ ngò ng«n luËt thi, thÊt ng«n luËt thi, kh«ng cã bµi cæ thÓ nµo. Th¬ Høa Hån vÒ mÆt tõ ng÷, ®èi ngÉu, c¸ch luËt ®Òu rÊt võa vÆn chØnh tÒ, t¹o nªn phong c¸ch “chØnh mËt” (chØnh tÒ chÆt chÏ) [Hå øng L©n: Thi sè, ngo¹i biªn, quyÓn 4]. ¤ng cã th¬ x−íng häa víi §ç Môc, ®ång thêi nhËn ®−îc sù t«n träng cña §ç Môc. Nh−ng th¬ «ng phÇn nhiÒu biÓu hiÖn t− t−ëng tho¸i Èn nhµn nh· tù do, néi dung t−¬ng ®èi nghÌo nµn, kh«ng Ýt t¸c phÈm vÒ ý c¶nh lµm cho ng−êi ta cã c¶m gi¸c phô häa theo, thiÕu míi mÎ vi diÖu s©u s¾c. Th¬ hoµi cæ vÞnh sö cña «ng chiÕm tû lÖ trong thi tËp tuy kh«ng lín, nh−ng l¹i lµ bé phËn kh¸ xuÊt s¾c. D−íi ®©y lµ bµi Hµm D−¬ng thµnh ®«ng l©u cña «ng: NhÊt th−íng cao thµnh v¹n lý sÇu, Kiªm giµ d−¬ng liÔu tù thinh ch©u. Khª v©n s¬ khëi nhËt trÇm c¸c, S¬n vò dôc l¹i phong m·n l©u. -6-

§iÓu h¹ lôc vu TÇn uyÓn tÞch, ThiÒn minh hoµng diÖp H¸n cung thu. Hµnh nh©n m¹c vÊn ®−¬ng niªn sù, Cè quèc ®«ng lai VÞ Thñy l−u. (B−íc lªn lÇu cao trªn thµnh liÒn n¶y sinh nçi buån v¹n dÆm nhí quª, tr−íc m¾t lau sËy hoa bay, liÔu rò m−ît mµ gièng hÖt nh− b·i s«ng quª nhµ. S−¬ng m©y trªn suèi võa míi bèc lªn, hoµng h«n bu«ng trªn chïa chiÒn, m−a tõ trong nói s¾p ®Õn, giã thæi trµn kh¾p lÇu. MÆt trêi lÆn vÒ phÝa t©y trong v−ên c©y cña triÒu TÇn chim chao liÖng trªn cá xanh, thêi tiÕt cuèi thu cung nhµ H¸n ngµy x−a l¸ vµng ®Çy c©y tiÕng ve kªu buån th¶m. Ng−êi ®i qua ®õng hái g× chuyÖn h−ng vong khi Êy, ta tõ phÝa ®«ng ®Õn ®©y, cè ®« ngµy tr−íc chØ thÊy dßng s«ng VÞ Thñy n−íc vÉn ch¶y nh− x−a.)

Hµm D−¬ng lµ kinh thµnh cña triÒu TÇn vµ triÒu H¸n7. Hai c©u ë liªn thø ba ý nãi v−ên nhµ TÇn cung nhµ H¸n n¨m th¸ng phån hoa ®Òu ®· tr«i qua, chØ cã chim liÖng ve rªn, ®iÓm xuyÕt trong ®ã lµ giã thu hoµng h«n, cá xanh l¸ vµng. C©u cuèi nãi s«ng VÞ ch¶y vÒ ®«ng, mét ®i kh«ng l¹i, võa ¸m dô TÇn H¸n ®· thµnh dÊu cò, võa cã ý vÞ tõ x−a ®Õn nay. Bµi th¬ nµy vèn chÝnh lµ triÓn khai trªn bèi c¶nh kh«ng gian thêi gian xa réng, kÕt thóc cµng ®Èy thªm mét b−íc nh×n nhËn tho¶i m¸i vÒ sù thÞnh suy cña ®êi ng−êi vµ tiÕn tr×nh cña lÞch sö. Kim L¨ng hoµi cæ, mét danh t¸c kh¸c cña «ng, liªn cuèi “Anh hïng nhÊt khø hµo hoa tËn, duy h÷u thanh s¬n tù l¹c trung.” (C¸c vÞ ®Õ v−¬ng chiÕm lÜnh Kim L¨ng ®Òu ®· dêi xa, cuéc sèng hµo hoa còng ®· hÕt, chØ cã d·y nói bao quanh thµnh cò lµ vÉn cßn gièng ®Þa h×nh cña L¹c D−¬ng.), ph¹m vi bao phñ cµng réng, tËp trung béc lé t©m t×nh ch¼ng biÕt nªn lµm thÕ nµo vÒ sù phån hoa h−ng thÞnh cuèi cïng ®· s¾p kÕt thóc. L−u Th−¬ng8 løa tuæi muén h¬n mét chót so víi §ç Môc, Høa Hån còng lµ nhµ th¬ t×nh c¶m hoµi cæ rÊt dÔ bÞ kÝch ®éng, nh−ng c¶nh t−îng cña th¬ cµng hiu h¾t h¬n. Liªn cuèi bµi th¬ Thu nhËt qu¸ Chiªu L¨ng: “Na kham ®éc lËp tµ d−¬ng lý, bÝch l¹c thu quang yªn thô tµn” (§©u nì chÞu ®−îc mét m×nh khi ®ã ë d−íi bãng hoµng h«n, tr−íc m¾t chØ cã n¾ng thu hiu h¾t trªn nh÷ng lïm c©y khãi m©y mê mÞt). Tr−íc «ng, c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng m« t¶ l¨ng mé §−êng Th¸i T«ng thª l−¬ng nh− vËy lµ kh«ng nhiÒu. Hå ChÊn Hanh nãi: “Th¬ cña L−u Th−¬ng giái vÒ hoµi cæ, bi mµ kh«ng tr¸ng, lêi lÏ th−êng -7-

mang ý thu, ®ã lµ ©m thanh suy thÕ vËy ch¨ng?” [§−êng ©m quý thiªm, quyÓn 8]. Th¬ hoµi cæ vÞnh sö cña c¸c t¸c gi¶ nhá thêi V·n §−êng, trõ nh÷ng ng−êi cã ý phóng thÝch ra, th× hÇu nh− lµ th−¬ng c¶m x−a thÞnh nay suy, qu¸ nöa lµ t×nh ®iÖu ®ã.

2 c¸c nhµ th¬ “khæ ng©m”

• Thi nh©n khæ ng©m Gi¶ §¶o, Diªu Hîp v.v • T©m tr¹ng båi håi ng©m nga vµ th¸i ®é cïng ph−¬ng ph¸p dèc lßng g¾ng søc Trong bèi c¶nh lín cña x· héi vµ v¨n häc thêi V·n §−êng, cã mét bé phËn thi nh©n t−¬ng ®èi dïng th¸i ®é “khæ ng©m” (ng©m vÞnh khæ c«ng, lµm th¬ nhäc nh»n) ®Ó s¸ng t¸c nªn nh÷ng bµi th¬ “míi mÎ kú l¹”9, thi nh©n tiªu biÓu lµ Gi¶ §¶o (779 - 843) vµ Diªu Hîp (775? - 855?)10. Hai nhµ th¬ nµy thi danh næi lªn tõ cuèi niªn hiÖu Nguyªn Hßa, nh−ng Gi¶ §¶o mÊt vµo niªn hiÖu Héi X−¬ng, Diªu Hîp mÊt vµo kho¶ng gi÷a niªn hiÖu §¹i Trung, tøc ®· b−íc vµo thêi V·n §−êng. Th¬ cña hä tiªu biÓu cho phong khÝ s¸ng t¸c phæ biÕn nhÊt thêi V·n §−êng, ng−êi häc theo rÊt nhiÒu11, v× thÕ quy hai ng−êi vµo thi nh©n V·n §−êng lµ t−¬ng ®èi hîp lý. Gi¶ §¶o, Diªu Hîp vµ nh÷ng ng−êi häc theo hä, néi dung th¬ ca t−¬ng ®èi hÑp, rÊt Ýt ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi. Th¬ cña Gi¶ §¶o, cã t©m tr¹ng bÊt ®¾c ý vµ o¸n tr¸ch phÉn né ®èi víi khoa cö gian tru©n, cã sù than thë buån b· vÒ cuéc sèng bÇn cïng khèn quÉn, cã nh÷ng c¶m thô vÒ c¶nh thanh tÜnh vµ c¶nh giíi cña PhËt ThiÒn, còng nh− qua l¹i víi t¨ng nh©n, Èn sÜ, phÇn lín kh«ng ®i ra ngoµi ph¹m vi cuéc sèng c¸ nh©n. §Ò tµi cña th¬ Diªu Hîp gÇn gòi víi Gi¶ §¶o, song l¹i viÕt nhiÒu h¬n vÒ t×nh c¶nh sinh ho¹t vôn vÆt hµng ngµy. VÒ phong c¸ch, v× Gi¶ §¶o ®· tõng thÓ nghiÖm cuéc sèng nhµ chïa, l¹i tõng chÞu ¶nh h−ëng cña Hµn Dò, M¹nh Giao, nªn thµnh phÇn l¹nh v¾ng trong th¬ nhiÒu h¬n mét chót, cßn Diªu Hîp sÜ ®å kh¸ thuËn lîi, nªn phong c¸ch th¬ ca tá ra t−¬ng ®èi thanh tÜnh nhµn nh·. Cïng viÕt vÒ s©n tr−íc phñ ®Ö cña mét huyÖn nhá, th¬ cña Gi¶ §¶o: “Ng«n t©m cô h¶o tÜnh, gi¶i thù -8-

l¹c huy kh«ng. Quy l¹i phong tiªu th−îc, hµnh xµ nhËp cæ ®ång” (Lêi nãi vµ trong lßng ®Òu yªn tÜnh, ¸nh n¾ng chiÒu tµ chÕch trªn hµnh lang. Quan l¹i ra vÒ khÐp bãng ®ªm l¹i, r¾n bß c¶ lªn c©y ng« ®ång cæ thô) [§Ò Tr−êng Giang s¶nh], cßn th¬ cña Diªu Hîp th×: “Cæ tuyÖt m«n ph−¬ng yªm, tiªu ®iÒu t¸c l¹i t©m. Lé thïy ®×nh tÕ th¶o, huúnh chiÕu tróc gian cÇm.” (Trèng døt cöa míi khÐp l¹i, câi lßng cña viªn l¹i b¬ phê. S−¬ng gieo trªn cá gi÷a s©n, ®om ®ãm lËp lße soi lªn lò gµ vÞt ®Ëu trong bôi tróc.) [HuyÖn trung thu tóc]12. Th¬ Gi¶ §¶o tá râ sù siªu tho¸t diÖu kú b»ng c¶nh v« ng· s©n v¾ng chiÒu tµ, cßn c¶nh giíi cña th¬ Diªu Hîp l¹i tÜnh lÆng. So s¸nh hai ng−êi cã thÓ thÊy th¬ Gi¶ §¶o v¾ng l¹nh kú l¹ h¬n th¬ Diªu Hîp. BiÓu hiÖn chung vÒ th¸i ®é s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ Gi¶ §¶o, Diªu Hîp v.v lµ ng©m vÞnh khæ c«ng. Cã truyÒn thuyÕt r»ng, khi Gi¶ §¶o d¹o phè ë Trµng An, do ®ang thai nghÐn ng©m nga liªn th¬: “Thu phong xuy VÞ Thñy, l¹c diÖp m·n Trµng An.” (Giã thu thæi trªn s«ng VÞ, l¸ rông ®Çy thµnh Trµng An), nªn ®· xóc ph¹m tíi quan Do·n phñ Kinh TriÖu lµ L−u Thª Së; cßn khi ®ang ®¾n ®o c©n nh¾c liªn th¬ “§iÓu tóc tr× biªn thô, t¨ng xao nguyÖt h¹ m«n.” (Chim ®Ëu trªn c©y bªn bê ao, nhµ s− gâ cöa tr¨ng l¹i gÇn), ®· xóc ph¹m quan Do·n phñ Kinh TriÖu lµ Hµn Dò. T×nh tiÕt cô thÓ tuy kh«ng ®¸ng tin, nh−ng Gi¶ §¶o vµ c¸c nhµ th¬ kh¸c cïng thi ph¸i qu¶ thùc ng©m vÞnh lao t©m khæ tø ®· trë thµnh nghiÖn13. Thêi kú V·n §−êng, cã mét sè l−îng lín sÜ tö cø m·i khèn ®èn trªn tr−êng thi, còng cã nhiÒu ng−êi tuy ®−îc lµm quan, nh−ng l¹i ë ®Þa vÞ thÊp nhá nhµn h¹. Hä cã chót gièng víi v¨n nh©n thêi §¹i LÞch, cÇn th«ng qua lµm th¬ ®Ó khu©y kháa vÒ mÆt tinh thÇn14. Nh÷ng ng−êi hy väng khoa danh l¹i cµng cÇn dïng ngò ng«n luËt thi lµm bµi häc rÌn luyÖn hµng ngµy15. Nh− vËy, c¸c v¨n nh©n bÞ l¹nh nh¹t bá r¬i trong x· héi bÌn dèc mét l−îng lín thêi gian vµ tinh lùc vµo viÖc lµm th¬. T¨ng c−êng nh×n nhËn, khai th¸c, thÓ nghiÖm trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn ®èi víi sù bÇn cïng, khèn quÉn vµ nhµn t¶n cña b¶n th©n, “lÊy gät ®Ïo nh÷ng lêi khã nhäc cïng cùc lµm khÐo” [Hå Tö: ThiÒu Khª ng− Èn tïng tho¹i, tiÒn tËp], biÓu hiÖn sù “v« n¹i” (kh«ng biÕt nªn lµm thÕ nµo) cña hä. ThÕ lµ, th«ng qua khai th¸c vµ mµi giòa s©u s¾c t×nh vµ c¶nh, lµm ®−îc ®Õn møc ®é trong tÒ chØnh thÊy míi mÎ l¹ lÉm, ®· trë thµnh mét phong khÝ míi, cã kh¸c víi “kú hiÓm” (l¹ vµ hiÓm hãc) cña Hµn (Dò), M¹nh (Giao) vµ “l−u dÞ” (su«n sÎ dÔ hiÓu) cña Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ)16. -9-

C¸c nhµ th¬ khæ ng©m thêi V·n §−êng quan t©m kh«ng ®ñ ®èi víi cuéc sèng x· héi, ph¹m vi tr¶i nghiÖm nhá hÑp, nªn chÊt liÖu ®−a vµo trong th¬ t−¬ng ®èi nghÌo nµn. Thi tø cña hä th−êng th−êng kh«ng ph¶i tù nhiªn bËt ra, mµ lµ më ®Çu ®· ph¶i l−u t©m t¹o t¸c. “M¹c tiÕu l·o nh©n ®a ®éc xuÊt, t×nh s¬n hoang c¶nh mÞch thi ®Ò.” (§õng c−êi «ng l·o nhiÒu lÇn ra ngoµi mét m×nh, nói t¹nh c¶nh hoang d¹o t×m ®Ò tµi cho th¬.) [Diªu Hîp: Ký Chu ThËp ThÊt khëi c−], “VËt ngo¹i s−u la quy ®¹i nh·, hµo ®oan tiÔn t−íc h÷u d− c«ng.” (...) [Ph−¬ng Can: TÆng Lý SÝnh §oan c«ng], cho thÊy v× lµm th¬ mµ dèc lßng t×m tßi. Hä vøt sang mét bªn c¸c thÓ tµi lÊy t×nh c¶m dåi dµo, khÝ thÕ dån dËp lµm ®Æc ®iÓm nh− ca hµnh, dån hÕt søc m¹nh vµo thÓ lo¹i cËn thÓ (®Æc biÖt lµ ngò ng«n luËt thi)17. CËn thÓ cã thÓ cho thÊy c«ng phu vÒ ©m luËt, ®èi ngÉu, tù có; cã thÓ tÜnh t©m d−ìng khÝ c©n nh¾c ®óc rÌn. Do ng©m vÞnh khæ c«ng, thi nh©n V·n §−êng qu¶ thùc ®· s¸ng t¹o nªn kh«ng Ýt giai có. C©u th¬ “®iÓu tóc tr× biªn thô, t¨ng xao nguyÖt h¹ m«n” cña Gi¶ §¶o ®· nãi ë trªn, th«ng qua ®èi s¸nh ®éng tÜnh, khiÕn cho c¶nh giíi cµng thÊy tÜnh lÆng. Liªn th¬ “§éc hµnh ®µm ®Ó ¶nh, sæ tøc thô biªn th©n.” (Bé hµnh mét m×nh bãng in d−íi ®¸y n−íc, mÊy lÇn ngåi nghØ th©n ë bªn c¹nh c©y) trong bµi Tèng V« Kh¶ th−îng nh©n, c©u trªn m« t¶ ng−êi t¶n bé bªn bê ®Çm, ¸nh x¹ lÉn nhau víi bãng ng−êi d−íi ®¸y n−íc; c©u d−íi m« t¶ ng−êi lóc ®i lóc dõng, lóc l¹i nghØ ng¬i bªn gèc c©y. Sù ©m u tÞch mÞch, sù c« ®éc cña con ng−êi, sù mÖt mái suy nh−îc cña thÓ x¸c, còng nh− sù th−ëng thøc kh«ng muèn rêi c¶nh vËt hoµn c¶nh v.v, ®Òu cã thÓ t−ëng t−îng ra. Tuy lµ “l−ìng có tam niªn ®¾c” (hai c©u th¬ lµm ba n¨m míi xong)18, song vÉn kh«ng phô c«ng nhäc nh»n ng©m vÞnh. Th¬ cña Diªu Hîp, so víi Gi¶ §¶o cã chót nghÌo nµn yÕu ®uèi, nh−ng còng cã thÓ ®¹t ®Õn tr×nh ®é “ph¸c trung kiÕn x¶o” (trong ®¬n gi¶n thÊy khÐo lÐo). Ch¼ng h¹n c©u th¬: “M· tïy s¬n léc phãng, kª t¹p d· cÇm thª.” (Ngùa nhµ ch¹y theo h−¬u nói, gµ nhµ ®Ëu lÉn gµ rõng.) [trong bµi Vò C«ng huyÖn trung t¸c tam thËp thñ, bµi 1], dïng ng«n ng÷ gi¶n dÞ chÊt ph¸c m« t¶ c¶nh hoang vu cña huyÖn nhá miÒn nói. VÒ mÆt ch¾t läc chÊt liÖu cuéc sèng vµ kÕt hîp c¶nh vËt, ®· khÐo dông t©m l¹i cã thÓ lé vÎ b×nh ®¹m tù nhiªn. Ngoµi Gi¶ §¶o, Diªu Hîp ra, c¸c nhµ th¬ ng©m vÞnh khæ c«ng kh¸c còng cã mét sè c©u th¬ hay. Ch¼ng h¹n: “Thô dao u ®iÓu méng, huúnh nhËp ®Þnh t¨ng y.” (C©y ®u ®−a ru giÊc méng cña chim, ®om ®ãm bay vµo nÊp trong ¸o nhµ s−.) [trong bµi - 10 -

Thu d¹ tóc t¨ng viÖn cña L−u §¾c Nh©n], “ThÝnh vò hµn c¸nh tËn, khai m«n l¹c diÖp th©m.” (N»m nghe m−a r¬i l¹nh cµng thªm l¹nh, më cöa ra nh×n l¸ rông ®Çy.) [trong bµi Thu ký Gi¶ §¶o cña V« Kh¶], “Kh«ng t−¬ng vÞ quy ý, thuyÕt h−íng dôc hµnh nh©n.” (Uæng ®em ý nguyÖn ch−a vÒ, nãi víi ng−êi muèn ®i.) [trong bµi Trµng An tèng nh©n cña Chu H¹], “§¶o d− ph©n ch− quèc, tinh hµ céng nhÊt thiªn.” (§¶o nhá ph©n chia thµnh c¸c n−íc, s«ng Ng©n Hµ chung mét bÇu trêi.) [trong bµi Tèng V©n Khanh th−îng nh©n du An Nam cña Lý §éng]. Nh÷ng c©u th¬ nµy tuy l−u ý viÕt nªn, song còng kh¸ chØnh tÒ, tinh tÕ. Kh«ng dïng ®iÓn cè, kh«ng kh¶m ch÷ kú, dïng ng«n ng÷ xem tùa nh− b×nh th−êng mµ thu ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt rÊt tèt. KhuyÕt ®iÓm cña thi ph¸i Gi¶ §¶o, Diªu Hîp lµ c¶nh giíi th¬ ca nhá hÑp, cã c©u mµ kh«ng nªn bµi. Tr¶i nghiÖm cuéc sèng cã h¹n, thi liÖu kh«ng dêi c¸c vËt nh− cÇm, kú, t¨ng, h¹c, trµ, töu, tróc, th¹ch v.v19. Néi dung kh«ng ®ñ mµ cø nhäc nh»n ng©m vÞnh, nªn kh«ng tr¸nh khái tæn th−¬ng nguyªn khÝ, gi¶m sót vÎ ®Ñp cña th¬, lé ra thãi tËt cña c¸c tiÓu gia. “Diªu, Gi¶ phäc luËt, c©u quÉn thiªn bøc” (Diªu Hîp, Gi¶ §¶o bã buéc vµo c¸ch luËt, ®Òu khèn quÉn ë ®é dµi ng¾n cña bµi th¬) [L−u Kh¾c Trang: Tr×nh Viªn thi tù], së dÜ bÞ bã buéc ë c¸ch luËt, chËt hÑp ng¾n ngñi, mÊu chèt vÉn lµ do thiÕu t©m t− t×nh c¶m lín lao s©u réng. Thi nh©n V·n §−êng th−êng th−êng g¾ng gái s¸ng t¹o mét sè c©u th¬ tÒ chØnh, nh−ng do tµi søc kh«ng ®ñ, nªn nh×n c¶ bµi, vÉn tá ra cßn yÕu. Ph−¬ng Håi nãi: “Th¬ V·n §−êng phÇn lín tr−íc tiªn rÌn giòa c¶nh liªn, hµm liªn, sau ®ã míi hoµn thµnh ®Çu cuèi cho ®ñ bµi.” [Doanh Khuª luËt tóy], tr−íc cã c©u, sau cã bµi, ®iÒu ®ã khã tr¸nh khái tr−íc sau kh«ng c©n xøng, thiÕu hoµn chØnh ý c¶nh. T©m th¸i cña c¸c thi nh©n ph¸i Gi¶ §¶o, Diªu Hîp t−¬ng ®èi hîp víi nh÷ng kÎ sÜ kh«ng cã lèi tho¸t vÒ mÆt chÝnh trÞ cña v−¬ng triÒu phong kiÕn m¹t thÕ. Nh÷ng kÎ sÜ nµy di chuyÓn t×nh thó cuéc sèng vµo ng©m vÞnh nh÷ng c¶m thô hµng ngµy còng nh− vµo x−íng häa víi ng−êi th©n b¹n bÌ, v× thÕ mµ Gi¶ §¶o, Diªu Hîp v.v rÊt dÔ trë thµnh ®èi t−îng b¾t ch−íc theo. Kh«ng chØ thêi Ngò ®¹i cã kh«ng Ýt nhµ th¬ m« pháng Gi¶ §¶o vµ Diªu Hîp, mµ thi ph¸i VÜnh Gia Tø Linh vµ Giang Hå thêi Nam Tèng còng v× t«n sïng b¾t ch−íc V·n §−êng mµ trë thµnh phong khÝ mét thêi.

- 11 -

3 ®Ò tµi t×nh yªu vµ phong c¸ch th¬ ca diÔm lÖ

• T©m t×nh khuª c¸c cña kÎ sÜ víi ®Ò tµi t×nh yªu vµ phong c¸ch th¬ ca diÔm lÖ • ¤n §×nh Qu©n, Hµn èc v.v. Thêi kú V·n §−êng, t©m t×nh khuª c¸c chiÕm ®Þa vÞ quan träng trong cuéc sèng tinh thÇn cña kÎ sÜ. ¤n §×nh Qu©n vµ Lý Th−¬ng Èn ®−îc gäi chung lµ “¤n Lý”, víi th¬ ca ®Ò tµi ¸i t×nh vµ phong c¸ch th¬ ca diÔm lÖ, ®· më ra c¶nh giíi míi cho khu v−ên th¬ ca. C¸c nhµ th¬ muén h¬n hä nh− Hµn èc, Ng« Duy, §−êng Ng¹n Khiªm v.v th× trë thµnh ng−êi kÕ thõa phong c¸ch th¬ ca ®ã. KÎ sÜ V·n §−êng göi t×nh n¬i khuª c¸c lµ do Ýt lèi tho¸t trong khoa cö vµ sÜ ®å, do ®ã chuyÓn sang t×m kiÕm sù bï ®¾p vµ an ñi tõ ph−¬ng diÖn t×nh yªu; còng do lÔ gi¸o thêi V·n §−êng láng lÎo, phong khÝ h−ëng l¹c d©m dËt thÞnh hµnh, cÆp bå ch¬i g¸i trë thµnh mèt. C¸c kÎ sÜ hån vÝa h−íng c¶ vµo lÇu hång g¸c gÊm, nÕn ®á ®òa th¬m; mª mÈn víi d¸ng h×nh tiªn ®iÖu móa thÇn, tiÕng h¸t ªm lêi nhÑ nhµng. Th¬ ca kh«ng chØ m« t¶ nhiÒu vÒ phô n÷, t×nh yªu, lÇu hång g¸c gÊm, mµ cßn lÊy t×nh c¶m nam n÷ lµm trung t©m, dung hîp lÉn nhau víi c¸c ®Ò tµi néi dung kh¸c. Ch¼ng h¹n kh«ng Ýt th¬ vÞnh vËt, ®èi t−îng ®−îc vÞnh nh− hoa, liÔu, ong, b−ím v.v, trªn thùc tÕ lµ hãa th©n cña c¸c c« g¸i. Mét sè bµi th¬ tù sù nh− §ç Thu N−¬ng thi cña §ç Môc, TÇn phô ng©m cña Vi Trang, ®Òu m−în biÓu hiÖn sè phËn vµ tao ngé cña nh©n vËt n÷, ®Ó dÉn d¾t sù quan t©m cña ®éc gi¶, h¬n n÷a trong khi tù thuËt, l¹i ®−a néi dung cuéc sèng lÞch sö x· héi vµo mét c¸ch réng r·i. Mét sè ®Ò tµi nµo ®ã t×nh h×nh t−¬ng ®èi phøc t¹p, vÒ biÓu hiÖn chñ ®Ò vèn cã thÓ cã nhiÒu lùa chän, th× lóc nµy còng nghiªng h¬n sang biÓu hiÖn t×nh ¸i. Ch¼ng h¹n ®Ò tµi vÒ §−êng HuyÒn T«ng vµ D−¬ng Quý Phi, khi viÕt th−êng th−êng dÔ ®Ò cËp ®Õn chÝnh trÞ, song thi nh©n V·n §−êng l¹i nghiªng vÒ m« t¶ t×nh yªu. Tr−¬ng Hç (792? - 854?), c¸c bµi tuyÖt có lÊy ®Ò tµi liªn quan ®Õn D−¬ng Quý Phi trong thi tËp cña «ng ®¹t h¬n 13 t¸c phÈm, kh«ng cã bµi nµo viÕt vÒ chÝnh trÞ. Nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu biÓu hiÖn sù lùa chän vÒ néi dung ®Ò tµi cña th¬ ca thêi V·n §−êng. - 12 -

Do b¶n th©n ®Ò tµi cã tÝnh chÊt diÔm lÖ, céng thªm ¶nh h−ëng cña phong khÝ xa hoa ®èi víi thó vÞ mü häc, nªn th¬ t×nh yªu thêi V·n §−êng, vÒ ph−¬ng diÖn s¾c th¸i, trau chuèt tõ ng÷, cã ®Æc tr−ng diÔm lÖ. §Æc biÖt lµ nhiÒu bµi th¬ cña ¤n §×nh Qu©n, trong diÔm lÖ cßn cã s¾c th¸i thÕ tôc thËm chÝ phè ph−êng t−¬ng ®èi nång ®Ëm, biÓu hiÖn mét c¸ch râ rÖt phong c¸ch thêi th−îng cña thêi V·n §−êng. ¤n §×nh Qu©n (812? - 866), t¸c phong l·ng m¹n20. Sö gäi «ng lµ “sÜ h¹nh trÇn t¹p” (kÎ sÜ ®øc h¹nh bôi bÆm), “d÷ t©n tiÕn thiÕu niªn cuång du hiÖp tµ” (cïng víi bän trÎ tuæi t©n tiÕn ch¬i bêi th¶ søc bµy trß tµ v¹y) [T©n §−êng th−, b¶n truyÖn], cã thÓ ®−îc coi lµ l·ng tö ®iÓn h×nh trong kÎ sÜ. §iÒu ®ã cã ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c ®èi víi s¸ng t¸c th¬ tõ cña «ng. ¤n §×nh Qu©n hiÖn cßn kho¶ng 330 bµi th¬, trong ®ã Nh¹c phñ thi chiÕm 1/6, hoa mü diÔm lÖ, phÇn lín m« t¶ ®Ò tµi khuª c¸c, yÕn tiÖc vui ch¬i, ch¼ng h¹n bµi Xu©n sÇu khóc: Hång ti xuyªn lé ch©u liªm l·nh, B¸ch xÝch ¸ ¸ h¹ tiªm canh. ViÔn thóy sÇu s¬n nhËp ngäa b×nh, L−ìng trïng v©n mÉu kh«ng hång ¶nh. L−¬ng tr©m trôy ph¸t xu©n miªn träng, Ngäc thè «n h−¬ng liÔu nh− méng. CÈm ®iÖt kh«ng sµng ñy trôy hång, T− t− t¶o vÜ song kim ph−îng. Phong huyªn ®iÖp tró c©u du d−¬ng, LiÔu phÊt xÝch lan tiªm th¶o tr−êng. Gi¸c hËu lª hoa ñy b×nh lôc, Xu©n phong hßa vò xuy tr× ®−êng. (RÌm ch©u s−¬ng thÊm qua l¹nh buèt...) Hai c©u ®Çu m« t¶ ngo¹i c¶nh lóc trêi r¹ng s¸ng; tõ c©u 3 ®Õn c©u 8 m« t¶ ng−êi ®Ñp gi−êng kh«ng ®¬n chiÕc; c©u 9, c©u 10 m−în c¶nh xu©n kiÒu diÔm t« ®Ëm sù c« ®éc v¾ng vÎ cña ng−êi ®Ñp; hai c©u cuèi lÊy c¶nh m−a giã tiÔn xu©n ®Ó m« t¶ c¶m gi¸c c¶nh xu©n uæng phÝ, ng−êi ®Ñp xÕ chiÒu. XÐt vÒ néi dung, bµi nµy thuéc th¬ khuª o¸n th«ng th−êng, nh−ng m« t¶ nghiªng vÒ mµu s¾c rùc rì cña thÞ gi¸c, nghiªng vÒ h−¬ng th¬m cña phÊn s¸p dÞu mÒm, hoa mü

- 13 -

th−ít tha, ®· nhiÔm phong c¸ch th¬ ca cña thêi TÒ L−¬ng, l¹i cã mét sè ®Æc tr−ng cña tõ vÒ mÆt tØ mû, mê ¶o vµ chän tõ t¹o c¶nh. Th¬ ¤n §×nh Qu©n kh«ng chØ bã hÑp ë m« t¶ t×nh yªu. §Ò tµi t×nh ¸i trong th¬ cËn thÓ cña «ng chiÕm tû lÖ t−¬ng ®èi Ýt, th−êng th−êng c¸ch vËn trong s¸ng næi bËt, kh¸c víi vÎ diÔm lÖ trong th¬ Nh¹c phñ cña «ng. Trong ®ã kh«ng Ýt t¸c phÈm tr÷ t×nh bi phÉn, c¶m kh¸i s©u s¾c. Ch¼ng h¹n c¸c bµi Qu¸ TrÇn L©m mé, Kinh Ngò Tr−îng nguyªn, T« Vò miÕu v.v, ®−îc truyÒn tông x−a nay. C©u th¬ “Tõ kh¸ch h÷u linh −ng thøc ng·, b¸ tµi v« chñ thñy l©n qu©n.” (V¨n nh©n TrÇn L©m cã linh nghiÖm th× nªn biÕt ®Õn ta, nghÜ ®Õn «ng tµi n¨ng siªu quÇn mµ kh«ng cã chñ ®Ó thê míi cµng ®ång c¶m), ®· béc lé t×nh c¶m “dÞ ®¹i ®ång t©m” (kh¸c ®êi mµ cïng lßng) víi TrÇn L©m, rÊt cã khÝ kh¸i cña anh hïng m¹t lé; ngoµi cã thÓ nhËn ra mÆt phãng tóng cña ¤n §×nh Qu©n, cßn cã mÆt gµn b−íng rÊt ®¸ng nÓ. Th¬ cña «ng cßn cã mét sè bµi lÊy s¬n thñy, l÷ hµnh lµm ®Ò tµi, viÕt kh¸ m−ît mµ, khÐo lÐo. Ch¼ng h¹n bµi Th−¬ng S¬n t¶o hµnh: ThÇn khëi ®éng chinh ®¹c, kh¸ch hµnh bi cè h−¬ng. Kª thanh mao ®iÕm nguyÖt, nh©n tÝch b¶n kiÒu s−¬ng. Héc diÖp l¹c s¬n lé, chØ hoa minh dÞch t−êng. Nh©n t− §ç L¨ng méng, phï nh¹n m·n håi ®−êng. (Ngùa xe buæi sím dËy ®i xa l¾c l− ph¸t ra tiÕng chu«ng leng keng, l÷ kh¸ch ®i trªn ®−êng lßng nhí cè h−¬ng. Bªn tai nghe tiÕng gµ g¸y, tr−íc m¾t lµ nhµ trä lîp b»ng cá tranh n»m im l×m d−íi ¸nh tr¨ng, dÊu tÝch cña ng−êi ®i ®−êng in trªn chiÕc cÇu gç lê mê s−¬ng tr¾ng. L¸ héc rông ®Çy trªn ®−êng nói, hoa chØ bãng chiÕu trªn t−êng nhµ trä. ThÕ lµ nhí ra ®ªm qua méng vÒ §ç L¨ng * , trong méng nh×n thÊy vÞt trêi ®Ëu ®Çy trªn bê ao quanh co uèn l−în.)

Hµm liªn (liªn thø hai) toµn dïng tæ hîp danh tõ ®¹i diÖn cho c¶nh vËt ®iÓn h×nh, “C¶nh cã vÎ khã t¶, vËy mµ nh− hiÖn ra tr−íc m¾t”, h¬n n÷a ®· næi bËt ®Æc ®iÓm “t¶o hµnh” (®i sím), “thÊy ®−îc sù gian nan cña ®−êng ®i, nçi buån nhí cña cuéc sèng l÷ hµnh bã buéc” [©u D−¬ng Tu: Lôc NhÊt thi tho¹i], rÊt ®−îc ¢u D−¬ng Tu t¸n th−ëng.

*

§ç L¨ng: ®Þa danh, nay ë ®«ng nam huyÖn thµnh Trµng An, tØnh ThiÓm T©y. §êi TÇn lµ huyÖn §ç, H¸n Tuyªn §Õ x©y l¨ng ë ®©y, v× thÕ gäi lµ §ç L¨ng. ë ®©y chØ Trµng An. - 14 -

Hµn èc (842 - 914?), næi tiÕng bëi viÕt th¬ h−¬ng xa diÔm lÖ21, nh−ng trªn thùc tÕ, t¸c phÈm c¶m thêi thuËt hoµi cña «ng rÊt ®Æc s¾c trªn thi ®µn cuèi ®êi §−êng. Th¬ cña Hµn èc hiÖn cßn, tæng céng chõng h¬n 330 bµi. Thêi kú nhËm chøc Hµn l©m häc sÜ vµ sau khi bÞ biÕm trÝch dêi khái triÒu ®×nh, cã kh«ng Ýt bµi th¬ ®Ò cËp ®Õn thêi sù. Ch¼ng h¹n c¸c bµi Cè ®«, C¶m sù tam thËp tø vËn v.v, m« t¶ mét lo¹t sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i nh− Chu ¤n c−ìng bøc Chiªu T«ng dêi ®« vÒ L¹c D−¬ng vµ phÕ Ai §Õ chiÕm ®o¹t ng«i vua, cã thÓ coi lµ thi sö h−ng vong cña mét ®êi. “Thiªn nhai liÖt sÜ kh«ng thïy thÕ, ®Þa h¹ c−êng hån tÊt phÖ tÒ.” (Nh÷ng ng−êi tiÕt liÖt ë xa bªn kia trêi uæng phÝ r¬i lÖ, oan hån bÊt khuÊt ë d−íi ®Êt nhÊt ®Þnh lµ hèi hËn kh«ng kÞp) [Cè ®«], “UÊt uÊt kh«ng cuång khiÕu, vi vi kû bÖnh ®iªn.” (u uÊt kªu rªn hoµi, lÆt vÆt èm víi ®au) [C¶m sù tam thËp tø vËn], ai o¸n th−¬ng c¶m trÇm l¾ng ®au ®ín, rÊt næi bËt trong c¸c nhµ th¬ ®−¬ng thêi. Hµn èc cã H−¬ng xa tËp22, gåm 100 bµi th¬, ®a sè lµ t¸c phÈm lµm thêi kú ®Çu. Nghiªm Vò gäi ®ã ®Òu lµ “nh÷ng lêi son phÊn ¸o quÇn” [Th−¬ng Lang thi tho¹i - Thi thÓ]. Trong ®ã ®¹i kh¸i cã ba lo¹i h×nh: mét lµ lo¹i gièng nh− c¸c bµi TÞch th−îng h÷u tÆng, VÞnh thñ, VÞnh dôc, d©m dËt hoa lÖ, tiÕp nèi liÒn m¹ch víi cung thÓ TÒ L−¬ng. Hai lµ cã liªn quan víi thêi sù, Ýt nhiÒu cã nh÷ng ký th¸c, song sè l−îng kh¸ Ýt23. Ba lµ m« t¶ t×nh yªu nam n÷ song vÉn gi÷ g×n ®−îc phÈm gi¸ nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n c©u th¬ “NhiÔu lang û trô kham trï tr−íng, tÕ vò khinh hµn hoa l¹c th×” (®øng tùa cét ë hµnh lang buån rÇu, m−a nhÑ se l¹nh hoa rông ®Çy) [trong bµi NhiÔu lang], c©u th¬ “Nh−îc thÞ h÷u t×nh chÈm bÊt khèc, d¹ lai phong vò t¸ng T©y Thi.” (NÕu lµ cã t×nh víi nhau sao kh«ng khãc, ®ªm khuya m−a giã vïi dËp nµng T©y Thi) [trong bµi Khèc hoa], cã thÓ coi lµ ®Ñp nh−ng kh«ng tæn th−¬ng nh·, t×nh nång ý th¾m. Hµn èc kh«ng giái trong viÖc nhê hoµn c¶nh trî gióp, mµ dïng ngßi bót hµm sóc m« t¶ t©m t×nh khuª c¸c. Ch¼ng h¹n bµi DÜ l−¬ng d−íi ®©y: BÝch lan can ngo¹i tó liªm thïy, Tinh s¾c b×nh phong häa chiÕt chi. B¸t xÝch long tu ph−¬ng cÈm nhôc, DÜ l−¬ng thiªn khÝ vÞ hµn th×. (Ngoµi cöa lµ lan can xanh th¾m bu«ng rñ rÌm thªu, Trong cöa lµ b×nh phong ®á t−¬i, bªn trªn vÏ h×nh bÎ hoa. - 15 -

Trªn chiÕc chiÕu lµm b»ng cá r©u rång réng 8 th−íc bµy chiÕc ®Öm gÊm, §óng vµo lóc tiÕt thu m¸t mÎ, trêi cßn ch−a l¹nh.)

Th«ng qua lan can, rÌm thªu, b×nh phong, bøc vÏ, chiÕu cá, ®Öm gÊm, t« ®Ëm kh«ng khÝ cña khuª phßng mËt thÊt, l¹i ®iÓm xuyÕt b»ng thêi tiÕt lµnh l¹nh nh−ng ch−a rÐt, kh«ng nãi ®Õn t×nh mµ t×nh tù nhiªn Èn chøa trong ®ã. Ng« Dung (? - 903) ®ç tiÕn sÜ cïng n¨m víi Hµn èc, l¹i cïng nhËm chøc Hµn L©m häc sÜ, néi dung vµ phong c¸ch th¬ ca còng cã chót gÇn gòi víi Hµn èc. Bµi th¬ T×nh cã c©u: “Y y m¹ch m¹ch l−ìng nh− hµ? TÕ tù khinh ti diÓu tù ba. NguyÖt bÊt tr−êng viªn hoa dÞ l¹c, nhÊt sinh trï tr−íng vÞ y ®a” (L−u luyÕn chøa chan, t×nh c¶m cña hai bªn lµ nh− thÕ nµo? MÞn mµng nh− t¬ máng mÒm m¹i nh− sãng n−íc. Tr¨ng kh«ng trßn m·i hoa dÔ rông, c¶ ®êi buån b· v× ng−êi Êy nhiÒu). M¹ch suy nghÜ kh¸ tinh tÕ, l¹i cã høng thó. §−êng Ng¹n Khiªm (? - 893?), lóc cßn trÎ häc ¤n §×nh Qu©n lµm th¬, nh−ng tõ t¸c phÈm V« ®Ò thËp thñ mµ «ng dïng thÊt ng«n tuyÖt có ®Ó viÕt vµ ®a sè luËt thi mµ nh×n, th× còng ®ång thêi m« pháng theo Lý Th−¬ng Èn. C©u th¬ “H¹ tËt bÊt thµnh song ®iÓm lÖ, ®o¹n ®a nan ®¸o cöu håi tr−êng.” (lÖ chan tõng giät ch¼ng thµnh hµng, ®ín ®au nh− ®øt chÝn khóc ruét) [trong bµi Ly loan], phong c¸ch vµ c¸ch viÕt n»m ë kho¶ng gi÷a cña ¤n §×nh Qu©n vµ Lý Th−¬ng Èn24. ¤ng v× dïng ®iÓn tinh x¶o vµ hµm sóc kÝn ®¸o nªn ®−îc D−¬ng øc, Hoµng §×nh Kiªn ®êi Tèng cho ®Õn D−¬ng ThËn ®êi Minh kh¼ng ®Þnh, nh−ng so víi Lý Th−¬ng Èn th× cßn kÐm h¬n nhiÒu. Ch¼ng h¹n nh÷ng c©u th¬ trong bµi Môc thiªn tö truyÖn: “V−¬ng MÉu thanh ca Ngäc Quan bi, Dao §µi −ng h÷u t¸i lai kú. Môc V−¬ng bÊt ®¾c trïng t−¬ng kiÕn, khñng vÞ v« ®oan khèc ThÞnh C¬” (T©y V−¬ng MÉu buån b· ca nçi buån Ngäc Quan, Dao §µi nªn cã kú t¸i lai. TÇn Môc V−¬ng kh«ng ®−îc gÆp l¹i, e lµ v« cí khãc ThÞnh C¬), hiÓn nhiªn lµ chÞu ¶nh h−ëng bµi Dao §µi cña Lý Th−¬ng Èn, song vÒ ph−¬ng diÖn thi vÞ s©u xa th× cßn kÐm dµi dµi. §¹i thÓ mµ nãi, lo¹i ®Ò tµi m« t¶ t×nh yªu nam n÷, ®Õn c¸c nhµ th¬ Hµn èc, Ng« Dung, §−êng Ng¹n Khiªm v.v ®· sa sót h¬n Lý Th−¬ng Èn, ¤n §×nh Qu©n cña giai ®o¹n tr−íc, song thêi kú Ngò ®¹i sau hä, t©m t×nh khuª c¸c cña sÜ ®¹i phu chñ yÕu nhê tõ ®Ó biÓu hiÖn, th¬ ngò thÊt ng«n ®Ò tµi cïng lo¹i, th× bÊt kÓ nh×n tõ sè l−îng vµ chÊt l−îng, ®Òu b−íc vµo suy tho¸i mét c¸ch râ rÖt.

- 16 -

4 t©m t− cña Èn sÜ vµ phong c¸ch th¬ ca ®¹m b¹c

• T©m th¸i tr¸nh ®êi vµ t©m t×nh ®¹m b¹c, c¶nh giíi ®¹m b¹c cña c¸c nhµ th¬ Lôc Quy M«ng, B× NhËt H−u, T− Kh«ng §å v.v B¾t ®Çu tõ cuèi niªn hiÖu Hµm Th«ng, v−¬ng triÒu nhµ §−êng b−íc vµo giai ®o¹n ®éng lo¹n. V¨n nh©n trªn sÜ ®å kh«ng chØ cµng khã cã thµnh c«ng so víi tr−íc, mµ cßn th−êng lo ©u vÒ tÝnh m¹ng. “Tßng thö ®−¬ng ca duy thèng Èm, bÊt tu kinh thÕ vÞ nhµn nh©n” (Tõ ®©y nªn ca h¸t uèng r−îu say s−a, kh«ng nªn lo l¾ng giøp ®êi mµ nªn lµm «ng nhµn.) [T− Kh«ng §å: H÷u c¶m nhÞ thñ, bµi 2]. Hoµn c¶nh gian hiÓm, mét sè ng−êi ®· xem nhÑ c«ng danh. B×nh an nhµn t¶n, suèt ngµy vui víi c¶nh khãi táa m©y bay, ®· trë thµnh môc tiªu theo ®uæi trong cuéc sèng. VÒ tinh thÇn th× cè g¾ng hÕt møc kh«ng chÞu sù quÊy nhiÔu cña ngo¹i giíi, tÊt c¶ döng d−ng cho qua, nç lùc gi÷ g×n sù nhµn nh· tù do vµ ®iÒm tÜnh trong lßng. Th¬ ca cña Lôc Quy M«ng, B× NhËt H−u, T− Kh«ng §å v.v ®· thÓ hiÖn mét c¸ch næi bËt t©m th¸i l¸nh ®êi vµ t©m t− ®¹m b¹c ®ã. Lôc Quy M«ng (? - 882), B× NhËt H−u (834? - 883?), hai nhµ th¬ gäi chung lµ B× Lôc25. Lôc Quy M«ng th«ng kinh ®iÓn Nho gia nh− Xu©n thu v.v, tù x−ng lµ cã “trÝ qu©n thuËt” (ph−¬ng ph¸p gióp vua trë thµnh minh qu©n), “ho¹t quèc ph−¬ng” (ph−¬ng c¸ch lµm cho quèc gia h−ng thÞnh) [Th«n d¹ nhÞ thiªn], nh−ng l¹i cho r»ng “mÖnh ký thêi t−¬ng bèi, tµi phi thÕ së dung” (mÖnh ®· tr¸i ng−îc víi thêi, tµi ch¼ng ®−îc ®êi dung n¹p) [Tù häa thø tiÒn vËn], vÉn lµ lùa chän con ®−êng tho¸i Èn. T©n §−êng th− - Èn dËt truyÖn nãi Lôc Quy M«ng: “kh«ng thÝch giao du víi thÕ tôc, tuy lµm cöa nh−ng kh«ng chÞu b−íc ra ngoµi. Kh«ng c−ìi ngùa, lªn thuyÒn tr¶i chiÕu ngåi, ®em theo s¸ch, bÕp trµ, gi−êng bót, ®å c©u ®Õn. Ng−êi ®−¬ng thêi gäi «ng lµ Giang hå t¶n nh©n (ng−êi rong ch¬i chèn giang hå), hoÆc gäi lµ Thiªn tïy tö («ng tïy trêi), Phñ Lý tiªn sinh.” T¸c phÈm Giang Hå t¶n nh©n ca truyÖn cña «ng tù nãi r»ng: “t¶n nh©n lµ ng−êi sinh ra ®−îc nhµn t¶n. T©m nhµn, ý nhµn, th©n x¸c nhµn, tinh thÇn nhµn. §· kh«ng bÞ bã buéc h¹n chÕ, th× lµ ng−êi d©n qu¸i - 17 -

l¹ ®−¬ng thêi”. Cã thÓ thÊy, «ng tù øng xö víi cuéc sèng b»ng nhµn t¶n ®¹m b¹c, nç lùc tù do trong tù nhiªn, kh«ng c©u thóc, tr¶i qua cuéc sèng tù ®¾c víi l¹c thó cña m×nh. Th¬ «ng hiÖn cßn 600 bµi, ®¹i bé phËn lµ nh÷ng t¸c phÈm nhµn t¶n Èn dËt. B× NhËt H−u vèn t«n sïng Nho häc, rÊt cã t©m dông thÕ, vÒ ph−¬ng diÖn lý luËn th¬ ca, tõng cã thuyÕt “phóng dô mü thÝch” tùa nh− B¹ch C− DÞ. T¸c phÈm ChÝnh Nh¹c phñ thËp thiªn cña «ng nh×n th¼ng vµo hiÖn thùc, cã khen cã chª. Danh thiªn T−îng Èu th¸n m« t¶ bµ l·o n«ng d©n kÕt qu¶ thu ho¹ch c¶ n¨m bÞ bän tham quan « l¹i bãc lét s¹ch, ®µnh ph¶i nhÆt thãc r¬i cho ®ì ®ãi lßng, cã thÓ khiÕn ng−êi ta liªn t−ëng ®Õn nh÷ng t¸c phÈm nh− M¹i th¸n «ng v.v cña B¹ch C− DÞ. Nh÷ng ®Ò tµi nµy kh«ng ®Õn 1/10 trong h¬n 400 bµi th¬ hiÖn cßn cña «ng. Tùa hå còng y nh− B¹ch C− DÞ viÕt Nh¹c phñ thi trong lóc muèn thi hµnh “kiªm tÕ chi chÝ” (chÝ gióp ®êi gióp n−íc), sau ®ã l¹i nh− nhau viÕt nhiÒu th¬ nhµn thÝch. B× NhËt H−u tham gia m¹c phñ T« Ch©u vµo n¨m thø m−êi niªn hiÖu Hµm Th«ng, kÕt b¹n víi Lôc Quang M«ng Èn c− n¬i ®ã, s¸ng t¸c th¬ b¾t ®Çu biÕn ®æi. Hai ng−êi th−êng uèng r−îu lµm th¬ x−íng häa, ®Ò vÞnh c¶nh vËt, viÕt h¬n 600 bµi th¬, biªn so¹n thµnh Tïng l¨ng x−íng häa tËp. T¹i thi ®µn cuèi ®êi §−êng h×nh thµnh riªng mét thi ph¸i gäi lµ Giang hå Èn dËt. §iÒu mµ hai thi nh©n B× NhËt H−u vµ L−u Quy M«ng m« t¶ lµ høng thó nhµn dËt t−¬ng ®èi gÇn víi thÕ tôc cña v¨n nh©n thêi Trung §−êng trë vÒ sau, cã thµnh phÇn du hý cëi më tù nhiªn26. So víi thi nh©n ®êi tr−íc, th× thiÕu sù suy nghÜ nghiªm tóc ®èi víi x· héi nh©n sinh cña §µo Uyªn Minh, còng thiÕu sù thiÒn ngé (bõng tØnh) vµ c¶m thô s©u s¾c vÒ vÎ ®Ñp tù nhiªn cña V−¬ng Duy. So víi c¸c thi nh©n thêi V·n §−êng, th× B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng vµ nh÷ng ng−êi häc theo Gi¶ §¶o, Diªu Hîp t−¬ng ®èi gÇn nhau mét chót; nh−ng néi dung thÓ hiÖn trong th¬ cña B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng lµ t©m t×nh “vËt ngo¹i nhÊt dÜ t¶n” (c¸i ngoµi sù vËt ®Òu cho lµ nhµn) [Giang Hå t¶n nh©n ca], thi c¶nh nhµn nh· tù do; nh÷ng ng−êi häc theo Gi¶ §¶o, Diªu Hîp th× mang t©m t− buån rÇu bÊt ®¾c ý, phÇn nhiÒu m« t¶ c¶nh hoang v¾ng l¹nh lÏo, qu¶ thùc cã sù khu biÖt. Cßn nh− vÒ mÆt nghÖ thuËt, thi ph¸i Diªu Hîp, Gi¶ §¶o nç lùc lµm cho th¬ ngò ng«n luËt thi chØnh tÒ quy ph¹m; cßn B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng th× khoe khoang b¶n lÜnh ®æi míi cña m×nh27, cµng lµ sù kh¸c nhau ®Çy thó vÞ. - 18 -

B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng x−íng häa, cïng víi sù thê ¬ thÕ sù, th× ®Æc biÖt chó ý cuéc sèng cña c¸ nh©n, phÇn nhiÒu tãm lÊy khÝ cô, c¶nh vËt, nh©n sù hµng ngµy vµ bªn m×nh lµm thi liÖu. C¸c bµi Ng− cô thi, TiÒu nh©n thËp vÞnh, Töu trung thËp vÞnh, Thiªm töu trung lôc vÞnh, Trµ cô thËp vÞnh v.v x−íng häa bµi nä nèi bµi kia, kh«ng thÓ kh«ng lµ c¸c sù vËt lÎ tÎ, c¸c sù viÖc vôn vÆt vµ c¸c thó nhµn t¶n nh− r−îu, trµ, c©u c¸, th−ëng hoa, ch¬i ®¸ v.v, hai ng−êi l¹i tranh nhau h¬n thua, khoe hay ®Êu khÐo. D−íi c¸c ®Ò môc nµy, lµm hµng mÊy chôc bµi th¬, ®Òu lµ nh÷ng ý vÞ t−¬ng tù, kh«ng tr¸nh khái võa r−êm rµ võa ®¬n ®iÖu, thËm chÝ ®−a l¹i cho ng−êi ta c¶m gi¸c trèng rçng v« vÞ. Tr¸i l¹i mét sè bµi th¬ nhá tùa hå kh«ng cã ý nghÜa lín lao, song viÕt t−¬ng ®èi cã ý vÞ. Ch¼ng h¹n bµi th¬ x−íng häa Xu©n tÞch töu tinh, bµi nguyªn x−íng cña B× NhËt H−u m« t¶ sau khi say r−îu tØnh dËy nh×n thÊy nÕn ®á lôi tµn, gièng nh− chiÕc cµnh san h«, tõ bÇu kh«ng khÝ ®Õn c¶nh t−îng ®Òu rÊt tuyÖt vêi28, cßn bµi th¬ häa cña Lôc Quy M«ng l¹i më ra côc diÖn míi: Kû niªn v« sù bµng giang hå, Tóy ®¶o Hoµng C«ng cùu töu l−. Gi¸c hËu bÊt tri minh nguyÖt th−íng, M·n th©n hoa ¶nh thiÕn nh©n phï. * (MÊy n¨m nay ta kh«ng cã viÖc g× lµm nªn phiªu b¹t giang hå, Th−êng say l¨n quay t¹i qu¸n r−îu x−a cña Hoµng C«ng. TØnh r−îu míi biÕt vÇng tr¨ng v»ng vÆc ®· lªn gi÷a trêi, D−íi ¸nh tr¨ng bãng hoa ®Çy ng−êi, ra vÒ ph¶i nhê ng−êi n©ng ®ì).

Kh«ng m« t¶ c¸c vËt nh− nÕn ®á v.v, kh«ng bÞ th¬ nguyªn x−íng bã buéc, th¼ng th¾n tù dïng giäng v¨n nhµn nh· phãng tóng tù nhiªn ®Ó m« t¶ t©m t×nh vµ phong ®é hµo phãng kho¸ng ®¹t cëi më tho¶i m¸i cña thi nh©n. Trong c¶nh ngé “v« sù bµng giang hå”, suy ra vÎ say an nhiªn tù t¹i “m·n th©n hoa ¶nh thiÕn nh©n phï”, biÓu hiÖn ®Õn møc ch©n thËt h×nh t−îng “giang hå t¶n nh©n” mang s¾c th¸i thÕ tôc cña thi nh©n. §· cã ý vÞ hµm sóc, l¹i cã t×nh ®iÖu riªng trong viÖc m« t¶ cuéc sèng nhµn t¶n tù do hµng ngµy cña thi ph¸i B× NhËt H−u, Lôc Quy M«ng.

*

Bµi nµy cã nhan ®Ò Häa TËp Mü xu©n tÞch töu tØnh, TËp Mü lµ tªn tù cña B× NhËt H−u. - 19 -

T− Kh«ng §å (837 - 908), thêi ®¹i mµ «ng sèng muén h¬n mét chót so víi B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng29, mÊy bËn ph¶i tr¶i qua gian nguy cña ®éng lo¹n, sù ra ®êi cña t− t−ëng l¸nh ®êi cña «ng lµ cã mèi quan hÖ rÊt trùc tiÕp víi chiÕn tranh lo¹n l¹c. “Gia s¬n lao l¹c chiÕn trÇn t©y, sÊt m· th©u quy lé dÜ mª.” (Gia ®×nh xãm th«n r¬i vµo c¶nh chiÕn tranh ë phÝa t©y, mét m×nh mét ngùa lÐn lót trë vÒ nh−ng ®−êng ®· quªn.) [§inh Mïi tuÕ quy V−¬ng Quan cèc], “Lo¹n lai dÜ thÊt canh tang kÕ, bÖnh hËu h−u lu©n tÕ ho¹t t©m.” (ChiÕn tranh lo¹n l¹c x¶y ra ®· lµm mÊt kÕ sinh nhai, sau khi bÞ bÖnh ®µnh th«i kh«ng bµn ®Õn hoµi b·o cøu ®êi gióp n−íc.) [§inh TÞ trïng d−¬ng]. Trong chiÕn lo¹n muèn trèn vÒ quª, tuy ý thøc ®−îc vÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm cøu ®êi gióp n−íc cña sÜ ®¹i phu, nh−ng vÉn ph¶i Èn c−, t− t−ëng tr¸nh lo¹n gi÷ m×nh cña «ng lµ rÊt râ rµng. §Ó cã ®−îc sù yªn tÜnh trong t©m tr¹ng khi vÒ Èn c−, T− Kh«ng §å cßn tiÕn mét b−íc triÖt tiªu thÞ phi vµ bÊt b×nh trong lßng: “H÷u thÞ h÷u phi hoµn h÷u lù, v« t©m v« tÝch diÖc v« xai. BÊt b×nh tiÖn kÝch phong ba hiÓm, m¹c h−íng an th× nÉm häa thai.” (Cã thÞ phi th× cßn cã lo l¾ng, v« t©m v« t− th× ch¼ng cßn g× ph¶i ngê vùc. BÊt b×nh th× sÏ næi sãng giã hiÓm nguy, ch¼ng h−íng tíi yªn æn th× sÏ tÝch tô mÇm tai häa.) [Cuång ®Ò thËp b¸t thñ, bµi 16], tù khuyªn tù r¨n gièng nh− vËy, l¹i xuÊt hiÖn n÷a trong th¬. ¤ng kh«ng thÓ khoe khoang mét c¸ch ý vÞ say s−a c¸i thó Èn dËt ng− tiÒu gièng nh− B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng ®−îc. TËn m¾t chøng kiÕn thêi thÕ gian nan, vËy mµ chØ lo gi÷ th©n m×nh, t©m t− l¸nh ®êi cña «ng chøa ®ùng nçi buån b· nång ®Ëm, thi c¶nh th«ng th−êng kh¸ l¹nh lÏo thª l−¬ng. Ch¼ng h¹n bµi Trïng d−¬ng trë vò: “Trïng d−¬ng trë vò ®éc hµm b«i, di ®¾c s¬n gia cóc vÞ khai. Do th¾ng ®¨ng cao nhµn väng ®o¹n, c« yªn tµn chiÕu m· t− håi.”. (M−a tiÕt trïng d−¬ng mét m×nh ngåi uèng r−îu, chuyÓn ®−îc nhµ nh−ng hoa cóc l¹i ch−a në. Nh− thÕ vÉn cßn h¬n lµ ®¨ng cao thÉn thê tr«ng ngãng nh−ng ch¼ng thÊy tin nhµ, chØ thÊy ®ôn khãi xa xa le lãi ¸nh n¾ng chiÒu vµ tiÕng ngùa hý nh− muèn giôc gi· trë vÒ), kh«ng muèn lªn cao nh×n c¶nh t−îng lo¹n ly suy b¹i. Do sù l¹nh lÏo cña thêi tiÕt mµ suy ra sù thª l−¬ng trong lßng, t¹o nªn thi c¶nh l¹nh v¾ng nh¹t nhßa. T− Kh«ng §å lµ nhµ phª b×nh th¬ thêi V·n §−êng, nhÊn m¹nh “vËn ngo¹i chi trÝ” (ý vÞ hµm sóc ngoµi lêi), “vÞ ngo¹i chi chØ” (t«n chØ môc ®Ých s©u xa ë ngoµi lêi). [D÷ Lý Sinh luËn thi th−]. XÐt s¸ng t¸c cña «ng, th× ý vÞ hµm sóc mµ «ng theo ®uæi, còng th−êng th−êng lµ ®¹m - 20 -

b¹c thanh nh·. Nh÷ng c©u th¬ ®−îc «ng nªu ra ®Ó tù khoe, ch¼ng h¹n: “Th¶o nén x©m sa ®o¶n, b¨ng khinh tr−íc vò tiªu.” (Cá non mäc ®Çy trªn b·i c¸t nhá, b¨ng máng tan ch¶y cïng víi n−íc m−a.) [trong bµi T¶o xu©n], “Nh©n gia hµn thùc nguyÖt, hoa ¶nh ngä thêi thiªn.” (Mäi nhµ ®ang ng¾m tr¨ng hµn thùc, bãng hoa im ¾ng gi÷a trêi ®ªm) [tµn có], “Kú thanh hoa viÖn bÕ, phan ¶nh th¹ch ®µn cao.” (TiÕng qu©n cê l¸ch c¸ch kªu trong ®ªm thanh v¾ng, cöa v−ên hoa im Øm ®ãng; bãng cê phan in râ trªn th¹ch ®µn sõng s÷ng.) [tµn có], “C« d− tr× ngÊn xu©n tr−íng m·n, tiÓu lan hoa vËn ngä t×nh s¬.” (NgÊn n−íc trong ao in trªn gi¶ s¬n lÎ loi, n−íc xu©n d©ng ®Çy; trªn lan can nhá nh¾n hoa th¾m në, ®Çu giê ngä trêi xu©n trong trÎo.) [trong bµi Quy V−¬ng Quan cèc thø niªn t¸c] v.v30, ý vÞ s©u xa cã ®−îc ®Òu nghiªng vÒ thanh v¾ng, cã thÓ thÊy thi c¶nh ®¹m b¹c cña T− Kh«ng §å nãi chung lµ cã mét chót c« ®¬n l¹nh lÏo, tuyÖt ®èi kh«ng cã sù kho¸ng ®¹t tù nhiªn cña B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng.

5 c¶m gi¸c lo¹n ly vµ phóng dô thêi thÕ

• TrÞnh Cèc • Vi Trang • La Èn Thi nh©n cuèi ®êi §−êng, sèng trong thêi ®¹i tèi t¨m ®éng lo¹n, ®Òu cã sù quan t©m ®èi víi tai häa cña x· héi vµ nçi khæ cña d©n sinh. C¸c bµi VÞnh ®iÒn gia cña NhiÕp Di Trung, S¬n trung qu¶ phô vµ Lo¹n hËu phïng th«n tÈu cña §ç Tu©n H¹c v.v, ®· ph¶n ¸nh nçi khæ cña d©n vµ ®êi lo¹n cµng ®au buån s©u s¾c h¬n. Nh−ng xÐt t×nh h×nh chung cña s¸ng t¸c th¬ ca thêi ®ã, th× néi dung nµy vÉn ch−a thÓ ë ®Þa vÞ chñ yÕu. Trong c¸c nhµ th¬ næi tiÕng, chØ cã TrÞnh Cèc, Vi Trang, La Èn v.v sèng ®Õn ®Çu thêi Ngò ®¹i, tr¶i qua kiÕp n¹n gi÷a lóc chuyÓn ®æi triÒu ®¹i míi cã sù ph¶n ¸nh t−¬ng ®èi nhiÒu vÒ lo¹n l¹c chÕt chãc cña thêi ®¹i. TrÞnh Cèc (815? - 910?)31, tuæi cßn trÎ ®· gÆp ph¶i chiÕn tranh lo¹n l¹c, tõng ch¹y trèn vµo Ba Thôc, ë l¹i Vu HiÖp kh¸ l©u, råi l¹i chuyÓn ®Õn c− ngô ë vïng Kinh Së Ng« ViÖt. “ThËp niªn ngò niªn kú lé trung, thiªn lý v¹n lý t©y phôc ®«ng” (M−êi n¨m råi l¹i n¨m n¨m lu«n ph¶i ®øng ë gi÷a ng· ba ®−êng, - 21 -

ngµn dÆm v¹n dÆm phiªu b¹t hÕt phÝa t©y l¹i phÝa ®«ng) [bµi QuyÖn kh¸ch]. Sau khi lµm quan, trong lóc c¸c thÕ lùc phiªn trÊn ®Êu ®¸ nhau tr−íc khi v−¬ng triÒu nhµ §−êng s¾p bÞ diÖt vong, «ng l¹i nhiÒu lÇn ph¶i “b«n tÈu kinh hån” (trèn ch¹y kinh sî). TrÞnh Cèc hiÖn cßn h¬n 300 bµi th¬, cã gÇn 100 bµi m« t¶ trèn ch¹y di chuyÓn, ®Ò cËp ®Õn thêi cuéc. Ch¼ng h¹n nh÷ng c©u th¬: “Kinh Ch©u vÞ gi¶i vi, tiÓu huyÖn kÕt mao tõ.” (Kinh Ch©u ch−a gi¶i ®−îc v©y, huyÖn nhá nhµ cöa ph¶i lîp m¸i l¸), “TruyÒn v¨n thï bÊt ®Þnh, loan lé kû thêi hoµn.” (Tin tøc truyÒn ®Õn rÊt bÊt æn, xe loan bao giê míi trë vÒ ®−îc.) [HiÖp trung ngô chØ nhÞ thñ], ®Ò cËp ®Õn viÖc qu©n ®éi cña TÇn T«ng QuyÒn tr−êng kú v©y h·m Kinh Ch©u trong nh÷ng n¨m Quang Kh¶i, Hy T«ng nh©n bÞ bän phiªn trÊn uy hiÕp ph¶i ch¹y trèn v.v. “ThËp khÈu phiªu linh do ký thùc, L−ìng Xuyªn tiªu tøc vÞ h−u binh.” (M−êi ng−êi phiªu t¸n vÉn cßn ¨n göi ë nhê, tin tøc ë L−ìng Xuyªn vÉn ch−a ngõng chiÕn sù.) [bµi Phiªu b¹c], m« t¶ ng−êi nhµ phiªu t¸n trong mèi liªn hÖ víi chiÕn lo¹n ë L−ìng Xuyªn, v¹ch trÇn viÖc ®Êt n−íc kh«ng mét ngµy yªn æn, d©n kh«ng ®−îc sèng yªn vui. “Pháng l©n ®a chØ trñng, vÊn lé b¸n di nguyªn.” (Th¨m hái hµng xãm phÇn nhiÒu chØ tay ra nÊm mé, hái ®−êng th× mét nöa ®· di chuyÓn ra ngoµi ®ång.) [Pháng d× huynh VÞ KhÈu biÖt thù], khiÕn ng−êi ta ph¶i nghÜ ®Õn c¶nh t−îng bi th¶m ®au th−¬ng sau chiÕn lo¹n mé míi san s¸t, l¨ng cò biÕn thiªn. TrÞnh Cèc ngoµi c¸c t¸c phÈm cã néi dung trèn ch¹y, th¨m l¹i chèn x−a, ph¶n ¸nh thêi lo¹n ra, th× th¬ tèng biÖt hoµi h÷u cña «ng còng phÇn nhiÒu ®Ò cËp ®Õn lo¹n ly. Bµi Cöu bÊt ®¾c Tr−¬ng KiÒu tiªu tøc: “Thiªn m¹t khø tr×nh c«, duyªn Hoµi phôc h−íng Ng«. Lo¹n ly hµ xø thËm, an æn ®¸o gia v«? Thô tËn v©n thïy d·, t−êng hy nguyÖt m·n hå. Th−¬ng t©m nhiÔu th«n l¹c, øng thiÓu cùu canh phu.” (Cuèi trêi c« ®¬n ®i vÒ, men theo s«ng Hoµi råi l¹i sang ®Êt Ng«. Lo¹n ly n¬i nµo tÖ h¬n, yªn æn cã ®Õn víi nhµ m×nh hay kh«ng? C©y cèi ch¼ng cßn m©y sµ xuèng tËn c¸nh ®ång, cét buåm trèng v¾ng tr¨ng s¸ng chiÕu kh¾p mÆt hå. Lßng ®au vÊn v−¬ng quanh th«n xãm, ®¸p l¹i chØ cßn mét Ýt ng−êi cµy cÊy tr−íc kia.) T©m t×nh bËn lßng víi b¹n bÌ vµ xóc c¶m thêi cuéc hßa lÉn víi nhau, uyÓn chuyÓn tha thiÕt, rÊt tiªu biÓu cho phong c¸ch th¬ ca cña TrÞnh Cèc. §ång thêi nh©n lo¹n ly mµ nhí b¹n, trong th¬ l¹i cã khÝ vÞ buån b· thª l−¬ng.

- 22 -

Vi Trang (836? - 910?) 32, n¨m ®Çu niªn hiÖu Qu¶ng Minh, øng cö t¹i Trµng An ®óng vµo lóc qu©n Hoµng Sµo ®¸nh chiÕm Kinh thµnh. Sau ®ã viÕt bµi th¬ dµi TÇn phô ng©m33, m−în lêi cña mét ng−êi phô n÷ n−¬ng nhê bé h¹ cña Hoµng Sµo, tù thuËt c¶nh lo¹n ly. Tuy cã sù b«i nhä qu©n khëi nghÜa n«ng d©n, nh−ng mét lo¹t tù thuËt vµ m« t¶ gièng nh− “néi khè thiªu vi cÈm tó h«i, thiªn nhai ®¹p tËn c«ng khanh cèt” (kho trong löa ch¸y gÊm vãc thµnh tro, kh¾p n¬i dÉm ®¹p lªn x−¬ng cèt cña c«ng khanh) v.v, vÉn lµ ph¶n ¸nh t−¬ng ®èi ch©n thùc bé mÆt lÞch sö ®−¬ng thêi. Th¬ tr÷ t×nh cña Vi Trang, t¸c phÈm c¶m th−¬ng thêi thÕ còng chiÕm tû lÖ rÊt lín. BiÓu hiÖn vÒ chÕt chãc lo¹n l¹c cña thêi ®¹i vµ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi cô thÓ h¬n so víi TrÞnh Cèc. Ch¼ng h¹n bµi BiÖn ®ª hµnh: “Dôc th−íng Tïy ®ª cö bé tr×, c¸ch v©n phong to¹i khiÕu phi th×. Tµi v¨n ph¸ lç t−¬ng h÷u m·, hùu ®¹o chinh Liªu t¸i xuÊt s−. Triªu kiÕn t©y lai vi qu¸ kh¸ch, mé khan ®«ng khø t¸c phï thi. Lôc d−¬ng thiªn lý v« phi ®iÓu, nhËt l¹c kh«ng ®Çu cùu ®iÕm ki (c¬).” (Muèn trÌo lªn con ®ª nhµ Tïy nh−ng cÊt b−íc chËm ch¹p, khãi löa c¸ch m©y ch¼ng ph¶i lóc. Míi nghe tin ph¸ ®−îc giÆc s¾p ng−ng chiÕn sù, l¹i nãi ph¶i xuÊt chinh ®i ®¸nh qu©n Liªu. S¸ng nh×n thÊy ng−êi kh¸ch tõ phÝa t©y ®Õn, chiÒu nh×n thÊy ng−êi ®ã tõ phÝa ®«ng vÒ lµ c¸i x¸c chÕt tr«i. LiÔu xanh ngµn dÆm kh«ng mét bãng chim bay, mÆt trêi lÆn l¹i lao ®Çu vµo qu¸n cò), tuy d−êng nh− mang mét chót ý vÞ hoµi cæ, nh−ng thùc th× miªu t¶ löa khãi ngót trêi, mét bøc tranh hiÖn thùc tµn ph¸ th−¬ng vong. L¹i nh− bµi V¨n t¸i h¹nh L−¬ng D−¬ng: “Tµi hû Trung nguyªn tøc chiÕn bÒ, hùu v¨n thiªn tö h¹nh Ba Tª.” (Võa vui mõng Trung nguyªn ngõng tiÕng trèng trËn, l¹i nghe thiªn tö l¸nh n¹n ®Õn Ba Thôc), m« t¶ tiÕng trèng trËn võa míi døt, song v× næ ra cuéc chiÕn tranh míi, nªn hoµng ®Õ l¹i ph¶i ch¹y trèn. Nh×n th¼ng vµo chiÕn tranh lo¹n l¹c kh«ng ngõng nghØ ®ã, trong bµi MÉn canh gi¶, Vi Trang nãi cµng thèng thiÕt h¬n: “Hµ ®¹i hµ v−¬ng bÊt chiÕn tranh, tËn tßng ly lo¹n kiÕn thanh b×nh. Nh− kim béc cèt ®a vu thæ, do ®iÓm h−¬ng binh t¸c nhung binh.” (Thêi nµo vua nµo kh«ng cã chiÕn tranh, hÕt c¶nh lo¹n ly nh×n thÊy c¶nh thanh b×nh. Nh− nay x−¬ng ph¬i ®Çy ®ång néi, vËy mµ cßn b¾t c¶ h−¬ng binh ph¶i tßng qu©n ®i chinh chiÕn ngoµi trËn tiÒn). Vi Trang tr−íc gÆp ®¹i khëi nghÜa n«ng d©n Hoµng Sµo, sau l¹i gÆp c¶nh thÕ lùc qu©n phiÖt hçn chiÕn, kh«ng ®−îc thÊy ®êi thanh b×nh, chØ thÊy x−¬ng kh« ph¬i ngoµi ®ång. Bµi th¬ th«ng qua th−¬ng xãt nh÷ng ng−êi bÞ ®i lÝnh, béc lé - 23 -

sù ®au lßng ®èi víi c¶ thêi ®¹i. Em Vi Trang lµ Vi UÈn nãi «ng “l−u ly phiªu b¹t, t©m môc ®Ó c¶ vµo viÖc thÓ hiÖn t×nh c¶m, th¬ «ng lµ lêi nhí x−a cña Tö Kú, lµ lÏ th−¬ng thêi cña V−¬ng X¸n. Khi th× lo l¾ng biÖt ly, lóc l¹i dËy nçi u buån.” [Ho·n Hoa tËp tù]. Do cã th©n thÕ vµ hoµi b·o phiÒn muén ®ã, th¬ Vi Trang cã thÓ trong th«ng tôc b×nh dÞ thÊy c¶m kh¸i th©m trÇm, nh÷ng t¸c phÈm b×nh th−êng hêi hît ®−¬ng thêi kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc. Kh¸c víi TrÞnh Cèc vµ Vi Trang nghiªng vÒ th−¬ng c¶m ®èi víi thêi cuéc, La Èn (833 - 904) 34, trong x· héi V·n §−êng, do nhiÒu lÇn vÊp v¸p, nuèi tiÕc tµi n¨ng kh«ng gÆp thêi, nªn kh«ng tr¸nh khái nghiªng vÒ phÉn khÝch; th¬ «ng phÇn nhiÒu lµ nh÷ng t¸c phÈm th«ng tôc th¼ng th¾n, phóng dô song còng ph¶n ¸nh sù tèi t¨m vµ ®éng lo¹n cña x· héi. Ch¼ng h¹n bµi Hoµng Hµ: “M¹c b¶ A giao h−íng thö khuynh, thö trung thiªn ý cè nan minh. Gi¶i th«ng Ng©n H¸n −ng tu khóc, tµi xuÊt C«n L«n tiÖn bÊt thanh. Cao Tæ thÖ c«ng y ®íi tiÓu, tiªn nh©n chiÕm ®Èu kh¸ch sµ khinh. Tam thiªn niªn hËu tri thïy t¹i, hµ tÊt lao qu©n b¸o th¸i b×nh!” (§õng ®æ A giao hãa ®ôc thµnh trong vµo s«ng Hoµng Hµ; sù ®ôc ngÇu cña nã ®óng lµ ý trêi ai mµ biÕt râ ®−îc. Nã d−êng nh− biÕt muèn th«ng lªn Ng©n Hµ th× ph¶i uèn khóc; nã tõ nói C«n L«n ch¶y ra th× ®ôc chø lµm sao trong. Vua H¸n Cao Tæ L−u Bang thÒ víi c«ng thÇn r»ng hä sÏ m·i m·i ë t−íc vÞ cao; cã träng thÇn viÖn dÉn r»ng bÌ cña ng−êi kh¸ch tù m×nh cã thÓ l−ít nhÑ lªn thiªn ®×nh. Ba ngµn n¨m n−íc míi trong mét lÇn, khi ®ã ai cßn sèng trªn ®êi; ch¾c g× ®· lµm phiÒn anh ®Õn b¸o c¶nh th¸i b×nh!) M−în nãi bãng nãi giã s«ng Hoµng Hµ ®Ó thÊy thêi thÕ « träc hçn lo¹n, th¸i b×nh v« väng. V× nhiÒu phóng thÝch mµ Ýt «n hßa ®«n hËu, th¬ La Èn h¬i ngê lµ th« s¬. TuyÖt có cña «ng vÒ ý vÞ khÝ ®é l¹i h¬i kÐm luËt thi, nh−ng phóng thÝch l¹i s¾c nhän h¬n. Ch¼ng h¹n bµi §Õ h¹nh Thôc35: “M· Ng«i s¬n s¾c thóy y y, hùu kiÕn loan d− h¹nh Thôc quy. TuyÒn h¹ A Man −ng h÷u ng÷, gi¸ håi h−u c¸nh o¸n D−¬ng Phi.” (S¾c nói ë M· Ng«i xanh biªng biÕc, l¹i thÊy xe loan l¸nh n¹n vÒ Thôc. D−íi suèi vµng A Man nªn cã lêi, tõ nay th«i ®õng o¸n D−¬ng Phi n÷a.) m−în ®Ó gét röa cho D−¬ng Quý Phi, trµo phóng s©u cay, ®ång thêi ph¶n ¸nh sù kiÖn lÞch sö §−êng Hy T«ng, d−íi sù c«ng kÝch cña qu©n khëi nghÜa Hoµng Sµo, trèn ch¹y vµo ®Êt Thôc. Thµnh tùu cña c¸c t¸c phÈm th−¬ng thêi phóng thÕ cuèi ®êi §−êng kh«ng ®−îc coi lµ næi bËt, ®èi chiÕu víi t×nh h×nh x· héi cùc kú ®éng lo¹n, th× - 24 -

viÖc ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña th¬ ca thêi ®ã lµ kh«ng ®ñ. C¸c nhµ th¬ mang t©m lý l¸nh ®êi, truy cÇu t©m t×nh vµ c¶nh giíi l·nh ®¹m, cè nhiªn lµ ph¶i xa l¸nh hiÖn thùc, kh«ng muèn nh×n thÊy ®au khæ ho¹n n¹n, ngay th−¬ng thêi phóng thÕ nh− TrÞnh Cèc, Vi Trang, La Èn v.v, th«ng th−êng còng lµ xuÊt ph¸t tõ c¶nh ngé gÆp ph¶i cña sè phËn m×nh, lÊy ®éng lo¹n cña x· héi hiÖn thùc lµm bèi c¶nh biÓu hiÖn, chø kh«ng chÝnh diÖn trùc tiÕp ph¶n ¸nh x· héi nh©n sinh th¶m ®¹m. C¸c nhµ th¬ ho¶ng hèt bÊt an trong ®éng lo¹n, phiªu d¹t kh¾p n¬i, lo th©n ch−a næi. MÆc dï cã ®−îc sù yªn æn t¹m thêi, còng lµ hoÆc Èn th©n n¬i th«n cïng xãm v¾ng, hoÆc dùa vµo b¸ chñ ®Þa ph−¬ng chØ chiÕm cø ®Êt ®ai mét gãc nµo ®ã. Hä khã cã thÓ l¹i cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm x· héi vµ tinh thÇn sø mÖnh lÞch sö, còng khã mµ l¹i cã khÝ ph¸ch réng lín vµ nhiÖt t×nh chan chøa. C¶nh giíi th¬ ca th−êng th−êng kh¸ nhá hÑp n«ng c¹n, h¬n n÷a l¹i bao phñ t×nh c¶m ¶m ®¹m thª l−¬ng m¹t thÕ, biÓu hiÖn ra t©m lý ®au khæ tuyÖt väng. Bµi Tõ ©n tù ngÉu ®Ò cña TrÞnh Cèc bÞ Kim Th¸nh Th¸n gäi lµ “§−êng nh©n khÝ tËn chi t¸c” 36 (t¸c phÈm thÓ hiÖn khÝ ph¸ch ®· hÕt cña thi nh©n ®êi §−êng). Bµi Hµm Th«ng cña Vi Trang, trong lo¹n l¹c ngo¸i ®Çu nh×n l¹i tr−íc lo¹n l¹c, cùc t¶ sù xa hoa d©m dËt cña quý téc quan liªu thêi Hµm Th«ng. Liªn cuèi bµi th¬: “Nh©n ý tù tri kim nhËt sù, cÊp th«i huyÒn qu¶n tèng niªn hoa.” (T©m ý con ng−êi d−êng nh− biÕt mäi viÖc x¶y ra ngµy nay, nªn gÊp g¸p giôc gi· ®µn s¸o tÊu nh¹c tiÔn biÖt nh÷ng n¨m th¸ng t−¬i ®Ñp cña ®êi ng−êi), t©m t×nh ®au khæ kh«ng g× s¸nh næi, trong than thë vui ®i buån ®Õn, cã t©m lý m¹t thÕ ®ång t×nh víi ý trêi hoÆc sè kiÕp khã c−ìng l¹i. Bµi Trung thu d¹ bÊt kiÕn nguyÖt cña La Èn: “¢m v©n b¹c mé th−íng kh«ng h−, thö tÞch thanh quang dÜ ph¸ trõ. ChØ khñng dÞ th× khai tÕ hËu, ngäc lu©n y cùu d−ìng thiÒm thõ.” (M©y ¸m buæi chiÒu gi¨ng kh¾p bÇu trêi, ®ªm nay ¸nh s¸ng trong trÎo ®· biÕn mÊt. ChØ sî lóc kh¸c sau khi m©y mï tan ®i, vÇng tr¨ng vÉn nh− x−a d−ìng nu«i con cãc), còng lµ m−în phóng thÝch than thë trong tr¨ng cã bãng ®en cña con cãc, vÜnh viÔn kh«ng cã ®−îc ¸nh s¸ng v»ng vÆc ch©n chÝnh, cho thÊy «ng kh«ng «m Êp ¶o t−ëng ®èi víi thÕ giíi thanh b×nh. Gièng víi bµi th¬ Hoµng Hµ cña «ng kh«ng hy väng cã ngµy s«ng Hoµng Hµ trong, ®Òu dùa vµo t©m lý tõ thÊt väng ®au khæ ®Õn gÇn víi tuyÖt väng vÒ thêi ®¹i. Nçi buån kh«ng lín b»ng lßng nguéi l¹nh, thi nh©n khi ®· mÊt chót lßng tin vµ hy väng

- 25 -

cuèi cïng ®èi víi thêi ®¹i, th× c¶nh giíi th¬ ca còng khã mµ l¹i cã ®−îc sù më réng to lín, §−êng thi còng tù nhiªn bu«ng mµn khÐp l¹i. Chó thÝch: 1. Th¬ hoµi cæ vµ th¬ vÞnh sö lµ hai lo¹i th¬ cã khu biÖt nh−ng l¹i rÊt gÇn gòi. Nãi chung, th¬ hoµi cæ lµ ®em thêi gian ®Þa ®iÓm vµ sù vËt cã thÓ dÉn ®Õn t×nh c¶m nèi tiÕp lÉn nhau gi÷a x−a vµ nay h−ng ph¸t thµnh c¶m kh¸i. Cßn th¬ vÞnh sö th× kh«ng cÇn ph¶i cã sù vËt thùc tÕ lµm m«i giíi, t¸c gi¶ trùc tiÕp lÊy sù thùc lÞch sö lµm ®èi t−îng, ngÉm sù mµ ký th¸c c¶m kh¸i. Do hai lo¹i th¬ nµy ®Òu lµ vÞnh “cæ”, l¹i th−êng cã sù giao thoa, nªn ranh giíi kh«ng thËt râ rµng. 2. §ç Môc, tù Môc Chi, ng−êi V¹n Niªn, Kinh TriÖu (nay lµ thµnh phè T©y An, tØnh ThiÓm T©y). Thi ®ç tiÕn sÜ n¨m thø hai niªn hiÖu §¹i Hßa. Tõng lµm quan kh¸ l©u t¹i Giang T©y Tuyªn HÊp Quan s¸t sø phñ vµ Hoµi Nam TiÕt ®é sø phñ. Vµo n¨m Héi X−¬ng, tr−íc sau lÇn l−ît lµm Thø sö Qu¶ng Ch©u, Tr× Ch©u, Môc Ch©u. Th¸ng 8 n¨m thø hai niªn hiÖu §¹i Trung, lµm T− hu©n Viªn ngo¹i lang, Sö qu¸n Tu so¹n. Lµm quan cuèi cïng ®Õn chøc Trung th− X¸ nh©n. 3. Phµn Xuyªn thi tËp chó, Th−îng H¶i Cæ tÞch XuÊt b¶n x· xuÊt b¶n n¨m 1962, bao gåm Phµn Xuyªn thi tËp, Phµn Xuyªn thi bæ di, Phµn Xuyªn biÖt tËp, Phµn Xuyªn ngo¹i tËp, Phµn Xuyªn tËp di thu thi bæ lôc, tæng céng gåm 517 bµi th¬. Trong ®ã chØ cã Phµn Xuyªn thi tËp, 4 quyÓn tuyÖt ®¹i bé phËn lµ th¬ §ç Môc. Ngoµi ra, BiÖt tËp, Ngo¹i tËp v.v, phÇn lín ®−a c¶ t¸c phÈm cña Høa Hån, Tr−¬ng Hç v.v vµo. Theo kh¶o chøng cña ng−êi ngµy nay, bá ®i nh÷ng bµi ®−a thªm vµo, th¬ §ç Môc hiÖn cßn kho¶ng 416 bµi. [xem Ng« T¹i Kh¸nh: §ç Môc luËn c¶o, H¹ M«n §¹i häc XuÊt b¶n x·, b¶n 1990; Hå Kh¶ Tiªn: §ç Môc nghiªn cøu tïng c¶o, Nh©n d©n V¨n häc XuÊt b¶n x·, b¶n 1993]. 4. Nh− B¹c TÇn Hoµi, Giang Nam xu©n v.v. 5. §−êng héi yÕu, quyÓn 30 chÐp: “Ngµy 29 th¸ng 7 n¨m thø hai niªn hiÖu Khai Nguyªn, lÊy ng«i nhµ cò ë lµng H−ng Kh¸nh (cña HuyÒn T«ng) lµm cung H−ng Kh¸nh. ... Sau x©y lÇu ë phÝa t©y nam, phÝa t©y ®Ò lµ “Hoa ng¹c t−¬ng huy chi l©u”; phÝa nam ®Ò lµ “CÇn chÝnh vô b¶n chi l©u”. ... Ngµy 3 th¸ng Giªng n¨m thø 16, míi chuyÓn sang cung H−ng Kh¸nh nghe chÝnh sù”. TiÕt thiªn thu lµ ngµy tÕt ®−îc ®Þnh ra theo ngµy sinh cña §−êng HuyÒn T«ng. §−êng héi yÕu quyÓn 29 chÐp: “Ngµy 5 th¸ng 8 n¨m thø 17 niªn hiÖu Khai Nguyªn, T¶ thõa t−íng Nguyªn Cµn - 26 -

DiÖu, H÷u thõa t−íng Tr−¬ng DuyÖt v.v d©ng biÓu lÊy ngµy nµy lµm thiªn thu tiÕt. Lµm thµnh gi¸p lÖnh, ban bè thiªn h¹, hµm lÖnh th× bá ®i. ... Quan l¹i d©n chóng lÊy t¬ ®an thµnh tói ®ùng tiªn lé.” 6. Høa Hån, tù Dông Hèi, quª gèc ë An Lôc, An Ch©u, v× ngô c− ë §an D−¬ng, NhuËn Ch©u (nay lµ thµnh phè §an D−¬ng, tØnh Giang T«), nªn thµnh ng−êi §an D−¬ng. §ç tiÕn sÜ n¨m thø s¸u niªn hiÖu §¹i Hßa. Tõng nhËm c¸c chøc Gi¸m s¸t ngù sö, Môc Ch©u Thø sö, SÝnh Ch©u Thø sö v.v. N¨m mÊt cña «ng cã thÓ xem bµi cña La Thêi TiÕn: Høa Hån tèt niªn t¸i kh¶o biÖn - Kh¶o biÖn l¹i n¨m mÊt cña Høa Hån, in trªn Häc thuËt nguyÖt san, sè 8 n¨m 1996. 7. §êi H¸n ®æi Hµm D−¬ng thµnh Trµng An, song vÉn ë chç cò. 8. L−u Th−¬ng, n¨m sinh n¨m mÊt kh«ng râ, tù UÈn Linh, ng−êi VÊn D−¬ng (nay lµ huyÖn Ninh D−¬ng, tØnh S¬n §«ng). §ç tiÕn sÜ n¨m thø 8 niªn hiÖu §¹i Trung, lóc ®ã tãc ®· ®iÓm b¹c. Gi÷ chøc Hoa Nguyªn óy, sau chuyÓn lµm Long M«n lÖnh. 9. Hå øng L©n trong Thanh Nguyªn tù trung hý hiÖu V·n §−êng nh©n ngò ng«n cËn thÓ nhÞ thËp thñ tù - Bµi tùa cho 20 bµi th¬ vui pháng ngò ng«n cËn thÓ cña thi nh©n V·n §−êng trong chïa Thanh Nguyªn, nãi: “Gi¶ B¹ (Gi¶ §¶o), Diªu Gi¸m (Diªu Hîp) v.v qu¶ thùc míi lÊy phong c¸ch míi mÎ kú l¹ ®Ó tá râ ph¸i riªng ë th¬ ngò ng«n”. 10. Gi¶ §¶o, tù L·ng Tiªn, ng−êi U §« (nay lµ t©y nam thµnh phè B¾c Kinh). Khi cßn trÎ lµm nhµ s−. Vµo n¨m Nguyªn Hßa, ®em th¬ v¨n ®Õn yÕt kiÕn Tr−¬ng TÞch, Hµn Dò, hoµn tôc øng thÝ, nh−ng c¶ ®êi kh«ng ®ç ®¹t. Cuèi ®êi nhËm chøc Chñ b¹ huyÖn Tr−êng Giang (nay lµ phÝa t©y huyÖn Bång Khª, tØnh Tø Xuyªn), sau chuyÓn lµm T− th−¬ng Tham qu©n ë Phæ Ch©u (nay lµ huyÖn An Nh¹c, tØnh Tø Xuyªn), mÊt t¹i nhiÖm së. Th¬ hiÖn cßn kho¶ng 400 bµi. Diªu Hîp, ng−êi Ng« H−ng (nay lµ thµnh phè Hå Ch©u, tØnh ChiÕt Giang), ®ç tiÕn sÜ n¨m thø 11 niªn hiÖu Nguyªn Hßa. Tõng nhËm chøc Chñ b¹ huyÖn Vò C«ng, cuèi ®êi nhËm chøc BÝ th− thiÕu gi¸m. Th¬ hiÖn cßn kho¶ng 500 bµi. 11. Lý Gia Ng«n thèng kª trong Tr−êng Giang tËp t©n hiÖu, phô lôc Gi¶ §¶o giao h÷u kh¶o, ng−êi häc Gi¶ §¶o thêi V·n §−êng cã 22 ng−êi: M· §íi, Chu H¹, Tr−¬ng Hç, L−u §¾c Nh©n, Ph−¬ng Can, Lý TÇn, Tr−¬ng KiÒu, TrÞnh Cèc, L©m Khoan, Tr−¬ng T©n, Diªu Hîp (C¨n cø: Gi¶ §¶o, Diªu Hîp lµ quan hÖ häc tËp lÉn nhau, liÖt Diªu Hîp vµo hµng ngò nh÷ng ng−êi häc Gi¶ §¶o kh«ng thÝch hîp l¾m. - 27 -

H¬n n÷a, ng−êi häc Gi¶ §¶o th«ng th−êng kiªm häc Diªu Hîp), Cè Phi Hïng, Dô Phï, Høa §−êng, §−êng CÇu, Lý §éng, T− Kh«ng §å, Th−îng Nhan, Tµo Tïng, Vu NghiÖp, Bïi ThuyÕt, Lý Trung. Thêi V·n §−êng, Ngò ®¹i cã nh÷ng ng−êi sïng b¸i Gi¶ §¶o nh− thÇn, ch¼ng h¹n, §−êng chÝch ng«n chÐp: “Lý §éng dïng ®ång lµm t−îng Gi¶ §¶o, trong kh¨n ®éi th−êng ®eo mÊy vßng trµng h¹t niÖm PhËt Gi¶ §¶o. S¸ch QuËn Trai ®éc th− chÝ chÐp: T«n Th¹ch ®êi Nam §−êng th−êng vÏ t−îng Gi¶ §¶o, treo ë v¸ch nhµ, sím tèi thê «ng. 12. Hai bµi th¬ nµy ®Òu lµ ngò ng«n luËt thi, ë ®©y chØ c¾t lÊy 4 c©u ®Çu. 13. Liªn th¬ “thu phong xuy VÞ Thñy” lµ hµm liªn (liªn thø hai) trong bµi øc Giang th−îng Ng« xö sÜ. Liªn th¬ “®iÓu tóc tr× biªn thô” lµ hµm liªn trong bµi §Ò Lý Ng−ng u c−. TruyÒn thuyÕt vÒ hai lÇn ng©m th¬ xóc ph¹m quan Do·n phñ Kinh TriÖu, xin xem trong cuèn §−êng tµi tö truyÖn hiÖu tiªn, ®Ö nhÞ s¸ch, môc Gi¶ §¶o, do Phã Toµn T«ng chñ biªn, kh¶o biÖn vÒ tr−íc t¸c. Gi¶ §¶o v.v ng©m vÞnh lao t©m khæ tø thµnh nghiÖn, ë trong th¬ cña «ng tïy chç cã thÓ thÊy. Ch¼ng h¹n Gi¶ §¶o nãi: “c©u t©y ng©m khæ kh¸ch” (cã ng−êi kh¸ch ng©m vÞnh nhäc nh»n ë phÝa t©y ngßi) [trong bµi Vò d¹ ®ång lÖ huyÒn hoµi Hoµng Phñ Tu©n], “khæ ng©m thïy hû v¨n” (khæ ng©m ai l¾ng nghe) [bµi Thu mé], “phong quang biÖt ng· khæ ng©m th©n” (c¶nh vËt gi· biÖt tÊm th©n khæ ng©m cña ta) [bµi TÆng L−u B×nh Sù]. Diªu Hîp th× viÕt: “Dôc thøc vi thi khæ, thu s−¬ng khæ t¹i t©m.” (Muèn biÕt lµm th¬ khæ thÕ nµo, nã tùa nh− s−¬ng thu l¹nh lÏo chµ x¸t trong lßng.) [bµi T©m hoµi s−¬ng]. Ph−¬ng Can viÕt: “Ng©m thµnh ngò c¸ tù, dông ph¸ nhÊt sinh t©m.” (Lµm xong c©u th¬ 5 ch÷, tan n¸t c¶ câi lßng mét ®êi.) [bµi Nhµn c− khiÓn høng]. Khæ ng©m ®èi víi thi nh©n V·n §−êng mµ nãi, bao gåm c«ng viÖc tæ chøc nhäc lßng trong s¸ng t¸c, còng bao gåm c¶ sù trong s¸ng ®Ñp ®Ï cña thi c¶nh. 14. C¸c nhµ th¬ ph¸i Gi¶ §¶o, Diªu Hîp vµ c¸c nhµ th¬ §¹i LÞch ®Òu cã mèi liªn hÖ vÒ mÆt t− t−ëng vµ nghÖ thuËt. [xem Lý Gia Ng«n: Tr−êng Giang tËp t©n hiÖu, phô lôc Gi¶ §¶o giao h÷u kh¶o, Th−îng H¶i Cæ tÞch XuÊt b¶n x·, b¶n 1983]. 15. Xem V¨n NhÊt §a: Gi¶ §¶o. 16. Gi¶ §¶o v× giao du víi Hµn Dò, M¹nh Giao, lµm th¬ kú l¹, nªn th−êng ®−îc liÖt vµo thi ph¸i Hµn - M¹nh. Nh−ng ho¹t ®éng s¸ng t¸c cña Hµn Dò, M¹nh Giao chñ yÕu ë thêi kú Trinh Nguyªn, Nguyªn Hßa, cßn ho¹t ®éng s¸ng t¸c cña Gi¶ §¶o chñ yÕu ë thêi kú tõ cuèi Nguyªn Hßa ®Õn niªn hiÖu Khai Thµnh. Hµn - M¹nh dån hÕt søc vµo viÖc s¸ng t¸c th¬ cæ thÓ, cßn Gi¶ §¶o së tr−êng vÒ ngò ng«n luËt thi. - 28 -

Gi¶ §¶o tõ cuèi niªn hiÖu Nguyªn Hßa, trªn thùc tÕ ®· tù thµnh mét nhµ. [xem V¨n NhÊt §a: Gi¶ §¶o]. 17. LÊy Gi¶ §¶o lµm vÝ dô, tËp trung 402 bµi th¬, ngò luËt chiÕm 232 bµi. 18. Tèng Ngôy Th¸i trong L©m H¸n Èn c− thi tho¹i nãi: “Gi¶ §¶o lµm c©u th¬ §éc hµnh ®µm ®Ó ¶nh, sæ tøc thô biªn th©n (xem dÞch nghÜa ë trªn), råi tù chó b»ng th¬ r»ng: L−ìng có tam niªn ®¾c, nhÊt ng©m song lÖ l−u. Tri ©m nh− bÊt th−ëng, quy ngäa cè s¬n thu. (Hai c©u th¬ lµm ba n¨m míi xong, ng©m lªn hai hµng lÖ ch¶y. Tri ©m nÕu nh− kh«ng t¸n th−ëng, th× ®µnh vÒ n»m ngñ víi mïa thu n¬i nói cò). Kh«ng hiÓu hai c©u th¬ nµy cã g× lµ khã mµ ph¶i lµm ba n¨m míi xong, h¬n n÷a ng©m lªn mµ hai hµng lÖ ch¶y.” 19. Ph−¬ng Håi trong Doanh Khuª luËt tóy quyÓn 10 nãi: “Thi liÖu mµ th¬ Diªu Hîp sö dông ch¼ng qua lµ hoa, tróc, h¹c, t¨ng, cÇm, d−îc, trµ, töu; mÊy vËt ®ã, mét b−íc kh«ng dêi, mµ khÝ t−îng l¹i nhá hÑp”. Còng s¸ch trªn quyÓn 47 l¹i nãi: “Thi liÖu thêi V·n §−êng ®èi víi cÇm, kú, t¨ng, h¹c, trµ, töu, tróc, th¹ch v.v, kh«ng mét thiªn nµo lµ kh«ng ®ông ch¹m ®Õn”. 20. ¤n §×nh Qu©n, vèn tªn lµ Kú, tù lµ Phi Khanh, quª gèc ë Th¸i Nguyªn, S¬n T©y. ¤ng lµ con em quý téc sa sót, thêi trÎ næi tiÕng vÒ v¨n tµi, mµ hµnh vi th× phãng ®·ng, l¹i thÝch trµo phóng quyÒn quý, c¶ ®êi kh«ng ®ç ®¹t g×. ChØ tõng nhËm c¸c chøc huyÖn óy vµ Quèc tö gi¸m trî gi¸o v.v, lËn ®Ën suèt ®êi. 21. Hµn èc, tù TrÝ Nghiªu, ý kiÕn kh¸c cho tù lµ TrÝ Quang, lóc cßn nhá tªn lµ §«ng Lang, ng−êi V¹n Niªn, Kinh TriÖu (nay lµ thµnh phè T©y An, tØnh ThiÓm T©y). M−êi tuæi biÕt lµm th¬, nhËn ®−îc sù t¸n th−ëng cña cha d× lµ Lý Th−¬ng Èn. §ç tiÕn sÜ n¨m ®Çu niªn hiÖu Long Kû. Khi ë triÒu ®×nh rÊt ®−îc §−êng Chiªu T«ng tÝn nhiÖm, tõng nhËm c¸c chøc Binh bé ThÞ lang, Hµn l©m häc sÜ thõa chØ. V× ph¶n ®èi Chu ¤n c−íp ng«i nhµ §−êng nªn bÞ biÕm trÝch. Kho¶ng n¨m Thiªn Hùu, c¶ nhµ xuèng Phóc KiÕn l¸nh n¹n, mÊt ë Nam An. 22. VÒ vÊn ®Ò t¸c gi¶ cña H−¬ng xa tËp, xem §−êng tµi tö truyÖn hiÖu tiªn, ®Ö tø s¸ch, môc Hµn èc do Phã Toµn T«ng chñ biªn, S®d, xem chó 13. 23. Bµi T− lôc cùu thi vu quyÓn th−îng thª nhiªn h÷u c¶m nh©n thµnh nhÊt ch−¬ng trong H−¬ng xa tËp cã c©u: “Tù khÊp tù ng©m v« nh©n héi, tr−êng ®o¹n Bång S¬n ®Ö nhÊt l−u.” (Tù khãc tù ng©m kh«ng ng−êi biÕt, ruét ®øt non Bång th¬ nhÊt l−u), t¸i chøng mét sè c©u th¬ lÊy trong tËp, ch¼ng h¹n “§éng thiªn kim cæ bøc ThÇn Ch©u, tÝch biÖt v« t©m häc trôy l©u.” (Chiªng trèng ®éng trêi rung chuyÓn c¶ - 29 -

ThÇn Ch©u, th−¬ng tiÕc biÖt ly ngê ®©u häc nh¶y lÇu.) [bµi §¹i TiÓu Ngäc gia vi Phiªn KÞ së lç hËu ký cè tËp hiÒn Bïi C«ng T−íng quèc], cã thÓ thÊy mét sè bµi qu¶ thùc liªn quan víi thêi sù, thËm chÝ cã sù ký th¸c. 24. Lý Th−¬ng Èn trong bµi V« sÇu qu¶ h÷u sÇu B¾c TÒ ca viÕt: “thu nga ®iÓm trÝch bÊt thµnh lÖ” (thiÕu n÷ m¾t buån lÖ nhá tõng giät kh«ng thµnh hµng), bµi Häa Tr−¬ng Tó tµi l¹c hoa h÷u c¶m cã c©u: “Håi tr−êng cöu håi hËu, do h÷u thÆng håi tr−êng” (ruét vß vß chÝn khóc, vÉn cßn ®ã ruét vß). Hai c©u th¬ cña §−êng Ng¹n Khiªm ®−îc dÉn lµ tõ th¬ cña Lý Th−¬ng Èn mµ ra, nh−ng th¬ Lý Th−¬ng Èn ®a sè t×nh ý s©u xa kÝn ®¸o, §−êng Ng¹n Khiªm th× t−¬ng ®èi râ rµng, gÇn gòi víi ¤n §×nh Qu©n. 25. Lôc Quy M«ng, xem phÇn 4, ch−¬ng t¸m. B× NhËt H−u còng xem phÇn 4 ch−¬ng t¸m. 26. Xem bµi cña Viªn Hµnh B¸i: T¹i trÇm lu©n trung diÔn tiÕn - DiÔn tiÕn trong trÇm lu©n, in trong Trung Hoa v¨n sö luËn tïng, ®Ö 48 tËp. 27. Th¬ cæ thÓ cña B× NhËt H−u, Lôc Quy M«ng m« pháng vÎ s©u kÝn vµ hãc hiÓm cña Hµn Dò. Thï x−íng th× kÕ thõa c¸ch thøc thø vËn v.v cña Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ) nh−ng biÕn ®æi theo h−íng nghiªm ngÆt h¬n. Hai ng−êi l¹i cã 1 quyÓn T¹p thÓ thi cña riªng m×nh, trong ®ã cã th¬ t¹p thÓ, th¬ håi v¨n, th¬ tø thanh, th¬ ®iÖp vËn song thanh, th¬ ly hîp thÓ, th¬ næi tiÕng cña cæ nh©n, th¬ vÊn ®¸p v.v. 28. Bµi Xu©n tÞch töu tØnh cña B× NhËt H−u: “Tø huyÒn tµi b·i tóy man n«, linh lôc d− h−¬ng t¹i thóy l«. D¹ b¸n tØnh lai hång l¹p ®o¶n, nhÊt chi hµn lÖ t¸c san h«” (Bèn d©y võa døt say vò n÷, r−îu ngon th¬m phøc trong lß xanh. Nöa ®ªm tØnh dËy nÕn ch¸y s¾p tµn, mét cµnh san h« nh− ®−îc lµm b»ng dßng lÖ gi¸ l¹nh.) 29. T− Kh«ng §å, tù BiÓu Th¸nh, quª qu¸n cña «ng cã hai thuyÕt: Ngu H−¬ng, Hµ Trung (nay lµ huyÖn VÜnh TÕ, tØnh S¬n T©y) vµ Tø Ch©u (nay lµ huyÖn Tø Hång, tØnh Giang T«). TiÕn sÜ n¨m thø 10 niªn hiÖu Hµm Th«ng. Sau khi lµm quan, tr−íc lµ qu©n Hoµng Sµo ®¸nh chiÕm vµo Trµng An, «ng tho¸i Èn ë Hµ Trung; sau lµ Hy T«ng bÞ ho¹n quan bøc ch¹y ®Õn B¶o Kª, «ng ch¹y theo kh«ng kÞp, víi chøc Trung th− x¸ nh©n vÒ Èn ë Trung §iÒu S¬n V−¬ng Quan cèc. N¨m thø hai niªn hiÖu Khai B×nh ®êi HËu L−¬ng, nghe tin §−êng Ai §Õ bÞ giÕt, «ng kh«ng ¨n mµ chÕt. Th¬ hiÖn cßn h¬n 300 bµi. 30. T− Kh«ng §å trong t¸c phÈm D÷ Lý Sinh luËn thi th− liÖt kª nªu ra 24 liªn th¬ mµ m×nh ®¾c ý, ®−îc dÉn ë ®©y lµ 4 liªn trong sè ®ã. - 30 -

31. TrÞnh Cèc, tù Thñ Ngu, ng−êi Nghi Xu©n, Viªn Ch©u (nay lµ thµnh phè Nghi Xu©n, tØnh Giang T©y). §ç tiÕn sÜ n¨m thø ba niªn hiÖu Quang Kh¶i, lµm quan ®Õn chøc §« quan lang trung, cuèi ®êi vÒ Èn ë Nghi Xu©n. 32. Vi Trang, tù §oan Kû, ng−êi §ç L¨ng, Kinh TriÖu (nay lµ thµnh phè T©y An, tØnh ThiÓm T©y). §ç tiÕn sÜ n¨m ®Çu niªn hiÖu Cµn Ninh. Lµm quan t¹i triÒu ®Õn chøc T¶ bæ khuyÕt. N¨m ®Çu niªn hiÖu Thiªn Phôc vµo Thôc nhê cËy V−¬ng KiÕn. Nhµ §−êng mÊt, V−¬ng KiÕn x−ng ®Õ trong Thôc, Vi Trang nhËm chøc TÓ t−íng. 33. TÇn phô ng©m, toµn bµi thÊt truyÒn tõ l©u. N¨m thø 26 niªn hiÖu Quang Tù ®êi Thanh (1900) ph¸t hiÖn l¹i t¹i hang ®¸ §«n Hoµng. 34. La Èn, xem môc 4 ch−¬ng t¸m. 35. §Õ h¹nh Thôc, d−íi nhan ®Ò bé Toµn §−êng thi biªn so¹n ë ®êi Thanh chó r»ng: mét thuyÕt cho lµ th¬ cña §Þch Quy X−¬ng. 36. Bµi Tõ ©n tù ngÉu ®Ò cña TrÞnh Cèc: “V·ng sù du du thµnh h¹o th¸n, lao sinh nhiÔu nhiÔu c¸nh hµ n¨ng. Cè s¬n tuÕ v·n bÊt quy khø, cao th¸p t×nh lai ®éc tù ®¨ng. L©m h¹ thÝnh kinh thu uyÓn léc, giang biªn t¶o diÖp tÞch d−¬ng t¨ng. Ng©m d− kh−íc khëi song phong niÖm, t»ng kh¸n am t©y béc bè b¨ng.” (ChuyÖn x−a d»ng dÆc thë than hoµi, cuéc ®êi lËn ®Ën rèt cuéc Ých g×. Nói cò tuæi giµ ch¼ng vÒ ®i, th¸p cao trêi t¹nh mét m×nh lªn. Trong rõng h−¬u nai vÓnh tai nghe kinh ë v−ên thu, bªn s«ng nhµ s− quÐt l¸ lóc hoµng h«n. Ng©m th¬ l¹i nhí nói hai ®Ønh, tõng ng¾m th¸c n−íc tr¾ng xãa phÝa t©y am). Kim Th¸nh Th¸n nãi: “Thµnh h¹o th¸n ë c©u thø nhÊt rÊt khÐo, th©u tãm hÕt qu¸ khø; c¸nh hµ n¨ng trong c©u thø hai còng khÐo, n¾m b¾t ®−îc t−¬ng lai. C©u 3, c©u 4 thõa tiÕp hai c©u trªn, song kh«ng chØ kh«ng lµ cao høng, mµ còng ch¼ng ph¶i khiÓn høng; kh«ng chØ kh«ng thÓ quÊy ®¶o lªn, mµ còng ch¼ng g¹t ®−îc n−íc m¾t, ®ã lµ bµi th¬ biÓu hiÖn khÝ ph¸ch ®· hÕt cña thi nh©n ®êi §−êng” [Qu¸n Hoa ®−êng tuyÓn phª §−êng tµi tö thi, quyÓn 9].

Ph¹m ¸nh Sao dÞch

- 31 -