Zam0602

ZuidelijkAfrikaMagazine maatschappijcultuurreizen

Zomer! De beste Afrikaboeken van Adriaan van Dis, Marlene Dumas, Renske de Greef en vele anderen

Abdelkader Benali in Durban Antjie Krog’s lijfkreet Afrika Museum zet folklore overboord zomer 06

|

Jaa r g a n g 1 0

|

N u mm e r 2

|

i 5,50

Af en toe een inzicht Eindelijk is er een kans dat Afrikaanse potentaten zich moeten verantwoorden. Voor het Internationaal Strafhof in Den Haag staat inmiddels de eerste

Omslagfoto: Guy Stubbs/Independent Contributors/africanpictures.net

Inhoud 20 20 Zomer! Het beste Afrikaboek

Lees de beste Afrikaboeken tijdens je vakantie! De favorieten van twintig Afrikakenners: Adriaan van Dis, Marlene Dumas, Renske de Greef en anderen.



10 Afrika Museum zet folklore overboord



32 Interview − De strijd van rechter Pillay



42 Abdelkader Benali in Durban



47 Antjie Krog’s verweerschrift

Het vernieuwde Afrika Museum besteedt meer dan ooit aandacht aan hedendaagse Afrikaanse kunst. Omdat het echt goede kunst is.

Congolese krijgsheer terecht. Mogelijk wacht Charles Taylor eenzelfde lot. En wie weet, ooit, Mugabe? Het interview met de Zuid-Afrikaanse rechter Navanethem Pillay biedt veel denkstof in deze ZAM. Ook de favoriete Afrikaboeken van twintig kenners brengen de lezer op een idee, evenals de observaties van Abdelkader Benali, de lijfkreet van Antjie Krog, de beelden van Jodie Bieber en de ‘stront’ van Gerard Reve. Reizen, op het strand liggen, van de zon genieten en af en toe een inzicht verwerven. Bij deze! De redactie

13



De Zuid-Afrikaanse Navanethem Pillay, een van de pioniers van het Internationaal Strafhof in Den Haag: ‘Voor sommige zaken is nu eenmaal een lange adem nodig.’

De Nederlands-Marokkaanse schrijver bezoekt een literair festival in Durban. En ontdekt dat Afrikaanse schrijvers niet bestaan. Een vreesloze dichtbundel over verval van het vergankelijke lichaam. Leef met die disintegrerende lyf saam.

2 zuidelijkafrikamagazine 01/2006

Intussen in Johannesburg

10

De jonge zwarte schilders die mijn huis opfleuren, spreken drie woorden Engels, perfect Sotho en redelijk Afrikaans – ”baie dankie, baas”. Dat baas irriteert me al zolang

32

ik hier woon. In de stad sterft de verbale ondergeschiktheid een snelle dood, maar op het platteland gaat het allemaal wat langzamer. Daar komen de schilders vandaan. Maar over het Afrikaans, dus. Hoe vaak heb ik Nelson Mandela zich nu vriendelijk in die taal horen uitlaten? Ontelbare keren. De oplagecijfers van Afrikaner kranten en tijdschriften zijn in de afgelopen jaren snel toegenomen. Het aandeel Afrikaans op radio en televisie is een stuk groter dan dat van de meeste andere elf officiële talen die het land

42

30

8 Gerard Reve in Zuid-Afrika: “Hij praat louter stront” 15 Terugblik Operatie Vula: Nederlanders voor de goede zaak 23 Congo “De verkiezingen moéten slagen” 24 In beeld Jodi Bieber over opgroeien in Zuid-Afrika 30 Profiel Paul Fentener van Vlissingen 38 Reizen Fantasiehotel op Zanzibar 41 Zimbabwe Geesten schieten Mugabe te hulp 44 Swaziland Jeugdbeweging in verzet tegen koning 52 Kunst Luan Nel exposeert

RUBRIEKEN 4 De Veranda Eerste indrukken 14 Column Farid Esack Verzombisering 35 Column Prudence Mbewu Beste Jacob Zuma 36 The Swakopmund Observer Kijken en bekeken worden 45 De Markt boeken, muziek, agenda, aanbiedingen Word abonnee van ZAM! Zie pagina 50

kent. Er zijn inmiddels drie, zwaar gesponsorde, jaarlijkse Afrikaner kunstfestivals, die tienduizenden bezoekers trekken. PieterDirk Uys trekt in Nederland volle zalen. Het aantal bezoekers van een interessante website over de Afrikaner literatuur, www. litnet.co.za , groeit met de dag. Antjie Krog, de journalist Sandile Dikeni en de zakenman Matthews Phosa vertonen zich met regelmaat als ambassadeurs van het Afrikaans. Goed, bij de overheid is er een sterke neiging om het Engels als enige ambtelijke taal te hanteren. En gelijk hebben ze, de molens draaien al langzaam genoeg dus daar moet je geen vertalers tussen zetten. Het aantal onderwijsinstellingen met Afrikaans als voertaal neemt af. Ook dat is vanzelfsprekend als je ieder aan zijn trekken wilt laten komen. “Het Afrikaans dreigt uit te sterven”, zei oudpresident De Klerk bij een recent bezoek aan Nederland. Ek kan nie glo nie. Ik geloof er niks van. De Klerk woont het grootste deel van het jaar in Londen. Misschien een beetje het contact verloren? [email protected]

zuidelijkafrikamagazine 01/2006

3

de veranda Tekst: Bart Luirink

Damesdetective uit Zambia Ook in Nederland zijn de boeken van Alexander McCall Smith over de Botswaanse Mma Precious Ramotswe en haar ‘beste dames detectivebureau’ inmiddels razend populair. De ZuidAfrikaanse fotograaf Mikhael Subotzky trof in de Zambiaanse hoofdstad Lusaka onlangs een échte damesdetective. Ze heet Lindiwe Mutoma, was cadet in het Zambiaanse leger en Foto: Mikhael Subotzky.

werkt nu voor een beveiligingsbedrijf. Ze is dol op wapentraining, maar de meeste tijd bestudeert ze vingerafdrukken, soms spoort ze een vermist persoon op. Ze is een fan van McCall Smith’s boeken. “Ik vind Mma Ramotswe pijnlijk bijdehand”, zegt ze.

Reve’s gastheer 40 jaar geleden Het KLM-dekentje had Reve ‘uit diefachtig-

Botswana en Lesotho worden onafhankelijk van het Verenigd Koninkrijk.

heid’ in de handbagage gestopt. En bij een bezoek aan de Nederlandse consul in Johannesburg bezocht hij stiekem de van wijn en whisky vergeven voorraadkamer. De onlangs overleden schrijver Gerard Reve liet het zich

Uitgever Koos Human, die kort daarvoor De

bij zijn bezoek aan Zuid-Afrika in 1983 goed

Avonden op de Zuid-Afrikaanse markt had

smaken. Reve logeerde de eerste week bij

gebracht, kreeg lucht van Reve’s bezoek en

collega-schrijver en docent Afrikaans Lucas

overviel de schrijver en zijn gastheer in Lei-

Beschermengelen

Malan in Johannesburg. Deze

poldts, een restaurant in de

kan zich bovengenoemde

stad. Malan stelde Reve ook

voorvallen nog goed herin-

voor aan schrijfster Emma

neren. “Vrienden op de Zuid-

Minister van VROM Sybilla Dekker ont-

Huismans, die tegenwoordig

Afrikaanse ambassade in Den

hulde in april bij de nieuwe Nederlandse

in Den Haag woont. “Ze kon-

Haag hadden Reve met me

ambassade in Pretoria vijf sculpturen

den het goed met elkaar vin-

van beeldhouwer Hans van Bentem. De

in contact gebracht. Hij wilde zijn bezoek

den”, aldus Malan. Vervolgens nam Malan de

stilhouden”, zegt Malan. Een bezoek aan het

serie Guardian Angels is onderdeel van

schrijver mee naar het Paul Kruger Huis en

apartheidsland was in die tijd not done. Tot

de kunstcollectie van de ambassade, met

het Voortrekkers Monument, een eerbetoon

Malan’s stomme verbazing liet Reve weten

werk van onder anderen Marlene Dumas

aan de blanke suprematie dat de schrijver

dat hij overwoog zich in Zuid-Afrika te vesti-

en Moshekwa Langa, Zuid-Afrikaanse kun-

“erg ontroerend” vond. (Zie ook het artikel op

gen.

stenaars die in Nederland wonen.

blz. 8 en 9.)

4 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

kiosk Eeuwige trouw in Johannesburg

Namibië “Legaliseer prostitutie”Het

Centrum voor Rechtsbijstand (Legal Assistance Centre, LAC) in Namibië wil dat prostitutie gelegaliseerd wordt. Het centrum hoopt dat een dergelijke maatregel zal bijdragen aan de voor-

De familie MaseTshaba – de samensmelting van hun achternamen Mase-

koming van hiv-besmetting. Volgens LAC-medewerkster Diane

mola en Tshabalala. Zo gaan Musa en Tshepo, twee Johannesburgse lesbi-

Hubbard zijn vooral straathoeren kwetsbaar. “Door hun illegale

ennes die onlangs een kerkelijk huwelijk sloten, voortaan door het leven. In

status lopen ze meer kans op mishandeling door cliënten en de

december 2005 stelde het Zuid-Afrikaanse Constitutionele Hof vast dat op

politie.” Legalisering zou het ook eenvoudiger maken om voor-

basis van het grondwettelijke gelijkheidsbeginsel het homohuwelijk moet

lichting over aids en andere seksueel overdraagbare aandoenin-

worden toegestaan. Het parlement kreeg een jaar de tijd om wetgeving op

gen te bieden aan sexworkers en hun cliënten. Vijf jaar geleden

te stellen die tot legalisering leidt. Musa en Tshepo hadden echter geen zin

pleitte de toenmalige minister voor Gezondheidszorg Libertina

om daarop te wachten en dus werd onlangs hun huwelijk voltrokken. In de

Amathilda al voor legalisering, maar zij werd door collega-minis-

Johannesburgse Hope and Unity Metropolitain Christian Church, die we-

ters, het parlement en de kerken teruggefloten.

kelijkse diensten houdt voor honderden zwarte homoseksuele vrouwen en mannen, vierden ze bovendien hun zoons ‘toewijzing aan de Heer’.

Nederland Puntensysteem voor Afrikaans talent Het kabinet-Balkenende wil een

‘talentenregeling’ invoeren die het kunstenaars, wetenschappers en journalisten uit Afrika en andere zuidelijke continenten gemakkelijker maakt om Nederland te bezoeken. In de nota Naar een Modern Migratiebeleid, op 19 mei aan de Tweede Kamer gezonden, wordt voorgesteld om een puntensysteem in te voeren, waarin bij een visumaanvraag groot gewicht wordt toegekend aan persoonlijke talenten, ervaring en opleiding. In het voorjaarsnummer van ZAM klaagden verschillende betrokkenen Foto: Zanele Muholi

op het terrein van internationale culturele uitwisseling over het restrictieve beleid van Nederland. De Amsterdamse antropoloog Peter Geschiere ging in zijn kritiek het verst: “We weten toch allemaal dat als je uit Afrika komt je op de Nederlandse ambassade als shit wordt behandeld”, zei hij.

Viva Angola!!

Zimbabwe Nederlander uitgezet Wiep

Bassie, medewerker van het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika, is op 17 mei Zimbabwe uitgezet. Bassie wilde een confe-

rentie van de Zimbabwaanse vakbondsfederatie ZCTU bijwonen,

Als enig land uit zuidelijk Afrika wist

maar werd op het vliegveld van Harare ‘de deur gewezen’ zonder

­Angola door te dringen tot het wereld-

opgaaf van redenen. Een dag later overkwam Zwelinzima Vali,

kampioenschap voetbal. De Angolezen

voorzitter van de Zuid-Afrikaanse vakcentrale Cosatu, hetzelfde.

hopen vooral op succes van hun team,

Tweede-Kamerlid Koenders (PvdA) heeft minister Bot van Buiten-

de ‘Zwarte Antilopen’, tegen voormalig

landse Zaken gevraagd zijn Zimbabwaanse ambtsgenoot op de

kolonisator Portugal. Voetbal wordt

uitwijzingen aan te spreken.

steeds populairder, ook onder Angolezen die door landmijnen een been verloren.

zuidelijkafrikamagazine 01/2006

5

kiosk 40 jaar geleden

De Zuid-Afrikaanse president en architect van de apartheid Hendrik Verwoerd wordt doodgestoken in het Zuid-Afrikaanse parlement.

Zambia Gratis naar de dokter De

Zambiaanse regering heeft de gezondheidszorg voor mensen

Het einde van Tsotsi

in plattelandsgebieden gratis gemaakt. De maatregel is een

Van de film Tsotsi, de Zuid-Afri-

direct gevolg van de kwijtschelding van een schuldenlast van

kaanse Oscarwinnaar, zijn drie

vier miljard dollar vorig jaar. Zo’n 65 procent van de Zambiaanse

verschillende versies in omloop.

bevolking leeft van een dollar per dag en kon zich doktersbezoek

In de eerste versie wordt de

niet meer veroorloven, nadat er onder druk van het IMF vanaf

hoofdpersoon, een dief die op de

1990 voor betaald moest worden. Volgens het Zambiaanse

achterbank van een gestolen auto

ministerie voor Gezondheidszorg is het nu nodig een einde te

een baby vindt, aan het einde

maken aan het chronische gebrek aan verplegend personeel.

door de politie doodgeschoten.

In Zambia is momenteel slechts één arts per veertienduizend

Deze versie komt het dichtst bij

mensen beschikbaar.

het boek van Athol Fugard waarop de film gebaseerd is.

Nederland Zuid-Afrika huldigt antiapartheidsactivisten Ter gelegenheid van de Dag

In een tweede versie weet Tsotsi te ontvluchten.

van de Vrijheid (Freedom Day) in Zuid-Afrika, 27 mei, heeft de

En in de derde, officiële en win-

Zuid-Afrikaanse ambassadrice in Nederland, Hlengiwe Mkhize,

nende versie, mag de kijker er-

34 Nederlanders gehuldigd die zich op bijzondere wijze hebben

naar raden.

ingezet in de strijd tegen de apartheid. Dit gebeurde op voor-

De drie verschillende ontknopin-

dracht van president Mbeki. Onder anderen Erik van den Bergh,

gen zijn te koop bij illegale straathandelaren in gekopieerde dvd’s. Vermoe-

Conny Braam, Sietse Bosgra, Richard Hengeveld, Peter Hermes,

delijk zijn de masterbanden van de film verkocht door medewerkers van

Albert van den Heuvel en Jan Nico Scholten ontvingen een eervol

een videobedrijf dat door de makers van Tsotsi was ingehuurd. Inmiddels

Certificaat.

zijn twee voormalige medewerkers van het bedrijf gearresteerd.

Mozambique Proces tegen Chissano De zoon van oud-president van Mozambique Joaquim Chis-

sano is half mei gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij de moord op onderzoeksjournalist Carlos Cardoso in 2000.

Tip: Kort Afrikaans

Nyimpine Chissano zou zowel het brein achter de moord als de

Met Het Raadsel van de Gestolen Beelden opende Rolf Bos, Afrika-redacteur

financier ervan zijn. Nieuw bewijs zou zijn aangevoerd door An-

van de Volkskrant, op 13 mei zijn weblog Kort Afrikaans. Het verhaal uit de

nibal dos Santos, die de moord pleegde en dertig jaar gevange-

New York Times beschrijft een adembenemende zoektocht naar de heilige

nisstraf uitzit. Tijdens de rechtszaak tegen hem ontkende Dos

Vigango-beelden, uit Kenia ontvreemde sculpturen. Zijn ze in de Verenigde

Santos destijds dat Chissano de opdrachtgever was. Nu beweert

Staten? Steeds vaker dringen Afrikaanse

hij dat gedaan te hebben omdat hem door Chissano ontslag van

landen aan op de terugkeer van schatten,

rechtsvervolging was beloofd.

historische documenten en ‘herinneringen’ naar het eigen continent. Bos’ weblog biedt een rijke verzameling aan links naar op Afrika georiënteerde websites, boeken- en muziektips, andere Afrikablogs, reportages van Bos zelf en nieuwtjes. Gevonden: de Zuid-Afrikaanse MP3 Top 30! U vindt

6 zuidelijkafrikamagazine 04/2005

Kort Afrikaans op www.volkskrantblog.nl

Afrika Bouwt Spel Misheck Masamvu, Kill one Create Room for Others

Weet u hoe de Mozambikaanse munteenheid heet? – u verdient er punten mee! Heeft u gezwaaid naar de colonne van president Mugabe? – u levert 250 punten in! In het kader van haar nieuwe campagne ‘Afrika Bouwt’ heeft het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA) een spel ontwikkeld. Winnaars maken kans op het boek De Dans van de Luipaard van Lieve Joris, een

Zimbabwe op zijn kop Dood de een, maak ruimte voor anderen

zenden landgenoten. Met deze operatie heeft

heet een oliewerk op canvas van de Zimbab-

president Mugabe zijn land letterlijk op zijn

waanse kunstenaar Misheck Masamvu. Het

kop gezet, lijkt Masamvu te zeggen. De Zim-

maakte deel uit van de recente expositie

babwaanse krant The Zimbabwean roemde

Herbeleef het trauma in Harare. De zeventien

de expositie als een ‘provocatie van de eerste

deelnemende kunstenaars reageren met hun

orde.’ Volgens de krant bewijst de expositie

vaak emotionele werk op de ‘schoonmaakac-

‘dat kunst ontstaat en getoond moet worden

tie’ Operatie Murambatsvina, die leidde tot de

in haar sociale context.’

abonnement op ZAM en Mandela in de Koelkast van Conny Braam. Een spannend, vrolijk en geestig kwartiertje op www.afrikabouwt.nl

vernietiging van de huizen van honderddui-

De viering van Koninginnedag op Hare Majesteits vertegenwoordigingen in het buitenland haalt zelden de pers. Maar het is haar dienaren in Pretoria nu dan toch gelukt. Dit succes mag gerust aan de echt-

gerekend. Na enkele kletspraatjes met Sigrid

Foto: Tebogo Letsie/Sunday Times

Die hoed!

Freudenschuss, de vrouw van de Oostenrijkse ambassadeur, en ‘de exotische’ Saedah Sanip, Hoge Commissaris van Maleisië, waagt Gill zich aan de snacks. “Saaie kaas en haring, beide op cocktailprikkertjes met een Nederlands vlaggetje en warme, smakelijke

genote van Neerlands ambassadeur Frans

een “crèmekleurige feestjurk met bijpassend

Engering worden toegeschreven. In haar

jackje en hoed waarvoor wijlen de Britse ko-

wekelijkse societyrubriek in de veel gelezen

ningin-moeder een moord had gedaan.” Het

Sunday Times ‘prijst’ journalist Gwen Gill de

viel Gill op dat de aanwezigen vermoedelijk

outfit van Louise Engering-Aarts. Ze droeg

tot de diplomatieke B-lijst moeten worden

gehaktballetjes.” De Zuid-Afrikaanse staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken, Sue van der Merwe, vergezelde het ambassadeursechtpaar bij een fotosessie.

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

7

Gerard Reve in Zuid-Afrika

“Hij praat louter stront” Opschudding in Nederland in 1984, want de onlangs overleden volksschrijver Gerard Reve bracht een bezoek aan apartheid-Zuid-Afrika. “Dat was pervers”, reageerde Adriaan van Dis. “Die ging er naartoe om racistische praatjes te houden.” Maar was Reve wel serieus te nemen? Tekst: Peter van den Akker Foto: Geert Snoeijer

G

erard Reve was vastbesloten het controversiële Zuid-Afrika eens met eigen ogen te gaan bekijken, vooral sinds de grote

opwinding over zijn uitspraken in een Parool-interview op 15 januari 1983. Dat oppert althans neerlandicus Arno van der Valk, die zich verdiepte in het bezoek en al eerder schreef over het bezoek aan Zuid-Afrika van Reve’s collega W.F. Hermans in 1983. In dat Parool-interview met Boudewijn Büch bleek

sington. Deze herinnert zich het bezoek nog levendig. “Het was fascinerend om zo’n uitgesproken, spraakzame man te ontmoeten. Hij zat vol uitdagende en amusante opvattingen.” Reve, zo blijkt uit zijn correspondentie met levenspartner Matroos Vos, vond Malan ‘erg naief en terughoudend.’ Maar voor zijn gastvrijheid schonk Reve de docent Afrikaans een tweetal met kroontjespen geschreven gedichten. Na zes dagen reisde Reve door naar Kaapstad.

Reve pal te staan voor de blanken in

trum in Amsterdam. Maar de zogenaamde

In Zuid-Afrika nam Reve in ieder

gemaakt”, vertelde hij aan Büch. “Ik

geval graag de gelegenheid te baat

vraag geen begrip voor Zuid-Afrika. Ik

om zich aan Prinsloo verstaanbaar

zou het interessant vinden als mensen

te maken. “Ik weet niet of er aan de

eens de moeite namen iets over dat

apartheidspolitiek iets veranderd of

land te weten te komen. Maar ach..,

weggenomen kan worden, maar ik zie

ik heb het gewoon opgegeven om mij

8 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

in Utrecht optreden en in een cultureel cen-

ik laat mij niet het zwijgen opleggen.”

inluiden. “Ik heb er een hele studie van

Lucas Malan in de Pantherstraat 43 in Ken-

ook in Nederland over uit. Kijk, Hermans zou

Misschien heb ik niet altijd gelijk, maar

Zuid-Afrikaanse verkiezingen zou

als gastheer aanbevolen. Reve logeerde bij

er in Zuid-Afrika gebeurt. Daar spreek ik mij

ten zij mij dan maar mijn kop inslaan.

ten en kleurlingen meteen de laatste

Eleanor Baker had Reve dichter Lucas Malan

mij persoonlijk op de hoogte stellen van wat

optreden. Ik ben zestig jaar oud en la-

het invoeren van stemrecht voor zwar-

Johannesburg. De Zuid-Afrikaanse schrijfster

Over de Nederlandse kritiek op W.F. Hermans’ bezoek aan Zuid-Afrika zei Reve: “Ik wil

dat overkomen, dan zou ik juist wél

te onderdrukken. Hij voorspelde dat

1 juni 1984 in stilte op Jan Smuts Airport in

West-Europese cultuurtaal.”

van die optredens afgezien. Mocht mij

Afrika waren gekomen om de zwarten

reis met stille trom. Hij arriveerde op vrijdag

schouwen. Maar Afrikaans is ’n volwaardige

hebben hem bedreigd en hij heeft toen

legende’ dat de blanken naar Zuid-

Volgens Van der Valk ondernam Reve de

intellectuelen, als ’n soort kindertaal be-

vrijheids- en anti-apartheidsgroepen

Zuid-Afrika. Zo noemde hij het ‘een

verstaanbaar te maken.”

met ’n taal die domme Nederlanders, zelfs

geen bruikbaar alternatief. (...) Als je Tijdens zijn bezoek gaf Reve in totaal vijf interviews. Een daarvan was met de ZuidAfrikaanse schrijver Koos Prinsloo, die Reve interviewde voor het dagblad Beeld. In dat gesprek brak Reve een lans voor het Afrikaans. “Wat ’n Nederlander niet begrijpt, is dat er in Zuid-Afrika drie miljoen Nederlanders wonen

ziet wat vijf miljoen mensen in ZuidAfrika doen om 22 miljoen mensen te verheffen, te zorgen voor huisvesting, zelfbestuur en eigendom, dan is dat bewonderenswaardig. Ik geloof dat apartheid niet is gegrond op racisme maar op ’n christelijke ethiek.” In een radio-interview zette Reve zich af tegen wat hij omschreef als ‘menslievend

Het geboortehuis van Reve, waar volgens de schrijver ook Hendrik Verwoerd ter wereld kwam

liberalisme wat niks kost’. ”Ik bedoel”, vervolgde hij, “dat de zogeheten rechtse mensen, de vrome calvinistische boeren hun zwarte en bruine personeel veel beter behandelen dan die vooruitstrevende mensen. En veel meer begrip voor de noden van die mensen hebben dan bijvoorbeeld het Engelssprekende deel

daarover niet mogelijk is.” Koos Prinsloo herinnerde zich zijn eerste ontmoeting met Reve in Johannesburg als een pijnlijke aangelegenheid, zo vertelde hij aan Arno van der Valk, omdat er geen gesprek met hem mogelijk was. Reve sprak niet zozeer mét mensen, als wel tégen mensen. De

van Zuid-Afrika.“

Zuid-Afrikaanse journalist Gerrit Olivier vond

Zijn zotheden _ Reve’s uitspraken veroor-

karikatuur van zichzelf. In een interview met

zaakten nogal wat tumult in de Nederlandse pers. ‘Gerard Reve verdedigt apartheid ZuidAfrika’, kopte het NRC Handelsblad. ‘Reve toont zich voorstander van apartheid’, meldde de Volkskrant. ‘Reve ziet heil in apartheid’, aldus Het Parool. In Zuid-Afrika zelf werd Reve volgens Van der Valk niet serieus genomen. Criticus en universitair docent Ampie Coetzee zei over

dat Reve zich in Zuid-Afrika gedroeg als een De Anti-Apartheidskrant van september 1991 kon Adriaan van Dis zich nóg kwaad maken over Reve’s Zuid-Afrikaanse uitstapje: “Reve in Zuid-Afrika, dat was pervers. Die ging er naartoe om racistische praatjes te houden. Dat was zo erg, dat de Afrikaner studenten zich ervoor schaamden.”

Voet bij stuk _ Reve’s omstreden uitspra-

het interview in Beeld/Die Burger: “Hij praat

ken en het bezoek aan Zuid-Afrika leidden

louter stront.” En professor Jakes Gerwel

ertoe dat hij op de zwarte lijst werd geplaatst

– destijds departementshoofd Nederlands en

van de Verenigde Naties, dat een culturele

Afrikaans van de kleurlingen-universiteit van

boycot van het land had afgekondigd. Hij

West-Kaapland en later directeur-generaal

deelde dat lot met Hermans en zanger

van het kantoor van president Mandela en

Heintje. In zijn studie over ‘Zuid-Afrika in de

secretaris van diens kabinet – voegde eraan

Nederlandse literatuur’ (Van Mafeking tot

toe: “Zijn zotheden over apartheid zijn zo op-

Robbeneiland) meldt auteur Wilfred Jonck-

pervlakkig en op zo’n niveau dat een gesprek

heere, dat Reve zich soms tevreden stelde

met oppervlakkige constateringen en dat hij van het culturele leven in Zuid-Afrika geen hoge dunk had. “Ik dacht dat Nederland cultuurarm was, maar het kan nog altijd erger”, vond Reve. Jonckheere meldt vervolgens dat Reve’s opvattingen geen snars veranderden in weerwil van de zwarte lijst waarop zijn naam prijkte. Reve: “Dat kan toch niet? Ik op een zwarte lijst? Dat kan toch niet? Ik ben blank.” Bij de Albert Verwey-lezingen die hij in het najaar van 1985 in de Leidse Pieterskerk gaf, hield Reve koppig voet bij stuk en herhaalde hij zijn mening dat hij geen alternatief voor apartheid zag. Volgens Jonckheere was Reve er tijdens zijn bezoek aan Zuid-Afrika nogal prat op gegaan dat hij in hetzelfde huis, en zelfs in dezelfde kamer, geboren was als Hendrik Verwoerd, in de Van Hallstraat 25 in Amsterdam. Over dat laatste moet Reve-kenner Bert Boelaars vreselijk lachen. “Als ik jou was, zou ik dat nog maar eens controleren, want je weet dat Reve verzot was op dit soort verzinsels.” Inderdaad een goede raad. Hendrik Verwoerd, grondlegger van de apartheid, werd wel in Amsterdam geboren, maar aan de Jacob van Lennepkade 16.

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

9

Sokari Douglas Camp, Alagba in Limbo, 1996

Kunst . Echte kunst

Museum zonder oogkleppen

Het Afrika Museum in het bosrijke Berg en Dal is onlangs geheel verbouwd. Meer dan ooit besteedt het aandacht aan hedendaagse kunst. Conservator Wouter Welling gaf ZAM een rondleiding. Afrikaanse kunst is er geen folklore meer. Een verfrissend bezoek. Tekst: Fenneken Veldkamp

A

lles is nieuw aan het Afrika Museum. Van de glimmende entree met museumwinkel tot en met de futuristisch ogende

auditoriumzaal. “Geen beeldje staat nog op zijn oude plek” zegt conservator hedendaagse kunst Wouter Welling, terwijl we door een gang met kleurrijke maskers van afvalmaterialen lopen. “Deze zijn gemaakt door Nederlandse scholieren”, wijst hij. “Verrassend, hè? Ze zien er erg goed uit.” Hoe kun je op deugdelijke wijze kunst tonen van een cultuur die we nauwelijks kennen? En hoe kun je aan het beeld ontsnappen dat Afrika reduceert tot historische vindplaats van oude maskers en houten beeldjes? Vragen als deze staan centraal in de nieuwe opzet van het museum, dat vijftig jaar geleden als missiemuseum begon en vooral de religieuze objecten liet zien die de missionarissen meebrachten van hun reizen naar het ‘donkere’ continent. Een van de manieren waarop het museum op de vragen inspeelt, is door

die Afrikánen goed vinden, er wordt getoond hoe Afrikánen naar Afrika kijken, bijvoorbeeld door verschillende schoonheidsidealen te laten zien. Maar belangrijker misschien nog: er komt structureel aandacht voor moderne Afrikaanse kunst en kunstenaars. Zoals nu met de tentoonstelling Hedendaagse kunst uit Afrika en de Afrikaanse diaspora – de collectie Valk en verder die Wouter Welling in een gloednieuwe vleugel heeft ingericht. “De tentoonstelling omvat de hele ontwikkeling van de Afrikaanse l’art pour l’art”, stelt Welling trots. De oud-kunstcriticus van de Volkskrant geldt als een van de grootste specialisten op zijn vakgebied. “Kunst om de kunst, dus niet vanwege Afrikaanse rituelen gemaakt, maar uiteraard wel in een Afrikaanse context. De voorwerpen zijn om hun artistieke kwaliteiten aangeschaft en niet om volkenkundige redenen.” In 2001 kreeg het Afrika Museum de bijzondere kunstcollectie van Felix Valk (19291999) in beheer. De oud-directeur van het Wereldmuseum in Rotterdam bestierde

Afrikanen zélf aan het woord te laten. Er komt een zaal met kunstvoorwerpen

10 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

tot zijn overlijden de opzienbarende Galerie 20 x 2 met niet-westerse hedendaagse kunst in Arnhem. Valk was een pionier van de promotie van niet-westerse kunst. Dankzij de komst van zijn collectie, die internationaal gerenommeerd is, kreeg het hedendaagse kunstbeleid van het Afrika Museum een geweldige impuls. Niet dat het museum daar vóór de komst van de collectie-Valk geen oog voor had. Terwijl de belangstelling van westerse musea pas jaren tachtig op gang kwam, kocht de huidige directrice van het Afrika Museum, Ineke Eisenburger, al in 1968 het eerste

moderne kunstobject. “Het beeld Anyanwu

(‘Bewustwording’) van de Nigeriaanse kun-

stenaar Benedict Enwonwu is een vroeg voor-

beeld van de Afrikaanse l’art pour l’art”, zegt

Welling als we naar het negentig centimeter hoge bronzen beeld van een vrouw kijken. “Dit soort aankopen was in die tijd in de volkenkundige musea absoluut not done. Voor het Afrika Museum stond het echter symbool voor het ontwakend besef dat Afrika lééft.”

Rembrandt _ De Afrikaanse kunstontwik-

keling laat verschillende stromingen zien, Gérard Quenum, L’enfance, 2000

doceert Welling tijdens de rondwandeling.

Foto: Inge Hondebrink,

.

Wouter Welling, conservator

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

“Kunst die uit de Afrikaanse diaspora voortkomt, is ontzettend belangrijk: het vermengt tradities van de Afrikaanse voorouders met nieuwe culturen” in haar geboorteland, waar de oliewinning nauwelijks ten goede komt aan de plaatseFoto’s: Collectie Afrika Museum, Berg en Dal

lijke bevolking en mensenrechtenactivist Ken Saro-Wiwa in 1995 werd opgehangen. “Alagba is de eerste vrouwelijke god die danst”, legt Welling uit. “Ze is hardhorend, houdt geen ritme, men is een beetje beducht voor haar. Ze is krachtig, maar de kunstenares heeft ervoor gekozen haar te laten dragen door vier Santiago Rodríguez Olazábal, Yo desplegué las velas, 1997

mannen. Na de moord op Saro-Wiwa was het volk de weg kwijt, de gerechtigheid was weg. Alagba is in verwarring. Maar je ziet ook westerse invloed: het heeft iets van De Burgers van Calais van Rodin.” Camp telt mee in Londen: haar werk wordt tentoongesteld in het British Museum – maar wel op de afdeling Afrika. En daar windt Welling zich over op. “Westerse

“De eerste president van het onafhankelijke Senegal, Leopold Senghor, hamerde op négritude, op de Afrikaanse identiteit van kunst. In reactie daarop kwam de agit art, die vond dat kunst vooral politiek betrokken moest zijn. Senghor’s vriend en schilder Iba Ndiaye vond juist dat Afrikaanse kunstenaars helemaal niet op hun Afrikaan-zijn moesten worden vastgepind. ‘Waarom zouden we niet door Rembrandt beïnvloed mogen worden?’, vond hij.” De eerste westerse verzamelaars, Valk incluis, waren aanvankelijk vooral geïnteresseerd in ‘folkloristische’ kunst uit Afrika. “Schilderijen geworteld in de reclame- en de stedenkunst, bijvoorbeeld van verhalende Congolese schilders als Samba en Moke.” Welling wijst een kleurrijk doek aan. “Dergelijke schilders begonnen vaak als makers van uithangborden voor kappers, of ze schilderden straattaferelen op goedkope materialen zoals meelzakken. Toen ze succes kregen, konden ze met betere materialen gaan werken. Samba is inmiddels een internationale coryfee.”

12 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Aan het begin van het museum hangen

kunsthistorici willen nog te veel zien wat ze

twee Adam & Eve-schilderijen van Moke. Op

herkénnen. Ze herkennen alleen het westerse

dere is het precies andersom. “De boodschap

se kunst nog steeds niet als kunst an sich. Dat

de ene is Adam zwart en Eva blank, op de anis: zwart of blank, het kwaad zit in beiden.” Naarmate de westerse aandacht in de jaren negentig toeneemt en de globalisering haar invloed doet gelden, wordt de visie van Afrikaanse kunstenaars internationaler. “Ze werken in Londen, Parijs, Amsterdam, krijgen een Europese opleiding en een Europees idioom. Wij willen vooral díe kunstenaars laten zien die op zeer eigenzinnige wijze iets meenemen van de Afrikaanse tradities én internationaal georiënteerd zijn.” Prachtig voorbeeld daarvan is het werk

van Sokari Douglas Camp. Een immense blik-

vanger van de Nigeriaanse kunstenares die in Londen woont, pronkt midden in de zaal. De

beeldengroep Alagba in Limbo (‘Alagba in een onstabiele situatie’) komt voort uit de mas-

kerfestivals die Camp uit haar jeugd in de Nigerdelta kent. Ze maakte het werk naar aanleiding van de dramatische gebeurtenissen

kunsthistorische verhaaltje en zien Afrikaanstoort me. Gelukkig kijkt de Leidse hoogleraar moderne kunst Kitty Zijlmans verder. Die zegt: er is niet één kunstgeschiedenis, er zijn er verschillende. Ik hoop dat haar studenten zich realiseren dat de westers georiënteerde kunsthistorici met oogkleppen op hebben gekeken.”

Geheimen van zijn voorouders _ We

staan voor een indrukwekkend houten beeld van een man met een zeil achter zich en een touw in handen, dat naar een pot voor hem leidt. Welling trekt het touw wat strakker. “De driehoek van het zeil moet terugkomen

in het touw”, weet hij. Het werk Yo desplegué las velas (‘Ik ontvouwde de zeilen’) is van

Santiago Rodríguez Olazábal, een Cubaanse santería-priester/kunstenaar die hij thuis heeft opgezocht. (Santería is een Afro-Cubaans geloof verwant aan voodoo, red.) “De

Ontvreemde kunst terug naar Afrika?

In de vernieuwde opzet besteedt het Afrika Museum ook aandacht aan kunst die onrechtmatig verkregen is. Tegenwoordig kunnen landen bepaalde ontvreemde cultuurobjecten terugeisen. Directeur Ineke Eisenburger: “We hebben een vitrine ingericht met objecten waarvan we niet exact de herkomst weten. Daar komt bij-

man is een ingewijde, hij laat zich leiden door de geheimen van zijn voorouders in de pot. Dit werk is onafscheidelijk verbonden met de orisha, de godheden die vanuit West-Afrika zijn meegereisd naar het Caribische gebied. De kunst die uit de Afrikaanse diaspora voortkomt, is ontzettend belangrijk: het vermengt de tradities van de Afrikaanse voorouders met nieuwe culturen.” Een van de taken van Welling is om interessant werk van de jongste generatie Afrikaanse kunstenaars op te sporen. Ze moeten artistieke eigenheid hebben, dus geen andere kunstenaars nadoen, en op een boeiende

poppen die de ouders graag aan hun kinde-

voorbeeld een veertiende eeuwse bronzen

(‘De kindertijd’). Die was kennelijk niet leuk,

verworven. Dat is weliswaar vóór 1970,

ren geven. Het eerste beeldje heet L’enfance

kop uit Benin in, die in de jaren zestig is

want er zit een injectienaald op met bloed.

het jaar waarin het Unesco-verdrag werd

Een hangslotje moet het kwaad buitensluiten, typisch vodun (voodoo, red.).” Hedendaagse Afrikaanse kunst staat heel dicht bij het leven, zegt Welling als we terug zijn bij het begin van de zaal. “Het gaat over wat mensen direct meemaken, of dat nou politiek of economisch of religieus is. Het heeft altijd een bedoeling.” De hedendaagse kunst komt in het hele museum terug. “Zo kun je laten zien dat

manier met hun Afrikaanse achtergrond om-

tradities dóórgaan. Het is een constante, het

num uit Benin. “Zijn werk is geïnspireerd op

maar oude maskers, maar worden opeens

moeten beschermen, maar hij heeft er pop-

het boeiend, juist omdat het zo uit het leven

gaan. Zoals de jonge kunstenaar Gérard Que-

houdt niet op. Bezoekers verwachten alleen

de krachtbeelden die de huizen in de dorpen

met iets anders geconfronteerd. Ze vinden

penkopjes op gezet. Vieze speelgoedhoofdjes, met zwarte gezichten. Niet de mooie witte

gegrepen is. Dan blijkt Afrika opeens heel toegankelijk te zijn.”

gesloten dat de illegale handel in cultuurgoederen bestrijdt. Nederland heeft dat verdrag nooit geratificeerd, maar volkenkundige musea gebruiken die datum wel als ijkpunt. We weten dat de leden van de Congregatie van de Heilige Geest, die het museum hebben gesticht, de kop hebben gekocht van een Belgische verzamelaar. Maar we weten niet hoe díe eraan was gekomen. Als je het tentoonstelt als een vorm van bruikleen, waarbij je een educatief verhaal vertelt dat illegale handel niet mag, zit je op het goede spoor, vinden wij. We hebben ook een oude Nok-kop uit Nigeria, die is echt en zou terugmoeten. We hebben contact gezocht met de Nigeriaanse ambassade, maar nog niks gehoord. Toch blijft die Nok-kop beschikbaar om terug te gaan naar Afrika.”

Moke, Adam & Eve, 1975

Eisenburger sluit niet uit dat musea in de toekomst uit hun ‘rijke depots’ collecties zullen samenstellen die naar Afrika reizen. “Die keren misschien niet terug. Als de bewaaromstandigheden daar inmiddels beter zijn, vind ik dat ze daar kunnen blijven. Dat is ook goed, want Afrikanen moeten ook zelf hun erfgoed kunnen zien.”

De tentoonstelling Hedendaagse kunst uit Afrika en de Afrikaanse diaspora – de collectie Valk en verder is te zien tot eind 2006. Adres Afrika Museum: Postweg 6, Berg en Dal. Openingstijden: maandag t/m vrijdag 10-17 uur, weekeind 11-17 uur. Tel. 024-6847272. Meer informatie: www.afrikamuseum.nl

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

13

I

k ben blij met het verloop van het verkrachtingsproces tegen Zuid-Afrika’s voormalige vicepresident Jacob Zuma. Niet per

se omdat hij is vrijgesproken, maar omdat zelfs tegenover een machtig persoon het recht zijn loop heeft gehad. Wij zijn terecht trots op onze rechtsstaat! Wat betreft Zuma’s onschuld: ik was het vanaf het begin oneens met de meeste gender-activisten, die Zuma schuldig en de klaagster onschuldig bevonden lang voordat de rechter zijn oordeel had geveld. Maar de hele geschiedenis bracht wel een hoop vuile was betreffende onze bevolking en haar leiding naar buiten. Ons masker van fatsoen, moraliteit en gelijkgerechtigheid van de seksen is afgerukt. Onze 100% Zulu Boy, zoals hij geafficheerd stond op de T-shirts van zijn aanhangers, maakte van een rechtsproces een cultuurconflict. Zuma presenteerde zichzelf als de messias van een verkalkte vorm van Zulu-schap. Het zijn van een échte Zulu, verklaarde hij, vereiste dat hij de seksuele dorst van een vrouw wel moést lessen, anders zou zij beledigd zijn. En zou hij beroofd zijn van zijn mannelijkheid. En die mannelijkheid zou gevestigd zijn in zijn vaardigheid met zijn wapen. “Mijn wapen, breng me mijn wapen!” was de oorlogskreet waarmee hij zijn supporters aanvoerde. Het proces, het bendegedrag van zijn supporters, de onwil van het ANC plus bondgenoten om hem te verwijzen naar de mestvaalt van de geschiedenis omdat hij juridisch immers niet schuldig was – de Zuid-Afrikaanse politiek lijkt de wittebroodsweken van het Mandela-tijdperk ver voorbij. Aan het licht gekomen is nu een kloof tussen enerzijds de politiek correcte opvattingen over sekse, moraliteit en menselijke waardigheid, publiek

14 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Column

rondgebazuind, en anderzijds de manipulatie van hele bevolkingsgroepen met behulp van tribalisme en vrouwenhaat. Velen van ons worden wakker en vragen zich af wat er in godsnaam aan de hand is. Opmerkelijk genoeg, toonde Zuma zich een dag na het proces in zijn verontschuldi-

gingspeech alweer een voorbeeldige pleitbezorger van mensenrechten en non-seksisme. Allemaal hypocriete onzin natuurlijk, allemaal gericht op een comeback. En deze man was de voorzitter van de Raad voor Morele Heropbouw en van de Nationale Aidscommissie! Dit is niet zomaar een priestertje met zijn vingers in het collectezakje, het is de vervloekte Paus zelf! Maar het is niet alleen een geschiedenis van Zuma, het is ook de geschiedenis van hen die in het ANC een toekomst zien. Ze staan te kijk als keizers zonder kleren, stervelingen die alleen maar geïnteresseerd zijn in het eigen overleven in wat nu wel een politieke jungle mag heten. Men denkt: als de massa’s nog steeds pal achter 100% Zulu Boy staan, dan moet ik daar absoluut op voorbereid zijn! Ik moet aan politieke positionering doen: daar gaat het immers om in het spel van de macht. Hoe positioneer ik me, is de centrale brandende allesverterende vraag geworden. Het is natuurlijk helemaal geweldig als ik er tijdens al dat positioneren nog in slaag om moreel goed over te komen! Onze vrienden in het buitenland kunnen maar beter niet grinniken, of alleen maar een beetje treuren, over wat er hier in Zuid-Afrika gebeurt. Het gaat hier ook om de dromen die we hadden toen we samen met jullie voor bevrijding vochten. Dit gaat ook over jullie. Het Zuma-verhaal is dat van de geglobaliseerde wereld, waar het alleen nog over

Foto: Geert Snoeijer

Farid Esack Verzombisering

macht gaat. Waar fijne woorden als demo-

cratie, vrijheid, mensenrechten en waardigheid alleen vallen waar dat goed uitkomt, en waar ze nodig zijn voor jouw zucht naar dominantie. Zodra je voelt dat jouw macht en je overleven op het spel staan, draai dan meteen weer 180 graden en grijp naar gevangenschap zonder proces, Guantánamo Bay, en steeds weer nieuwe wetten om de ‘ vreemdeling’ mee uit te roken. Zelfs als die wetten per ongeluk ook een echte bekeerling tot jouw machtsstructuur, zoals mevrouw Ayaan Hirsi Ali, benadelen. Al onze waarden het raam uit! Morgen stappen we weer rustig over dode Irakezen en vernietigde Guantánamo-gevangenen heen. In de goed verwarmde kantoren van de macht bezingen we de mensenrechten. Maak ze kapot, maar manifesteer je voor de camera als hun sterkste verdediger, dat is het parool. In het Witte Huis hebben we een 100% American Boy; in Europa hebben jullie een 100% Dutch Boy en een 100% Danish Boy. Jouw Europeaan-schap, of Amerikaan-schap, is ontdaan van alle nuances, een verkalkte versie van de cultuur die het ooit was, en jullie politici doen om het hardst een wedstrijdje van wie het meest Nederlands, Frans of Amerikaans is. “Breng me mijn wapen!”, roepen ze hun aanhangers toe, in hun straatrel om de macht. Vernietig jezelf dan maar, zodat je lelijke zelf kan overleven, is de les die het Zumaverhaal ons leert. Het is de les van het Irakverhaal, van het Afghanistan-verhaal en van zoveel gelijktijdige verhalen. Verzuma-isering is verzombisering. We zijn zombies geworden. Farid Esack (Zuid-Afrika) is moslimtheoloog en genderspecialist.

Operatie Vula: Nederlanders voor de goede zaak

Tekst: Annemieke van Twuijver

Foto: Geert Snoeijer

De lol van het verzet

Eind jaren tachtig raakten verscheidene Nederlanders betrokken bij het gewapende verzet in Zuid-Afrika tegen het apartheidsregime. Ze werkten mee aan Operatie Vula, een ondergronds netwerk om het verzet te versterken. Waarom zetten ze die stap? Niet alleen vanwege hooggestemde idealen, zeggen ze nu.

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

15

Maria Kint: “Ik was bang voor wat er zou kunnen gebeuren, maar legde me ten slotte neer bij het risico van doodgaan. Niet dat de kans op doodgaan groot was, want mijn bezigheden waren uitsluitend vredelievend” erplichte stof tijdens de geschiedenislessen op Zuid-Afrikaanse scholen: Conny Braams boek Operatie Vula. Dat is het voorstel van John Matshikiza, columnist van het opinieblad Mail & Guardian. Zo belangrijk vind hij het boek, dat vorig jaar in Engelse vertaling in Zuid-Afrika werd uitgebracht en dit voorjaar opnieuw verscheen in Nederland. Matshikiza doet zijn voorstel omdat hij geschrokken is van de groeiende onwetendheid onder Zuid-Afrikaanse jongeren over de verzetsstrijd tegen apartheid. Conny Braam, jarenlang voorzitster van de Anti-Apartheids Beweging Nederland, schreef Operatie Vula in 1992; twee jaar nadat het verbod op het ANC, de belangrijkste verzetsbeweging tegen de apartheid, werd opgeheven en ANC-leider Nelson Mandela als vrij man de gevangenis uitliep. Vanaf het begin was Braam betrokken bij Operatie Vula, die tot doel had verbannen ANC’ers terug te smokkelen in Zuid-Afrika, alwaar ze binnen de landsgrenzen guerrilla voerden tegen het blanke minderheidsregime en een grote revolutie voorbereidden (zie kader). Vanuit Amsterdam coördineerde Braam – in het diepste geheim – een omvangrijke campagne. Ze ontving Zuid-Afrikaanse vrijheidsstrijders om hen te voorzien van vermommingen, valse papieren, koffers met dubbele bodems en geavanceerde informatieapparatuur. Ze onderhield via gecodeerde berichten nauw contact met ANC’ers in Europese en Afrikaanse landen. Ze reisde talloze keren af naar Londen, Lusaka en Maputo voor besprekingen. Daarnaast rekruteerde ze een aantal Nederlanders om het ANC-verzet met raad en daad te ondersteunen; ofwel in Amsterdam, ofwel in Zuid-Afrika, waar blanke buitenlanders zich vrijelijker en onopvallender konden bewegen dan zwarte en gekleurde Zuid-Afrikanen.

16 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

De Nederlanders die ‘ja’ zeiden (en bijna iedereen die door Braam werd benaderd zei dat) maakten vermommingen, fabriceerden identiteitsbewijzen, naaiden verborgen binnenzakken in kleding, waren bereid te koerieren, smokkelden wapens of emigreerden naar Zuid-Afrika om daar onderduikadressen op te zetten. Alle Nederlanders behalve Conny Braam komen er in het boek bekaaid vanaf; aan sommigen wordt zelfs maar één mager regeltje gewijd. (Wat de schrijfster niet kwalijk te nemen valt; haar eigen verhaal is al groot genoeg.) Wat heeft hen bezield? Welke overtuigingen liggen ten grondslag aan hun beslissing zich te mengen in een ondergrondse strijd een halve aardbol verderop, om zich wellicht bloot te stellen aan wapengekletter en bloedvergieten terwijl daar geen enkele persoonlijke winst mee kan worden geboekt? ‘Gelijkheid, mensenrechten, wég met een verfoeilijk systeem van onderdrukking en racisme’: alle oud-Vula-leden noemen ‘de wil een betere wereld te creëren’ als beweegreden, of die betere wereld nu toevallig in ZuidAfrika of elders moest worden bewerkstelligd. Maar hogere idealen zijn niet doorslaggevend geweest, vertellen ze zonder uitzondering. Eén van hen zegt: “Zoiets kun je niet doen uit fanatisme. Oké, je moet staan voor de goede zaak. Maar voor de rest moet je er vooral de lol van inzien. Je doet iets stiekems met een klein groepje mensen en je wordt beloond met seks, spanning en sensatie. Voor ons, de Nederlanders, was Operatie Vula één groot avontuur. Natuurlijk beseften we dat het voor de Zuid-Afrikaanse Vula-strijders een ander verhaal was: zij zaten er tot hun nek in, apartheid was hun dagelijkse realiteit en onder hun gelederen vielen daadwerkelijk slachtoffers. Dat baarde ons zorgen, natuurlijk. Maar wij? Alsof we in een spionagethriller zaten. En geláchen dat we hebben.”

Eenzame jaren _ Een aantal Nederlandse Vula-leden emigreerde naar Zuid-Afrika of een omringend land om er een safehouse te runnen voor ondergronds opererende en gezochte ANC’ers. De strijders kregen onderdak en vaak vervoer. Soms werden safehouses gebruikt als wapenopslag. Maria Kint vertrok in 1990 naar Johannesburg en begon er een onderduikadres. Ze woont er nog steeds. Kint: “In het kader van Vula hield ik me voornamelijk bezig met het bijeenbrengen van mensen, het mogelijk maken van vergaderingen en het onderbrengen van onderduikers. Het was in de tijd vlak voor de telecommunicatie en niemand durfde de oude analoge middelen nog te gebruiken, zoals telefoons, want die werden afgeluisterd. Ik bracht daarom personen lijfelijk met elkaar in contact. Soms werd er achter in mijn auto gesproken en reed ik maar wat rondjes. Soms reed ik van de ene stad naar de andere. Het waren voor mij eenzame jaren. Ik verdiende de kost bij een Afrikaner huizenspeculant – met foute ideeën, trouwens – en mocht geen sociaal leven opbouwen, want anders zouden ze kunnen ontdekken dat ik de baan slechts als dekmantel gebruikte. Ik kon niemand toelaten in mijn intieme sfeer. Ik mocht mezelf eveneens geen vaste gewoonten aanleren, want uit vaste gewoonten kunnen

Foto: Ellen Elmendorp

V

Operatie Vula: Nederlanders voor de goede zaak

Marieke van der Pol: “Wat me vooral opviel waren hun zachtaardige en vriendelijke manieren. Zulke verlegen jongens en meisjes” de sportschool. Wat scheelde, was dat ik wist waarom ik het deed; dat maakte het zinvol en draaglijk. Het klinkt raar, maar ik was dankbaar dat Conny me vroeg. Ik ben iemand die het leven neemt zoals het op me af komt. Deze gebeurtenis gaf me een kans om de daad bij het woord te voegen, om mijn idealen, mijn ideeën over vrijheid en gelijkheid om te zetten in positieve actie. Ik kon geen enkele reden verzinnen om ‘nee’ te zeggen, in ieder geval. Foto: Geert Snoeijer

Vanaf het eerste ogenblik besefte ik dat het in patronen worden herleid. Ik ging dus meestal lopend naar mijn werk, op telkens andere tijden, en nam geregeld een andere route. Zo’n bestaan is vermoeiend. Je bent voortdurend op drift. Gelukkig was ik aan alleen-zijn gewend omdat ik veel had gereisd. Op een van die reizen had ik in een boeddhistisch klooster leren mediteren, wat mijn geestelijke gesteldheid redelijk verlichtte. En ik ging vaak naar

Johannesburg gevaarlijk was. In het hol van de leeuw! Ik was bang voor wat er zou kunnen gebeuren, maar legde me ten slotte neer bij het risico van doodgaan. Niet dat de kans op doodgaan groot was, want mijn bezigheden waren uitsluitend vredelievend: ik weigerde resoluut om iets met wapens te maken te hebben. In mijn huis en in mijn buurt geen geweren, zeg ik tot op de dag van vandaag.

Wie met wapens omgaat, moet namelijk het lef hebben om ze te durven gebruiken. Dat lef heb ik niet. Dat lef wil ik niet hebben. Pas later realiseerde ik me, door een domme fout, dat ik door dit werk ook anderen in gevaar kon brengen. Laten we wel wezen, het ging tenslotte om gewapend verzet en de Afrikaners waren bepaald geen lieverdjes. Ik reed op een dag in de auto met twee ANC’ers op de achterbank. Ik kwam bij een kruispunt en reed op het laatste moment door rood. Aan de overkant stond een busje met politieagenten. Ze keken me na. Ze hielden me niet aan, maar ik dacht: Oh God, stel dat ze dat wel hadden gedaan, dan hadden ze de twee mannen achterin gearresteerd, misschien later gemarteld of gedood. Mijn maag draaide zich om. Ik moest de auto aan de kant zetten om in de berm te kotsen. Die mannen hadden niet in de gaten wat er aan de hand was. Ik zei niets. Ik wilde ze niet verontrusten.”

Een luxe positie _ Sommige Nederlandse

Operatie Vula in vogelvlucht

Vula-leden gebruikten hun vakantie om in

Met Operatie Vula, gestart in 1986, wilde het

gen van het minderheidsbewind.

Mozambique een klus te klaren. Dat deed ook

Binnen Operatie Vula waren nogal wat

Peter Webbers, die tussen zijn werkzaamhe-

Afrikaans Nationaal Congres (ANC), destijds

verbannen uit Zuid-Afrika, het snel gegroeide niet-Zuid-Afrikanen actief. Nederlandse verzet tegen de apartheid beter coördineren. Dankzij dit geheime netwerk konden een aantal ANC-leiders in vermomming terugkeren naar Zuid-Afrika. Er kwamen verbindingen tot stand tussen (nog) niet verboden organisaties die streden voor democratie en bestaande ondergrondse structuren van het ANC. De Vula-activisten wisten met behulp van geavanceerde technologie communicatielijnen te creëren tussen de gevangen Nelson Mandela en de ANC-leiding in bal-

den als grafisch vormgever door een aantal

betrokkenen werden gerekruteerd door

keren afreisde naar Swaziland, onder andere

Conny Braam, toen voorzitster van de Anti-

om te knutselen aan verborgen opbergplaat-

Apartheids Beweging Nederland (AABN).

sen (in koffers en tassen) en ontstekers voor

In 1990, na de opheffing van de ban op het

pamfletbommen (een licht explosief dat

ANC en de vrijlating van Nelson Mandela,

vlugschriften kan verspreiden). Hij leerde

werd Operatie Vula officieel gestaakt, maar

Zuid-Afrikaanse Vula-strijders deze vaardig-

de Vula-activisten bleven nog paraat tot de

heden aan.

eerste vrije verkiezingen in 1994. Veel Zuid-

Webbers: “Ik ben een product van de

Afrikaanse Vula-deelnemers zijn tegen-

zestiger jaren, een kind van de seksuele revo-

woordig belangrijke spelers in Zuid-Afrika

lutie. Ik raakte verzeild bij de anti-apartheids-

– ze schopten het onder meer tot legerleider,

beweging toen ik bedacht dat bevrijding,

lingschap. Een van de doelen was verheviging bankier, minister of hoofd onderzoek bij de van de gewapende acties tegen de instellin-

Zuid-Afrika, Swaziland, Botswana, Zambia of

belastingdienst. (BL)

van welke aard dan ook, altijd een politiek karakter draagt. Ik heb heel wat spandoeken geschilderd. De vrijheidsstrijd van het ANC

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

17

Peter Webbers: “Ik vond het spannend om mee te doen. Telkens als ik in Afrika was, had ik ook enorm veel lol. Er werd verschrikkelijk veel gelachen” in Zuid-Afrika stond voor mij symbool voor

berd systeem als apartheid hadden bedacht,

elk verzet tegen onderdrukking. Ik aarzelde

maar eens weg moesten. Om dit te helpen be-

daarom geen seconde toen Conny mij bena-

werkstelligen, masseerde ze de stijve schou-

derde voor deelname aan Vula. Daar moet

ders los van vele Vula-strijders die in Amster-

ik bij aantekenen dat ik nooit de illusie heb

dam kwamen. Later ging ze naar Afrika om de

gehad dat ik iets ‘aan het veranderen’ was.

verzetsstrijders ontspanningstechnieken bij

Ik ondersteunde de mensen die iets aan het

te brengen. Van Gils: “We deden dat vooral door mid-

dienst van hen. Dat was je aan ze verplicht,

del van conditionering: de truc met de vuist.

vond ik, als buitenlander en in essentie bui-

Denk aan iets fijns en knijp in je rechtervuist.

tenstaander.

Herhaal dit heel vaak. Wanneer je in een enge

Los van mijn politieke overtuiging; ik

situatie belandt: knijp in je rechtervuist en je

vond het spannend om mee te doen. Telkens

zult je lichamelijk beter voelen, nét voldoende

als ik in Afrika was, had ik ook enorm veel lol.

om de verlammende angst het hoofd te bie-

Er werd verschrikkelijk veel gelachen, soms

den en kalm te blijven. Toen ik in Afrika was,

om helemaal niks. Maar ik had natuurlijk een

hoorde ik opeens iemand achter me zeggen:

luxe positie: ik deed het ondergrondse werk

‘You are the little witch who showed me the

‘erbij’. Mijn gewone leven speelde zich af in

trick with the fist. It works! It works!’ Sommige

Amsterdam, waar niemand iets wist van mijn

Vula-strijders, soms ook moeders, zagen grijs

betrokkenheid bij de Zuid-Afrikaanse zaak,

van ellende en moeheid als ze bij me kwamen

zelfs mijn partner niet. Alleen mijn broer had

voor een massage. Je moet niet vergeten dat

ik ingelicht, voor het geval er iets zou gebeu-

het apartheidsregime generaties mensen

ren. Vula was niet niks. Er gingen mensen

heeft getraumatiseerd en beschadigd. Een

dood. Vermist, vermoord of gemarteld; die

systeem als apartheid is ziekmakend en het

dingen gebeurden. Ik accepteerde dat. Net

duurt tientallen jaren – in ‘vredestijd’, zal ik

zo goed als ik accepteerde dat ik in een situ-

maar zeggen – voordat zoiets begint te gene-

atie zou kunnen belanden waarin ik iemand

zen. Getraumatiseerde ouders zijn slecht in

noodgedwongen moest ombrengen. Ja, dat

staat tot het opvoeden van evenwichtige kin-

had ik zonder aarzelen gedaan. Als het gaat

deren; een samenleving kan zo in een vicieu-

om jouw leven of het zijne, kies je voor je

ze cirkel belanden. En dan komt daar nu nog

eigen leven.”

eens die aidsepidemie bovenop, die de nodige

Truc met de vuist _ Vrijheidsstrijders

staan onder zware geestelijke druk. De voortdurende angst voor ontdekking kan leiden tot stress, mentale ontsporing; gevaarlijke situaties tot dichtklappen, hyperventilatie en paniekaanvallen. Marloes van Gils, in Conny Braams boek omgedoopt tot ‘Marloes de masseuse’, is fysiotherapeute. Ze werd, zoals alle andere Vula-leden, gevraagd door Conny Braam. Ze vond dat de mensen die zo’n belab-

18 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

verwoestingen aanricht. Nee, Zuid-Afrika is in psychisch opzicht geen gemakkelijk land om in te wonen. Mijn mooiste ervaring in Zuid-Afrika was de verkiezingsdag in 1994. Ik was erbij, als verkiezingswaarneemster. Rijen en rijen mensen, van alle kleuren, wachtend voor de stembureaus. Blanken die probeerden voor te dringen werden streng teruggefloten. Trots straalde van de gezichten, sommige mannen stonden in hun beste kostuum in de bran-

dende zon, en ik kon wel juichen: hier hadden we het voor gedaan, dit was de beloning.”

Ongelooflijk beschaafd _ In Amster-

dam werd een aantal mensen uit de theaterwereld ingezet om de Zuid-Afrikaanse

Vula-strijders van twee tot drie verschillende vermommingen te voorzien. Er werden pruiken geknoopt, valse voorzetgebitten gemaakt en kostuums aangemeten. Marieke van der Pol hielp als actrice mee om de Vula-strijders een bij hun vermomming passende motoriek aan te leren. Van der Pol: “Hoe iemand loopt of gaat zitten kan zo herkenbaar zijn, een echte give away. Wij, Han Römer en ik, probeerden de manier van bewegen te laten aansluiten bij de vermomming. Als iemand bijvoorbeeld werd omgetoverd tot yup, leerden we hem lopen als een arrogant haantje. Of als iemand jaren ouder werd gemaakt, leerden we hem stram lopen. We hebben eens een verlegen meisje veranderd in een soort Diana Ross, zij moest haar hoofd omhoog leren houden. Yan Tax en Winnie Gallis maakten de pruiken en kostuums – ik kende ze wel. Ik kan me herinneren dat we ooit samen een Shakespeare-productie deden en dat we op de generale repetitie intens samenwerkten, terwijl we de avond ervoor met een Vula-

Foto’s: Geert Snoeijer

veranderen waren, meer niet. Ik me geheel in

Operatie Vula: Nederlanders voor de goede zaak

Elise: “In die tijd had ik bovendien niet in de gaten dat ik iets riskants ondernam. Ik wilde graag iets goeds doen en zat in een positie om te helpen. Ik kón niet anders. Eigenlijk was het een kleine moeite” makkelijk stap je daar dus klaarblijkelijk in. Ik voelde intuïtief aan dat de strijd van het ANC een goede zaak was, dat wel, maar dat is geen reden om jezelf halsoverkop in gewapend verzet te storten. Als ik het over zou moeten doen, zou ik weer ‘ja’ zeggen. Maar ik zou er

je wanneer ik dat ook besefte? Toen ik ooit, jaren later, een cursus Communicatietechnieken volgde. Mijn docent stelde de klas deze

De dapperste _ Conny Braam vroeg een

aan zijn informatie kwam? En hoe fantastisch

schappij, om floppydisks met gecodeerde strijder waren bezig geweest. Daar mochten

boodschappen en later ook pakjes ongezien

we dan met geen woord over reppen, raar

Zuid-Afrika binnen te brengen en te overhan-

was dat. Als we elkaar belden in het kader

digen aan iemand van het ANC. ‘Elise’ heet de

van Vula, wat zelden voorkwam, moesten we

stewardess in het boek Operatie Vula. Nog steeds kan Elise niet met haar ware

kwam natuurlijk niks van terecht, dat was

naam worden genoemd: “Waarom? Kijk, wat

zo ridicuul! We stikten van het lachen als we

ik heb gedaan is zo lang geleden, dat het in

zelfs maar het probeerden. De namen van de

principe verjaard is verklaard. Iedereen kan

Zuid-Afrikanen die naar Nederland kwamen

beamen dat ik aan de kant van ‘de goeien’

heb ik nooit geweten, ze heetten altijd John

stond. Ik kende niemand, alleen Conny, en

of Mary. Ik zag het vermommen als een spel,

met ook haar had ik nauwelijks contact; het

een verkleedfeest. Het was pas na de tweede

gaat te ver om te zeggen dat ik ‘bij een or-

Mary, die vertelde dat ze al jaren haar twee

ganisatie’ zat. Nadien heb ik nooit meer iets

kinderen niet had gezien, dat ik werkelijk

dergelijks ondernomen, nooit. Maar toch. Ik

stilstond bij de aard van dit spel: ik had hier

heb een overtreding begaan, klaar. Cabineper-

te maken met mensen met vaak verwoeste

soneel mag gewoon geen pakjes van derden

levens, die alles riskeerden om de situatie

aannemen. Dat kan, volgens mijn advocaat,

voor hun kinderen te verbeteren. Moedige

de maatschappij nog steeds in diskrediet

mensen, verzetsstrijders. Al vond ik ze geen

brengen.” In wezen heeft Elise de grootste persoon-

viel waren hun zachtaardige en vriendelijke

lijke risico’s genomen: ze heeft haar baan

manieren. Zulke verlegen jongens en meisjes.

op het spel gezet, alsmede de reputatie van

De Zuid-Afrikanen kwamen goedlachs en

haar werkgever. Dat maakt haar tevens de

ongelooflijk beschaafd op me over.

dapperste. “Maar zo zie ik het zelf niet, hoor.

Ik kwam bij Vula terecht omdat Conny fa-

de allerbelangrijkste wordt beschouwd. Weet

vraag: ‘Heeft iemand er wel eens over nage-

te noemen internationale vliegtuigmaat-

onverschrokken ‘krijgers’. Wat me vooral op-

later begrepen dat mijn aandeel als één van

iets langer over nadenken.”

stewardess, in dienst van een niet nader

elkaar aanspreken met een codenaam. Daar

minieme bijdrage. Hoewel, miniem... Ik heb

Ik ben niet bang aangelegd. In die tijd had

milie van me is, althans: haar dochter en mijn

ik bovendien niet in de gaten dat ik iets ris-

dochter hebben dezelfde vader. Ik heb nergens

kants ondernam. Ik wilde graag iets goeds

spijt van, behalve van één ding: ik ben gedach-

doen en zat in een positie om te helpen. Ik

teloos, met een bijna kinderlijke naïviteit, in

kón niet anders. Eigenlijk was het een kleine

Vula gestapt. Ik vertrouwde blind op Conny. Zó

moeite. Achteraf ben ik toch trots op mijn

dacht hoe Nelson Mandela in de gevangenis en strak georganiseerd de informatievoorziening van het ANC moet zijn geweest, dat ze moeiteloos en geheel gelijkwaardig aan de onderhandelingstafel konden plaatsnemen?’ Ik moest mezelf inhouden om niet meteen mijn hand op te steken: ‘Jaaa, ik weet hoe Mandela aan zijn informatie kwam!’ Nee, ik heb het niet gezegd. Ik wilde toch maar geen ruchtbaarheid geven aan mijn Vula-werk.” Elise vliegt allang niet meer op Zuid-Afrika. Ze is er na de omwenteling een paar keer op bezoek geweest, telkens voor maar een paar dagen. Ze kent het land onvoldoende om te kunnen beoordelen of de afschaffing van de apartheid heeft gebracht wat iedereen ervan hoopte: “Het is een groot goed dat Zuid-Afrika democratisch is geworden. Maar of dat voldoende is? Ik volg de politieke ontwikkelingen niet op de voet, maar luister elke ochtend naar Radio 1 en weet voldoende om te begrijpen dat de situatie verre van ideaal is. Ik kan best begrijpen waarom de ZuidAfrikanen zich niet meer bezighouden met hun apartheidsverleden. Ze hebben wel iets anders aan hun hoofd. De criminaliteit en de armoede, bijvoorbeeld. Verschrikkelijk. En de aidsepidemie, niet te vergeten.” Conny Braam, Operatie Vula. Nederlanders in het ondergrondse verzet tegen apartheid. 1992, heruitgegeven in 2006. Uitgeverij Augustus. 316 p., e 15.

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

19

De beste Afrikaboeken Eindelijk tijd om te lezen – een veel gehoorde zucht van opluchting zodra de vakantie is begonnen. ZAM vroeg enthousiaste Afrikakenners en Afrikareizigers naar het beste Afrikaboek dat ze de laatste tijd gelezen hebben. Doe uw voordeel met hun aanprijzingen. Veel plezier! Illustratie: Yvonne Kroeze John Jansen van Galen, journalist

Je kunt veel studieboeken en reisverslagen over Afrika lezen, zonder zo goed de sfeer en betekenis van de blanke aanwezigheid op dat continent, en met name in Kenia, te leren kennen als via de thriller van John Le Carré, De toegewijde tuinier (Luitingh-Sijthoff, 2001).

Annemarie de Wildt, c­ urator

Onlangs las ik Abdelkader Benali, Bruiloft aan zee (Vassallucci,

1996) tijdens een reis naar de streek waar het boek zich afspeelt, het gebied tussen het Rifgebergte en de Middellandse zee. Ik genoot van de poëtische humor, rake beschrijvingen en fantasierijke

Het is tevens een scherpe aanklacht tegen de moderne uitbuiting

taal van Benali. Het is een boek als een gerecht, met ingrediënten

van de Afrikaan door geneesmiddelenfabrikanten. Men zij ge-

uit Nederland en Marokko, soms zoetzuur, soms heet. Lees smake­

waarschuwd: de verfilming is van veel mindere kwaliteit!

lijk.

Felix de Rooy, ­theatermaker

Adriaan van Dis, schrijver

In de jaren tachtig van de vorige eeuw geloofde ik in een grote

Toevallig is de meest fasci-

toekomst voor de literatuur uit Afrika. Helaas ben ik met de jaren

nerende confrontatie met

in de werkelijkheid teleurgesteld. Heb ik verkeerd gezocht en ge-

een moderne schrijver uit de wereldliteratuur die ik in de

lezen? Na Filip de Boeck en Marie-Françoise Plissart, Kinshasa, tales of the invisible city (Ludion, 2004) weet ik dat de straat, de markt,

Koert Lindijer, Afrika-correspondent Het verslag van Jean Hatfeld, Machete Season: The Kill-

ers in Rwanda Speak (Farrar, Straus & Giroux, 2005) over

de zelfkant een bron van fantastische verhalen biedt. Het prachtig

de moordenaars van de geno-

vormgegeven boek geeft een spannend en verbijsterend portret

cide in Rwanda laat zien hoe

van de hoofdstad van de Democratische Republiek Congo. Onder de

menselijk het is om onmense­

(De Geus, 2003). De ongecen-

sociale ellende bruist een leven van verbeelding waarbij de brave

lijk te zijn. “Moorden is veel

sureerde emoties die in een

Europese literatuur bleekjes afsteekt.

gemakkelijker dan landbouw

21ste eeuw onder ogen kreeg, de roman van K. Sello Duiker, Het stille geweld van dromen

pulserende eigen stijl van de pagina’s spatten, geven een ontluisterend inzicht in de belevingswereld van student Tshepo, bipolaire patiënt, drugsverslaafd en prostitué in een bordeel voor blanke mannen. De zelfmoord van de schrijver in 2005 liet een gat achter in mijn hart.

Fieneke Diamand, radioprogrammamaakster

bedrijven”, zegt één van de geïnterviewde moordenaars.

Zojuist las ik het verhaal Een bedelaar van stand uit het onlangs

Voor het eerst worden de

(Contact, 2006). Over Rajab de bedelaar, die op jeugdige leeftijd po-

zichtbaar, voelbaar en een

verschenen Rik Delhaas, De president, de hyena en de kleine hagedis

moorden van 1994 in Rwanda

lio kreeg en nu in de Ugandese hoofdstad Kampala op het trottoir

beetje begrijpelijk. Geen boek

ligt. Delhaas is een goed waarnemer, waardoor een kleurrijk verhaal is ontstaan met details die zelfs de doorgewinterde Afrikareiziger zullen verrassen. Zo’n verhaal kan alleen geschreven worden door

om te lezen voor het slapen, verhelderend voor menselijk gedrag.

iemand met eindeloos geduld en gevoel voor de hoofdpersoon!

Ena Jansen, literatuurwetenschapster

Mijn ‘bezongen’ boek is tegelijk een ‘wroegend’ boek: Melissa

Steyn, Whiteness Just Isn’t What It Used To Be – White Identity in a Changing South Africa (State University of New York Press, 2001). Zelfonderzoek door vijftig ‘gewone’ witte Zuid-Afrikanen over de

Sybille Claus, redacteur Afrika

Een blik tussen Kambili (15) en haar broer Jaja zegt meer dan twee pagina’s tekst. Op subtiele wijze beschrijft de Nigeriaanse Chi-

mamanda Ngozi Adichie in Paarse hibiscus (Sirene, 2004) de sfeer in een gezin in de stad Enugu, dat gedomineerd wordt door een

valsheid en zelfzucht van hun verbeelde wereld. Een aanvulling

streng katholieke, en gewelddadige vader. Bij een tante ontdekt het

vanuit Cultural Studies op Zuid-Afrikaanse literaire boeken die ver-

tweetal dat het ook anders kan, het is het begin van hun bevrijding.

schuivende identiteiten in steeds weer nieuwe uitstulpingen aan ‘t

Hou je zakdoek bij de hand, ik moest ervan huilen.

verkennen en registreren zijn.

20 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Zomer!

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

21

Renske de Greef, ­columniste

Raoul is 20 jaar en eigen-

Rudi Boon, televisie­programmamaker

De roman van Nicolaas Matsier, Het achtenveertigste uur (De Be­

zige Bij, 2005) speelt zich af op het aanmeldcentrum Schiphol en in

lijk stiekem wat verwend: hij

de hoofden van ambtenaren van de Immigratie- en Naturalisatie-

houdt van chique schoenen,

dienst IND, marechaussees, advocaten en tolken. Hoofdpersoon is

taxi’s en Albert Heijn To Go.

een man ‘die stelt te zijn’ Moesa Mohamad-Hassan, afkomstig uit

Dan gaat hij op reis naar West-

de stad Al-Dilling in Zuid-Soedan. Vanaf zijn binnenkomst wordt

Afrika, om daar vier maanden

hij systematisch op maat gezaagd om in de formulieren van de

in zijn eentje rond te reizen.

Vreemdelingenwet te passen. Alle in Nederland aanwezige kennis

In het begin heeft hij het idee

over Afrika is in deze procedure gereduceerd tot amateur-antro-

in een hel op aarde te zijn

pologie uit het kanarieboekje voor stammen en talen. Onthutsend

beland: iedereen is boomlang,

boek.

pikzwart en wil hem overvallen. Maar na een tijd verandert zijn beeld van Afrika, en hijzelf uiteindelijk ook. Raouls frisse blik ervoor zorgt dat al zijn observeringen of raak of hila­

risch zijn. Nergens wordt Raoul de Jong, Stinknegers – Ontdek-

kingsreis in Afrika (Vassallucci, 2004) moralistisch, nergens wordt het voorspelbaar.

Fred de Vries, journalist

Marlene van Niekerk, Agaat

(Querido, 2006) is een impro­ visatie op de ‘plaasroman’. Aan de hand van een stervende vrouw die terugkijkt op haar leven vertelt de schrijfster een

Robert Dorsman, vertaler

Het mooiste Afrikaboek dat ik ken, is van de Zuid-Afrikaanse schrijver Etienne van Heer-

den, Het zwijgen van Mario

Salviati (Meulenhoff, 2002).

Een prachtige roman, waarin

Angeli Poulssen, uitgever ZAM

meerdere verhaallijnen naadloos uitkomen in het heden.

In twee pagina’s van de hectiek in Amsterdam naar de uitgestrek-

Het gaat over de zoektocht

theid van het Botswaanse landschap, het sukkelige tempo van

naar waarheid in het Zuid-

bruine koeien en de geur van pompoenstoofpot. Scherpzinnigheid,

Afrika van nu. Een roman ook

psychologie, mensenkennis en goeie roddels zijn de ingrediënten

die weemoedig stemt, een

waarmee privé-detective Mma Ramotswe op onnavolgbare wijze

epos, zoals altijd in het geval

de haar aangeboden zaken oplost in Alexander McCall Smith, De

van Van Heerden. Een roman

Kalahari Avondschool (Sijthoff, 2004). Op aangenaam onverdichte

ook over gevangenschap,

wijze behandelt de schrijver universele menselijke problemen en

eenzaamheid, verlangen. Het

gaat daarbij grote Afrikaanse kwesties als gender, aids en corruptie

klinkt allemaal clichématig,

niet uit de weg. Het leven van Mma Ramotswe brengt Afrika dich-

maar het is echt een betove­

terbij.

rend boek van een rasverteller.

Laetitia van den Assum, ambassadeur in Kenia Liz McGregor, Khabzela, the

life and times of a South Afri-

can (Jacana Media, 2005) over

Eric van der Westen, musicus

Mijn laatste Zuid-Afrikaanse boek was de biografie geschreven

door Fatima Meer, Nelson Mandela – Zijn leven (De Geus, 1995). In

deze biografie beschrijft ze Mandela van kinds af tot aan ongeveer 1993. Precies het moment dat ik voor het eerst naar Zuid Afrika

de snel rijzende ster van een

­mocht. Ze wist een heel persoonlijk en indringend portret te ma­

verhaal over Afrikanerdom,

talentvolle deejay en over zijn

ken dat me boeide als nooit tevoren.

rassenverhoudingen, liefde en

onnodige dood ten gevolge

wraak. Van Niekerk toont zich

van aids, trof mij diep. Hoewel

een uitmuntende stilist als

ik veel van Zuid-Afrika denk te

ze bijna zevenhonderd blad­

begrijpen, was het opnieuw

zijden lang de psychologische

een confrontatie met de wijze

relatie tussen een man en zijn verzorgster gaf mij hetzelfde gevoel

uitputtingsslag schetst tussen

waarop de eerste zwarte post-

als bij [mijn eigen] De vlindermaand, waarin de stille liefde tussen

de aftakelende Milla en haar

1994-generatie denkt, leeft en

een vrouw en haar huishoudster een belangrijke rol speelt. Door

gekleurde ‘meid’ Agaat.

sterft.

Coetzee’s meesterlijke stijl zijn ál zijn boeken trouwens schitterend,

22 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Ariëlla Kornmehl, schrijfster

J.M. Coetzee, Langzame man (Cossee, 2005) hoort tot de beste

boeken die ik onlangs las. De intieme, maar toch ook afstandelijke

ongeacht het onderwerp!

“De verkiezingen moéten slagen” Mizzie van der Pluijm, uitgeefster

Helaas, het moet maar. Het mooiste Afrikaboek hebben wij zelf

uitgeven: Rik Delhaas, De president, de hyena en de kleine hagedis

(Contact, 2006). Delhaas reisde naar een aantal Afrikaanse landen. Hij sprak zowel presidentskandidaten van Somaliland als de veelbelovende beheerder van een wegversperring in Mogadishu, de verdachte van genocide in Rwanda, maar ook advocaten, officiers en de mensen die getuige zijn van de volksrechtspraak. Dit boek is zo goed

De verkiezingen in Congo van eind juli – als die datum tenminste niet opnieuw wordt verschoven – zullen zeker slagen. Dat stelde Patrick

Cammaert, de Nederlandse bevelhebber van de VN-macht Monuc in het oosten van Congo, tijdens een presentatie dit voorjaar op de Afrikadag

van de Evert Vermeer Stichting. “Waarom? Omdat ze móeten slagen. Ze

zijn van levensbelang. Pas als een legitieme regering aantreedt, kan het land verder.”

omdat Delhaas niet op zoek is naar gemakkelijke antwoorden. Bo­

Cammaert is een optimistisch mens. “De Congolezen smachten naar

vendien gaat hij met inzicht, liefde en begrip met zijn materiaal om.

de verkiezingen. Er hebben zich 25,7 miljoen mensen geregistreerd als

Bram Vermeulen, ZuidAfrika-correspondent

Marlene Dumas, ­beeldend kunstenaar

Rosa Mendes, Tijgerbaai (Van

(Querido, 2006) is een Zuid-

De mooiste is natuurlijk: Pedro

kiezer. Die willen maar één ding: stemmen. Ze zullen dagen lopen met de stemkaart in hun knuist om een formulier in een doos te kunnen doen. Wie daaraan twijfelt, moet maar kijken naar de gigantische opkomst

Marlene van Niekerk, Agaat

(van soms 80 procent, red.) tijdens het referendum over de grondwet in

Gennep, 2003). De worsteling

Afrikaanse ‘plaasroman’. Het

hij niet verhullen. In een land zonder wegen, zo groot als West-Europa,

van een Portugese journalist

draait om de verstrengeling van

tegen de tijd, de bureaucraten,

afhankelijkheid en vernedering.

de niet-bestaande wegen en de

Waar je bij Coetzee je tanden

eenzaamheid op zijn reis door

breekt op de droge hardheid,

Angola en Mozambique.

is de tragiek bij Van Niekerk

Reist en schrijft als Kapuscin-

sensueler. Lichaam, taal en

ski, zo dicht op de huid dat

vertaling vallen uiteen; stijlen

je het zweet kunt proeven.

wisselen elkaar af. Hoe wreed

Een boek dat elke keer weer

en aanstootgevend ook, uitein-

meegaat in de rugzak.

delijk is het een liefdesverhaal.

Mieke van der Weij, p ­ resentatrice

december.” Maar dat de organisatie een logistieke nachtmerrie is, wilde moeten 53.000 stembureaus en miljoenen stembiljetten worden verspreid. Die zijn ook nog eens per regio verschillend, omdat de 213 politieke partijen die meedoen niet in alle regio’s kandidaten hebben. “Het is een mega-mega-mega-operatie.” De VN-bevelhebber toonde foto’s van Monuc-patrouilles – te voet, omdat “de pantserwagens die andere VN-missies gebruiken, in het oerwoud van Oost-Congo nutteloos zijn.” Maar ook foto’s van de ‘partner’ van Monuc, het Congolese leger, waarin tal van dubieuze milities zijn opgegaan. Ineens was het kleine postuur van generaal Amisi te zien, die volgens Human Rights Watch in 2002 betrokken was bij de executie van 160 mensen in Kisangani. Cammaert erkent dat er onder de duizenden ex-strijders in het Congolese leger er velen zijn met ‘een meter boter op hun hoofd’ met

Mijn ‘all-time favorite’: Maryse Condé, Ségou (In de Knipscheer,

wie hij moet samenwerken. “Ze kregen een baan in het leger om ze uit de

roman is zo bekend. Het zal ook vast te maken hebben met het

amnestie krijgen. Ze zullen zich later moeten verantwoorden.”

2002). Dat hoef ik waarschijnlijk niet toe te lichten, deze historische feit dat mijn eerste en tevens langste reis in Afrika dwars door de woestijn ging en me voerde naar de Sahellanden waar het epos zich afspeelt.

Paul Faber, curator

(oostelijke) provincie Ituri weg te krijgen. Maar dat betekent niet dat ze Inmiddels is het een stuk veiliger in Oost-Congo, aldus Cammaert. De VNmacht – 15.500 troepen en 28 (gevechts)helikopters – kan hard optreden omdat het mandaat haar opdraagt burgers ‘onder directe bedreiging’ te beschermen. Het optreden heeft aan enkele tientallen VN-soldaten het leven gekost. Groot probleem echter blijft de aanwezigheid van

Mijn favoriet is van ‘grootvadertje’ Amadou Hampàté Bà, In het

vijftienduizend ‘genocidaires’, de in 1994 uit Rwanda gevluchte Hutu’s,

met het vervolgdeel Jawel, commandant (De Geus, 2002). Een

de groep, zal nooit teruggaan naar Rwanda, daarvan ben ik overtuigd.

in het begin van de 20ste eeuw. Prachtig geschreven, vol nuances,

Wij proberen een wig te drijven tussen beide groepen, in de hoop dat de

voetspoor van de vertellers – Amkoullel (De Geus, 2000) samen

die daar plunderen, verkrachten en moorden. “De harde kern, de helft van

meeslepend relaas over zijn familie en jeugd in het huidige Mali

Maar de ander helft is jong en als kind mee gevlucht na de genocide.

wijsheid en humor. Een monument.

jongeren naar Rwanda vertrekken.” Marnix de Bruyne

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

24 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

De fotografie van Jodi Bieber

Opgroeien met Zuid-Afrika R

uim tien jaar fotografeerde Jodi Bieber in Zuid-Afrika de wereld van jongeren, vooral jongeren die opgroeien aan de rafelranden van de maatschappij. Het resultaat is

te bewonderen in haar fotoboek Schemertijd. Het gaat over verlies van onschuld en het instinct om te overleven. Over dromen om te ontsnappen aan de realiteit. In de inleiding van haar boek vertelt Jodi Bieber over haar motieven. “Net als mijn ouders ben ik in Zuid-Afrika geboren en ik heb er ook het grootste deel van mijn leven gewoond. Ik was tien jaar toen bij de opstand in Soweto in 1976 scholier Hector Peterson werd vermoord. Als kind dat opgroeide in een redelijk welvarende buitenwijk, begreep ik niet veel van wat er politiek precies speelde in ons land. De townships en de mensen die er woonden, leken tot een andere wereld te behoren. Toch hadden blanke kinderen uit middenklassegezinnen zoals ik meestal wel één zwarte persoon met wie ze een hechte band kregen. In mijn geval was dat Betty Makhabela, die als een tweede moeder voor me was. Ze was vanaf mijn vierde jaar bij ons in dienst. Ik wist weinig over haar leven, zij wist bijna alles over het mijne. In mijn jeugd heb ik me altijd een buitenstaander gevoeld. Ik was opstandig op school en thuis en viel op jongens die in een verkeerde buurt woonden. Ik leek altijd uit de pas te moeten lopen. Een aantal jaren studeerde ik marketingmanagement en werd dus opgeleid voor een baan waarbij ik mediastrategieën moest bedenken voor producten die me niets zeiden. Tot mijn geluk vond ik bij toeval de fotografie. Dat bleek een goed hulpmiddel te zijn om mijn land en de bevolking waar ik nog zo weinig over wist, te verkennen. (…) Met dit boek wil ik niet laten zien waar het met ZuidAfrika heen gaat, noch wil ik beweren dat het een volledig beeld van het land geeft. Het is een persoonlijke visie. Het is meer het verslag van een reis die ik moest maken, een reis die ruim tien jaar geleden begon met de eerste democratische verkiezingen in Zuid-Afrika. Of we nu rijk of arm zijn, we dragen allemaal onze eigen bagage, onze eigen innerlijke strijd met ons mee. Als kind geloven we wat ons wordt voorgeschoteld. We zijn onschuldig en kunnen ook weinig anders doen. Door de erfenis van het

oude Zuid-Afrika, waaronder de armoede, heeft onze

Linkerpagina: De twee-

samenleving vreemde kanten. Dat ik bepaalde dingen

ling Ranto, Zeerust

heb gefotografeerd zal er niets aan veranderen, maar het

Boven: Bradley en z’n

heeft mij laten zien hoe sterk de menselijke geest dikwijls

moeder Lynette,

is. Zelfs onder de moeilijkste omstandigheden kunnen

Westbury

mensen de kracht opbrengen om te blijven streven naar

Onder: Jonathan D Boyz,

een beter leven.” (NS)

een gang in Westbury

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

25

Q.T., een briljante acrobaat in Westbury

26

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

27

28 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

De fotografie van Jodi Bieber

Links: Vredepark, Johannesburg Boven: Nababeep, Noordkaap Onder: Jiven met Johnny Seotlolla in township Daveyton

Jodi Bieber werd geboren in Zuid-Afrika en woont nu in Londen. Ze publiceert regelmatig in vooraanstaande kranten en tijdschriften en werkt voor non-profitorganisaties in de hele wereld. Ze won zeven World Press Awards.

Haar fotoboek Schemertijd – Opgroeien met Zuid-Afrika (128 pagina’s)

is een uitgave van Mets en Schilt, Amsterdam. (Zie lezersaanbieding op pagina 51.)

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

29

‘Hij die schoonveegt’

Paul Fentener van Vlissingen

Profiel

Kort geleden maakte de schatrijke ondernemer Paul Fentener van Vlissingen bekend dat hij niet lang meer te leven heeft. Hij lijdt aan een fatale vorm van kanker aan de pancreas. Daarmee loopt een leven van fel bekritiseerde bemoeienis met Zuid-Afrika ten einde. Tekst: René Zwaap

O

p 17 september 1985 brandde

tussen de twee wereldoorlogen, dankzij de

in Duivendrecht een filiaal van

handel in steenkool. Het familiebedrijf SHV

de groothandelsketen Makro

had forse belangen in Zuid-Afrika. Toen de

tot de grond toe af. Als dader

apartheidspolitiek in dat land leidde tot een

sofie: “Als in godsnaam die Afrikaanse landen nou eens ophouden met hun burgeroorlogen en beginnen naar output te kijken in plaats van naar macht, en als ze dit soort dingen gaan ontwikkelen, dan gaan ze ook in auto’s

meldde zich een onbekende terreurgroep,

olieboycot, afgekondigd door de Verenigde

genaamd RaRa (Revolutionaire Anti-Racis-

Naties, spande de SHV zich in om de pijn voor

tische Actie). Deze wilde met de aanslag

Zuid-Afrika te verzachten. Zo nam de firma

druk zetten op de eigenaar van de Makro, de

deel aan een project van de Zuid-Afrikaanse

Steenkolen Handelsvereniging (SHV), om zich

oliemaatschappij Sasol, gericht op de win-

uit Zuid-Afrika terug te trekken zolang daar

ning van olie uit steenkool. Het was een zeer

nog apartheid heerste. Er volgden nog vier

dure, maar effectieve methode, tijdens de

aanslagen op andere Makro-vestigingen in

Tweede Wereldoorlog ontwikkeld door IG

Nederland eer de SHV door de knieën ging.

Farben. Ook was de SHV verwikkeld in de

Nadat op 19 januari 1989 ook de Makro in

machinaties van investeringsmaatschappij

Nuth in vlammen was opgegaan, maakte

Noro, onder leiding van broer John Fentener

president-commissaris Paul Fentener van

van Vlissingen, genoemd naar een traject van

Vlissingen bekend dat zijn bedrijf zich terug-

oliesmokkel naar Zuid-Afrika via de Seychel-

trok uit Zuid-Afrika.

len-eilanden.

beheer’ en pleegt investeringen door middel

Het grote brein _ De laatste jaren maak-

van de infrastructuur en het planten van

Het waren harde tijden voor Paul Fentener van Vlissingen, geboren in 1941. In zijn boek Ondernemers zijn ezels beschrijft hij hoe hij in 1988 werd bezocht door een agent van de Binnenlandse Veiligheidsdienst, die hem kwam vertellen dat zijn eigen dochter als verdachte in de RaRa-zaak werd beschouwd. PPV, zoals de ondernemer door intimi wordt genoemd, was not amused. “Waarom al deze kwetsende kletskoek”, schreef hij. “Wie van de politici wilde me onder druk zetten en waartoe?” Dat de RaRa het op de SHV had gemunt, was op zich niet zo raadselachtig. Het Helmondse zakengeslacht Fentener van Vlissingen was steenrijk geworden in de periode

30 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

te Paul Fentener van Vlissingen op geheel andere wijze naam in Zuid-Afrika en de rest van het continent. Hij is het grote brein achter de African Parks Foundation, een organisatie die zich tot doel heeft gesteld om de natuur van Afrika te redden. “Ik heb eerst mijn eigen centen verdiend, nu wil ik iets terugdoen voor de planeet”, aldus Fentener tegenover zakenblad Quote. Het zakenblad schatte zijn vermogen verleden jaar op 2,1 miljard euro. Fentener van Vlissingen investeerde al zijn energie in de opbouw van de organisatie voor natuurbehoud. In een interview met de IKON-radio in 2004 verwoordde hij zijn filo-

rijden en krijgen ze ook moderne ziekenhuizen, maar dan gaan wij als westernaren ervoor betalen.” De African Parks Foundation (APF) beheert wildparken in Zuid-Afrika, Zambia, Congo, Sudan, Malawi en Ethiopië. Kenia en Uganda volgen naar verwachting snel. Voordat de Afrikaanse landen de grond in bruikleen afstaan aan Fentener’s APF - voor een aantal decennia, in de regel dertig jaar – wordt het terrein geprivatiseerd. De stichting zorgt vervolgens voor een ‘bedrijfsmatig van het uitzetten van wild, het verbeteren bomen. Via toerisme en jacht moet die investering zich terugverdienen. Fentener wist grote namen te winnen voor zijn Afrikaanse campagne. Wijlen prins Bernhard, bijvoorbeeld, een oude jachtvriend van Fentener, maar ook Nelson Mandela. Alledrie waren ze lid van de Club van 21. De Club van 21 bestaat uit gefortuneerde zakenmannen, zoals ook de onlangs overleden ZuidAfrikaanse zakentycoon Anton Rupert. Ereleden zijn onder anderen de Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki, de Mozambikaanse ex-president Joaquim Chissano, president José Eduardo dos Santos van Angola, koning

men bekend met de actie van de World Rainforest Movement, maar is men niet genegen te reageren. De APF ligt ook onder vuur in Zambia, waar de APF onlangs twee nationale parken verwierf. Parlementslid Sakwiba Sikota stelde dat de lokale bevolking in de regio Barotse Foto: Daria Scagliola

door de komst van Fentener’s APF zwaar zal komen te lijden. Tijdens een persconferentie in Lusaka klaagde het parlementslid dat de ‘ondoordachte’ overeenkomst tussen de APF

Bewoners lopen het gevaar om uit naam van Fentener’s natuurliefde te worden verdreven van hun gronden

en de Zambiaanse regering over de afdracht van de parken achter de rug van het volk en het parlement was genomen. Sikota suggereerde dat er corruptie in het spel was. Hij uitte ook zware kritiek op Fentener van Vlissingen persoonlijk. “Hij moet niet pochen met de rijkdommen die hij waarschijnlijk eerder uit Afrika heeft gestolen”, meende de parle-

Letsie III van Lesotho en president Robert Mugabe van Zimbabwe. De Club financiert de zogeheten Peace Parks Foundation, een organisatie die bestaande parken in diverse landen wil samenvoegen tot zogenoemde ‘vredesparken’. Onlangs is dat al gebeurd met het Kruger Park in Zuid-Afrika en het Limpopo Park in Mozambique, die werden verenigd in het Great Limpopo Transfrontier Park. In augustus 2003 waren Nelson Mandela en prins Bernhard eregasten bij de opening van het Marakele-park, eveneens in de Limpopo-regio. Dit park wordt gerund door een privé-bedrijf van Fentener van Vlissingen, Marakele Pty Limited. Al snel na de feestelijke heropening rezen er protesten. Zeker tweeëntwintig Zuid-Afrikaanse landarbeiders eisten een schadevergoeding omdat ze onder dwang het Marakele-gebied zouden zijn uitgezet. De graven van hun voorouders waren “zonder pardon weg gebulldozerd”, aldus advocate Louise du Plessis in Johan-

nesburg tegenover de Mail & Guardian. Zij kondigde een rechtszaak aan tegen Fentener

mentariër. Paul Fentener van Vlissingen hield echter

vanwege ‘illegale landuitzettingen’. Vee zou

vast aan zijn koers, in zijn ogen de enige juiste

zijn doodgeschoten, hutten door bulldozers

om de Afrikaanse natuur te beschermen.

platgewalst. Uiteindelijk werd de Marakele-

Kritiek deert hem niet. Die kreeg hij twintig

zaak in der minne geschikt, waarschijnlijk

jaar geleden al toen hij het Schotse landgoed

met een afkoopsom, maar daarover wil noch

Letterewe opkocht en er bordjes ‘verboden

het hoofdkwartier van de APF in Zeist noch

toegang’ liet plaatsen. “De tijd dat mensen

advocate Du Plessis iets kwijt.

konden gaan en staan waar ze wilden en

De enige juiste koers _ Maar de APF blijft controversieel in Afrika. Zo voert de

World Rainforest Movement momenteel actie tegen de overname door Fentener´s stichting van het Omo National Park in zuid-Ethiopië. Volgens de beweging lopen 50.000 leden van diverse Ethiopische bevolkingsgroepen – de Suri, de Dizi, Mursi, Me’en en de Nyangatom – het gevaar om uit naam van Fentener’s natuurliefde van de gronden te worden verdreven waar zij sinds eeuwen hun vee cultiveren. In het APF-hoofdkwartier in Zeist is

overal hun tentje konden opzetten, is voorbij”, liet hij toen weten aan The Independent. In Afrika werd Fentener een Skukuza (‘Hij die schoonveegt’), zoals de bijnaam luidde die de Zulu’s in Zuid-Afrika honderd jaar geleden al gaven aan natuurbeschermer James Stevenson-Hamilton, die het Kruger-wildpark ontdeed van z’n bewoning. Het dilemma is hetzelfde gebleven: waar slaat de protectie van flora en fauna om in mensvijandigheid? En welk belang weegt uiteindelijk zwaarder: het voortbestaan van bedreigde diersoorten of dat van de bedreigde mens?

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

31

De strijd van

Navanethem Pillay

Interview

Haar leven lang al bevecht Navenethem Pillay racisten, verkrachters en oorlogsmisdadigers. Tegenwoordig is deze Zuid-Afrikaanse rechter een van de pioniers van het nog verse Internationaal Strafhof in Den Haag. “De vele Afrikanen die zich hebben ingezet voor de totstandkoming van het Hof hebben een prachtig voorbeeld gegeven.” Tekst: Marja Vuijsje

D

e Zuid-Afrikaanse rechter Navanethem Pillay (1941) groeide op in Clairwood, een sloppenwijk voor Indiërs in Durban,

als dochter van een buschauffeur. Bijna drie decennia lang had ze een advocatenkantoor in Durban, dat voornamelijk anti-apartheidsactivisten verdedigde. In 1995 werd zij de eerste zwarte vrouw in het Zuid-Afrikaanse Hooggerechtshof. Inmiddels is ze wereldwijd bekendheid. Ze is actief in een aantal internationale organisaties voor mensen- en vrouwenrechten en ontving vele prijzen. Als president van het Internationale Rwanda Tribunaal – dat verantwoordelijken voor de genocide in Rwanda in 1994 berecht – was zij de drijvende kracht achter de erkenning van verkrachting als oorlogsmisdaad. In 2003 maakte ze de volgende stap in haar carrière: ze werd benoemd tot rechter bij het Internationaal Strafhof (International Criminal Court, ofwel ICC) in Den Haag. Tot 2009 zal zij zich met zeventien collega’s bezighouden met de berechting van verdachten van genocide en andere schendingen van mensenrechten. Als ze tenminste niet uit de Verenigde Staten, Rusland, India, Pakistan, China of een ander land komen dat (nog) niets met het ICC te maken wil hebben. Tot nu toe hebben zo’n 120 landen het Hof erkend.

32 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Is het echt waar dat u als tiener alle verslagen las van de Neurenberger processen tegen de nazi-oorlogsmisdadigers? “Ik was achttien. Ze lagen in de bibliotheek van de universiteit van Natal. Ik ontdekte ze per toeval en ben ze gaan lezen omdat ik iets nuttigs wilde doen tijdens de vele uren tussen mijn colleges. Voor de niet-blanke studenten sloten de tijdstippen van de colleges totaal niet op elkaar aan. Daardoor had ik soms wel tien of elf uur niets te doen, terwijl ik geen geld had voor een extra buskaartje om tussendoor naar huis te gaan. Over de mogelijkheid dat ik zelf nog het einde van het apartheidssysteem zou meemaken, was ik erg somber. Het lezen van die verslagen van de Neurenberger processen gaf mij hoop. Daardoor kreeg ik het idee dat het eens mogelijk zou zijn ook de verantwoordelijken van het

advocatenkantoor gehad. Daar ben ik mee begonnen omdat geen enkel bestaand kantoor een gekleurde vrouw wilde aannemen. Ik heb veel mensen verdedigd die in de gevangenis terechtkwamen omdat ze het racisme aan de kaak stelden. Sommigen van hen zaten jarenlang vast op Robbeneiland. Anderen werden langdurig vastgehouden zonder dat er een aanklacht tegen hen werd ingediend. Dat hebben ze ook gedaan met mijn echtgenoot. Hij heeft vijf maanden doorgebracht in eenzame opsluiting. Daarna is hij nooit meer de oude geworden. De Verenigde Naties hebben weliswaar vastgelegd dat apartheid een misdaad tegen de menselijkheid was, maar tot vervolging van de verantwoordelijken is het dus nooit gekomen. Dat was een politieke beslissing, die onderdeel was van de compromissen die

apartheidssysteem veroordeeld te krijgen.”

werden gesloten bij de beëindiging van de

Wat uiteindelijk nooit is gebeurd.

Zuid-Afrikaanse bevolking dat heeft geaccep-

“Nee, in Zuid-Afrika is gekozen voor een Waarheidscommissie, die was gericht op verzoening in plaats van berechting. Ik heb veel begrip voor de slachtoffers van het apartheidsbewind die daar moeilijk mee kunnen leven, zoals de familieleden van Steve Biko (de zwarte leider die in 1977 werd vermoord, red.) Bijna achtentwintig jaar heb ik in Durban een

apartheid. Aangezien de meerderheid van de teerd, moeten we ons daarbij neerleggen.” Zuid-Afrika is later wel een van de landen geweest die voorop hebben gelopen bij de totstandkoming van het Internationaal Strafhof “Inderdaad, net zoals veel andere Afrikaanse landen. Het Hof is opgezet om diegenen te berechten die zich schuldig maken aan

Foto: Bert Nienhuis

“Ik geloof heel erg in de kracht van gewone burgers”

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

33

“Het is goed de schuldigen te berechten, maar wij moeten ook geholpen worden met de wederopbouw van ons land, hoorde ik van veel getuigen uit Rwanda.”

ernstige schendingen van de mensenrechten. Het is pijnlijk om te constateren dat dergelijke vergrijpen juist op het Afrikaanse continent op grote schaal hebben plaatsgevonden en nu nog plaatsvinden. Met als effect dat juist Afrikanen zich ervoor hebben ingezet dat het Internationaal Strafhof er kwam.” Zijn het ook voornamelijk Afrikanen die bij het Internationaal Strafhof berecht zullen worden? “Dat was niet de opzet, maar op dit moment lijkt dat wel zo. Thomas Lubanga Dyilo, een Congolese nationalist die er onder meer van wordt verdacht kinderen gedwongen te hebben deel te nemen aan allerlei gewelddadigheden en moordpartijen, is half maart overgebracht naar Den Haag. Tot nu toe is hij de enige die hier vastzit. Ik verwacht dat het proces tegen hem over een paar maanden zal beginnen. Tegen vijf Ugandezen loopt een arrestatiebevel. Zij worden onder meer verdacht van het doden van duizenden mensen en van verkrachtingen, die daar op grote schaal plaatsvonden. Verder wordt er momenteel door het Bureau van de Aanklager van het

gang naar Den Haag? Mugabe van Zimbabwe bijvoorbeeld? “Zimbabwe is een van de weinige Afrikaanse landen die het verdrag van Rome niet

Wat vindt u van de kritiek dat de wereld eerst

China, vooral Afrikanen zal berechten uit

toekijkt hoe in Afrika een aantal conflicten uit de hand loopt, om vervolgens door middel van het Internationaal Strafhof een paar daders te berechten? “Tja, wij komen er nu eenmaal aan te pas als een conflict is beëindigd. Rond de oorlogen die Afrika de laatste jaren hebben geteisterd, bestond een groot gebrek aan internationale consensus om in te grijpen. Of om een land na afloop van een oorlog de helpende hand te bieden. Toen ik voor het Rwanda Tribunaal in Arusha zat, zeiden de

En hoe zit het met Charles Taylor, de voorma-

de schuldigen te berechten, maar wij moeten

“Hij zit nog vast bij het Speciale Hof voor Sierra Leone. Naast de misdaden waarvan hij wordt verdacht in zijn eigen land, Liberia, is hij aangeklaagd vanwege misdaden tegen de menselijkheid in Sierra Leone. Het is de bedoeling dat het Speciale Hof voor Sierra Leone hem onder auspiciën van het Internationaal

van de genocide niet genoeg was. Het is goed ook geholpen worden met de wederopbouw van ons land, hoorde ik van veel getuigen uit Rwanda. Ik ben het daarmee eens. Tegelijk met het straffen van diegenen die ernstige misdaden hebben begaan, zou zo’n land financiële hulp moeten krijgen. Bij het Rwanda Tribunaal werden de arrestanten uiteraard volgens alle internationale rechtsregels behandeld. Zo kregen die-

Strafhof in Den Haag gaat berechten.”

genen met aids alle medicijnen die ze nodig

Zijn er meer Afrikaanse dictators die zich

werden echter vanwege geldgebrek aan hun

zorgen moeten maken over een toekomstige

34 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Komt het erop neer dat het Internationaal Strafhof, bij gebrek aan erkenning door be-

Hof onderzoek gedaan in Darfur.”

komst naar Den Haag?

moeten aantrekken.”

heeft ondertekend.”

mensen daar, dat het straffen van de daders

lige Liberiaanse president? Is er al zicht op zijn

die de internationale gemeenschap zich zou

hadden. Rwandese slachtoffers met aids lot overgelaten. Dat zijn scheve verhoudingen

langrijke landen zoals Amerika, Rusland en landen waarover de wereld zich niet erg druk maak? Een dat er voor alle andere landen waar ernstige schendingen van mensenrechten plaatsvinden aparte tribunalen worden opgezet? “Op dit moment lijkt dat nog zo. Overigens zijn zowel de aanklager als de rechters van het Internationaal Strafhof wel betrokken bij een aantal ad-hoc tribunalen, zoals het Cambodja Tribunaal, dat waarschijnlijk in Japan gaat plaatsvinden. Zelf ben ik de afgelopen jaren onder meer in Australië en Cambodja geweest om rechters daarvoor te scholen. Er vinden nog steeds gesprekken plaats met landen die nog niet tot erkenning van het Hof zijn overgegaan. De Verenigde Staten zijn een geval apart, omdat dat land partij is in een aantal grote conflicten. De Amerikaanse president Bush zegt steeds dat hij het niet zal laten gebeuren dat Amerikaanse soldaten in Den Haag worden bestraft. Dat is een misplaatste vorm van antipropaganda, want daar gaat het natuurlijk niet om. Amerika is geneigd zich te onttrekken aan internationale rechtsregels. Kijk maar naar de manier waarop zij met hun gevangenen omgaan op Guantánamo Bay.”

J

Uw eigen scholing op het gebied van mensenrechtenkwesties heeft u in Amerika opgedaan. Is dat niet een tikkeltje wrang? “Begin jaren tachtig kreeg ik het gevoel

Column

acob Zuma, gevallen vice-president van Zuid-Afrika, beschul-

digd van verkrachting, over wat voor soort cultuur heb jij het eigenlijk? Je maakte het erger toen je ter verdediging van je daad zei dat je je ‘volgens je cultuur’ gedragen had. Zulu’s

dat ik een soort collaborateur was geworden.

of welke Afrikaanse culturen dan ook keuren verkrachting helemaal niet

Als advocate opereerde ik in Zuid-Afrika bin-

goed. Je liegt het! Je was voor ons een held – maar een held, of gewoon een

nen een rechtssysteem dat was gestoeld op

echte kerel, verkracht niet. Vraag het aan elke zwarte die je tegenkomt, wij

de apartheidswetten, op grond waarvan mijn

kennen geen cultuur waar verkrachting bij hoort. Natuurlijk hebben we

cliënten telkens weer veroordeeld werden.

wel verkrachters, maar wat die doen is juist tegen de regels.

Juist toen ik het niet meer zag zitten, zag ik in

Je bent een soort oom van de jonge vrouw die je beschuldigde. Een

de krant een advertentie van de universiteit

oom is een gerespecteerde oudere. Iemand die weet hoe je je moet gedra-

van Harvard. Er werden zwarte studenten

gen, aan wie je een voorbeeld kunt nemen. Zelfs als een jong dwaas meisje

gezocht die zich wilden specialiseren in in-

met bloot bovenlijf langs zou lopen, dan zou je daar niet eens naar kijken.

ternationaal recht en in mensenrechten. Een

Zij is een kind in je familie, in je dorp, een kind dat je op moet voeden en

van mijn cliënten – een vakbondsman die

moet beschermen. Hoezo wil je seks hebben met dat kind? Dat is toch

levenslang had gekregen op Robbeneiland

gestoord?

– heeft mij toen enorm gepusht die kans te

En je maakte het nog erger toen je het televisiekijkend publiek ook nog

grijpen. ‘In Amerika worden geen mensen

vertelde dat je onveilige seks had gehad met de seropositieve vrouw, maar

zonder vorm van proces opgesloten,’ zei hij.

daarna wel onder de douche was geweest om het gevaar van hiv-besmet-

‘En je zult zien dat daar geen rechters zijn die

ting af te wenden! Je maakte van jezelf een heel slecht voorbeeld.

luisteren naar getuigen die zijn gemarteld voordat ze een verklaring afleggen.’ De laatste tijd moet ik daar regelmatig aan denken.”

Foto: Ellen Elmendorp

Prudence Mbewu Beste Jacob Zuma

Mijn zusters, jouw vrouwelijke supporters, leken dat niet te zien. IJskoud riepen ze dat het wel best was als Zuma seks had zonder condoom, want met condoom was er toch niets aan? Ook scholden ze de aanklaagster uit voor rotte vis. “Burn the bitch!” riepen ze. Zo horen zusters elkaar

Bent u niet bang dat het Internationaal Straf-

in onze cultuur beslist niet te behandelen. Als mijn zuster erbij loopt met

hof een marginale positie zal innemen in het

haar rok los en per ongeluk haar achterste laat zien, gaan wij niet publie-

licht van de grote wereldpolitiek?

kelijk met haar spotten. Je neemt haar even in alle stilte apart en geeft

“Ik vind dat we niet bij de pakken moeten neerzitten. Dat het Hof er is gekomen,

haar advies. Waarom? Omdat ze mijn zuster is! Zij is mij! Hun motief is natuurlijk, de zielenpoten, dat ze afhankelijk van je zijn.

is een belangrijke stap in de goede richting.

Ze wonen in de dorpjes waar je scholen hebt gebouwd voor hun kinderen.

Het is een taak van zowel de internationale

Of ze hopen dat ze ook eens een lik uit jouw vetpot krijgen.

gemeenschap als van de burgers in landen

Als je nou zo nodig moest, waarom ging je er dan niet met de auto

die het Hof niet hebben erkend, om ervoor te

op uit, minnaressen zoeken? Dat zou je best wel lukken, je bent toch nog

ijveren dat het ideaal van een onafhankelijke,

steeds een belangrijke man. Vrouwen genoeg die onder Msholozi, jouw

internationale rechtspraak meer reikwijdte

clannaam, willen liggen. Zelfs ik, voordat dit allemaal begon, ik keek tegen

krijgt. Ik geloof heel erg in de kracht van

je op en had best iets willen hebben met de vice-president. Ik zou hopen

gewone burgers. Voor sommige zaken is nu

op een introductie in de hoogste kringen en misschien zelfs wat leiders-

eenmaal een lange adem nodig. De vele Afri-

kwaliteiten overnemen!

kanen die zich hebben ingezet voor de tot-

Maar nu ben je ineens lang niet zo aantrekkelijk meer. Viezerik.

standkoming van het Internationaal Strafhof hebben een prachtig voorbeeld gegeven.”

Prudence Mbewu is onderwijzeres in Centurion, Zuid-Afrika.

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

35

kijken en bekeken worden

The Swakopmund Observer

In de mei-editie van The Big Issue, de daklozenkrant van Windhoek, trekt Zeka Alberto, woordvoerder van het Centrum voor Rechtshulp (Legal Advice Centre, LAC) fel van leer tegen de kritiek op zijn organisatie.”Onze rol was om de Himba-familie vooraf op hun rechten te wijzen en goed duidelijk te maken waar het de programmamakers om te doen was. Uiteindelijk besloot de familie zelf om mee te doen.” Wie het LAC dat aanwrijft, begrijpt de rol van zijn organisatie niet, aldus Alberto. Het LAC is er niet “om voor de Himba te beslissen.”

Door Gertrud Otjiwarongo genuanceerd in de kritiek op het SBS6-programma. “Natuurlijk is er een kans op uitbuiting, vaak ontstaan er controverses rond dit soort producties.” Gordon roept Saartjie Baartman in herinnering, de Zuid-Afrikaanse die in de negentiende eeuw in Londen en Parijs als ‘Hottentot Venus’ werd tentoongesteld. “Baartman had een contract dat haar de helft van de opbrengsten garandeerde, maar die haalde ze nooit op. Je zou wensen dat ze een goede advocaat had gehad”, aldus Gordon. Het optreden van ‘wilde Bosjesmannen uit Namibië’

De Himba hebben het recht om zelf te bepalen of ze meedoen aan buitenlandse televisieproducties. Dat is de mening van het Namibische Centrum voor Rechtshulp, dat een Himba-familie begeleidde bij Groeten Terug, een reality-soap van de Nederlandse televisiezender SBS6. De afleveringen toonden de cultuurschok van Himba bij hun bezoek aan een Nederlandse familie in Den Haag. Het Centrum verwerpt aantijgingen dat het heeft meegewerkt aan schaamteloze exploitatie van zogenaamde ‘inlandse stammen’.

Net als Amerikanen De Nederlandse antropoloog Harald Prins klinkt met

toeristen te trekken”, zegt Gordon.

Botsing der beschavingen

die volgens aidsvoorlichters grote schade doet aan de strijd tegen de epidemie. Maar cartoonisten en reclamema-

Jacob’s wonderdouche In de aidsvoorlichting in Afrika staat ABC centraal: Abstain (Onthoud je), Be Faithful (Wees trouw), Condomise (Gebruik

Himba wilden zelf op televisie

36 zuidelijkafrikamagazine 01/2006

zuidelijkafrikamagazine 01/2006

tijdens het Van Riebeeck Festival in 1952 in Kaapstad is volgens de antropoloog een ander voorbeeld van het ‘exotiseren’ van het vreemde. “Maar de huidige Namibische regering doet daar even hard aan mee in een poging buitenlandse

Nadat de aapjes hier tien weken lang bekeken werden, gingen de aapjes naar Den Haag om zich daar opnieuw tien weken te laten bekijken. Er is veel geschreven over het televisieprogramma Groeten Terug: twee ‘inheemse stammen’ gingen twee weken logeren bij families in Nederland, nadat die families eerder hier gelogeerd hadden. Ook in deze krant krijgt het programma alle aandacht, vanwege een artikel dat Danielle Batist schreef voor de Namibische daklozenkrant The Big Issue. De Nederlandse journalist is in Windhoek in het kader van het NiZAjongerenprogramma dat net afgestudeerde journalisten naar verre streken afvaardigt. En zo luistert Batist met Nederlandse oren naar Namibische meningen over een Nederlandse televisieproductie waaraan een Namibische familie deelnam. Kijken en bekeken worden is vandaag de dag een cool con-

Aapjes

Met zijn taalgebruik verraadt de westerling een psyche die stijf staat van superioriteitswaan en laatdunkendheid voor andersgekleurde medemensen. Zwart geld! Een zwarte bladzijde in de geschiedenis! Een zwarte dag! Wie erop let, hoort deze begrippen telkenmale. Maar niemand doet er wat aan. Men zou het plotselinge verbod van de negerzoen dan ook goed een voorbeeld van zwarte humor kunnen noemen. Want als er nu een begrip de aandacht vestigt op een van de vele kwaliteiten van ons Afrikanen, dan is het wel de negerzoen!

Negerzoenen

cept, maar je wordt er wel een beetje tureluurs van.

De wereld van Otjiwarongo

Overigens was begeleiding van de Himba-familie door het LAC een voorwaarde waaraan de programmamakers moesten voldoen om toestemming te krijgen voor filmen in Namibië. Ook de Namibische antropoloog Robert Gordon is

37

zijn uitgesproken kritiek op Groeten Terug in het The Big Issue-artikel een beetje als een roepende in het Namibische Kaokoveld. De professor aan de Universiteit van Kansas vindt de productie ‘belachelijk.’ Volgens Prins is er sprake van ‘het opnieuw uitvinden van de werkelijkheid’ en zijn de Himba slachtoffer van de ‘exploitatie van inheemse volken.’ Nederlanders zijn net als Amerikanen, aldus Prins. “Als er geld te verdienen valt, nemen ze het met principes niet zo nauw. Zo ging het al toen onze voorouders hun deelname aan de slavenhandel rechtvaardigden.” Zeko Alberto moet er een beetje om lachen. Onlangs bezocht hij de familie. “Ze bedankten me voor de kans die ze hadden gehad. Ze hebben hun ervaringen inmiddels met de gemeenschap gedeeld.” Hebben ze er nog iets van opgestoken? “Denk je echt dat een Himba zich van zijn wortels zal losmaken?”

kers deden er hun voordeel mee. En stand-up komieken spreken sinds kort van SABC, toevallig ook nog eens de naam van de publieke omroep in het land.

Advertentie

Engeland betaalde zijn leningen van de Verenigde Staten na 1943 terug uit de opbrengsten van Zuid-Afrikaanse diamanten en Maleisisch rubber. Ook de vanuit Londen opererende Belgische regering financierde de kosten voor de oorlog uit de koloniale opbrengsten – in Congo. De Zuid-Afrikaanse president Mbeki noemde

deze voorbeelden onlangs tijdens een toespraak voor het Zuid-Afrikaanse parlement. Vandaag bedraagt het bruto nationaal product van België (10 miljoen inwoners) ruim 300 miljard dollar en dat van de Democratische Republiek Congo (60 miljoen inwoners) zo’n 10 miljard dollar.

Afrika financierde wereldoorlog

een condoom). Geen moraliserende prietpraat, bepaal zelf wat je doet of laat. Tijdens zijn rechtszaak op verdenking van verkrachting voegde de Zuid-Afrikaanse voormalige vice-president Jacob Zuma er zijn eigen aanpak aan toe. Hij beweerde dat hij na seks te hebben gehad met Kwezi, die de aanklacht tegen hem had ingediend, een douche had genomen om mogelijke besmetting met hiv te voorkomen. Het is een uitspraak

38 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Emerson’s imperium fantasiehotel op zanzibar

De excentrieke Amerikaan Emerson Skeens heeft op Zanzibar een imperium van exotische hotels opgebouwd. Overdadig gemeubileerd, vol dwaasheden, geliefd en verafschuwd. Fawlty Towers in het Swahili, naar de fameuze Britse komedieserie over een dwaas familiehotel. Tekst: Adam Levin

H

et is avond op Zanzibar en Emerson’s Rooftop Restaurant in Stonetown zit vol. Breed grijnzend doet de baas in zijn zijden hemd en kofia (traditioneel rond hoedje van moslims, red.) de ronde en knoopt praatjes aan met

zijn hotelgasten, even op zijn gemak aanschuivend bij elk tafeltje. Hij gebruikt één enkele naam: Emerson, dat helpt je nog beroemder te

bescheiden Oost-Afrikaanse imperium, dat bestaat uit een restaurant en drie hotels, is minstens zo vindingrijk en daarbij des te hartstochtelijker gedrenkt in romantiek.

Bohemian Rhapsody _ Je moet toegeven: de man heeft flair.

worden, vindt hij. Onaangekondigd kan hij zich ineens laten meedrij-

Wat hij ook heeft, is een van de mooiste verzamelingen antiek in de

ven door de magie van het moment. Om ons heen gloeit het pano-

hele omtrek. Daarmee heeft hij van Emerson’s House een droomwe-

rama van Stonetown, de hoofdstad van Zanzibar, goudgeel in de snel

reld gemaakt met een overvloed aan schommelbanken, Bombay-tafels

zakkende zon, kalmte daalt over de zilveren Indische Oceaan. Maar

en geestige retro-kitsch. In de hal deelt een verlichte Taj Mahal de

net als je wilt zeggen: ‘droom ik?’, klinkt Emerson’s uitgelaten, aanste-

ruimte met stukken koraal, een antieke koperen schaal en een Indo-

kelijke lach luid tegen de avondlucht. “Allemaal theater!” straalt hij

nesische boeddha. In de eetzaal hangt een Venetiaanse kroonluchter

laconiek, als hij bij mij aanschuift. “Het hoort allemaal bij de vrolijke

uit het begin van de twintigste eeuw boven een divan beladen met

bohémien-fantasie waarin ik leef.”

zachte kussens met oplegwerk en een ingelegd triktrakbord. De groep-

Die fantasie begon in 1989, toen Emerson op reis was en ook Zanzibar aandeed. Een paar jaar eerder had hij zijn baan als kinderpsycholoog in New York eraan gegeven en was hij Engelse les gaan Foto: Greg Damron/The Media Bank/africanpictures.net

volwassenen te lonken die in zijn daktuin rondliepen. Zijn huidige

jes voorwerpen lijken in feite minder op decoratieve stillevens dan op rekwisieten, klaargelegd voor de een of andere Bohemian Rhapsody. Emerson’s eigen slaapkamer heeft het formaat van de hal in een

geven aan schoolkinderen in Kenia. Het was de warmte en de gastvrij-

normaal schoolgebouw. Aan het ene uiteinde een hemelbed achter

heid van de mensen op Zanzibar die hem ertoe brachten nogmaals te

stapels boeken; aan het andere een laag, betegeld Arabisch bad dat zo

verkassen. Het eiland werd zijn thuis, zijn speeltuin, zijn droomlabo-

ongeveer boven de stad hangt.

ratorium. In 1991 opende hij Emerson’s House, een hotel met twaalf kamers, weggestopt in een van de steegjes van Stonetown. De smalle scheidslijn tussen de visionair en de dwaas was allang

“Hoger dan in mijn restaurant kun je in Stonetown maar op één plek komen”, vertelt hij mij schalks. Het hoogst is het House of Wonders, zo genoemd omdat het destijds het hoogste gebouw was in heel

bekend terrein voor hem. Als kind had hij zijn buren in Virginia, waar

Oost-Afrika. Van de sultans mocht geen enkel ander gebouw hoger

hij werd geboren, al verontrust door in de achtertuin van zijn ouders

zijn. Vandaar, grapt Emerson, dat hij nogal hoog scoort in de plaatse-

een lemen hut in Afrikaanse stijl te bouwen, en daar allerlei zelfver-

lijke ‘higherarchy’; maar belangrijker is misschien dat hij de spil vormt

zonnen rituelen op te voeren. Later werd zijn penthouse in Greenwich

in de plaatselijke geruchtenmolen. “Is er de afgelopen week nog iets

Village befaamd als verplichte attractie voor helikoptertoeristen, die

gebeurd in Oost-Afrika”, vis ik. Peinzend: “Hmm, ik heb wel iets ta-

boven zijn daktuin plachten te blijven hangen om naar de naakte

melijk pikants gehoord over een tamelijk prominent lid van de Britse

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

39

Foto: Jeffrey Barbee/iAfrika Photos

Stonetown, de hoofdstad van Zanzibar

Emmerson op zijn hotel

koninklijke familie, maar ik heb de strengste geheimhouding moeten

brengen De Villiers’ spaargeld af te staan, want er moest hoognodig

beloven.”

een nieuw dak komen. Hij betaalde De Villiers allicht terug, en deze

Het geheim weet ik niet aan Emerson te ontfutselen, maar van

gebeurtenis heeft de mannen er niet van weerhouden om daarna

hemzelf vang ik hier en daar wel een glimp op, hoe hij lacht en met

samen in zaken te gaan, in Emerson’s nieuwste droomproject: Chole

zijn medewerkers Swahili ratelt. Die gemakkelijke omgang met de

Island. Chole, een paar kilometer van het eiland Mafia aan de Tanza-

plaatselijke bevolking betekent wel dat sommige buitenlandse bewo-

niaanse zuidkust, was eeuwenlang een belangrijke halteplaats op de

ners van Zanzibar en hotelgasten hem met een scheef oog bekijken.

handelsroutes voor specerijen. De stad op het eiland is vandaag één

“Hij is een oplichter”, sputtert een blonde Italiaanse uit societykringen

verlaten ruïne, want de bijgelovige plaatselijke bevolking denkt dat

als ik haar aan de andere kant van het eiland tegenkom. “Een vriend

het er spookt. Het is Emerson gelukt over de bureaucratie te triom-

raadde mij dit hotel aan; ik snap niet waarom. Ik moest er voortijdig

feren en het eiland te huren van de Tanzaniaanse overheid. Hij wil

uit. Wat een rare plek, zo onpraktisch en zo claustrofobisch.”

er een klein vakantieoord openen. (Inmiddels gerealiseerd onder de

Hoewel ikzelf in plaats van claustrofobisch ‘intiem’ zou zeggen, klopt de rest wel. Maar voor de meeste gasten vormen de gekkigheden

naam Chole Mjini Eco-lodge, red.) Je kunt ervan op aan dat Emerson zulke projecten omzichtiger

gewoon één geheel met de charmes van het hotel. “Fawlty Towers met

aanpakt dan de meeste anderen. Hij was tenslotte degene die over

Swahili-nasynchronisatie”, grapt een hotelmedewerker teder. “En van

heel Zanzibar borden heeft laten plaatsen om de toeristen die in hun

Emerson mag je vinden wat je wilt, maar hij begrijpt de Swahili-cul-

G-strings koraal komen gappen, erop te wijzen dat de locale cultuur

tuur en weet daardoor dingen gedaan te krijgen – speel dat maar

zedigheid op prijs stelt en dat het ecosysteem hier kwetsbaar is. Met

eens klaar in Zanzibar.”

zijn laissez-faire hedonisme heeft hij beslist iets decadents, maar je

“Neem het verhaal van Emerson’s stok”, licht hij voor. “Op een dag moest ik de bankzaken van het hotel regelen, een berucht saai werkje.

merkt dat hij zich heel goed bewust is van wat hij hier aan het doen is. Emerson heeft nog steeds een huis in New York, waar hij verblijft

Ik kreeg het advies Emerson’s wandelstok mee te nemen en die in de

als in Oost-Afrika de moesson heerst. Maar als hij hier lui aan een

bank in een hoek te zetten. Dat heb ik gedaan. Een belachelijk idee,

gin-tonic nipt, lijkt de heerser van dit imperium echt in Afrika thuis te

maar het werkte wonderwel. Ik werd direct geholpen.”

horen – niet alleen omdat hij met zulke volle teugen van de geneug-

Het verhaal hierachter is dat Emerson een keer, lang geleden, de bank was komen binnenlopen, zijn stok boven zijn hoofd zwaaiend en

ten geniet, maar omdat hij zo’n diep ontzag heeft voor de tradities. “Moet je deze appliqué-kussens eens zien”, zegt hij. “De Zanzibari’s

als een idioot brullend wat er moest gebeuren. Een donderend ap-

hadden eeuwenlang rijke beschermheren en hebben een unieke en

plaus was zijn deel geweest en het bankpersoneel had onmiddellijk

uiterst verfijnde cultuur ontwikkeld. Wat doe ik hier? Ik help de renais-

alles gedaan wat hij wilde. Sindsdien is de stok genoeg als herinne-

sance van die schitterende cultuur vooruit. Eigenlijk ben ik een renais-

ring aan die episode.

sancemens!” Hij moet er zelf om lachen. “Een soort hedendaagse Cosi-

Diep ontzag voor tradities _ Jean de Villiers, een Zuid-Afri-

kaanse duikinstructeur en goede vriend van Emerson, vertelt hoe hij eens op Zanzibar terugkwam en merkte dat zijn hele spaarrekening in rook was opgegaan. Emerson had de bankmanager ertoe weten te

40 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

mo de’ Medici, zou je kunnen zeggen.” Een scheutje Blixen, een beetje Byron, roer er wat Tarzan doorheen, en dan heb je het juiste plaatje. Deze tekst is opgenomen in Adam Levin, The Wonder Safaris. Uitgegeven door Struik Publishers, Kaapstad, 2004.

Geesten schieten Mugabe te hulp Reisinformatie

Zimbabwaanse oorlogsveteranen die, aangespoord door president Mugabe, blanke

heeft een eigen informatieve website: www.zanzibar.

gesneuvelde kameraden. Zoals zo vaak in Afrika beroept een politieke leider zich

boerderijen bezetten, krijgen tegenwoordig spirituele steun van hun lang geleden op religieuze tradities om zijn gezag een sacraal tintje te geven.

org/emersons. Je vindt er onder meer een overzicht van andere sites over Zanzibar, een geschiedenis van het eiland, een verhaal over de rijke keuken en

Geesten van gestorven Zimbabwaanse vrijheidsstrijders die naamloos in een

recepten. Een vergelijkbaar maar duurder hotel uit

massagraf zijn gedumpt, nemen daar de laatste jaren niet langer genoegen mee.

Emerson’s imperium is het Emerson’s & Green Hotel,

Ze staan op uit hun graf en nemen bezit van een familielid. Het bezeten familielid

­Hurunzi Street 236. Meer informatie is op te vragen

dient vervolgens als medium. Hij of zij wordt naar de begraafplaats geleid, waar

bij: [email protected]. Stonetown

traditionele Shona rituelen worden opgevoerd met behulp van een sangoma, in

biedt overigens accommodatie op alle niveaus. De

aanwezigheid van de plaatselijke chief. De overleden geest geeft aanwijzingen

website www.zanzibar.org biedt een aardig over­

waar zijn stoffelijk overschot ligt: derde van boven, met zonnebril, khaki broek en

zicht, maar is bij lange na niet compleet.

Zambiaanse munten in de broekzak. Na de opgraving krijgt de overledene een

Wie een reis overweegt – KLM vliegt rechtstreeks

passende herbegrafenis, liefst naast zijn geboortehuis, bij zijn eigen navelstreng.

naar het eiland – wil wellicht rekening houden met

Niet langer ligt hij met het gezicht naar beneden in een anonieme dump; hij rust

het jaarlijkse, toonaangevende Zanzibar Interna­

met het gezicht naar boven temidden van zijn levende en dode verwanten. Nu de

tional Film Festival, dit jaar van 14 tot 23 juli. Er zijn

harmonische relaties tussen doden en levenden zijn hersteld, krijgt ook het beze-

ook regelmatig muziekfestivals. Let dan vooral op

ten familielid weer rust.

Bi Kidude, een zangeres van ruim negentig jaar, met

Maar de geesten krijgen door de regering-Mugabe ook een politieke rol toebe-

een stem als een tierelier en met passie voor een

deeld. De overleden vrijheidsstrijders houden de levenden voor dat het doel van

borrel. Zanzibar heeft erg veel restaurants, maar het

de vrijheidsoorlog nog niet is bereikt: teruggave aan de Afrikaanse boeren van het

leukste is om ‘s avonds langs de lange rij eettentjes in

land dat was bezet door blanke kolonisten. De herbegrafenis is geen privé-affaire

de haven van Stonetown te wandelen. Wie graag in

binnen de familie, vertelt de Zimbabwaanse godsdienstwetenschapper Tabona

de openlucht een glas wijn drinkt, heeft pech gehad.

Shoko van de Universiteit van Zimbabwe. De plaatselijke chief, oorlogsveteranen

Zonder vaccinatie tegen gele koorts word je op de

en regeringsvertegenwoordigers zijn erbij aanwezig. Shoko werkte tijdens zijn

eerste vlucht naar huis gezet. Altijd (maar er is niet

verblijf als gastmedewerker bij het Afrika-Studiecentrum in Leiden aan enkele

altijd controle). (BL)

publicaties over de religieuze dimensie van Mugabe’s landpolitiek. De dolende zielen zijn een staatsaangelegenheid geworden. De campagne, die naadloos aansluit bij de religieuze beleving van de Shona, begon in 2004 in Mount Darwin, in het grensgebied met Mozambique, na de vondst van negentien massagraven met meer dan vijfduizend lijken. Sindsdien wijst de regeringskrant The Herald geregeld op de patriottische plicht van alle burgers om het werk van de voorvaderen af te maken. De National Museum and Monuments Board is inmiddels begonnen met de rehabilitatie van begraafplaatsen, inclusief herbegrafenissen. Deze politisering van een religieuze traditie roept vragen op bij de oppositie. Waarom zijn alleen de geesten van overleden strijders van Mugabe’s Zanu-partij zo onrustig en niet die van andere bevrijdingsorganisaties? Hebben de gesneuvel-

Emerson’s House, de Blue Room

Foto: Peter Baarsch

Foto: Peter Baarsch

Emerson’s House, Tharia Street 1562 in Stonetown,

de Shona soldaten uit het Rhodesische leger van Ian Smith geen behoefte aan een waardige plek temidden van de familie? En de vele duizenden slachtoffers van Mugabe’s repressieve politiek in Matabeleland: hoe lang zullen zij nog naamloos en eerloos blijven wachten in hun ongemarkeerde massagraven? Ineke van Kessel

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

41

Abdelkader Benali

Afrikaanse schrijvers bestaan niet De Nederlands-Marokkaanse schrijver Abdelkader Benali likte zijn vingers af in Durban. Hij was er te gast van het literaire festival Time of the Writer. En raakte rare ideeën kwijt, zoals het idee dat er Afrikaanse schrijvers bestaan. Tekst: Abdelkader Benali

L

iteraire festivals overstijgen vaak niet de conferenties van tandartsen, met als enige verschil dat tandartsen naar

Hawaï worden gevlogen en schrijvers de reiskosten niet krijgen vergoed. In Durban word ik opgehaald door een rustige Zulu jongen. Hij ziet eruit alsof hij tussen twee pickups door twee verschillende vriendinnen aan de lijn heeft gehad om ze te vertellen dat hij naar ze op weg is. Naast me in het busje stapt een jonge literatuurwetenschapster uit Joburg, die Zulu en Xhosa spreekt en de stamnaam van de jongen vraagt. Later kom ik erachter dat door de stamnaam te vragen aan een Zulu je laat zien dat je de cultuur pas echt begrepen hebt. Ook helpt het om in het festivaltheater met een Learn Zulu onder je arm te lopen en af en toe aan een bezoeker te vragen hoe je dit of dat uitspreekt. Gespreksstof verzekert. “Jij bent cool”, zegt een meisje van de organisatie. Ik wil niet cool zijn, ik wil de taal leren. Op de meeste festivals mag je je praatje houden tussen stoffige kamelen en poëtische deurmatten die zich puffend en zuchtend door hun verzen of verdraaide autobiografische schetsen zwoegen. Van hen hoor je later

42 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

dan ook nooit meer iets, het zijn de figuranten van de literatuur. De literatuur heeft meer figuranten dan er pagina’s in het boek der doden zijn. Aan het begin van het festival Times of the Writer in Durban stellen de schrijvers, veertien in totaal, zich voor in een soort van kunstmatige amuse-gueule. Van elke schrijver wordt gevraagd zichzelf in nog geen vier minuten te introduceren, inclusief de jeugdjaren, zoals een schrijver snaaks opmerkt. Het is alsof je aan Casanova vraagt of hij zijn memoires terug wil brengen tot een mop, en dat terugbrengen is weer een mop op zich. In handen echter van de overwegend Afrikaanse auteurs groeit het aaneensmeden van introductie en poëzie en praatje uit tot een waar evenement. Men is snedig, snel, poëtisch, ontroerend en hoogstpersoonlijk. Het is een avond om je vingers bij af te likken. Plotseling voel ik een drang om mezelf zo snel mogelijk naar voren te dringen bij de boekenstal om alle boeken van de auteurs aan te schaffen. “Lezen is een bezigheid van de rijken, dus moeten de rijken ervoor betalen”, schijnt een of andere minister van belangrijke aangelegenheden te hebben gezegd. Twaalf procent belasting op boeken. Zo houdt de regering een prachtig intellectueel apartheidssysteem in gang. Wie rijk is, kan

intelligentie kopen; wie arm is, blijft aan de haaien overgeleverd. Na afloop in mijn hotelkamer in het majestueuze Royal Hotel, niet ver van het strand, ga ik zitten wachten op inzichten en observaties. Ik wil niet thuiskomen met lege intellectuele handen. Ik probeer in de optredens van mijn collega-auteurs, de gesprekken die we hebben gehad in het busje dat heen en weer rijdt, iets van glinstering te zien. “Inzicht, kom!” maan ik het. Ik probeer dit wel vaker om de thuisblijvers gerust te stellen. Ik stuur ze e-mails waarin ik schrijf dat de golven hier hoger zijn, de barbecues beter, de ziektes veelvuldiger en de uitzichtloosheid echt uitzichtloos. Zodat niemand zal zeggen dat ik het verschil niet zie. “Waar is jullie apartheid?” vraagt de Amerikaan Eliot Weinberger aan Eric Miyeni, de Zuid-Afrikaanse schrijver die hier een soort van sterrenstatus heeft omdat hij op televisie is verschenen. Ik vind Eric een aangename jongen, die zijn ego niet onder stoelen of banken steekt en die de boel, in mijn bruine ogen, iets kan opschudden. Hij is de stem van het nieuwe zwarte bewustzijn en ik begrijp dat hij al menige blanke via zijn radiopraatjes tegen de schenen heeft geschopt. Dat alles

Foto: Chris van Houts

Foto: Roger de la Harpe/Africa Imagery/africanpictures.net

Durban

voegt alleen maar toe aan de geestelijke opwinding die ik voel als ik hem zie lopen. Hij is een Julius Ceasar, een buldog en een reclameman ineen, die onverschrokken in een vlotte stijl de heilige huisjes van dit land te lijf gaat, modelleert en ze salonfähig maakt. Eric legt uit waar de apartheid is gebleven als we in een restaurant zitten dat ten tijde van de rassenscheiding bekend was als de plek waar de witten neerzaten. Een deur verderop zit een Indiaas restaurant, dat in die tijd kleurlingen en Indiërs opving met papadums en vindaloo. We eten een hamburger en als we terugkeren in de taxi en naar het muziekje van Bob Marley luisteren, denkt vast elk van ons: waar is de apartheid gebleven, moet niet iemand daar een liedje over schrijven? Als ik optreed, vraagt een Zuid-Afrikaanse auteur me wat ik ervan vindt dat de Sahara zo´n scheidslijn vormt tussen Afrika en de Maghreb. Ik zeg, of stamel eerder, dat ik het natuurlijk heel erg vindt en dat die Sahara zo snel mogelijk moet verdwijnen. Ik bedoel de intellectuele Sahara die de Afrikaanse wereld scheidt. Ook vertel ik er maar bij dat steeds meer West-Afrikanen die hun heil zoeken in Europa hun geluk vinden in Marokko en zich daar blijvend vestigen. “Over vijftig jaar zal

Marokko zwart zijn”, zeg ik. Ik bedoel het als provocatie, maar het blijft in de lucht hangen. Er is duidelijk geen Marokkaan in de zaal, want die zou meteen hebben gevraagd wat ik daarmee bedoelde. Een Marokkaan zou zich sowieso meteen al in zijn wiek geschoten voelen omdat ik daar zat. Een schrijver met zoveel praatjes, dat kan niet goed zijn. En toch is dit de realiteit: transsaharamigratie die landschappen verandert en maatschappijen op zijn kop zet. Elk moment dat ik een regel tik, een zin maak, een pagina vol heb geschreven, is die realiteit weer een stukje verder mijn kant opgeschoven. Wie laat mij die reis door Marokko en West-Afrika maken om deze waarheid te ondersteunen met feiten? Een Ugandese schrijfster zegt na afloop dat ze mijn bijdrage over de Sahara heel interessant vond. Ineens begrijp ik waarom dit niet vaak voorkomt, Afrikaanse schrijvers bij elkaar: het continent is te groot. Jezelf Afrikaanse auteur noemen is bespottelijk, het is een geuzennaam maar snijdt geen hout. Wat is de overeenkomst tussen een Nigeriaanse schrijver die in Los Angeles woont en op de vraag: “Wat is voor u ruzie?” antwoordt: “My family at Christmas”, en een Kameroenese auteur die zijn roman in Duitsland schreef,

Benali

in het Frans, waarna hij verklaart dat die taal voor hem dood als een pier is. Ik sla met mijn hoofd tegen de muur: er is geen overeenkomst, er is geen overeenkomst, er is geen overeenkomst! Ik hoop dat ik met het bloed ook wat rare ideeën kwijtraak. De Zuid-Afrikaan Dennis Brutus zegt op een avond, als ik verscholen ben in het donker van de zaal, dat de apartheid niet is opgeheven. Deze 84-jarige ridder hijst zichzelf in het zadel en maakt in een uit het hoofd opgezegde preek duidelijk dat de wereld sinds de vrijlating van Mandela in de greep zit van het IMF en de Wereldbank. “De overgang is aangegrepen om dit continent opnieuw te koloniseren. De enige manier om dat plan erdoorheen te krijgen, was door de hoofdrolspeler in de transformatie, de heilige (iedereen begrijpt dat het hier om Nelson Mandela zelf gaat), te misbruiken als een valse overwinnaar.” Als Eliot Weinberger een dag later de stelling van Brutus aanvalt, is het hek van de dam. Volgens hem is de apartheid welzeker verdwenen. Hij is verbaasd over het feit dat in nog geen tien jaar een heel systeem op de schop is gegaan. Er volgt een hoogst opwindend, maar volkomen niet gecoördineerd

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

43

Jeugdbeweging roept op tot verzet twistgesprek. Het publiek zit op de punt van zijn stoel en de avond krijgt iets van de chaos en het rumoer dat zo´n festival nodig heeft om wakker te worden. De volgende dag word ik door twee feeën mee uit eten genomen. Een rijdt de wagen

De jeugdbeweging van de verboden Verenigde Democratische Volksbewe-

ging (Pudemo) wil dat de scholieren van Swaziland in verzet komen tegen de ‘koninklijke dictatuur’. “We willen jongeren vanaf de lagere school vertrouwd maken met de strijd en niet wachten met mobilisatie tot ze op de universiteit zitten”, zegt voorzitter Alex Langwenya.

en scheldt en tiert op de mannen in de

Oppositiegroeperingen in Swaziland zijn sinds 1973 verboden op last van

maatschappij, maar dat doet ze zo snedig en

koning Sobhuza, de vader van de huidige monarch Mswati III. Swaziland

charmant dat het me vooral laat lachen. Ze

wordt geregeerd op basis van het traditionele Tinkhundla-systeem, dat alle

hebben in de foyer op me gewacht en vragen

macht in handen legt van de koning. Het paleis benoemt de chiefs, die de

waar ik zin in heb. Ze heten K. en A. en zijn

enige kandidaten zijn bij de verkiezingen van het parlement. Ook de kabi-

twee journalisten die me de dag daarvoor

netsleden worden door de koning uitgekozen en benoemd.

hebben doorgezaagd over mijn zeer interes-

Achter de façade van een ‘traditionele’ en wonderschone toeristische trek-

sante biografie en boek. We eten en praten

pleister gaat een alledaagse praktijk van intimidatie en onderdrukking

wat bij. Zij maken deel uit van de grote Indi-

schuil. Zuid-Afrikaanse solidariteitsbewegingen vragen met petities, de-

ase gemeenschap die hier al honderden jaren

monstraties en zelfs grensblokkades regelmatig aandacht voor de situatie

is neergestreken. Een paar dagen later, bij de

in het buurland. Maar als de Zuid-Afrikaanse regering al druk uitoefent op

afsluiting, mogen we nog een keer door die

Swaziland, dan gebeurt dat uitsluitend achter gesloten deuren. Swazi acti-

Indiase schoenendoos kijken, als hun leden

visten zijn verbitterd over het gebrek aan steun van de ANC-leiders, aan wie

bij de presentatie van een roman na afloop

zij tijdens de apartheidsjaren vaak onderdak boden.

de dansvloer opgaan. Ze dansen met hun

De oproep van de jeugdbeweging om scholieren tot verzet aan te zetten, is

broze, kleine lichamen op liedjes waarvan de

omstreden. Chris Maroleng, een analist verbonden aan het Zuid-Afrikaanse

houdbaarheidsdatum al sinds de jaren vijftig

Instituut voor Veiligheidsstudies (ICC), vindt dat de strategie zich moet be-

is verstreken, maar op dat moment krijgen ze

perken tot “het wekken van politieke belangstelling voor het overheidsbeleid,

nog een kans om de mensen te bekoren.

voor rechten en democratie.” Volgens Maroleng moet men op scholen geen activisten werven, omdat dat op de lange termijn “een negatieve psychologi-

Een schrijver kijkt bij zo´n bezoek door

sche impact kan hebben.” De analist verwijst daarbij naar ervaringen in Zim-

het sleutelgat van een land. Hij mag kijken en

babwe, waar regeringspartij Zanu-PF in de afgelopen jaren massaal jongeren

zeggen wat hij wil. Hoe gekker, hoe beter, hoe

rekruteerde voor haar milities. De deelname van Zuid-Afrikaanse scholieren

meer mensen het hartstikke tof vinden dat

aan het verzet – in juni dit jaar herdenkt het land dat de scholieren van Sowe-

hij er is geweest. Dezelfde chauffeur brengt

to dertig jaar geleden massaal in opstand kwamen – vindt Maroleng achteraf

me terug naar het vliegveld, we omhelzen

effectief, maar hij vindt dat je je moet afvragen “welke prijs voor dat verzet

elkaar en wensen elkaar geluk. Met wat? Met

betaald is? Het heeft tot een zwaar getraumatiseerde generatie geleid.”

zijn vriendinnen? Met mijn schrijverschap? In

De jeugdbeweging van Pudemo (Swayoco) zegt de campagne te willen

Joburg geef ik me over aan de stroom mensen

concentreren op politieke bewustwording. Ook ijvert de organisatie voor

en schrijf een stukje. In het vliegtuig naar Lon-

een verjonging van de leiding van de moederpartij Pudemo – een andere

den besef ik dat ik een deel van mezelf heb

analogie met de Zuid-Afrikaanse bevrijdingsstrijd. In het begin van de jaren

achtergelaten. De enige manier om het te her-

zestig pleitten jonge ANC-leiders als Mandela, Sisulu en Tambo met succes

winnen, is door terug te keren. In tegenstel-

voor een radicalisering van de strijd tegen de apartheid. Swayoco-lid Amos

ling tot andere landen waar ik voor festivals

Khumalo is teleurgesteld in de Pudemo-leiding. “Oude politici treden niet

ben uitgenodigd, zal ik daar bij Zuid-Afrika

gemakkelijk af. Het is erg Afrikaans, ze denken dat ze koning zijn ook als ze

geen moeite mee hebben.

de democratie prediken.” (BL, IRIN)

44 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

op deze markt 46

The English Bookshop Herinnering aan Ellen Kuzwayo Antjie Krog’s verweerschrift Heruitgave ‘Hart der Duisternis’ Signalementen

Muziek

49

De muziek van Erwin Schellekens Speciaalzaak op je computer

Zomeragenda Wilt u een abonnement? Lezersaanbiedingen

50 50 51

Foto: Guy Stubbs/Independent Contributors/africanpictures.net

Boeken

zuidelijkafrikamagazine 01/2006

45

boeken Henning Mankell, Het oog van de luipaard. De Geus, 2006. ISBN 9044501526. 320 p., e 22,50. De nieuwe roman van de Zweedse topauteur speelt zich af in Zambia. Hans Olofson heeft in Zambia een kippenfarm opgezet en heeft het beste voor met zijn zwarte medewerkers. Maar hij komt in het nauw als de onafhankelijkheidsbeweging zich nadrukkelijk afzet tegen de blanken. J.M. Coetzee, Wereld en wandel van Michael K. Cossee, 2006. ISBN 90 5936

Boekwinkel ‘with a difference’

In

het hart van de Amsterdamse Jordaan staat een boekwinkel with a difference. De Zuid-Afrikaanse

108 3. 222 p., e 18,90.

eigenaresse Liesl Olivier verkoopt in The

Nieuwe vertaling van de veelgeprezen

English Bookshop alleen Engelstalige

roman uit 1983 van de Zuid-Afrikaanse

boeken en organiseert tal van nevenac-

Nobelprijs-winnaar. Een van zijn weini-

tiviteiten, van leesclubs en signeerses-

ge boeken over Zuid-Afrika. Tuinman Michael K, gebo-

sies tot voorlezingen voor kinderen. “Ik

ren met een hazenlip, brengt zijn doodzieke moeder

beschouw de winkel als een cultural ve-

naar haar geboortedorp, dat ze nog één keer wil zien.

nue”, zegt ze. Liesl Olivier komt uit Kaap-

Ze reizen dwars door het Zuid-Afrikaanse platteland

stad en heeft eerst een vijftal jaren in

en dwars door een burgeroorlog, waar hij zich niet

Londen gewerkt voordat zij tijdens een

mee wil bemoeien. Maar dat blijkt onmogelijk. Na het

zakenbezoek aan Amsterdam verliefd

overlijden van zijn moeder reist hij eenzaam verder.

werd op én de stad én een Nederlander. De groeiende Engelssprekende gemeen-

schap van Amsterdam is natuurlijk een belangrijke doelgroep van haar winkel. Maar de zaak trekt ook Nederlanders op zoek naar Engelstalige literatuur. Olivier heeft een zeer uitgebreid assortiment Engelse (Zuid-)Afrikaanse literatuur. Er zijn veel boeken van Nadine Gordimer en Coetzee, maar ook van Damon Galgut, Dan Jacobson, Sello Duiker, Yvonne Vera. Opvallend zijn daarnaast de in het Engels vertaalde Nederlandse boeken. Voor informatie over bestellingen en nevenactiviteiten: Lauriersgracht 71, Amsterdam of www.englishbookshop. nl. (EJ)

Struggles in Peacetime Working with ex-combattants in Mozambique, Bram Posthumus, Salamão Mungoi e.a. NiZA, 2006. ISBN 90 78028 02 5. 56 p., e 7,50. Boekje over de frustraties en de successen bij conflictbemiddeling door oorlogsveteranen in Mozambique. Ex-soldaten worden bijna altijd als bedreiging voor de vrede gezien. Maar kunnen zij ook een positieve bijdrage leveren aan de stabiliteit in hun land? Bestellen: tel. 020-5206210 of via www. niza.nl (ook gratis te downloaden als pdf). Namibia and the Netherlands – 350 Years of Relations, Huub Hendrix (red.). Uitgave Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden, Windhoek, 2006. ISBN 99916 68 53 5. 156 p. Boekje uitgegeven bij de sluiting van de Nederlandse ambassade in Namibië. Overzicht van de contacten tussen de twee landen, vanaf de VOC-tijd tot en met de huidige ontwikkelingssamenwerking. Met historische foto’s. Te bestellen bij Namibië Contact voor e 10 incl. porto: [email protected] (of tel. 035-5414014).

46 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Ellen Kuzwayo (1914-2006) - moeder van Soweto

Ze

is 91 geworden, overleden aan de gevolgen van diabetes. Met haar lijfspreuk ‘Een mens

is een mens door andere mensen’, haar tintelende energie en wijsheid, maakte ze diepe indruk op mij. In 1990 sprak ik Ellen Kuzwayo naar aanleiding van de publicatie van haar verhalenbundel Kom zitten en luister. Eerder had ze Noem mij vrouw geschreven, een autobiografie over Soweto en de massale verhuizing van het platteland naar de zwarte woonoorden. Haar ouders boerderij werd met een pennenstreek onteigend. “Ik

heb dat boek uit kwaadheid geschreven”, zei ze me direct. Haar agressie richtte ze als een laserstraal, helder en productief. Ze was al vanaf de jaren veertig, naast haar werk als maatschappelijk werkster, actief in het ANC, in vrouwenorganisaties. Maanden zat ze gevangen zonder aanklacht, maar altijd veerde ze opnieuw op om het onrecht van de apartheid aan de kaak te stellen. In ’Ma K’ herkende ik het gezag van een grootmoeder met visie. En dat roze wollen mutsje, dat ze zelfs in huis droeg, vergeet ik natuurlijk nooit. Caroline van Dullemen

boeken Antjie Krog’s verweerschrift K

rog’s tiende bundel Verweerskrif,

uitgaven is de Nederlandse bundel, zowel

in het Nederlands vertaald als

wat uiterlijke vormgeving als vertaling be-

Lijfkreet, is een hoogtepunt in

treft, veel minder gedurfd, verhullend zelfs.

haar reeds zo indrukwekkende

Terwijl Antjie Krog vreesloos in het Afrikaans

mij zal voortbestaan dat de bomen die

oeuvre. Deze complexe bundel stijgt uit boven

schrijft over het verval (ook ‘verwering’) van

voor mij de aarde vormen de vlak-

de schok van crue taal en expliciete lichame-

het lijf, over het aandurven van ‘leef met die

ten beminnen die mij bijeenvegen in vaan-

lijkheid. “Dat Krog formidabele moed heeft

disintegrerende lyf saam’ - het enige verweer

dels loslippig licht dat het water het

als dichter en bijzonder onverschrokken is,

van de met taal en schrift begenadigde mens

dichtstbijzijnde geluid van aanraking weer-

staat zonder twijfel vast”, schrijf de recensente

- wordt in de Nederlandse vertaling voor een

spiegelt dat de maan achterover stort in

Helize van Vuuren. Zij wijst op een uiterst

afwisselend schril (vergelijk de titel Lijfkreet)

een struikgewas van pasgeboren

relevant verband tussen de onthutsend directe

en fletse omweg gekozen. Gelukkig staan de

sterren het is waar dat het zal doorgaan

naaktfoto van een ouder vrouwenlichaam op

Afrikaanse teksten ernaast. Lees maar Krog’s Afdeling 3 in deze bundel,

de omslag van de Zuid-Afrikaanse bundels en

Het is waar

het is waar dat het landschap zonder

het is waar dat ik drie vrouwen naakt

Rilke’s commentaar op een beeldhouwwerk

haar verweerskrif tegen en voor Tafelberg, die

op het strand van Marseille heb gezien

van Rodin van ook een oud vrouwenlichaam:

magnifieke berg die de vergankelijke mens

hun lijven drie geplooide zakken

“Wanneer een kunstenaar de grimas van pijn

dagelijks tart met zijn blijvendheid, en je zult

hun haartjes fijn waaiend als tissues in

en de vormeloosheid van ouderdom verzacht

snappen waarom zij in een van haar Liedere vir

de wind met korte pasjes liepen ze

en herrangschikt om een oningelicht publiek

die pasaangekomenes over het ‘skedeltjie’ van

het water in, hun boezem

te behagen, dan creëert hij lelijkheid omdat hij

haar pasgeboren kleindochter schrijft en niet

ongerimpeld een stralenkrans van dampende

de waarheid verhult en vreest.”

over het o zo neutraal en nietszeggende ‘hoofd-

amechtige borsten blozend tot

je’ waar de vertalers voor kiezen. Ena Jansen

in de tepels het is waar dat ik

In vergelijking met de Zuid-Afrikaanse

mijn ogen er niet van af kon houden het is waar dat ik in een etalage drie soorten wegwerpluiers voor bejaarden heb gezien, een ondersteek, antischimmelspul, doorligzalf en iets dat op een aardappelschiller leek het is waar dat ik oude mensen steeds nauwkeuriger gadesla hoe ze hun voeten neerzetten hun haren kammen dat ik mijn ogen hon-

De omslag van de Afrikaans- en Engelstalige

gerend laat rusten op rimpelloze jonge huid

edities deed in Zuid-Afrika veel stof opwaai-

het is waar dat ik voor een afgrond sta

en, vanwege de afbeelding van een blote vrouw op leeftijd. Voor de Nederlandse edi-

Gedicht uit Antjie Krog, Lijfkreet (Afrikaans en

tie is gekozen voor een schilderij van Henk

Nederlands, vertaling door Robert Dorsman

van Woerden, een persoonlijk eerbetoon van

en Jan van der Haar). Podium, 2006. ISBN 90

Krog aan de overleden schrijver/schilder.

5759 260 6. 182 p., e 18,50.

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

47

boeken Ariëlle Kornmehl, De Vlindermaand. Cossee, 2005. ISBN 90 59360 90 7. 208 p., e 18,90. Roman van Nederlandse schrijfster over jonge arts die haar eenzaamheid in Nederland ontvlucht en gaat werken in een ziekenhuis in een Zuid-Afrikaanse provincieplaats. Maar ook daar blijft ze eenzaam. Ze probeert een intieme vriendschap op te bouwen met haar zwarte huishoudster, maar stuit dan op culturele barrières. 26.000 Gezichten, Katrien de Klein

Conrad herlezen:

Niet Congo is duister J

oseph Conrad’s novelle Hart der Duisternis, onlangs heruitgegeven, is al meer dan een eeuw oud,

(eindred.). ISBN 90 76452 96 2. 72 p.,

maar staat op eenzame hoogte. Voor de

e 10.

kust van Engeland vertelt een ervaren

Portretten van dertig asielzoekers, die

zeeman, Marlow, het verhaal van zijn

behoren tot de 26.000 buitenlanders die Nederland

reis naar de Congo. Hij was er op zoek

dreigen te worden uitgezet. Sommigen wonen hier al

naar een handelaar op een post ergens

jaren en zijn opgenomen in de samenleving. In beeld

in het binnenste van dat onmetelijke

gebracht door dertig topfotografen en beschreven

land. Maar het is ernstig misgegaan

door 21 schrijvers. Op basis van de omstreden televi-

met deze Mr. Kurtz. Wilde geruchten

sieserie. Zie ook www.26000gezichten.nl

doen over hem de ronde: hij zou krankzinnig geworden zijn, een despoot zijn

Je kunt ook (n)iets doen. Kleinschalige

die de lokale bevolking wreed wan-

noodhulp in Afrika: een praktijkverhaal,

bestuurt. Het verhaal speelt tenslotte

Ralf Bodelier e.a. Pepijn, 2006. ISBN 90

in de tijd dat het brute regime van

807574 62. 64 p., e 12.

Leopold, koning der Belgen, bijna tien

Ervaringen met doe-het-zelfhulp. Een

miljoen Congolezen de dood in jaagde.

groep Tilburgse studenten op stu-

Marlow zal Kurtz niet vinden, want

diereis in Malawi schrikt van de hongersnood. Ze

deze is al dood wanneer Marlow ein-

besluiten in actie te komen en het thuisfront te mo-

delijk bij de handelspost arriveert. Het

biliseren. Nu krijgen duizenden Malawiaanse kinde-

enige wat hij vindt, zijn aantekeningen

ren van basisscholen dagelijks maïspap dankzij het

waar iets van Kurtz’ geestesgesteldheid

ingezamelde geld.

in doorklinkt. Een wetenschappelijkantropologisch bedoelde verhandeling

Breyten Breytenbach, Intieme vreemde.

eindigt in een kreet: “Maak ze allemaal

Een schrijfboek. Podium, 2006. ISBN 90

af, die wilden!” En Marlow kan het niet

5759 341 6. 192 p., e 18,50.

over zijn hart verkrijgen om aan Kurtz’

Beschouwingen over de wortels van

geliefde te vertellen, dat dit de laatste

het schrijverschap. De Zuid-Afrikaanse

woorden van haar levensgezel waren:

schrijver/dichter/schilder, inmiddels 67, onderzoekt de uitwerking van woorden op de werkelijkheid.

“The horror! The horror!” Er is veel gezegd en geschreven

Literaire citaten, worstelingen achter de schrijftafel,

over Conrad’s boek. Sommigen noemen

reflecties op het wereldnieuws en verslagen van con-

Conrad (1857-1924) een oversneden

ferenties worden afgewisseld met gesprekken met

racist. Want het Hart der Duisternis

‘mevrouw de Lezeres’. Eerste deel van een vierluik.

is natuurlijk Congo, een wildengrot waar niemand met enige beschaving overleeft. Maar de Duisternis kan net

48 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

zo goed in het karakter van de onvind-

bare Kurtz gezeten hebben. Niet Congo is duister, de koloniale mentaliteit is inktzwart. Dat is een thema dat Francis Ford Coppola uitwerkt in de meest briljante bewerking van het boek, de film Apocalypse Now. Wat blijft is een geweldig verhaal. Een verhaal dat geen eenduidige antwoorden geeft en de lezer stevig confronteert met zichzelf; een teken van grote literatuur. Bram Posthumus Joseph Conrad, Hart der Duisternis (vertaling en nawoord: Bas Heijne). Herdruk als Pandora Pocket, 2005. ISBN 90 4670162 X. 157 p., e 8,98.

muziek Speciaalzaak op je computer Een advies voor al diegenen die heimwee

hebben naar die ene platenzaak die altijd had wat je zocht en waar je hele middagen kon

doorbrengen in muzikale verwondering: zet je computer aan.

De muziek van...

Erwin Schellekens (40)

A

ls je de deskundigen moet geloven, is de tijd van de cd binnenkort voorbij. De toekomst heet: downloaden. Je gaat naar de websites die muziek verkopen, je betaalt

programmeur Festival Mundial

per nummer of hele cd en rekent af met een van de

Wanneer sloeg de bliksem bij u in?_Ik luisterde al lange tijd naar wereld-

betaling zijn bedacht. Voor zeldzaamheden ga je naar

muziek op Festival Mundial en reisde de wereld rond. Kortom, ik had al wel wat gezien en gehoord, maar Ba Cissoko was voor mij een openbaring. Een Guineese band, die elektronische elementen combineert met traditionele muziek. Vanaf de eerste slag was het: wauw. Echt een fenomeen. Jimi Hendrix op de kora. Waar was u toen?_Ik ontdekte ze op een beurs voor wereldmuziek in Spanje, in een klein achteraf zaaltje. En waarom kennen wij Ba Cissoko niet?_Nederland is qua wereldmuziek een smalle markt. Natuurlijk kennen we Youssou N’dour, Miriam Makeba en Angelique Kidjo, maar er is geen hitparade zoals in Frankrijk. Wij proberen op ons festival de wereldmuziek uit de geitenwollensokkensfeer te halen. Er is echt wel meer dan djembemuziek. Noemt u eens een nieuwe stroming?_We hebben Emmanuel Jal, een rappende kindsoldaat uit Sudan. Hij verwoordt zijn verleden met rap, hiphop. Bij uitstek muziek van jongeren, ook in Afrika. Tiken Jah Fakoly uit Ivoorkust. Ook bijzonder is Nder & Setsima Groupe uit Senegal. Mbalax-muziek, zoals we dat kennen van bijvoorbeeld Youssou N’dour, maar net iets frisser – uitgevoerd door jonge mensen. De zanger heeft een geweldige uitstraling. En uit zuidelijk Afrika?_We zijn vorig jaar met Hind naar Zuid-Afrika geweest en er zijn daar een paar sterren die gaan doorbreken. Zoals Sim Phiwe Dana; dat wordt een grote, met Erikah Badu-achtige songs. Het is uw werk, maar waar en wanneer luistert u zelf naar Afrikaanse muziek?_Je hebt van die pompende dansmuziek, maar er is grote diversiteit. Ik hou zelf erg van heerlijke combinaties van traditie en moderne muziek. Ik ben er zelfs op getrouwd! Met welke plaat?_De laatste plaat van Anjelique Kidjo, Oy aya, vond ik mooi en vrolijk, en mijn vrouw toevallig ook. Dus die hebben we gedraaid. Het had ook een andere plaat van haar kunnen zijn. Marieke van Twillert www.festivalmundial.nl

opmerkelijk waterdichte systemen die voor internete-bay, voor het grote gemiddelde naar amazon. Grote en terechte klacht: “wereldmuziek”, die wat vreemde term om alles aan te duiden dat niet westers populair, klassiek of jazz heet, is vrijwel nergens te krijgen. En omdat niet iedereen in de buurt woont van een stad waar je de laatste Oliver Mtukudzi of die fraaie nieuwe Bonga kunt vinden, is het mooi dat je je toevlucht kunt nemen tot een heuse internetspeciaalzaak, www.calabashmusic.org De Amerikaan Brad Powell zette de virtuele winkel op, overleefde de ineenstorting van de internet-hausse en houdt zijn hoekje van het internet vast door zich volledig te concentreren op muziek die vrijwel nergens anders te koop is. Wie de site ingaat en op ‘Afrika’ klikt, komt terecht in een virtueel muziekparadijs. Vijf pagina’s muziek uit Zambia, vier uit Zimbabwe, nog veel meer uit DR Congo en Zuid-Afrika. De variëteit is enorm en de prijs? 85 eurocent per nummer. Nog iets aardigs: Calabash Music is een zogenaamde Fair Trade handelaar. De artiesten krijgen de helft van de opbrengst. Omdat er geen verzending nodig is, houdt Calabash de kosten laag. Waardering en erkenning is er inmiddels: goede gespecialiseerde platenlabels uit de Wereldmuziekbranche bieden hun artiesten inmiddels aan via Calabash. Bram Posthumus

zuidelijkafrikamagazine 02/2006

49

Dichters uit Afrika

Afrikaanse dans tijdens Julidans

nal voor de verscheidenheid en eigentijds-

dans treden drie Afrikaanse dansgroepen

Dit jaar veel aandacht bij Poetry Internatioheid van de Afrikaanse poëzie. Met onder anderen Taban Lo Liyong (Uganda), Jack Mapanje (Malawi), Gabeba Baderoon (ZuidAfrika), Charles Mujoshi (Zimbabwe), Ana Paula Tavara (Angola). 17-23 juni, 37ste Poetry International Festival, Rotterdamse Schouwburg, Schouwburgplein 25, Rotterdam. Meer info: www.poetry.nl

Tijdens het zomerfestival van hedendaagse op: Compagnie Premier temps uit Senegal, Compagnie Culturarte uit Mozambique en Compagnie Li-Sangha uit Congo-Brazzaville. Zij zijn de winnaars van het

concours Danse Afrique Danse in Parijs. Het gaat om theatrale choreografieën waarin dans versmelt met theater, muziek en andere disciplines. 4 en 5 juli, 21.00 uur, Julidans, Theater Bellevue, Leidsekade 90, Amsterdam. Meer info: www.julidans.nl

Hedendaagse kunst

Muziek in openluchttheater

jaar een actueel beeld van de hedendaagse Afrikaan-

dagen het Afrikafestival met optredens

Galerie 23 biedt met twaalf tentoonstellingen per se kunst. Tot 2 juli kunt u kijken naar werk van de in Zuid-Afrika geboren Michele Tabor. Het zijn herinneringen aan haar geboorteland, in de vorm van tekeningen en schilderijen van werkelijke en fictieve personen. Van 9-30 juli werken van Hamed Ouattara (Burkina Faso), van 6-28 augustus een zomeropstelling, van 2-24 september werken van Billie Zangewa (Zuid-Afrika). diverse exposities, Galerie 23, Nieuwe Herengracht 23, Amsterdam, wo t/m zo 13-17 uur. Meer info: www.de40eurogalerie.nl/galerie23

Duizenden mensen bezoeken in twee van Afrikaanse groepen en de bijbehorende markt met artikelen en hapjes uit Afrika in Hertme (Twente). De middagen beginnen met traditionele percussie en dans en gaan dan over op moderne muziek. Met optredens van onder anderen Thomas Mapfumo & the Blacks Unlimited (Zimbabwe), Bayuda du Kasaï (Congo), Eyuphuro & Ali Faque (Mozambique), Mahotella Queens (Zuid-Afrika), Foli-Kan (Guinee). zaterdag 8 juli van 12.30 tot 01.00 uur, zondag 9 juli van 12.30 tot 20.00 uur. Afrikafestival, Openluchttheater Hertme, Hertmerweg 31, Hertme. Meer info: www.openluchttheaterhertme.nl.

ZAM ontstijgt het cliché Wilt u een abonnement? Profiteer van

energie avontuur schoonheid conflict woede verlangen diversiteit kracht traditie aids toekomst ruimte conflict

zuidelijk afrika magazine spanning wijsheid honger sensualiteit passie

50 zuidelijkafrikamagazine 02/2006

Foto: Antoine Tempé

agenda

de voordeelaanbieding: Een abonnement tot eind 2007 voor slechts

e 25,80. U krijgt het najaarsnummer gratis!

Ga naar www.niza.nl/magazine Of bel: 020 – 520 6210

aanbieding 2 euro korting

3 euro korting

Antjie Krog, Lijfkreet

Jodi Bieber, Schemertijd - Opgroeien met Zuid-Afrika Tweetalige bundel met aangrijpende cycli

Jodi Bieber fotografeerde jongeren

en losse gedichten als ‘Zeven menopauzale

die opgroeien aan de rafelranden

sonnetten’ en ‘Manifest van een oma’. Krog

van de Zuid-Afrikaanse maatschap-

(1952) dicht over de ouder wordende vrouw en

pij. Ze neemt ons mee naar de gangs

gebruikt een rijk arsenaal aan emoties, van

in een rauwe wijk van Johannesburg,

ontgoocheling en woede tot berusting en milde

naar een arme witte buurt, naar

zelfspot. Minutieus ontkleedt ze het kwetsbare

tehuizen voor kinderen met hiv/aids.

lichaam en zoekt ze de contrasten op met de majestueuze, onwan-

We zien kinderen die hard werken

kelbare Tafelberg. Krog is een van de meest veelzijdige schrijvers

om danser, muzikant of acrobaat te

van Zuid-Afrika. Haar gedichten werden veelvuldig bekroond.

worden. Iedereen heeft zijn dromen om te kunnen ontsnappen aan de realiteit. Een fotoboek over verlies van onschuld en het instinct om te

2 euro korting op Antjie Krog, Lijfkreet

overleven.

Uitgeverij Podium ISBN 90 5759 230 6 Standaard prijs: e 18,50 Actieprijs: e 16,50 Actienummer: 901-14724 U krijgt de korting tegen inlevering van deze bon bij de boekhandel. De actie loopt van 1 juli tot 30 september 2006.

Correctie aanbieding boek Conny Braam

3 euro korting op Jodi Bieber, Schemertijd – Opgroeien met Zuid-Afrika

koelkast van Conny Braam toegestuurd krijgen. Zo stond te lezen in het

Mets & Schilt Uitgevers ISBN 9053305025 Standaard prijs: e 28,00

voorjaarsnummer. Helaas is daarbij een verkeerd gironummer vermeld.

Actieprijs: e 25,00 Actienummer: 901-14748

Lezers van ZAM kunnen voor slechts 12,50 euro het boek Mandela op de

Indien u het boek wilt ontvangen, stort dan 12,50 euro op gironummer 26655, t.n.v. NiZA, Amsterdam, onder vermelding van ‘boek Conny

U krijgt de korting tegen inlevering van deze bon bij de boekhan-

Braam’. Indien u via girotel stort, stuur dan tevens uw adresgegevens

del. De actie loopt van 20 juni tot 20 september 2006.

naar [email protected] Excuses voor het ongemak. jaargang 10, nummer 2, zomer 2006 Zuidelijk Afrika Magazine (ZAM) wordt uitgegeven door het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA). Het magazine wordt gemaakt door een onafhankelijke redactie, die opereert op basis van een redactiestatuut. De inhoud geeft niet noodzakelijk de standpunten van NiZA weer. ZAM verschijnt vier maal per jaar. Bezoekadres: Prins Hendrikkade 33, Amsterdam Postadres: Postbus 10707, 1001 ES Amsterdam

Telefoon: 020-5206210 Fax: 020-5206249 E-mail: [email protected] Website: www.niza.nl/magazine Uitgever: Angeli Poulssen Redactioneel team: Bart Luirink (hoofdredactie, Zuid-Afrika), Udo Sprang (eindredactie), Nicole Segers (beeldredactie) Vaste medewerkers: Peter van den Akker (Zuid-Afrika), Marnix de Bruyne, Pauline Burmann, Evelien Groenink (Zuid-Afrika), Ineke van Kessel, Madeleine Maurick, Bram Posthumus, Anne-Marieke Steeman, Marieke van Twillert

Ontwerp en opmaak: Curve bno, Haarlem Druk: Thieme MediaCenter, Nijmegen ISSN: 1386-4297 abonnementen Abonneeprijs: e 20,65 per kalenderjaar (Europa: e 26,85; Wereld: e 30,95). Aanmelding op het redactie-adres. Betaling na ontvangst van de acceptgiro. Abonnementen worden per 1 januari automatisch verlengd, tenzij schriftelijk is opgezegd vóór 1 december. Adreswijzingen: uitsluitend schriftelijk.

advertenties Azim Koning, [email protected] Advertentietarieven op aanvraag. aan dit nummer werkten verder mee: Peter Baasch, Abdelkader Benali, Jodi Bieber, Roel Burgler, Caroline van Dullemen, Ineke Eisenburger, Ellen Elmendorp, Farid Esack, Richard Hengeveld, Inge Hondebrink, Chris van Houts, Ena Jansen, Yvonne Kroeze, Adam Levin, Prudence Mbewu, Zanele Muholi, Bert Nienhuis, Dario Scagliola, Geert Snoeijer, Mikhael Subotzky, Annemieke van Twuijver, Fenneken Veldkamp, Marja Vuijsje, René Zwaap

colofon zuidelijkafrikamagazine 02/2006

51

De Grote Oversteek In

1998 werkte de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Luan Nel aan de Rijksacademie in Amsterdam. Hij creëerde er de Milk Paintings:

‘imaginair schilderen met melk op wit papier’. Het werk op deze pagina is onderdeel van deze serie. Zo word je, aldus Nel, gedwongen om af te stappen van de gebruikelijke regels voor goed tekenwerk. Het is simpelweg onmogelijk om volledige controle te hebben over iets dat je niet ziet. Het idee ontstond uit het kinderspelletje ‘schrijven in geheimschrift.’ Werk van Luan Nel is deel van de expositie De Grote Oversteek in het Stedelijk Museum te Zwolle.

De expositie presenteert werk van Afrikaanse kunstenaars die in de afgelopen jaren een tijdelijk onderkomen vonden in de Amsterdamse kunstenaarswerkplaatsen van De Ateliers, de Rijksakademie en de Stichting Thami Mnyele. De Grote Oversteek is samengesteld op verzoek van de Zuidelijk Afrika Werkgroep Zwolle. Met onder anderen Patrick Makumbe (Zimbabwe), Meshac Gaba (Benin), Ina van Zyl (Zuid-Afrika), Moshekwa Langa (Zuid-Afrika), Victor Mutale (Zambia) en Isaac Carlos (Angola). 21 mei t/m 2 juli, Stedelijk Museum, Melkmarkt 41, Zwolle. Meer informatie: www.museumzwolle.nl

52