Straight Talk, Luo (2007)

Lok Atyer Kamaleng Winy lok atyer kamaleng i rediyo: Mega FM 102 - 6:30pm Rhino FM 96.1 - 7:30pm Rediyo Apac FM - 92.9 - 7:30pm Kiti FM 99.9 - 6:30pm Paidha FM - 87.8 - 6:30pm

Lok ma otiko Kwo ki jo ma i Kem

Straight Talk jolo bulu weng i centa gi matye Gulu ki Kitgum. Dul me 2 Nama 2 dwe me apar , mwaka, 2007

Kwo i kem

Nwang ento itwero yubu ne! Itwero kato woko ki ipeki magi

Itwero kato woko ki ipeki magi

Kwo matek I kem oweko jo mukene timme iyo ma oturu deyo me tekwaro pa Acoli. Jami matye ka timme aye: • Mako mon tektek ki butu ki anyira ma pwod tino • Anyira tye ka butu ki coo pi cente • Coo tye ka yaco anyira ma pe gimito onyo mar. • Awobe tye ka nongo lutino ma pe gimito • Gangi lutino aye telo wii gii Kwo pe myero obed kumeno. Kadi bed ni jami maraco otimme, pwod itwero kato ki ikit kwo magi mateki. Nining? Wawiny ki bot Manuela. Lunyodo na otoo ma onongo atye mwaka 8. Agwokke kena. Pe atwero kwan pien ape ki cente me kwan, dok gangi kwan cinia bor ki kem. “Can weko abutu ki coo. Ngom bene peko. Wawoto mabor me puro poto pa dano. Lumony mukene gibwolo wa ni gigwoko wa ento giloke gi mako wa tektek I butu. Awobe bene diyo wa ka rwatte I butu. Atamo ni koma me mon obale woko. Kadi arwatte I butu jwi labongo gwokke ki roc bol pe ayac. Acako rwatte I butu ki mwaka 9. Kombedi dong atye mwaka 18. Awobe bene pe tiyo ki roc bol pien pe gitye ki cente me wilo ne. Omyero wadok I gang wa me caro kama ngom ber iye. Ludaktari myero opim remo wa ka gumii wa yat me gino two jonyo (ARVs)”

Manuela, kica mako wa ikom can ma ideno! Ento itwero tyeko peko ni mukene. • Cit ipimme I ot yat.

Mon ma tino I kem ki Anyira, kadi bed inongo latin ma pe iyube pire, pwod itwero nongo kwo maber. Juk rwatte I butu wang ma inongo lacoo ma twero gwokki. Ka inongo lacoo maber ma imito cako mede ki rwatte I butu, tii ki yo me gengo yaco wang ma latini tye mwaka 3 onyo 4. Wumitte ikin wu wun aryo keken dok wupim remo wuu pi kwidi two jonyo kacel. Pe ingeyo ka itye ki kwidi me two jonyo onyo pe • Juk rwatte I butu calo yo me kwo ni, yo enoni pe ka tic. • Dony I gurup me kano lim pa mon ma otegi. Pur kacel kwedgi • Wac ni ideg bot coo. Pe omyero gin obut kwedi. • Dot mony ma maki tek tek me rwatte I butu.

Awobe, ka idiyo nyako I butu kede tektek, itwero cito I buc. Awobe, caku purujek me nongo lim, kadi matidi

Anyira, pe wumii kom wu iyo mayot pi rwatte I butu

Awobe bene tye ki peko. Michael Opio mwaka 19 waco ni “An ape ki lunyodo. Amito kwan wek pe aden can tutwal”

2 Lok Atyer Kamaleng, dwe me apar, mwaka 2007

Kwo Kem tye ka tum, bed atera me dok paco! Bulu matino, bed lacir. Nge kit me diyo cwinyi. Kwo me kem cok tum. Pe ibal gumi inge kato ki I peko mapatpat pi kare malac. Par pi citori man malit: idok gang ci icakko puru poto ni maber. Ci ipo ni itye ki kwidi two jonyo pien pe ikuro dok pe ibedo ki woro ikomi ikare ma itye I kem. Ayela me lutino mapol ma inywalo ikare ma itye ikem bene tye ka nyweno wii. Kwo pwod tek marom aroma. Dok itam pi citori man maber ni: Idok paco. Itye ki gupu. Itwero pur ma cam cek kelo lim icingi. Idok igang kwan. Ikonyo omegi-ni ki lumegi-ni. Icako goyo pulan me cakko gang-gi. Kwo ocako nen calo bibedo maber iyi anyim. “Arwenyo lunyodo na dok agik I kilac 7. Can aye peko na. Apuru ki dano pi nongo cabun ki bongo. Gimaka,kibutu keda tektek wang madwong ata dok bene aol woko kwede. Wamito purujek calo gwoko leyi me paco pi tiyo cente wa iyo ma opore.” Alice, mwaka 18. Mede ki pur Alice! Kica mako wa ikom lok me maki tek tek me rwatte I butu. Lewic madit iwi coo meno. Bed ki tek cwiny. Dony I gurup ma itwero kano cente kadi matino-tino calo ciling 500/= cabit ki cabit. Winy lok pa mon madongo ka gimiyi tam, ci itwero wilo lee gang mo.

Wan awobe bene peko wa tye. Wape ki roc bol kun wamito rwatte I butu. Kare mukene walwoko rocbol ci wanwoyo tic kwede. Ci wanongo kwidi two jonyo onyo wayaco nyak pa ngati mo. Richard Odong, ogiko kwan I cinia 2 Richard, meno tam maber me ngado yer wic pi nongo cente. Ento kadi bed ni rwatte I butu ber, mito idwok miti ni piny. Ka ipe ki roc bol, pe irwatte I butu. Itye ki lutino? Ka itye ki lutino tim ber ikonyo gi. Ipimo remo ni pi kwidi two

jonyo ki two nyac mukene? Gwokke ka teki komi yot. Yeny yat ka inongo komi pe yot. Bed laco ma gwokko gange.

Kit me weko kwo ni bedo maber

Jami ma bulu twero timmo!

1. Ka itye I gang kwan, ket cwinyi iye dok ter calo gin ma pire tek. Ka I pe I gang kwan, tim gin mo keken ma twero weko idok I gang kwan. Poo ni lupwonmye tye, NGOs ki ludito mukene matye ka yenyo lutino kwan ma keto cwiny gi I kwan.

2. Gwok kwo ni me miti Ka pwod pe irwatte I butu, mede ki diro kare ni anyim Ka dong irwatte woko I butu, tam odoco ngo ma itye ka timmo. Penye kekeni ni: Wan weng dong wakato mwaka 18? Wapimo remo wa pi kwidi two jonyo Watye ka tic ki roc bol kare ducu Ageno lawota ma amitte kwede ni? Dong aweko woko jo mukene ma amitte kwedgi ni?

3. Wek mato kongo. Balo kare ki cawa ni dok yari I tim maraco matwero weko inongo kwidi two nyac.

YES! 5. Bed ka timo gin mo. Nong cente iyo me timo tic ma tino-tino calo yweko pii, goyo matafali ki lwoko kweyo. Pe ijuk yenyo yo ma opore me yenyo cente.

YES! Acam: Anywar Harrison, mwaka 16 me Lagot Cugu P/S Kitgum konyo lutino kwan luwote. En mito kato peny PLE I gured me acel dok mito bedo makanika

NO! 4. Dony I gurup. Weko ibedo ki teko dok mii tam mabeco. Gurup eni gin onyutu tuku ikare me Health Fair pa Straight Talk Foundation I Mucwini.

Eyo! Itwero bene nongo cente ki kwoyo waa tyen.

Ludito, jo matino mito kony wu! Ngo ma lutela me adwol (kominiti) twero timo

1. Yub kominiti wu obed ma pe ginywaro anyira iyo me rwatte I butu KUU WEKA!

Bulu ma I kem ool woko. Pol gi ojuko gwoko kwo gi woko Bulu ma gibedo ikema dong guol woko. Pol gi dong gujalo kwo gi woko. Kadi bed peko bene pol ata bot wu calo jo mutegi, man pe kare me jalo peko pa bulu woko niyak.

Kadi bed ni peko pol ki wun lodito, man pe kare me jalo bulu. Wege ki mege, wudok itic odoco me yubo lutino ma wor dok gi wore. Lutela me kem, wumok cik ma kwako lok kom kongo dok wunen ni rwom me gwoko kwo tye maber I komininti wu. Anyira pe myero gimak gi tektek I butu ka gicito I poto onyo ka gamo yen. Diyo anyira ka rwatte I butu obedo bal madit atika. Bura me mak tek tek I butu miyo anyira lworo maditi ma gengo gi wot I gang kwan onyo timo tic ma keli gi cente. Awobe ki coo, pe inywen cingi ki tim me mako anyira tek tek pi rwatte I butu.

Mege ki wege, myero wunen ni wucako tiyo tic wu dok odoco me julu lutino ma kiworo gi. Ludito me kem, geng mato kongo atata dok wunen ni gwoko kuc tye maber ikem wu. Pe myero kimak anyira me butu kwed gi tek tek ikare mogo ma nongo gitye ka cito ipoto onyo ka twomo pii.

Wamiyo pwod ki lumony ma mako anyira tektek I butu. “I UPDF, walubo cik. Ka lok me mako nyako tektek I butu okati ikom lamony mo, wakwedo ada pa lokke. Ka wanongo ni obalo, wamiye pwod. Winyo ne lit ento pe wadok cen. Mony myero owor anyira ki mon pa dano” Lalok pi mony Felix Kulaigye.

Kit coo maptpat mako anyira tek tek me rwatte I butu. Twero bedo jo ma mwaka gi rom, coo madongo, adui ki mony. Macalo latela me kominiti, lanyodo, lapwony onyo ladit mo keken: • Ter lok me mako anyira tek tek I butu calo lok ma pire tek • Pe ingal onyo inyer ilok me mako onyo butu ki anyira matino. Nyut ki jo mukene ni pe obedo lok me nyero onyo lok mayot. • Pe iol ki doto lumony ma mako anyira tek tek I butu. Luloc me mony bitic ki cik me miyo pwod pi bal meno. • Ngi ni gwok tye muromo ikabedo ma orumo kem wek anyira owot agonya ka pur, gamo yen ki pii. • Kel lok me mako anyira tek tek I butu ikacokke mo keken. Wek lok me mako anyira tek tek I butu, butu ki anyira matino obed tic lane madit ikom coo matimo.

“Lunyodo na aryo weng otoo woko. Kombedi atye ki lution aryo macalo adowgi me mak tek tek I butu. Gimaka tek tek I butu ma atye mwaka 14. Meno aye kit ma kwana ogik kwede. Ma aoo mwaka 16, anongo latin mukene ki laco aceli. Omaka tektek kun waco ni pe abi yac. Gin malit ma remo cwinya aye ni en oringo woko. Pwod pe dong anene. Atye ka yele me gwoko lutino ento bene amito dok cen I gang kwan. Kare na pwod pe okato” Lucy, mwaka 19.

Ngo ma lunyodo ki ludito twero timo!

Wek obed ticci: loki, winy, tim gin mo

• Cung matek dok ikwer bolo deyo me tekwaro macon. Cwak te kwaro pa Luo macon ma latin anyaka ma otegi oromo nyom gigamo ki gang-gi inge winye ma nongo ki yubo pi cako paco gi. • Pe imi anyira matino, ma myero obed I gang kwan pi nyom • Bed lanyut maber in ki komi! Wek kongo ki gero me I ot. Pe ibed ki ngat makato acel ma irwatte kwede I butu. • Lok tere-tere ikom alokaloka me kom ki two jonyo kacel ki lutino ni. • Ka ineno anyaka onyo awobi tye ka donyo I gurup maraco onyo cako lurem ki ngat ma otegi, lok ki latin enoni. Pe iwek gin mo marac otim latin enoni.

Akello Janet, mwaka 40 ki likwayo-ne I Latoro IDP kem. “Kony ma mitte pi kwo myero gimii ki megi lutino ma pwod gin tino. Pol lutino meno giweko gi ata dok gitoo ma kare gi pwod pe oromo. Me lweny ikom kwidi two jonyo, omyero wakony lutino, atika ne lutino anyira. Man bibedo yot ka wadok I paci wa. Ngom tye me apura. Kom wa odoko wac pien pol kare watye ka kuro jami me nono.”

Kabedo ma orumi tye ma opore me bedo pa latin anyaka macalo man?

4 Lok Atyer Kamaleng, dwe me apar, mwaka 2007

BED MARYEK - GWOK YOTKOMI Kadi kono bed ni kwo tek, bulu mukene I kem ma I Kitgum tye ka yele me bedo ma komgi yot. In bene itwero moko tam me gwokke ki yero bedo ki kit me gwokko yotkomi. Wii opoo ni pwod itidi. Kominiti ni miti ma komi yot. Jami tye mapol ata ma itwero timo piri, jo gangwu kacel ki kominiti ni. Madong wutye ka dok cen paco ni, wii opoo: • Me gwokko yotkomi ki pa jo ma imaro • Ticci obedo gengo two jonyo, gwoko ki cuku cwiny jo matye ki kwidi two jonyo kacel ki lugang gi.

• Me woro mon macalo dano dok dano ma gitye ki kero marom ki coo. Woro mon pe weko gidoko coo. • Me bedo macalo lanyut maber pi bulu mukene I kominiti ni. • Ka wutye I ot calo dako ki laco, rwatte I butu ki ngat acel enoni keken dok wugene ikinwu. • Tii ki roc bol maber kare ducu ka itye ka rwatte I butu • Wunyam lok wun ki lapal cwinyi ikom butu, lago nywal ki pimmo remo pi kwidi two jonyo

Tii ki roc bol Ka pwod pe ipimo remo ni pi kwidi two jonyo ki lawoti, omyero wugwokke pi kare duc ma wurwatte I butu. Ka gitiyo kwedgi maber pi kare duc ma girwatte I butu, roc bol gengo rwatte pa pig kom, matye ki kwidi two jonyo. Tic ki roc bol bene weko butu bedo mit pien kwanyo lworo me nongo two ki yaco. Roc bol ber loyo rwatte I butu nono. Ma pwod pe itiyo ki roc, ngii nino ma bale iye dok inen ni roc bol gigwoko kama ngic.

Kit me tic ki roc bol

Bed ki bit wang ikom lok ma kwako bedo mon onyo lacoo Nyamo lok: Oyet Patrick, mwaka 22 tye ka lok ki Alur Joyce mwaka 16 I kem Mucwini I Kitgum. Bulu matino twero leyo tam mabeco iyo me nyamo lok. Awobe, wuter anyira iyo ma wun nongo wumito ni giter wu kwede.

Ngii nino balle pa roc bol ki ikom paket.

ywa roc bol ikom me coo ma ocung matek.

• Tii ki roc bol acel pi wang butu acel • Pe iti ki roc bol aryo lawang acel

Dii wii roc bol wek owek kabedo me jogge pa pig kom.

Ywa roc bol oo wa malo I kom me coo

Bol roc bol ma itiyo kwede I coron onyo wang woko.

• Pe igwok roc bol I jeba longi. Lyeto me komi twero makone. Man balo ber pa roc bol.

Bed ki bit wang ikom lok ma kwako bedo mon onyo lacoo Kama itwero cito iye me nongo kony pi pimo remo ki nyamo lok ikom kwidi two jonyo pi bulu matino: Ot yat madit (Kitgum Hospital) ki Health Center IV mukene St Joseph’s Hospital AIDS Information Center woto ikin kem ka pimo remo

Bed awobi matye ki ngec: • Wor anyira. Pe inywar gi iyo me butu • Pe ibur gi ki gero •Juk luwoti ma ginywaro anyira • Kony anyira ki mon ma giwuno onyo ginywaro • Gwokke ki ikom tic tekwaro ma wano anyira. Itwero timo jami mapol ata me lokko tam ki neno maraco ma dano tye kwede ikom mon.

Kitgum Youth Centre centre Lim Kitgum Youth Centre pi: Kweyo cwiny ki leyo tam pi kwo ni. Lok ikom kwo pa anyira. Nyutu diro. Pwonyo kit me bedo ki kwo maber. Leyo jami ikin bulu Tuku gi galo wang

Gurup pa bulu mogo gucung pi mako cal i Kitgum Youth Centre. Centa man Straight Talk aye oyabo macalo kabedo maber pi bulu me rwate ki lurem gi i Kitgum.

STRAIGHT TALK FOUNDATION Nyuta: Lale tam tye ka neno kit ma awobi man nyuto kit me tic ki roc bol. Imito nongo pwony ikom rocbol ki kit me tic kwede? Lim ot yat macok kwedi wek inong pwony ikom kit me gwokke ki rocbol.

45 Bukoto St., Kamwokya, P. O. Box 22366, Tel: 543025, 543884 Kampala (U), Fax: 534858, Email: [email protected], [email protected], Web: www.straight-talk.or.ug, Editorial Director: Cathy Watson, Deputy Director: T. Agutu, Editorial Manager: B Kagoro, Editors: E Kimuli, G. Awekofua Designer: G.B Mukasa, Photo: G. Awekufua, STF is funded by Unicef