Salt

MAGDALENA SOBCZAK NATALIA ŁUKASZEWICZ

SALT Strategiczny dialog rozbrojeniowy

1. OD ZIMNEJ WOJNY DO ROKOWAŃ POKOJOWYCH Pokój… Jakże wiele zostało już o nim powiedziane i jednocześnie, jakże istotne jest to zagadnienie w czasach współczesnych. Pokój jest jednym z podstawowych elementów, które warunkują nie tylko rozwój i współpracę między państwami, ale przede wszystkim jest on niezbędny dla samego istnienia ludzkości. Dlatego też z zagadnieniami dotyczącymi osiągania i zachowania pokoju na świecie spotykają się ludzie już od niepamiętnych czasów. Szczególnie uwydatnia się ten problem w czasach bardziej współczesnych, kiedy to dynamiczny rozwój prowadzi nie tylko do pozytywnych odkryć, ale także bardzo często niesie za sobą destrukcję i, co gorsze, ogromne cierpienie niewinnych ludzi. Właśnie teraz, gdy brak pokoju nie oznacza tylko wojennych bitew toczonych przez żołnierzy, a wręcz przeciwnie, oznacza nieludzkie cierpienie tysięcy niewinnych, bezbronnych ludzi, zachowanie pokoju staje się najbardziej pożądaną i najistotniejszą wartością. Choć wydawałoby się, że koniec drugiej wojny światowej oznacza triumf pokoju i niesie pozytywne rokowania na przyszłość, już wtedy pojawiały się sygnały narastających napięć między światem zachodnim a światem wschodnim. Tą tezę doskonale potwierdzają słowa laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – M.S. Blacketta: „Wykonanie uderzeń atomowych na Japonię było nie tyle ostatnim aktem militarnym w drugiej wojnie światowej, ile pierwszą operacją tzw. zimnej wojny.”1 Pokojowe współistnienie państw o jakże odmiennych systemach polityczno - społecznych nie miało szans powodzenia, dlatego też już niecały rok później, kiedy to Winston Churchill odbierał w Fulton tytuł doktora honoris causa, po raz pierwszy oficjalnie zaczęto mówić o tzw. zimnej wojnie. Była to rywalizacja między państwami zachodnimi, na czele z USA, potem NATO i ZSRR, a później także całym blokiem państw komunistycznych pozostających w orbicie ZSRR. Konflikt ten przejawiał się w niepohamowanym wyścigu zbrojeń i niósł za sobą ogromny strach o przyszłość ludzkości i całego świata. Ta sytuacja, gdzie niepewność i strach były napięte do granic wytrzymałości, uświadomiła, że nie możliwe jest dalsze egzystowanie w takich warunkach. Dlatego też zaczęto podejmować próby umacniania zasad pokojowego współistnienia ze zwróceniem szczególnej uwagi na odprężenie militarne i powstrzymanie wyścigu zbrojeń, które w przyszłości miały doprowadzić do całkowitego powszechnego rozbrojenia.

1

Cyt. za Z. Szczerbowski, Strategiczny dialog rozbrojeniowy SALT 1969 – 1979, str. 25.

2

1.1 IDEE

ODPRĘŻENIA

Z

PUNKTU

WIDZENIA

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH I ZWIĄZKU RADZIECKIEGO Jak już wcześniej wspomniano, o problemie odprężenia często mówiono w ody dwóch państwach mające największe zasoby militarne, czyli USA i ZSRR. Od końca lat 60. dialog między tymi państwami stanowił główną oś stosunków Wschód – Zachód. Początkowo Stany Zjednoczone próbowały przeforsować koncepcję prowadzenia polityki i wszelkich rozmów z „pozycji siły”. Według niej do nich należeć miała kontrola potencjału zbrojnego innych państw, a w szczególności ZSRR oraz możliwe byłoby zachowanie monopolu Stanów na broń jądrową. Takie zasady zawarte zostały w planie Barucha przedstawionym w 1946 roku Komisji Energii Atomowej ONZ. Odpowiedzią ZSRR był ich własny plan z 19 stycznia 1946 roku, gdzie głównymi zasadami były: a) Zakaz produkcji i użycia broni jądrowej b) Zniszczenie wszelkich zapasów broni jądrowej w ciągu trzech miesięcy od zawarcia porozumienia c) utworzenie międzynarodowego organu dla kontroli zawartych porozumień oraz wymiany doświadczeń naukowych w zakresie atomistyki. Oba te projekty zostały odrzucone przez stronę przeciwną, co w końcu zaowocowało dalszym postępowaniem wyścigu zbrojeń. Sytuacja musiała się zmienić w latach 50., kiedy to Związek Radziecki zaczął przeprowadzać doświadczenia z bronią atomową. Chociaż USA nadal miały przewagę nad Związkiem Radzieckim, zarówno pod względem liczby broni jądrowej jak i środków jej przenoszenia, ich pozycja zaczęła powoli maleć. Amerykańscy politycy

zaczęli

dostrzegać

osłabienie

pozycji

ekonomicznej,

finansowej

i

strategicznej swojego państwa, dlatego też zaczęto coraz częściej mówić o konieczności zmiany sposobu prowadzenia

polityki. W tym miejscu trzeba

przytoczyć tzw. „doktrynę Nixona”, której zasadniczym hasłem było zdanie wypowiedziane przez niego na konwencji Partii Republikańskiej: „Po erze konfrontacji nastąpiła era negocjacji”. Była to zdecydowanie pragmatyczna doktryna, w której zwracano uwagę na realistyczne idee i liczono się ze zmianami następującymi w świecie. W swej prezydenturze Nixon kierował się zasadami wzmocnienia

struktury

pokoju

poprzez

pokojowe

współzawodnictwo

oraz

zasadami „partnerstwa” i „nowego ducha współpracy” z Europą Zachodnią, aby budować jedność w dobie negocjacji z ZSRR. Z kolei Związek Radziecki nadal pozostawał przy swych założeniach dotyczących sposobu prowadzenia polityki międzynarodowej. Wynikało to przede wszystkim z

3

ciągłości władzy ZSRR oraz kierowania się przez polityków tymi samymi zasadami doktrynalnymi w kwestii „umacniania systemu socjalistycznego”. Powszechnie głoszono, że Związek Radziecki, jako kraj miłujący pokój, dąży do utrwalenia i rozszerzenia zasad pokojowego współistnienia państw o odmiennych ustrojach. Ich program pokoju, przyjęty na XXIV Zjeździe KPZR (30 marca – 9 kwietnia 1971 r.) określał następujące kierunki działań: a) likwidację

ognisk

wojny,

agresji

i

bezprawia

w

stosunkach

międzynarodowych b) uznanie realiów terytorialnych w Europie oraz dokonanie zwrotu w kierunku pokoju,

odprężenia

i

bezpieczeństwa

zbiorowego

na

kontynencie

europejskim c) doprowadzenie do zakazu użycia broni atomowej, biologicznej i chemicznej oraz kroki w kierunku rozbrojenia jądrowego d) prowadzenie walki przeciwko wszelkiemu wyścigowi zbrojeń obcym bazom wojskowym i groźbie przypadkowego wybuchu wojny e) likwidowanie resztek kolonializmu, rasizmu, apartheidu f) rozwijanie współpracy międzynarodowej w sprawach ochrony człowieka, transportu i łączności, wykorzystania zasobów ziemi i oceanów oraz opanowania kosmosu.2 Jak łatwo zauważyć, w programach głoszonych przez oba mocarstwa znajduje się wiele zbieżności. To właśnie one stały się swoistym zaczynem dla podjęcia konkretnych kroków mających doprowadzić do wzajemnego porozumienia w sprawie rozbrojenia i utrzymania pokoju.

1.2 GENEZA PROCESÓW ODPRĘŻENIOWYCH Odprężenie militarne najczęściej definiowane jest jako „proces zachodzący między państwami, zmierzający do ograniczenia, a następnie całkowitego wyeliminowania

niebezpieczeństwa

wybuchu

konfliktu

zbrojnego.”3

Najważniejszymi elementami odprężenia są rokowania i porozumienia mające doprowadzić

do

zlikwidowania

materialnych

środków

niezbędnych

do

prowadzenia wojny, a tym samym do wyeliminowania wybuchu konfliktu zbrojnego. Do takich działań można zaliczyć m.in. uruchomienie „gorącej linii” Waszyngton – Moskwa w 1963 roku, ale przede wszystkim bardziej konkretne porozumienia, jak chociażby zakaz umieszczania broni jądrowej w kosmosie 2

cyt. za J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945 – 1996, str. 199. 3 W. Multan, Problemy odprężenia militarnego w Europie, „Sprawy Międzynarodowe”, 1976, nr 3.

4

(1967) oraz na dnie mórz i oceanów (1971), ograniczenie doświadczeń z bronią jądrową do 150 KT (1974) albo też zakaz składowania, produkcji i zniszczenie broni bakteriologicznej (1975). Dobitnym przykładem podejmowania pokojowych działań było zwołanie do Helsinek w dniach 30 lipca – 1 sierpnia 1975 Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W Akcie końcowym, podpisanym 1 sierpnia 1975 roku, przez 35 szefów państw i rządów zawarto wiele ważnych deklaracji dotyczących takich zagadnień jak: 1) powstrzymanie się od groźby użycia siły lub jej użycia 2) nienaruszalność granic 3) integralność terytorialna państw 4)

pokojowe załatwianie sporów oraz budowanie zaufania i aspektów bezpieczeństwa i rozbrojenia.4

Poza tą konferencją toczyły się także dyskusje rozbrojeniowe Organizacji Narodów Zjednoczonych, które były dyskusjami podejmowanymi na najszerszym forum międzynarodowym. O tym , jak ważny był dla tej organizacji problem rozbrojenia, świadczyć może choćby to, że na ok. 130 punktów porządku dziennego jedna czwarta poświęcona była różnym problemom rozbrojeniowym. Na XXXI sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, 28 września 1976 roku przedstawiciele ZSRR zaproponowali stworzenie układu o niestosowaniu siły w stosunkach międzynarodowych. Andriej Gromyko, ówczesny szef dyplomacji ZSRR.5 w liście do sekretarza generalnego ONZ, Kurta Waldheima przedstawił wstępnie kilka idei dotyczących tego, jakie zasady powinien zawierać taki układ. Napisał, że najważniejsze jest wzięcie przez mocarstwa jądrowe na siebie obowiązku powstrzymania się od stosowania siły, bądź groźby jej użycia. Na tej samej sesji Związek Radziecki przedstawił memorandum, w którym zawarł bardziej konkretne informacje o tym, jak ma wyglądać układ w sprawie wstrzymania wyścigu zbrojeń i w sprawie rozbrojenia. We wstępie owego memorandum

autorzy

stwierdzają,

że

wstrzymanie

wyścigu

zbrojeń

i

doprowadzenie do rozbrojenia nie jest zadaniem łatwym, ale, mimo to, istnieją realne możliwości doprowadzenia do pogłębienia rozwijającego się procesu odprężenia polityczno – militarnego. Dlatego też ZSRR zaproponował następujące kierunki działania państw w dziedzinie rozbrojenia.: 1. Zaprzestanie wyścigu zbrojeń jądrowych, redukcja i stopniowa likwidacja broni jądrowej. 4

Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 10. 5 http://pl.wikipedia.org/wiki/Andriej_Gromyko.

5

Miało to być osiągnięte poprzez wstrzymanie dalszej produkcji broni jądrowej, zaprzestanie wyposażania w nią sił zbrojnych państw oraz opracowywanie i tworzenie nowych jej rodzajów. Zaraz za tym powinna iść redukcja zasobów tego typu broni aż do całkowitej likwidacji broni jądrowej, zarówno ofensywnej, jak i defensywnej. Co więcej, rozbrojeniu jądrowemu powinny towarzyszyć podobne kroki w dziedzinie ograniczenia konwencjonalnych sił zbrojnych. 2. Zakaz produkcji nowych rodzajów i systemów broni masowej zagłady. Do broni tego typu miały być zaliczone wszelkie rodzaje broni oparte na jakościowo nowych zasadach działania, zarówno pod względem sposobu stosowania, jak i charakteru oddziaływania. Chodzi więc m.in. o broń rażącą promieniowaniem, zdolną oddziaływać na krew i plazmę wewnątrzkomórkową, broń ponaddźwiękową, działającą na organy wewnętrzne czy też broń genetyczną, naruszającą mechanizmy dziedziczności. 3. Redukcja budżetów wojskowych, która według prezentowanych założeń miała wynosić ok. 10% dotychczasowych budżetów wojskowych państw będących stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa. 4. Rokowania w sprawie wstrzymania wyścigu zbrojeń i uzbrojenia, które miały być rozpatrywane na jak największym i autorytatywnym forum międzynarodowym. Zaproponowano więc zwołanie Światowej Konferencji Rozbrojeniowej, ale upatrywano się też dogodnego forum dla tej problematyki w specjalnej sesji Zgromadzenia ONZ, a także w genewskim Komitecie Rozbrojeniowym, w skład którego wchodzili przedstawiciele 39 państw. Nie ulega jednak wątpliwości, że kluczowe znaczenie wśród wielu rokowań rozbrojeniowych miały radziecko – amerykańskie negocjacje w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych – SALT. One bowiem nie tylko dotyczyły ściśle problemu odprężenia militarnego ale także wywierały istotny wpływ na pomyślny rozwój sytuacji międzynarodowej. Pierwsze sugestie dotyczące możliwości przedyskutowania problemu ograniczenia zbrojeń strategicznych pojawiły się w 1964 roku. Wspomina o nich m.in. Leonid Breżniew w wygłoszonym referacie z okazji 47. rocznicy rewolucji październikowej. Także w Stanach Zjednoczonych coraz częściej słyszy się o podjęciu rokowań rozbrojeniowych, które miały zmierzać ku „kontrolowanemu zamrożeniu” zbrojeń strategicznych obu mocarstw. Wstępne, nieformalne rozmowy poprzedzające rokowania w sprawie

6

ograniczenia zbrojeń strategicznych, rozpoczęły się w 1967 roku. W styczniu L.E. Thompson mający zacząć swą drugą kadencję jako ambasador USA w Moskwie skontaktował się z radzieckim ambasadorem w Waszyngtonie i obaj dyplomaci ustalać zaczęli zakres przyszłych rokowań. Kilka dni później, 27 stycznia 1967 r., amerykański prezydent Lyndon B. Johnson wystosował list do premiera Aleksieja Kosygina, w którym zaproponował, aby wstępne rozmowy były poufne, prowadzone zarówno w Moskwie jak i Waszyngtonie. 18 lutego premier Kosygin przyjął ambasadora amerykańskiego i oświadczył iż rząd radziecki jest gotów do podjęcia rozmów. Od tego momentu wielokrotnie strona amerykańska i radziecka zapewniały o swej gotowości i chęci do rozmów. Ich zwieńczeniem było ustalenie, w wyniku rozmów nowego prezydenta USA Richarda Nixona (zaprzysiężonego 20 stycznia 1969 roku) i sekretarza stanu z radzieckim ambasadorem Dobryninem, i ogłoszenie 25 października 1969 roku daty rozpoczęcia rozmów. Miało to nastąpić 17 listopada 1969 roku.

2. ROZMOWY, ROKOWANIA I POROZUMIENIA 2.1 MOTYWY I ZAKRES ROKOWAŃ Obie strony przystępując do rokowań wychodziły z założenia, że istniejąca równowaga sił między nimi powinna być utrzymana, ale na niższym poziomie, przy zachowaniu jednakowego bezpieczeństwa i jednakowych korzyści dla obu stron. Mocarstwa były także zobowiązane przez państwa nie nuklearne do zahamowania prowadzonego wyścigu w kategorii zbrojeń jądrowych oraz ograniczenia istniejących już arsenałów (Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej z 1968 r.). Co więcej, cała światowa opinia jednogłośnie pochwalała już sam fakt rozpoczęcia rozmów, upatrując się w nich ważnego kroku w kierunku dalszego umacniania pokoju na świecie. Bezsprzecznie najistotniejszym motywem skłaniającym rządy obu mocarstw do podjęcia rokowań SALT było ich wspólne dążenie do zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego w skali globalnej, poprzez zahamowanie wyścigu zbrojeń, a następnie stopniowe ograniczenie i redukcję strategicznych potencjałów militarnych. Ogólny zakres rokowań wynikał z oficjalnie przyjętej nazwy – rozmowy w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych i to w rzeczywistości stanowiło trzon całego dialogu. Dyskutowano przede wszystkim o problemach dotyczących zarówno ofensywnych

7

jak i defensywnych zbrojeń strategicznych oraz o redukcji systemów obrony przeciwrakietowej. Nie ulega wątpliwości, że rokowania SALT zajmą kluczowe miejsce wśród toczących się rokowań rozbrojeniowych. Walt W. Rostow, wybitny amerykański ekonomista, powiedział: „Są to być może najważniejsze rokowania, jakie kiedykolwiek zastały podjęte”.6 Dialog SALT miał poważny wpływ nie tylko na aspekty rozbrojeniowe ale na ogólny rozwój sytuacji międzynarodowej, dlatego też od samego początku wzbudzał zainteresowanie nie tylko wąskiej grupy specjalistów, ale również znacznie szerszych kręgów, światowej opinii publicznej.

2.2 W TOKU PIERWSZEGO ETAPU ROKOWAŃ Jesień 1969 roku przyniosła obu stronom ustalenie ogólnego zakresu i terminu rozpoczęcia rokowań. Do uzgodnienia pozostało jeszcze miejsce spotkań przedstawicieli USA i ZSRR. Strona radziecka opowiadała się za Helsinkami, natomiast amerykańska – za Wiedniem. W drodze kompromisu uzgodniono, że pierwsza faza rozmów rozpocznie się w Helsinkach, a jej kolejne rundy będą toczyły się na przemian w Wiedniu i Helsinkach. I tak też się stało. Rokowania rozpoczęły się 17 listopada 1969 roku w Helsinkach, odbywały się na ogół dwa razy w tygodniu, raz w ambasadzie radzieckiej, raz w amerykańskiej. Pierwsza faza obejmowała siedem rund spotkań. Poniżej przedstawiono daty dzienne i miejsca rokowań wszystkich tych siedmiu rund: 1. 17 listopada – 22 grudnia 1969 r., Helsinki; 2. 16 kwietnia – 14 sierpnia 1970 r., Wiedeń; 3. 2 listopada – 18 grudnia 1970 r., Helsinki; 4. 16 marca – 28 maja 1971 r., Wiedeń; 5. 8 lipca – 24 września 1971 r., Helsinki; 6. 15 listopada 1971 – 4 lutego 1971 r. Wiedeń; 7. 28 marca – 25 maja 1972 r., Helsinki. Delegacji radzieckiej przewodniczył W. Siemionow, amerykańskiej zaś – G. C. Smith. Od początku dążono do zachowania poufnego charakteru rozmów, co zamierzano osiągnąć poprzez specjalne linie łączności obu ambasad. Nie zawsze jednak to się udawało. Niejednokrotnie zza kulis rokowań wydostawały się bądź to spekulacje dociekliwych dziennikarzy, bądź niedyskrecje związanych z rokowaniami osób. Jak nietrudno się domyślić, najczęściej winą za to obarczano zachód. Niemniej jednak 6

cyt. za Z. Szczerbowski, op. cit., str. 49.

8

obie strony potępiły tego typu działalność, twierdząc, że „wszelkie próby, zarówno ze strony osób urzędowych, jak i prywatnych, zmierzające do ujawnienia przebiegu negocjacji, nie tylko nie są pomocne, ale przeciwnie – mogą podważyć perspektywy powodzenia rozmów”7. W toku pierwszej rundy rokowań rozmowy prowadzone były w sposób szczery i otwarty. Obie strony jasno określiły swoje stanowiska wobec przyszłych porozumień. Przedmiotem dyskusji były szeroko pojęte systemy zbrojeń defensywnych i ofensywnych, oraz możliwości ich ograniczenia. Stanowisko Związku Radzieckiego było, tradycyjnie, nastawione na pokój i ugodę, jeśli Stany Zjednoczone przyjmą jego warunki. Mówił o tym Leonid Breżniew 14 kwietnia 1970 roku w Charkowie. Podczas swojego przemówienia Breżniew zapewniał, że Związek Radziecki z radością przyjmie od USA projekt porozumienia, w którym zrzeknie się kontynuowania wyścigu zbrojeń. Dodał przy tym, że mimo swojego pokojowego nastawienia, Związek posiada bardzo dobrze przygotowane siły strategiczne, których bez wahania użyje w obronie przed dalszą ekspansją militarną zachodu. Rzecz jasna, Breżniew zaręczył, iż tak drastyczne środki nie będą użyte, jeśli strona amerykańska wykaże się faktycznym dążeniem do porozumienia ze Związkiem Radzieckim w celu zahamowania zbrojeń. Co zaś tyczy się Stanów Zjednoczonych, to pod koniec lipca 1970 roku w Rządzie zapanował rozłam. Dwaj przedstawiciele Senatu, William Fullbright i Mike Mansfield zgłosili swoje zastrzeżenia wobec polityki administracji Nixona. Stwierdzili, że równolegle z rokowaniami SALT Biały Dom ubiega się o zatwierdzenie przez Senat nowych wydatków w wysokości 1,3 mld dolarów na rozbudowę systemu ABM (Anti Ballistic Missile - pocisk do niszczenia głowic rakiet balistycznych )8. Natychmiastowa była reakcja opinii publicznej na tę wieść; dziennik „New York Times” zwrócił uwagę, że ZSRR sugerował całkowite zrezygnowanie z rozbudowy systemów antyrakietowych, a zwiększenie ich uniemożliwi wyeliminowanie z uzbrojenia wielogłowicowych pocisków rakietowych MIRV, a tym samym zaprzepaści szanse na szybkie zahamowanie wyścigu zbrojeń. Tak też w pewnej mierze się stało. Wyłączono kwestię systemu MIRV z pierwszej fazy rokowań SALT, a od połowy roku 1970 do początku 1971 głowice MIRV znajdowały się na pierwszych 50 pociskach rakietowych „Minuteman III”, przystąpiono też do instalowania nowych głowic na pociskach znajdujących się na atomowych okrętach podwodnych „Poseidon”. Pociski 7 8

Cyt za Leonid Breżniew, Polityka zagraniczna KPZR i państwa radzieckiego, s. 267. http://www.greendevils.pl/msa/tabelki/a.html.

9

„Minuteman” mogły przenosić trzy samodzielnie naprowadzane na cel głowice MIRV, zaś pociski „Poseidona” – od 10 do 14 głowic jądrowych. Z pewnością nie zapowiadało to trwałego pokoju. Kolejnym problemem w rokowaniach SALT okazały się samoloty bazujące na lądzie i na lotniskowcach oraz wyrzutnie pocisków średniego zasięgu rozmieszczone w Europie Zachodniej. Stanowisko Związku Radzieckiego opierało się na włączeniu tego rodzaju broni do rokowań, obawiając się, że mogłyby być wykorzystane do uderzeń atomowych na terenie Europy Wschodniej. Stanowisko Stanów Zjednoczonych natomiast było całkowicie odmienne, w związku z czym kwestia samolotów i wyrzutni dołączyła do pocisków wielogłowicowych MIRV i została wyłączona z pierwszej fazy rokowań. 30 marca 1971 roku na XXIV Zjeździe KPZR Leonid Breżniew wygłosił ponowne wystąpienie i apel do Stanów Zjednoczonych. Przypomniał, że rozmowy dotyczące rozbrojenia mogą być owocne tylko wtedy, gdy „w równym stopniu bierze się pod uwagę interesy bezpieczeństwa stron i jeśli nikt nie szuka jednostronnych przywilejów”.

9

Breżniew przedstawił także swój Program Pokoju,

zmierzający do powstrzymania wyścigu zbrojeń, w którym wymienił: 

Wyrzeczenie się stosowania siły i gróźb jako podstawę do życia międzynarodowego;



Zawarcie układów zakazujących użycie broni jądrowej, chemicznej i bakteriologicznej;



Ogólnoświatowe dążenie do zaprzestania wszelkich doświadczeń z bronią jądrową;



Stworzenie stref bezatomowych w różnych regionach świata;



Nuklearne rozbrojenie wszystkich państw posiadających broń jądrową i zwołanie w tym celu konferencji pięciu mocarstw nuklearnych – ZSRR, USA, ChRL, Francji i Wielkiej Brytanii;



Aktywizację walki o zaprzestanie wyścigu zbrojeń;



Opracowanie posunięć zmniejszających prawdopodobieństwo przypadkowego wybuchu wojny;



Likwidację obcych baz wojskowych w rejonach, gdzie konfrontacja zbrojeń jest szczególnie niebezpieczna – zwłaszcza w Europie Środkowej;



Porozumienie w sprawie wydatków wojskowych.

IV runda rokowań przyniosła przełom w dotychczasowych rozmowach. 20 maja 1971 roku rządu USA i ZSRR zdecydowały się opublikować poprzez agencję TASS 9

L. Breżniew, op. cit., s. 391-392.

10

((Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza) - centralna agencja prasowa ZSRR, założona w 1925 r.)10 informację o przygotowywaniu porozumienia w sprawie ograniczenia rozbudowy systemów obrony antyrakietowej, a tym samym ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Identyczne oświadczenie złożył prezydent Nixon w Waszyngtonie. Światowa opinia publiczna bardzo pozytywnie ustosunkowała się do tego wydarzenia. Następnego dnia, podczas konferencji businessmenów w Waszyngtonie, ówczesny sekretarz obrony USA Melvin Laird skwitował oświadczenie jako wynik ogromu wojskowego potencjału, który to według niego miały posiadać Stany Zjednoczone. Niezależnie jednak od komentarzy ważnych osobistości czy dziennikarzy na temat wydarzenia z 20 maja, był to właściwie pierwszy wspólny komunikat obydwu mocarstw, który zakładał posunięcia ograniczające niebezpieczeństwo na świecie, oraz który wreszcie wróżył coś dobrego. 30 września 1971 roku w Waszyngtonie podpisano dwa radziecko-amerykańskie porozumienia. Pierwsze z nich dotyczyło środków zmierzających do zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej, drugie zaś udoskonalenia linii bezpośredniej łączności. Jako najważniejsze w porozumieniu o środkach służących zmniejszeniu niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej można zaliczyć: 

Art. 1, który mówił o zobowiązaniu stron do realizowaniu środków mających na celu zapobieżenie użyciu broni nuklearnej;



Art. 2, mówiący o zobowiązaniu stron do natychmiastowego poinformowania się nawzajem o każdym incydencie związanym z ewentualnym wybuchem wojny nuklearnej, przy czym strona, broni której to dotyczy, odpowiedzialna jest za unieszkodliwienie jej;



Art. 6, w którym strony zobowiązują się przekazywać pilne informacje poprzez linię bezpośredniej łączności między sobą.11

Jak wyraźnie widać, porozumienie zakładało daleko idącą współpracę nuklearną, ale także polityczną między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim. Mogło być zatem podstawą do podpisania, tak ważnego dla bezpieczeństwa światowego, układu o rozbrojeniu. 1 maja 1972 roku w Białym Domu odbyła się narada prezydenta Nixona i jego współpracowników – sekretarza stanu Williama Rogersa, Sekretarza obrony Melvina Lairda, przewodniczącego Połączonego Komitetu Szefów Sztabów admirała Hoovera, szefa CIA Richarda M. Helmsa, doradcy prezydenta do spraw bezpieczeństwa narodowego Henry Kissingera i jego zastępcy generała Haiga 10 11

http://pl.wikipedia.org/wiki/TASS. Cyt. za Z. Szczerbowski, Strategiczny dialog rozbrojeniowy SALT, zał. 2.

11

oraz szefa delegacji amerykańskiej na rokowania SALT ambasadora Smitha. Komunikat po tej naradzie zawierał stwierdzenie, iż w istotny sposób zwiększyła się możliwość osiągnięcia porozumienia w ramach SALT ze Związkiem Radzieckim. Następnie Nixon polecił ambasadorowi Smithowi powrót do Helsinek i zwieńczenie swojej trzydziestomiesięcznej działalności w sprawie rokowań SALT.

2.3 PODPISANIE UKŁADU SALT 1 26 maja 1972 roku nastąpiło uroczyste podpisanie przez Leonida Breżniewa i Richarda Nixona dwóch podstawowych dokumentów w ramach układu SALT-I: 1) Układ między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej; 2) Tymczasowe porozumienie między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej składał się ze wstępu i szesnastu artykułów. Zawarty został na czas ograniczony i podlegał przeglądowi co pięć lat. We wstępie zawarto powody, dla których układ podpisano, to jest, spowodowaną wyścigiem zbrojeń dwóch mocarstw, groźbę wojny jądrowej, niosącą za sobą katastrofalne skutki dla ludności całego świata. Strony zobowiązały się wspólnymi siłami i w miarę możliwości zapobiec dalszym konfrontacjom w dziedzinie zbrojeń i podjąć odpowiednie kroki, by ograniczyć zbrojenia i doprowadzić do powszechnego i całkowitego rozbrojenia. Czego najogólniej dotyczył układ? By odpowiedzieć na to pytanie, należy najpierw wyjaśnić, czym był ów system obrony przeciwrakietowej. Otóż pod tym pojęciem trzeba rozumieć system do zwalczania strategicznych pocisków ofensywnych lub ich elementów na torze lotu. W skład systemu wchodzą dwa zasadnicze elementy – wyrzutnie i przeciwrakiety, oraz stacje radiolokacyjne, niezbędne do ich funkcjonowania. Układ zakładał, iż strony mogą posiadać po dwa systemy obrony przeciwrakietowej – wokół stolicy oraz w wybranym rejonie rozmieszczenia wyrzutni strategicznych pocisków ofensywnych. Zakazano konstruowania, przeprowadzania doświadczeń i rozmieszczania systemów przeciwrakietowych oraz wyrzutni wystrzeliwujących naraz więcej niż jedną rakietę (Art. V). Strony zobowiązały się też do nieprzekazywania innym państwom i nierozmieszczania na swoim terytorium systemów obrony przeciwrakietowej lub ich części składowych

12

(Art. IX). Układ zobowiązywał strony do kontynuowania rokowań w sprawie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Wszedł w życie 3 października 1972 roku, w dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. Tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych składało się ze wstępu i ośmiu artykułów. Zawarto je na pięć lat, zakładając, że w tym czasie uda się zastąpić go porozumieniem o dalej idących środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Takimi zbrojeniami były międzykontynentalne rakiety balistyczne, rakiety balistyczne na okrętach podwodnych i samoloty bombowe lotnictwa strategicznego. We wstępie strony zaznaczyły, że obydwa dokumenty podpisane w ramach układu SALT-I stworzyć mają pomyślne warunki do prowadzenia rokowań w sprawie dalszego ograniczenia zbrojeń strategicznych, a także przyczynią się do złagodzenia napięcia międzynarodowego i do wzrostu zaufania pomiędzy państwami. Art. I Porozumienia przewiduje, że strony nie będą rozpoczynać budowy dodatkowych, naziemnych wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych. Zobowiązano się także do ograniczenia liczby wyrzutni rakiet balistycznych i okrętów podwodnych (Art. III) Tymczasowe porozumienie nie zawiera konkretnych danych dotyczących liczby naziemnych wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych oraz wyrzutni rakiet balistycznych na okrętach podwodnych – można jednak do tych danych dojść na podstawie protokołu dołączonego do Porozumienia. Porozumienie nie wprowadza żadnych ograniczeń w zakresie dalszej rozbudowy samolotów bombowych. Charakteryzuje je także brak jakichkolwiek ograniczeń strategicznych zbrojeń ofensywnych w dziedzinie jakościowej. Tymczasowe porozumienie zezwala na dokonywanie modernizacji i wymiany wyrzutni oraz rakiet ofensywnych zgodnie z przyjętymi ustaleniami, zobowiązuje także strony do kontynuowania rokowań dotyczących rozbrojenia. Porozumienie weszło w życie 3 października 1972 roku, ważne zatem było do 3 października 1977 roku. Warto nadmienić, że pięcioletnie obowiązywanie porozumienia wskazuje na to, iż sprawa ograniczenia zbrojeń ofensywnych była znacznie bardziej skomplikowana niż ograniczenie zbrojeń defensywnych. Wynika to w głównej mierze z faktu, że w przypadku zbrojeń defensywnych rozpatrywano tylko problem antyrakiet, zaś w przypadku zbrojeń ofensywnych – problem

13

międzykontynentalnych rakiet balistycznych, rakiet balistycznych na okrętach podwodnych i samolotów bombowych lotnictwa strategicznego. Podczas spotkania Nixona z Breżniewem podpisano również szereg innych dokumentów, mających wpływ na rozwój sytuacji międzynarodowej. Między innymi były to: 1. Porozumienie między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki o zapobieganiu incydentom na morzu otwartym i przestrzeni powietrznej nad nim – podpisane 25 maja 1972 roku; 2. Podstawy Stosunków Wzajemnych między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki – z dnia 29 maja 1972 roku.

2.4 ISTOTA ROKOWAŃ AMERYKAŃSKO - RADZIECKICH Jakie skutki niosło za sobą podpisanie w 1972 roku przez Stany Zjednoczone i Związek Radziecki dwóch podstawowych dokumentów w ramach układu SALT? Otóż jasnym było, że dotychczasowe rezultaty i dalsze postępy w rokowaniach wywierać będą duży wpływ na przebieg innych rokowań rozbrojeniowych. Niesłusznym byłoby sprowadzać dialog ten wyłącznie do zahamowania wyścigu zbrojeń i uzyskania podstaw do zachowania względnego pokoju pomiędzy mocarstwami. Układ SALT był niewątpliwie przełomem w stosunkach amerykańsko-radzieckich, ale miał też potężny wpływ na rozwój procesu odprężenia politycznego na arenie międzynarodowej i wylansowania na świecie zjawiska powszechnej akceptacji istnienia państw o odmiennych ustrojach politycznych: 1. Układ o ograniczeniu systemów przeciwrakietowych był pierwszym układem ograniczającym (jakościowo, jak i ilościowo) w sposób trwały dalszy rozwój jednego z podstawowych systemów zbrojeń strategicznych. Według domniemywań źródeł zachodnich, gdyby ten układ nie został podpisany, Stany Zjednoczone do roku 1980 mogłyby mieć takich systemów aż dwanaście – i to nie tylko w granicy swojego kraju. Każdy kosztowałby w granicach 5-6 miliardów dolarów, plus koszty eksploatacyjne. W kwestii ograniczenia jakościowego zbrojeń, układ nie zabrania doskonalenia istniejących systemów obrony przeciwrakietowej, ale uniemożliwia większości doświadczeń na nich. Jak łatwo zauważyć, w

14

takim wypadku owe doskonalenie tych zbrojeń byłoby wyłącznie sztuką dla sztuki. 2. Historia wojskowości donosi, że istnieje ścisły związek pomiędzy zbrojeniami defensywnymi i ofensywnymi. Rozbudowa jednego rodzaju zbrojeń zwykle automatycznie pociąga za sobą udoskonalenie drugiego, i na odwrót. Tak więc można było się spodziewać, że po jakimś czasie od ograniczenia zbrojeń defensywnych, nastąpi ograniczenie zbrojeń ofensywnych. 3. Pewnego rodzaju psychologicznym skutkiem ograniczenia systemów obrony przeciwrakietowej dla obu mocarstw, ale także i dla państw niebezpośrednio z nimi związanych., był wzrost wzajemnego zaufania i zmniejszenie obaw przed niespodziewanymi atakami jądrowymi. Nie ulega bowiem wątpliwości, że każdy konflikt zbrojny między mocarstwami, wcześniej czy później doprowadziłby w drodze eskalacji do powszechnej wojny termojądrowej. Pamiętano przecież, jakie żniwo zebrały ataki sprzed trzydziestu lat na Hiroszimę i Nagasaki. Ograniczenia systemów zbrojeń strategicznych ofensywnych, jak i defensywnych dały zatem podwaliny pod rozwój procesów odprężeniowych na całym świecie.

PODSUMOWANIE Po kilkunastoletnim okresie zimnej wojny, w wyniku trzydziestomiesięcznych negocjacji amerykańsko-radzieckich, oba mocarstwa doprowadziły do pomyślnego zakończenia pierwszej fazy rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych – SALT. Opinia światowa odebrała ten fakt jako głos rozsądku, na który tak długo czekano. Idea pokoju, jaką to przez te wszystkie lata głosił Związek Radziecki, wreszcie zaczęła być względnie wiarygodną i miała swój oddźwięk. W wyniku wzajemnych porozumień ZSRR i USA postanowiły ograniczyć dalszą rozbudowę swych potencjałów strategicznych na zasadzie równości, bezpieczeństwa i wzajemnych korzyści obu stron. Wspólnym wysiłkiem podjęto kroki, które zmierzały do zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej i umocnienia pokoju światowego. Rezultaty rokowań i cele, które przez trzydzieści miesięcy trwania rozmów im przyświecały, szeroko zostały omówione w komunikacie o wizycie prezydenta Nixona w Związku Radzieckim, opublikowanym 30 maja 1972 roku. Podkreślono, iż największą uwagę obie strony poświęciły problemowi zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej. Rezultatem tego były dwa

15

najważniejsze podpisane dokumenty: Układ między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej oraz Tymczasowe porozumienie między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Ich celem było oddanie wyrazu dążenia obu stron do tego, aby przyczyniać się do zmniejszenia napięcia międzynarodowego, a także umocnienie powszechnego zaufania międzynarodowego. Obie strony także wyraziły swoje przekonanie co do postawienia decydującego kroku naprzód, kroku w stronę uwolnienia ludzkości od groźby wybuchu jądrowej, uważając to za zgodne z interesami zarówno narodu amerykańskiego i radzieckiego, jak i wszystkich innych narodów świata. Co więcej, ustalono miejsce i termin spotkań amerykańsko-radzieckich w ramach drugiej fazy rokowań - SALT II. Postanowiono, że jedynym miejscem negocjacji będzie Genewa, zaś termin pierwszego spotkania ustalono na październik, a ostatecznie 21 dzień listopada 1972 roku. Do tego czasu strony zobowiązały się kontynuować starania w sprawie rokowań na temat dalszego ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych i prowadzić je „w duchu dobrej woli, poszanowania słusznych interesów partnera i przestrzegania zasady zapewnienia równego bezpieczeństwa”. Resztę pokazać miał czas.

16

SPIS TREŚCI 1. OD ZIMNEJ WOJNY DO ROKOWAŃ POKOJOWYCH.......................2 1.1 IDEE ODPRĘŻENIA Z PUNKTU WIDZENIA STANÓW ZJEDNOCZONYCH I ZWIĄZKU RADZIECKIEGO....................................................................................3 1.2 GENEZA PROCESÓW ODPRĘŻENIOWYCH......................................................4

2. ROZMOWY, ROKOWANIA I POROZUMIENIA...............................7 2.1 2.2 2.3 2.4

MOTYWY I ZAKRES ROKOWAŃ.......................................................................7 W TOKU PIERWSZEGO ETAPU ROKOWAŃ.......................................................8 PODPISANIE UKŁADU SALT 1.......................................................................12 ISTOTA ROKOWAŃ AMERYKAŃSKO - RADZIECKICH......................................14

PODSUMOWANIE.............................................................. .......15

17

BIBLIOGRAFIA: Zdzisław Szczerbowski, Strategiczny dialog rozbrojeniowy SALT 1969 – 1979, Warszawa 1979. Andrzej Towpik, Bezpieczeństwo a rozbrojenie, Warszawa 1970. Zdzisław Szczerbowski, Radziecko – amerykański dialog rozbrojeniowy, Warszawa 1988. Paweł Wieczorek, Katarzyna Żukowska, Rozbrojenie dla rozwoju, Warszawa 1982. Józef Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945 – 1996, Warszawa 1998.

Leonid Breżniew, Polityka zagraniczna KPZR i państwa radzieckiego, Warszawa 1976. 18

„Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 10. „Sprawy Międzynarodowe”, 1976, nr 3. http://www.wikipedia.pl http://www.greendevils.pl

19