نقدی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل

‫نقدی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل‪:‬‬

‫مدرسی در فرایند تنازل‬ ‫مدرسسسی طباطبایسسی نویسسسنده کتاب «مکتسسب در فراینسسد تکامسسل» در مصسساحبه خود بسسا سسسایت‬ ‫دانشجویان مسسلمان شمال شرق آمریکسا کسه در دی ماه سسال ‪ 1386‬در سسایت تابناک منتشسر‬ ‫گردید‪ ،‬خود به برخی از برداشت های انجام شده از کتابش به شدت معترض است‪ .‬ایشان بر‬ ‫خلف آراء اخیسر خود مدعسی اسست تسا کنون احدی در فکسر تحلیسل و عرضسه درسست(!) مواد و‬ ‫معارف شیعی در چهارچوب گفتمان مذهبی و ذهنیت های فکری و فرهنگی بر نیامده است‪.‬‬ ‫بسه عبارت دیگسر نسه تنهسا کتاب ایشان همچون تاجسی زریسن بر تارک فکسر بشری بسه طور تمام و‬ ‫کمال به تحلیل و عرضه در ست معارف شیعی در گفتمان مذهبی نایل گردیده بلکه موید این‬ ‫مطلب است که اساسا واکنش های شدید الحنی که کتاب ایشان به همراه داشته ناشی از کج‬ ‫اندیشی و عدم فهم درست منتقدین بوده است‪.‬‬ ‫اما چندی نمی گذرد که مدرسی طباطبایی از عرش کبریایی فرود آمده و از موضع قبلی خود‬ ‫تنازل فرموده و در واکنشی غیر مستقیم به انتشار کتاب «مکتب در فرایند تهاجمات تاریخی»‬ ‫[‪ ]1‬نوشته مرتضی رضوی (که حدود دو ماه پس از انتشار کتاب مدرسی به نشر الکترونیک‬ ‫در سایت بینش نو می رسد) اعلم می نماید که کتاب مکتب در فرایند تکامل حاوی نواقص و‬ ‫اشکالتی بوده است‪.‬‬ ‫مدرسی طباطبایی در پاسخ به مقاله اکبر گنجی [‪ ]2‬که درسایت کتابخانه تاریخ اسلم و ایران‬ ‫منتشسر گردیسد و در جواب اعتراض برخسی از منتقدیسن کسه چرا ایشان جای چنیسن سسوء برداشست‬ ‫هایسی را در کتاب خود باز گذاشتسه اسست؟ دسست بر دامسن توجیسه گردیده و در فراینسد تنازل مسی‬ ‫افزاید‪:‬‬ ‫« کتابسی کسه در اصسل انگلیسسی «بحران و تثبیست در ادوار بنیادیسن اسسلم شیعسی» نام داشت و ترجمسه فارسسی آن بسا نام‬ ‫«مکتب در فرایند تکامل» در دسترس قرار گرفت ‪ ،‬چنان که بر آنان که اصل انگلیسی آن را دیده اند‪ ،‬روشن است‪،‬‬ ‫اثری مسستقل نیسست و بسه عنوان مقدمسه ای بر چنسد اثسر از یسک متکلم شیعسی پایان قرن سسوم و ناظسر بر آن و در چهار‬ ‫چوب اسسستدللت و احتجاجات آن دانشمنسد نوشتسسه شده اسست‪ .‬بخسسش دوم نام انگليسسسي کتاب بر صسسفحه عنوان «‪bu‬‬ ‫‪ »Ja’far ibn Qiba al-Razi and His Contribution to Imamite Shi’ite Thought‬ايسن مسسأله را بسه درسستي‬ ‫روشسن مي‌نمود‪ .‬آن متون در اصسل انگليسسي‪ ،‬در بدنسه اصسلي کتاب قرار گرفتسه و بسه انگليسسي روشسن ترجمسه شده بود‪،‬‬ ‫پس خواننده ارتباط مقدمه را با متن ‌ها به درستي مي‌ديد و مشکلي روي نمي‌نمود‪ .‬در ترجمه فارسي‪ ،‬متأسفانه اين‬ ‫ارتباط گسسسته و متون کسه اينسک در ملحقات و ضمايسم جاي گرفتسه بود بسه فارسسي ترجمسه نشسد و در نتيجسه‪ ،‬فصسول‬

‫مقدماتسي از چهارچوب اصسلي بيرون آمسد و صسورت مسستقل يافست و بسسا هميسن نکته منشسأ برداشت‌هايي شد که هرگز‬ ‫نيت و هدف نگارنده آن نبود»‪.‬‬

‫پسس از ایسن تنازل‪ ،‬قاطبسه دوسستان «تشیسع وصسایتی» ایشان کسه بسه شکسل فزاینده ای برای بر‬ ‫اندازی «تشیع ولیتی» کمر همت نهاده اند و به طور مستمر از حمایت های مراکز سیاسی و‬ ‫آکادمیسک غرب مایسه مسی گیرنسد بسا دسست پاچکسی طرحسی نسو در انداختنسد تسا کتاب موهسن و ابطال‬ ‫شده مدرسی طباطبایی را از فرایند تنازل به فرایند تکامل رهنمون سازند‪.‬‬ ‫در ایسن فراینسد‪ ،‬کتاب مدرسسی در بوتسه نقسد قرار مسی گیرد و جلسسات و نشسست هایسی بر حول‬ ‫مسسائل حاشیسه ای و غیسر مهسم بر گزار مسی گردد‪ .‬ایسن نقدهسا و نشسست هسا پیسش از آنکسه بسه‬ ‫محتوای کتاب بپردازد بسسه شکلواره و متدولوژی تاریسسخ نقلی توجسسه دارد‪ .‬منابسسع و ماخذی کسسه‬ ‫مدرسی طباطبایی در راستای القای نظریات التقاطی خود از آن سود جویی نموده است‪ .‬و یا‬ ‫به عبارت دیگر پر نمودن و یا بر طرف نمودن جای سوء تفاهم هایی که مدرسی در کتاب خود‬ ‫باز نهاده است‪.‬‬ ‫ماحصسل پایانسی ایسن نقسد هسا و نشسست هسا در تمامسی ایسن ماه هسا چیزی غیسر از انحراف ذهسن‬ ‫مخاطبیسن از مبانسی انحرافسی و اعقتادی کتاب مدرسسی بسه مسسائل حاشیسه ای و غیسر مهسم‪ ،‬نبوده‬ ‫اسست‪ .‬قاطبسه دوسستان «تشیسع وصسایتی» مدرسسی‪ ،‬نتیجسه گرفتنسد کسه ایرادات و نواقسص کتاب‬ ‫مکتب در فرایند تکامل همین مسائل جزیی و حاشیه ای و غیر بنیادین بوده است و گرنه کتاب‬ ‫مدرسسی طباطبایسی عیسب و ایراد اسساسی ندارد و تشیسع همان اسست کسه ایشان معرفسی نموده‬ ‫است‪.‬‬ ‫ایسن فراینسد نشان مسی دهسد کسه کتاب موهسن مدرسسی تسا چسه حسد برای دشمنان «تشیسع ولیتسی»‬ ‫اهمیت دارد‪.‬‬ ‫بنابرایسن در ایسن نقسد هسا و نشسست هسا بسه غیسر از ایسن کسه راه بر توجیسه مدرسسی هموار سساخته‬ ‫اسست تا ایشان در این فراینسد تنازل به ایفای نقش بپردازد‪ ،‬چیز در خور توجهی وجود ندارد‪ .‬و‬ ‫جالب توجه ایسن که جناب مدرسسی طباطبایسی پا سخ مشروحسی بر ایسن نشسست نوشتسه و ظاهرا‬ ‫به جناب رسول جعفریان ارسال نموده که درتاریخ ‪ 21‬دی ماه ‪ 1387‬در سایت کتابخانه تاریخ‬ ‫اسلم درج گردیده است‪]3[ .‬‬ ‫اکنون مدرسی طباطبایی در فرایند تنازل فوق با یک سری ترفندها ظاهر می گردد‪:‬‬

‫‪-1‬‬

‫ابتدا از شخصسیت ناقسد ( کسه ایرادات حاشیسه ای و غیسر اسساسی بر کتاب او گرفتسه اسست)‬ ‫تمجید می نماید تا به ذهن مخاطب و خواننده القا نماید که ایرادات فقط همین مطالب حاشیه‬ ‫ای است و اگر ایراد دیگری بود ناقد محترم بیان می کرد‪.‬‬ ‫مسی گویسد‪« :‬بخسش اول از نقسد … کتاب مکتسب در فراینسد تکامسل کسه نسسخه ای از آن دیروز از دسست عزیزی بسه دسست‬ ‫رسید دیدم و از این که امری فرهنگی و نظری به جایگاه طبیعی خود که عرصه نقد و نظرست باز می گردد خرسند‬ ‫شدم ‪ .‬تا آن جا که این دور افتاده آگاهم پس از مقاله ای که ده سالی پیش تر در مجله نقد و نظر قم چاپ شد این‬ ‫نخسستین نقدی اسست کسه بر آن کتاب در دسسترس قرار مسی گیرد ‪ .‬ایسن آغاز مبارک را بسه فال نیسک مسی گیرم ‪ .‬امیدوارم‬ ‫ناقد فاضل و با کمال به کار خود ادامه داده و سراسر آن نوشته را از نظردقیق خود بگذراند و ملحظات عالمانه خود‬ ‫را بر آن در اختیار خوانندگان و خواهندگان این گونه بحث ها قرار دهد‪.‬‬ ‫هسم دسست تقدیسر کسه محسل زندگسی مرا در ایسن دوردسست قرار داد و هسم محدودیتسی کسه ناتوانسی چشسم در ایسن یسک سسال‬ ‫اخیسر بر توان مسن در خواندن و نوشتسن و بسه خصسوص در اسستفاده از کامپیوتسر نهاد موجسب شسد کسه بسه طور کامسل و‬ ‫مسستقیم در جریان مختصسر گفتگویسی کسه پاییسز و زمسستان گذشتسه بر سسر آن کتاب در ایران روی داد قرار نگیرم ‪ .‬تنهسا‬ ‫گسه گاه از طریسق پیام های دوسستان آگاه مسی شدم کسه بحسث هایسی در میان بوده و یسک دو مورد نیسز بسا تنسد زبانسی هایسی‬ ‫همراه گردیده اسست ‪ .‬از کسم و کیسف بحسث هسا بسه درسستی آگاه نشدم امسا مواردی از آن گونسه تندزبانسی هسا را دیدم و‬ ‫صادقانه می گویم که متعجب شدم »‪.‬‬

‫‪-2‬‬

‫برای ایسن کسه مدرسسی متسن کتاب را از مظان اتهام دور سسازد اعتراف مسی نمایسد که مقدمه‬ ‫کتاب مکتب در فرایند تکامل دارای نواقص و غلط های اساسی است‪.‬‬ ‫می گوید‪ «:‬اصل کتاب که بیست سالی پیش تر نوشته شده و پنج سالی پس از آن نشر یافته بود یک نوشته صرفاً‬ ‫تاریخی بود که هدفی جز ارائه چهره ای قابل عرضه تر و قابل دفاع تر از مکتب تشیع در مجامع علمی و دانشگاهی‬ ‫غرب نداشت و به همین دلیل هم به زبان فرهنگی همان مجامع و با سبک و سیاق آنان نوشته شده بود ‪ .‬مخاطبان آن‬ ‫هسم پژوهشگران و دانشجویان مؤسسسات و دانشکده های دیسن شناسسی آن بلد بودنسد ‪ .‬درسست اسست کسه در میان‬ ‫منقولت آن جسسته و گریختسه مطالبسی بود کسه بسا شنیده های رایسج و سسنتی در باره تاریسخ فکسر شیعسی ناهمگونسی هایسی‬ ‫داشست و بسه همیسن دلیسل بسه نشسر ترجمسه فارسسی آن در ایران تمایلی نداشتسم مبادا کسه نقلی ناشنیده ‪ ،‬در ذهسن خواننده‬ ‫ما تصور پیش آمد گفتگوها از آن دست که پیش آمد هرگز بر خاطر‬ ‫ای خالی الذهن ‪ ،‬تولید سؤالی غیر ضروری کند ‪ ،‬ا ّ‬ ‫نگذشته و خیال آن بر ضمیر ننشسته بود ‪ .‬نه مؤلف چیزی بود که در عبارت آید و نه سخن او در آن پایه از ارزش و‬ ‫اعتبار که منشأ تنش یا تفرقه ای در صفوف مؤمنان شود ‪ .‬حساسیتی که کتاب بر انگیخت ظاهرا ً از آن جا پدید آمد‬ ‫که به رغم توضیحات و تأکیدات مکرر مؤلف در دیباچه و متن کتاب ‪ ،‬کسانی آن نوشته را کتابی مذهبی و عقیدتی‬ ‫پنداشتسه و در تشخیسص نیست و منظور مؤلف بسه خطسا افتادنسد و پنسد هوشمندان را نیسز آویزه گوش نسساختند کسه "الباطسل‬ ‫یموت بترک ذکره" ‪ .‬وگر نه به حسب معمول نمی بایست کتاب کسی که سالیانی دراز بود از دیده ها رفته و لجرم‬ ‫جسز برای حلقسه ای بسسیار کوچسک از احباب و موالی کرام ‪ ،‬حتسی نامسی از او در خاطره هسا نمانده بود بسه چاپ مجدد‬ ‫برسد و زحمتی بر زحمت بیافزاید ‪».‬‬

‫لذا مدرسسی در تلشسی طاقست فرسسا بر آن اسست تسا نادرسستی و نواقسص اسساسی کتابسش را بسه‬ ‫مقدمه آن منحصر سازد‪.‬‬

‫مسی گویسد‪«:‬مسن بسه شهادت همسه کسسانی کسه ایسن بنده ناچیسز را مسی شناسسند بسه چاپ آن ترجمسه فارسسی در ایران بسه‬ ‫دلیلی کسه در مقدمسه آن گفتسه و در ایسن جسا نیسز اشاره کردم تمایسل نداشتسم و هیسچ درخواسستی را هسم برای آن کار نمسی‬ ‫پذیرفتم ‪ .‬تا در سفری که نزدیک دو سال پیش به ایران آمده بودم دانشمندی روحانی ‪ ،‬اندیشور و صاحب اثر که آن‬ ‫ایام بسه تازگسی بسا ایشان آشنایسی یافتسه بودم در دیداری کسه شایسد دومیسن دیدار مسا بود اقتراح و توصسیه بسسیار فرمود کسه‬ ‫اجازه دهم آن کتاب در ایران نشر شود به خصوص با توجه به این که نام آن در گفتارها به میان آمده و به هر حال‬ ‫کسی به چاپ آن اقدام می نمود ‪ .‬با اصرار و تأکید ایشان مقرر شد که مقدمه ای هم برای چاپ ایران بنویسم ‪ .‬به‬ ‫شهادت آن دانشمند نامور ‪ ،‬آن مقدمه را من در یک سر شب با استفاده از حافظه نوشتم و صبح بعد در چند مورد ‪،‬‬ ‫شماره صسفحات یسک دو منبع یاد شده را بر آن افزودم ‪ .‬یسک بنسد نیسز در انتهسا بعدا ً بر آن متسن الحاق شسد ‪ .‬اسستشهاداتی‬ ‫که در آن متن کوتاه هست آنهاست که در آن وقت کوتاه بر خاطر گذشت ‪ .‬نه فحص بلیغ و غیر بلیغی به کار رفت و‬ ‫نسه تتبسع مسستوفا و غیسر مسستوفائی ‪ ،‬کسه اگسر بنسا بر تتبسع و صسرف وقست بود یقیسن بدانیسد کسه آن متسن بسسی مفصسل تسر ‪ ،‬و‬ ‫دامنه آن نوشته بسیار گسترده تر از این چند سطر می بود »‪.‬‬

‫‪-3‬‬

‫منشسا ایسن ترفنسد ایسن اسست کسه مرتضسی رضوی نویسسنده کتاب «مکتسب در فراینسد تهاجمات‬ ‫تاریخسی» تنهسا مقدمسه کتاب مکتسب در فراینسد تکامسل را نقسد نموده و مدرسسی در موضسع انفعالی‬ ‫بسه شدت در صسدد دفاع و انحصسار ایرادات وارده بر مقدمسه اسست‪ .‬امسا بسه قول نویسسنده کتاب‬ ‫مکتسب در فراینسد تهاجمات تاریخسی‪ ،‬مدرسسی همچنان مخاطبان خود را نادان و حقیسر فرض مسی‬ ‫کند‪ .‬چرا که همگان می دانند که ایشان در بررسی گام به گام تا پایان مقدمه کتاب مدرسی‪،‬‬ ‫اصول و مبانی کتاب مکتب در فرایند تکامل را نیز به زیر نقد و تحلیل دقیق کشیده است در‬ ‫حدی که نیازی به بررسی گام به گام متن کتاب نمی ماند‪.‬‬

‫‪-4‬‬

‫مدرسسی در رونسد تنازلی خود مدعسی اسست کسه کتاب وی « یک نوشتسه صسرفا ً تاریخسی بود که‬ ‫هدفسی جسز ارائه چهره ای قابسل عرضسه تسر و قابسل دفاع تسر از مکتسب تشیسع در مجامسع علمسی و‬ ‫دانشگاهسی غرب نداشست ‪ »...‬در حالی که کتاب او کامل یک کتاب عقیدتسی و جهست دار اسست ‪،‬‬ ‫و این بر همگان روشن و مبرهن است‪.‬‬ ‫جهست گیری عقیدتسسی مدرسسسی را مسی توان تنهسا از ایسن عقیده او کسه «تشیسسع اصسول و مبانسسی‬ ‫اعتقادی خود را از معتزله اخسذ نموده اسست» دسست گرفست و تسا انتهای کتاب مکتسب در فراینسد‬ ‫تکامسل پیسش رفست‪ .‬در نگاه سسطحی و بسه دور از فراسست شایسد مدرسسی در بینسش معتزلی هیسچ‬ ‫ایراد اساسی که با ظاهر آیات قرآن تضاد دارد‪ ،‬نیابد‪ .‬که ظاهرا با تشیع به این همانی نیز می‬ ‫رسد‪ .‬لیکن نظر به این که بینش معتزلی خدا را از اندیشه‪ ،‬اراده و انتخاب و اختیار انسان خلع‬ ‫ید می نماید‪ ،‬در مباحث خداشناسی و توحیدی سر از اشکالت اساسی و مهملت عقیدتی در‬ ‫می آورد‪ .‬تا جایی که همه معتزلیان (به استثنای ضرار بن عمرو و بشربن عمیر) بر این عقیده‬ ‫مهمل اسرار و سماجت می نمایند که‪ :‬خداوند فاقد چنین قدرتی است که در حق کافر لطف‬

‫کند تا او ایمان آورد و اهل بهشت شود‪ .‬و یا قدرت خداوند ناتوان از دخالت در اراده ‪ ،‬تعقل و‬ ‫فعسل انسسان اسست‪ .‬خداونسد انسسان را بسا عقسل و اراده آفریده و بیسش از ایسن قدرت و توانایسی‬ ‫ندارد‪ .‬و چسه نمونسه های بسسیار‪ ،‬از جمله‪ :‬از مفاخسر معتزلی هشام بسن عمسر فوطسی ضمسن رد‬ ‫صریح آیه قرآن‪ ،‬می گوید‪ :‬برای کسی جایز نیست بگوید «حسبنا الله و نعم الوکیل» چرا که‬ ‫اندیشسسه ‪ ،‬تعقسسل ‪ ،‬اراده و اختیار و رفتار انسسسان مسسستقل از خداسسست‪ ،‬دیگسسر چسسه جایسسی برای‬ ‫«حسبنا» و چه جایی برای «توکل»‪ .‬و ده ها عقیده سخیف و مهملت دیگر‪]4[ .‬‬ ‫اکنون پرسسش ایسن اسست کسه مدرسسی بسا اسستناد بسه کدام یسک از ایسن عقایسد سسخیف و مهملت‬ ‫معتزلی معتقد است که تشیع اصول و مبانی اعتقادی خود را از معتزله اخذ نموده است؟!‬ ‫‪-5‬‬

‫مدرسسی در فراینسد تنازل شگفست انگیزی در پاسسخ مذکور برای رفسع اتهامات وارده چندان‬ ‫دچار اضطراب و اغتشاش گردیده کسه از اشاعسه کتابسش در گسستره وسسیع جهان تشیسع و دنیای‬ ‫مجازی اینترنست بسا عبارت « البا طل یموت بترک ذکره» یاد می کنسد‪ .‬حقیقتسی که دقیقسا از زبان‬ ‫خود مولف جاری مسی گردد و زبان بسه اعتراف مسی گشایسد‪ .‬و ایسن در صسورتی اسست کسه اگسر آن‬ ‫نقسد های شدیسد اللحسن و بسه عبارت گویای خودش «آن گونسه تنسد زبانسی هسا» نمسی بود مدرسسی‬ ‫هرگز به باطل بودن کتاب خود معترف نمی گشت‪.‬‬ ‫امسا آن سسوی حقیقتسی کسه از زبان مدرسسی جاری گشست و زبان بسه اعتراف گشود کسه « الباطسل‬ ‫یموت بترک ذکره» نوعسی ترفندس س زیرکانسه و اعلم آتسش بسس در لفافسه الفاظ و امثال و حکسم‬ ‫است تا آن نقد های شدید اللحن و آن گو نه تند زبانی ها در لجام آیند‪ .‬تا بیش از این ماهیت‬ ‫قلم اغواگسسر او بر مل نشود و درخشسسش مقام علمسسی او در میان مبشریسسن آکادمیسسک و قاطبسسه‬ ‫دوستان «تشیع وصایتی» اش مبدل به سایه ای تهی نگردد‪ ،‬تا در آینده با ماموریت و رسالتی‬ ‫دیگر و قدرتمند تر «تشیع ولیتی» را بر پیشخوان «تشیع وصایتی» سلخی نماید‪.‬‬ ‫امسسا بسسی گمان زمان ماموریسست او بسسه سسسر آمده و دیگسسر قلم رنگیسسن و اغواگسسر او ترویسسج جریان‬ ‫تاریخی تشیع وصایتی را کامیاب نخواهد ساخت‪.‬‬

‫منابع‪:‬‬ ‫[‪ ]1‬سایت بینش نو‪ .‬مکتب در فرایند تهاجمات تاریخی‪ .‬نوشته مرتضی رضوی‪:‬‬ ‫‪http://www.binesheno.com/Files/books.php‬‬ ‫[‪ ]2‬سایت تابناک‪ .‬پاسخ مدرسی به گنجی‪:‬‬ ‫‪http://www.tabnak.ir/pages/?cid=21649‬‬

‫[‪ ]3‬سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلم و ایران‪:‬‬ ‫‪http://www.historylib.com/Site/SViewDocument.aspx?DocID=1066&RT=List‬‬ ‫[‪ ]4‬برای این قبیل عقاید سخیف معتزله رجوع کنید به‪ :‬دایره المعارف فرید وجدی ذیل واژه‬ ‫معتزله‬