احمد کسروي

‫اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی؛‬ ‫ﭘﮋوهﺸﮕﺮی‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺧُﺮدﻩﻧﮕﺮی‬ ‫ﺧﺴﺮو ﻧﺎﻗﺪ‬ ‫از ﻣـﺮدم هُـﺸﻴﺎر ﺑﺠـﻮ ﻗﺼــﻪﯼ ﺗﺎرﯾـﺦ‬ ‫ﮐﻴﻦ ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﮐﯽ ﺁﻣﺪ و اﯾﻦ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺗﺎ ﮐﯽ؟‬ ‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬

‫ا ﺷـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎرﻩ‪:‬‬ ‫اﻧﺘــﺸﺎر ﻣﺠﻠــﺪ ﭼﻬــﺎرم ﮐﺘــﺎب »ﭘﮋوهــﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان«)‪ (1‬ﺑــﺮاﯼ ﻣــﻦ‬ ‫ﻓﺮﺻﺘﯽ ﻓﺮاهﻢ ﺁورد ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺳـﺎلهـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎر دﯾﮕـﺮ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ زﻧـﺪﮔﯽ و ﺁﺛـﺎر‬ ‫اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ ﻣﺸﻐﻮل دارم‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ دﻩ ﺟﻠﺪﯼ را هﻮﺷـﻨﮓ اﺗﺤـﺎد‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﻤﻮدﻩ و ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎراﺗﯽ »ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ« ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭘـﻨﺞ‬ ‫ﺟﻠــﺪ از ﺁن را ﻣﻨﺘــﺸﺮ ﮐــﺮدﻩ اﺳــﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾــﺴﻨﺪﻩ در ﺗﻼﺷــﯽ ﭼﻨــﺪ ﺳــﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑــﺎ‬ ‫ﺑﻬــﺮﻩﮔﻴــﺮﯼ از ﻣﻨــﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒــﺮ و ﺑــﺎ ﻣﺮاﺟﻌــﻪﯼ ﻣــﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑــﻪﺁﺛــﺎر ﭘﮋوهــﺸﮕﺮان‬ ‫ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان و ﮔﻔﺘﮕــﻮ ﺑــﺎ ﺧــﺎﻧﻮادﻩ و ﻧﺰدﯾﮑــﺎن و دوﺳــﺘﺎن ﺁﻧــﺎن و ﮐــﺴﺐ‬ ‫اﻃﻼﻋــﺎت ﺗــﺎزﻩ و ﺳــﻮدﻣﻨﺪ از اﯾــﻦ ﻃﺮﯾــﻖ و ﻧﻴــﺰ ﺑــﺎ ﺟﻤــﻊﺁورﯼ و ﺗﻨﻈــﻴﻢ ﺁراء‬ ‫ﺻــﺎﺣﺒﻨﻈﺮان‪ ،‬ﮐﻮﺷــﻴﺪﻩ اﺳــﺖ ﺑــﺎ زﺑــﺎﻧﯽ ﺷــﻴﺮﯾﻦ و ﺑــﯽﭘﻴﺮاﯾــﻪ ﺑــﻪﻣﻌﺮﻓــﯽ‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﺷﺮح اﺣﻮال و اﻓﮑﺎر و ﺑﺮرﺳﯽ ﺁﺛﺎر اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﭘﮋوهـﺸﮕﺮان‬ ‫ﺻــﺪ ﺳــﺎﻟﻪﯼ اﺧﻴــﺮ ﺑﭙــﺮدازد؛ و ﺑــﻪراﺳــﺘﯽ ﮐــﻪ در اﯾــﻦ ﮐــﺎر ﻣﻮﻓــﻖ ﺷــﺪﻩ و‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ و ﻣﺎﻧﺪﻧﯽ در اﺧﺘﻴﺎر ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻗـﺮار دادﻩ اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑـﻪزﻧـﺪﮔﯽ و ﺁﺛـﺎر و اﻓﮑـﺎر ﻣﺤﻘﻘـﺎن و ﻧﻮﯾـﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ‬ ‫ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ﺳـﻴﺪ ﺣـﺴﻦ ﺗﻘـﯽ زادﻩ‪ ،‬ﻋﻠـﯽ‬ ‫اﮐﺒــﺮ دهﺨــﺪا‪ ،‬اﺑــﺮاهﻴﻢ ﭘــﻮرداود‪ ،‬ﻣﺤﻤــﺪ ﺗﻘــﯽ ﺑﻬــﺎر‪ ،‬ﻗﺎﺳــﻢ ﻏﻨــﯽ‪ ،‬اﺣﻤــﺪ‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺣﻴﻴﻢ ‪،‬ﻋﻠـﯽ دﺷـﺘﯽ‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣـﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔـﺮ‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒـﯽ‬ ‫ﻣﻴﻨﻮﯼ‪ ،‬ﺻﺎدق هﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻏﻼمﺣﺴﻴﻦ ﺻﺪﯾﻘﯽ‪ ،‬ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﻏـﻼمﺣـﺴﻴﻦ‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﭘﺮوﯾﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮﯼ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﯾﻦﮐـﻮب‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﺠﻮب‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺗﻔـﻀﻠﯽ و ‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﺪﻩ اﺳـﺖ‪ .‬اﻓـﺰون ﺑـﺮ اﯾـﻦ‪،‬‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﻩ در ﺑﺨﺶ ﯾﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ ﮐﺘﺎب اﻃﻼﻋﺎت و ﺁﮔـﺎهﯽ هـﺎﯼ ﺳـﻮدﻣﻨﺪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرﻩﯼ ﺷﺨﺼﻴﺖ هﺎﯼ ﻧﺎﻣﺪار ﺟﻬﺎن ﮐﻪ ﺑـﻪﻣﻨﺎﺳـﺒﺘﯽ در اﯾـﻦ‬ ‫ﮐﺘﺎب از اﯾﺸﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻪﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﮔﺮد ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﻪارزش و ﮔﻴﺮاﯾـﯽ‬ ‫اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ را‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮاﯼ درﮎ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﻳـﻦ ﮐﺘـﺎب‪،‬‬ ‫از ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪداﻧﺸﻨﺎﻣﻪهﺎ و داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرفهﺎ ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑــﺎرﯼ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌــﻪﯼ اﯾــﻦ ﮐﺘــﺎب ﺑﻬﺎﻧــﻪاﯼ ﺑــﻪدﺳــﺖ ﻣــﻦ داد ﺗــﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ‬ ‫ﯾﺎدداﺷــﺘﻬﺎﯾﯽ را ﮐــﻪ درﺑــﺎرﻩﯼ اﺣﻤــﺪ ﮐــﺴﺮوﯼ ﮔــﺮد ﺁوردﻩ ﺑــﻮدم‪ ،‬ﺗﮑﻤﻴــﻞ و‬ ‫ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﻔﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺁﻣﺎدﻩﯼ اﻧﺘـﺸﺎر ﮐـﻨﻢ‪ (2).‬در اﯾﻨﺠـﺎ از ﻓﺮﺻـﺖ‬ ‫اﺳــﺘﻔﺎدﻩ ﻣــﯽﮐــﻨﻢ و ﻣﻄﺎﻟﻌــﻪﯼ ﻣﺠﻠــﺪات »ﭘﮋوهــﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان« را‬ ‫ﺑﻪهﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨـﺪان‪ ،‬ﺑـﻪوﯾـﮋﻩ داﻧـﺶﭘﮋوهـﺎن‪ ،‬داﻧـﺸﺠﻮﯾﺎن و ﺧﺎﺻـﻪ ﻧـﺴﻞ‬ ‫ﺟﻮان ﻣﻴﻬﻨﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬

‫***‬ ‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ اوﻟﻴﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺁﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان«‬ ‫ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﮔُﻤﺎﻧﻢ اﻏﻠﺐ هﻤﻨﺴﻼن ﻣﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺁﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﯾﺎ ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎﯼ ﺑﻴﺴﺖ و هﺸﺖ ﻣﺮداد هـﺰار و ﺳﻴـﺼﺪ و ﺳـﯽ و دو زادﻩ‬ ‫ﺷﺪﻩ و دﻟﻤﺸﻐﻮﻟﯽ هﺎ و دﻏﺪﻏﻪهﺎﯼ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ داﺷﺘﻪ اﻧـﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾـﻖ اﯾـﻦ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﮐﺴﺮوﯼ و ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺁﺷﻨﺎ ﺷـﺪﻩ اﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺎ وﻗﺘـﯽ ﺑـﻪﺧـﻮد ﺁﻣـﺪﯾﻢ‬ ‫ﺷــﺎهﺪ وﻗــﻮع روﯾــﺪادﯼ ﺑــﻮدﯾﻢ ﮐــﻪ ﺑﻌــﺪهﺎ »‪ 15‬ﺧــﺮداد ‪ «42‬ﻧــﺎم ﮔﺮﻓــﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮﯼ رﯾﺸﻪ هﺎﯼ ﭘﻴﺪاﯾﺶ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺑﺮﺁﻣﺪن »ﻧﻬـﻀﺖ ﻣﻠـﯽ‬ ‫ﺷــﺪن ﺻــﻨﻌﺖ ﻧﻔــﺖ« و دوران ﺣــﺴﺎس زﻣﺎﻣــﺪارﯼ دﮐﺘــﺮ ﻣﺤﻤــﺪ ﻣــﺼﺪق و‬ ‫ﮐﻮدﺗﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم دوﻟﺖ او و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﭼﻨﺪ دهﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬ ‫را رﻗــﻢ زد رﺳــﻴﺪﯾﻢ‪ .‬ﻋﻠــﺖهــﺎ را ﮐــﻪ ﭘﻴﮕﻴــﺮﯼ ﮐــﺮدﯾﻢ‪ ،‬از راﻩ ﮐﻮدﺗــﺎ و ﺧﻠــﻊ‬ ‫ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺳﺮ از ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺧـﻮاهﯽ و ﺗـﺎرﯾﺦ ﭘﺮﻣـﺎﺟﺮاﯼ ﺁن درﺁوردﯾـﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻣﻨﻈـﻮر درﮎ ﭼﺮاﯾـﯽ و ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ ﭘﻴـﺪاﯾﺶ اﯾـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ و درﯾﺎﻓـﺖ اﻧﮕﻴـﺰﻩ‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن و ﭘﻴـﺮوان ﺁن ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﻪﮐﺘـﺎب »ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان« ﭘﻨـﺎﻩ‬ ‫ﺑﺮدﯾﻢ ﺗﺎ از زﺑﺎن ﮐﺴﺮوﯼ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد از ﺁﻏﺎز ﮔﻮاﻩ روﯾﺪادهﺎﯼ ﺁن دوران ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺠﺎهﺪت هﺎﯼ ﭘﺪراﻧﻤﺎن در راﻩ ﺑﺮﻗـﺮارﯼ ﺣﺎﮐﻤﻴـﺖ ﻣـﺸﺮوط ﺑـﻪﻗـﺎﻧﻮن ﺁﺷـﻨﺎ‬ ‫ﺷﻮﯾﻢ و ﺑﻪﺁﻧﭽﻪ در ﺁﻏﺎز ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ ﺑﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ و ﻣﻠّﺖ ﻣﺎ ﮔﺬﺷـﺖ‬ ‫ﭘﯽ ﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﮕﺬرﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﻗـﻮع اﻧﻘـﻼب ﺑﻬﻤـﻦ ‪ 57‬و ﻣـﺸﺎهﺪﻩﯼ‬ ‫وﻗﺎﯾﻊ و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻧﺎﺷﯽ از ﺁن‪ ،‬دﮔﺮﺑﺎر ﺑﻪﺳﺮاغ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب رﻓﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫را ﭼﺮاغ راﻩ ﺁﯾﻨﺪﻩ ﮔﺮداﻧﻴﻢ؛ و ﻋﺠﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﮐـﻪ در ﺁﯾﻨـﺪﻩاﯼ ﻧـﻪ ﭼﻨـﺪان دور‪،‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺪ در ﺻﺪﻣﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان‪ ،‬ﺳـﻴﺮ ﺣـﻮادث ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎز ﻧﺎﻣﺨﺘـﻪ از ﮔﺬﺷـﺖ روزﮔـﺎر و ﻧـﺎﻣﻮزدﻩ ز هـﻴﭻ ﺁﻣﻮزﮔـﺎر‪ ،‬ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻪهﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾﺮان« را ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﺖ ﺑــﺎرز ﻧﻮﯾــﺴﻨﺪﻩﯼ ﺁن را اﺣــﺴﺎس‬ ‫هﻤــﺎن ﺻــﻔﺤﺎت اول‪ ،‬ﺣــﻀﻮر ﺷﺨــﺼﻴ ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﻪ ﺑﻪاﯾﻦ اﺛـﺮ ﮐـﺴﺮوﯼ ﻣﺤـﺪود ﻣـﯽﺷـﻮد و ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺜﺮ ﺧﺎص و ﺳﺒﮏ ﺗﺎزﻩ وﯼ در ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺳﭙﺎﻧﻠﻮ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﺑـﺎ ﺳﺮﮔﺬﺷـﺖ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻼزﻣـﺖ دارد؛ ﺑﻠﮑـﻪ‬ ‫ﺷــــﻴﻮﻩﯼ ﻧﮕــــﺮش ﮐــــﺴﺮوﯼ ﺑــــﻪروﯾــــﺪادهﺎ و روش داورﯼ او درﺑــــﺎرﻩﯼ‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖهﺎﯼ ﺟﻨﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺧـﻮاهﯽ در اﯾـﺮان اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣـﻀﻮر او را‬ ‫ﺑــﺮاﯼ ﺧﻮاﻧﻨــﺪﻩﯼ ﮐﺘــﺎب »ﺗــﺎرﯾﺦ ﻣــﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾــﺮان« ﻣﺤــﺴﻮس ﻣــﯽﮐﻨــﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﮐـﻪ ﯾﮑـﯽ از هـﺪفهـﺎﯼ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎر ﺑﺎﯾـﺪ اﯾـﻦ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻴﮑﺎن و ﺑﺪان را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ارج ﻧﻴﮑﺎن را ﺑﻪدﯾـﺪﻩ ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﺑـﻪاﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫او‪ ،‬ﺗــﺎرﯾﺦ ﻧﮕــﺎر ﺑﺎﯾــﺪ ﭘــﺮدﻩ از ﭼﻬــﺮﻩﯼ واﻗﻌﻴــﺖ ﺑــﻪﮐﻨــﺎر زﻧــﺪ و ﻓﺮﯾــﺐ ﮔﺰاﻓــﻪ‬ ‫ﮔﻮﯾﯽهﺎﯼ ﺣﮑﻤﺮاﻧـﺎن و ﺣﺎﮐﻤـﺎن را ﻧﺨـﻮرد و از راﻩ ﺳـﻨﺠﺶ ﭘﻴـﺸﺎﻣﺪهﺎ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻪﻧﻴﺮوﯼ داورﯼ‪ ،‬رازهـﺎﯼ ﻧﻬـﺎﻧﯽ را درﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﻣِـﻼﮎهـﺎﯾﯽ هـﺴﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر درﺑـﺎرﻩﯼ اﺳـﻨﺎد ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻪدﯾـﺪﻩ ﻣـﯽﮔﻴـﺮد و از روﯼ ﺁن داورﯼ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﯾﺲ ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﺎرﯾﺦِ ﺑﻨﻴﺎدِ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎ درﻧـﮓ ﮐﻨـﺪ و‬ ‫رﺷﺘﻪﯼ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﭘﯽ ﮔﻴﺮد ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯽ ﻓﺎﯾﺪﻩ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ‪ ،‬در ﻣﻘـﺎم ﻗﻴـﺎس ‪ ،‬ﻧﮑﺘـﻪ ﻧﻈـﺮات ﯾﮑـﯽ‬ ‫دﯾﮕــﺮ از ﺗــﺎرﯾﺦ ﻧﮕــﺎران ﺳﺮﺷــﻨﺎس ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان را‪ ،‬هــﻢ درﺑــﺎرﻩﯼ ﺗــﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﯼ ﮐﺴﺮوﯼ و هﻢ ﮐـﻼً درﺑـﺎرﻩﯼ روش ﺗـﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎرﯼ‪ ،‬ﺑـﺎزﮔﻮ ﮐـﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﯾﺪون ﺁدﻣﻴﺖ ﺑﻪﻧﺴﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎران ﭘـﺲ از ﮐـﺴﺮوﯼ ﺗﻌﻠـﻖ دارد؛ ﮔـﺮ ﭼـﻪ‬ ‫روش او در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎرﯼ ﺑـﺎ هﻤﻨـﺴﻼﻧﺶ ﺗﻔـﺎوت ﺑـﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﺟﺎﻟـﺐ ﺁﻧﮑـﻪ‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ در ﮐﺘﺎب »در راﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ از ﺟﺎﯾﮕـﺎﻩ اﻣﻴـﺮ ﮐﺒﻴـﺮ ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻣﯽﺁورد‪ ،‬اﺷﺎرﻩاﯼ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪﮐﺘـﺎب »اﻣﻴـﺮ ﮐﺒﻴـﺮ و اﯾـﺮان« ﺁدﻣﻴـﺖ‬ ‫دارد؛ ﻇﺎهﺮًا ﺑﻪﭼﺎپ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐـﻪ در ﺳـﻪ ﺟﻠـﺪ در ﺳـﺎل هـﺎﯼ هـﺰار و‬ ‫ﺳﻴﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ و ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻣﻴـﺮزا‬ ‫ﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﻣﺎ ﻧﺎﻣﺶ را ﺷﻨﻴﺪﻩ وﻟﯽ ﻧﻴﮏ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﺗﺎ ﭘﺎرﺳﺎل ﯾﮑﯽ از‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﮐﺎرهﺎ و ﺁرزوهﺎﯾﺶ ﺑﻪﻣﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻴﺪ«‪.‬‬ ‫ﻓﺮﯾﺪون ﺁدﻣﻴﺖ ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﺁﺛﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﯽ ﮐـﺴﺮوﯼ را دو ﮐﺘـﺎبِ »ﺁذرﯼ‬ ‫ﯾﺎ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن« و »ﺷﻬﺮﯾﺎران ﮔﻤﻨﺎم« ﻣـﯽداﻧـﺪ و ﺗﺒـﻊ ﻧـﻮ و ﺑﮑـﺮ‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣـﯽﺳـﺘﺎﯾﺪ‪» ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان« را ﻧﻴـﺰ از ﻧﻈـﺮ ﺛﺒـﺖ‬ ‫وﻗﺎﯾﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ روﯼ هﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪاﺳـﻨﺎد‬ ‫داﺧﻠــﯽ و ﺧــﺎرﺟﯽ و ﻧﻮﺷــﺘﻪهــﺎﯼ ﻓﺮاواﻧــﯽ ﮐــﻪ در ﻃــﻮل اﯾــﻦ ﺳــﺎﻟﻬﺎ از‬ ‫ﺁرﺷــﻴﻮهﺎﯼ ﺧــﺼﻮﺻﯽ ﺑــﻪدﺳــﺖ ﺁﻣــﺪﻩ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺁن را ﻧﻴﺎزﻣﻨــﺪ ﺗﺠﺪﯾــﺪ ﻧﻈــﺮ‬ ‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺁدﻣﻴﺖ در ﮐﺘﺎب »اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﯾﺮان«‪ ،‬در ﺑﺨﺶ »داﺳﺘﺎن ﺑﺎب«‪ ،‬از‬ ‫رﺳﺎﻟﻪﯼ »ﺑﻬﺎﺋﻴﮕﺮﯼ« ﮐﺴﺮوﯼ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮد و اﺷﺎرﻩ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐـﻪ »ﺗـﺎ‬ ‫اﻧﺪازﻩ اﯼ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﺮاغ دارﯾﻢ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪزﺑـﺎن‬ ‫ﻓﺎرﺳــﯽ ﻣﻨﺘــﺸﺮ ﺷــﺪﻩ‪ ،‬رﺳــﺎﻟﻪﯼ »ﺑﻬــﺎﺋﻴﮕﺮﯼ« ﻧﮕــﺎرش اﺣﻤــﺪ ﮐــﺴﺮوﯼ‬ ‫اﺳﺖ«‪ (4).‬در ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻌﺮوف ﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢ ﺗـﺮﯾﻦ اﺛـﺮ ﺧـﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ‬ ‫ﮐﺘﺎب »اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﯾﺮان« درﺑـﺎرﻩﯼ روش ﺧـﻮد در ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﺗـﺎرﯾﺦ ﺳﻴﺎﺳـﯽ‬ ‫اﯾــﺮان و ﺗﺤﻠﻴــﻞ ﺷﺨــﺼﻴﺖ اﻣﻴــﺮ ﮐﺒﻴــﺮ ﻣــﯽﻧﻮﯾــﺴﺪ‪» :‬روش ﻣــﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠــﯽ و‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدﯼ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻌﻪ ﯾﺎﺑﯽ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﻘﻴﺪ را دارم ﮐﻪ هﺮ ﻗـﻀﻴﻪﯼ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‬ ‫را ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ اﯼ ﻣﻘـﺪور ﺑـﻮدﻩ اﺳـﺖ هﻤـﻪ ﺟﺎﻧﺒـﻪ ﻋﺮﺿـﻪ ﺑـﺪارم؛ ﺣﻘﻴﻘﺘـﯽ را‬ ‫ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬از ﺁﻧﮑﻪ ﮐﺘﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻴﻦ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳـﺖ‪ .‬و‬ ‫ﻣﻮرﺧﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘـﯽ را داﻧـﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧﮕﻮﯾـﺪ ﯾـﺎ ﻧﺎﺗﻤـﺎم ﺑﮕﻮﯾـﺪ‪ ،‬راﺳـﺖ‬ ‫ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ او ﭼﻨﺪان ﮐﻤﺘﺮ از ﺁن ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ دروﻏﺰﻧـﯽ ﭘﻴـﺸﻪ‬ ‫ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ«‪(5).‬‬ ‫ﺑﺎ اﯾﻦ هﻤﻪ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺁﻧﺪرﻩ ﻣﻮروا – ﺣﺪاﻗﻞ در ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ هﺎ – ﺧﺎﻟﯽ از ﻇﺮاﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑـﺮاﯼ‬ ‫روﺷﻦ و هﻮﯾﺪا ﺷﺪن ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺷﺨﺎص در اﻧﻈـﺎر‪ ،‬ﻧﺎﭼـﺎر ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻘـﺪارﯼ از‬ ‫وﻗﺎﯾﻊ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد و ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﻮادث را اﺟﺒﺎراً در ﺗـﺎرﯾﮑﯽ ﮔﺬاﺷـﺖ ﺗـﺎ از‬ ‫ﺧﻼل ﺁﻧﻬﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت وﺟﻮدِ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮدد؛ وﻟﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ‪ ،‬در‬ ‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺒﺎﯾﺪ هﻴﭻ واﻗﻌﻪاﯼ را دور از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﺎن ﮐﺮد«‪.‬‬

‫ﺑــﺎرﯼ‪ ،‬ﮐــﺴﺮوﯼ در ﭘﻴــﺸﮕﻔﺘﺎر »ﺗــﺎرﯾﺦ ﻣــﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾــﺮان« ﻣــﯽﻧﻮﯾــﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺷﻴﻮﻩ ﯼ ﻣﺮدم ﺳﺴﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ هﻤﻴـﺸﻪ در ﭼﻨـﻴﻦ داﺳـﺘﺎﻧﯽ‬ ‫ﮐﺴﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﺑﻨﺎم و ﺑﺎﺷﮑﻮﻩ را ﺑﻪدﯾﺪﻩ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﮐﺎرهﺎﯼ ﺑﺰرگ را ﺑﻨﺎم ﺁﻧـﺎن‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﮐﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﮐﺎرهﺎ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ از ﯾﺎد ﺑﺮﻧـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺷـﻴﻮﻩ در‬ ‫اﯾــﺮان رواج ﺑــﺴﻴﺎر ﻣــﯽدارد‪ ،‬و در هﻤــﻴﻦ داﺳــﺘﺎن ﻣــﺸﺮوﻃﻪ ﻧﻤﻮﻧــﻪهــﺎﯼ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁن ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻣﺪ‪ ...‬در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ دو دﺳﺘﻪ ﭘﺎ در ﻣﻴﺎن داﺷﺘﻪ‬ ‫اﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ وزﯾﺮان و درﺑﺎرﯾﺎن و ﻣـﺮدان ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ و ﺑﻨـﺎم‪ ،‬و دﯾﮕـﺮﯼ ﺑﺎزارﯾـﺎن و‬ ‫ﮐــﺴﺎن ﮔﻤﻨــﺎم و ﺑﻴــﺸﮑﻮﻩ‪ .‬ﺁن دﺳــﺘﻪ ﮐﻤﺘــﺮ ﯾﮑــﯽ درﺳــﺘﯽ ﻧﻤﻮدﻧــﺪ و اﯾــﻦ‬ ‫دﺳﺘﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﯾﮑﯽ ﻧﺎدرﺳـﺘﯽ ﻧـﺸﺎن دادﻧـﺪ‪ .‬هـﺮ ﭼـﻪ هـﺴﺖ ﮐﺎرهـﺎ را اﯾـﻦ‬ ‫دﺳــﺘﻪ ﮔﻤﻨــﺎم و ﺑﻴــﺸﮑﻮﻩ ﭘــﻴﺶ ﺑﺮدﻧــﺪ و ﺗــﺎرﯾﺦ ﺑﺎﯾــﺪ ﺑﻨــﺎم اﯾــﺸﺎن ﻧﻮﺷــﺘﻪ‬ ‫ﺷﻮد«‪(6).‬‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺧـﻮد از ﻧﺨـﺴﺖ ﺷـﺎهﺪ ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺧـﻮاهﯽ اﯾـﺮان ﺑـﻮد و‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ »ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻣﮑﺮاﺳﯽ« ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬او ﺳﺎلهـﺎ ﭘـﺲ از‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾﺮان« در ﮔﻔﺘﺎرﯼ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬ ‫ﺗﺎ درﺑﺎرﻩﯼ اﯾـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ و اﻧﮕﻴـﺰﻩ ﺧـﻮد در ﻧﮕـﺎرش ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ و ﻋﻠـﻞ‬ ‫ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ هﺎﯼ ﺁن ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻣﺸﺮوﻃﻪ )ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻣﮑﺮاﺳـﯽ( ﺷـﺎﻩ‬ ‫ﯾﺎ وزﯾﺮ در ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬رﺷﺘﻪ در دﺳﺖ ﺧﻮد ﺗﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺎﺳـﺖ هـﻢ‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ در اﯾﺮان ﭼﻪ ﺑـﻮدﻩ؟ ﺁﻧﭽـﻪ ﻣـﻦ ﻣـﯽداﻧـﻢ در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاهﯽ ﮐﺴﺎن ﺑﺎ ﻓﻬﻢ ﺑـﺴﻴﺎر ﻣـﯽﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ از ﺣـﺎل‬ ‫ﺟﻬــﺎن و از هﻤﺒــﺴﺘﮕﯽهــﺎﯼ ﺗــﻮدﻩهــﺎ و دوﻟــﺖهــﺎ‪ ،‬ﺑــﻴﺶ و ﮐــﻢ‪ ،‬ﺁﮔــﺎهﯽ‬ ‫ﻣــﯽداﺷــﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧــﻮدِ ﺁن ﺟﻨــﺒﺶ ﻣــﯽرﺳــﺎﻧﺪ ﮐــﻪ در ﻣﻴــﺎن اﯾــﺸﺎن ﻓﻬــﻢ و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻣﺪﻩ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺁﯾﻨﺪﻩ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و ﺗﻮدﻩ ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻴـﮏ‬ ‫ﺁﮔــﺎهﻴﻢ ﮐــﻪ ﺣﻴــﺪر ﻋﻤــﻮاﻏﻠﯽهــﺎ و ﻋﻠــﯽ ﻣــﺴﻴﻮهﺎ و ﺷــﺮﯾﻒ زادﻩهــﺎ و‬ ‫ﻣﻴﺮزاﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮهﺎ ﮐﻪ ﺑﻪﺁن ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺣـﺎل ﮔﺮﻓﺘـﺎرﯼ اﯾـﺮان در‬ ‫ﻣﻴﺎن هﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪِ ﺁزﻣﻨﺪ ﻧﺎﺁﮔﺎﻩ ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ و در راﻩ اﺳﺘﻘﻼل و ﺁزادﯼ‬ ‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻪهﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﯽ ﺁﻣﺎدﻩ ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰﯼ ﮐـﻪ هـﺴﺖ ﺁﻧـﺎن‬ ‫در ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن در ﯾﮑﺠﺎ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن از ﮔﺮﻓﺘﺎرﯼهﺎ و ﺁﻟﻮدﮔﯽهﺎﯼ‬ ‫ﺗﻮدﻩ‪ ،‬ﻧﺎﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮدﻩ ﻣـﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ هﻤـﺎن ﮐـﻪ رﯾـﺸﻪ اﺳـﺘﺒﺪاد ﮐﻨـﺪﻩ ﺷـﻮد و‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و دﯾﮕﺮ ﻗﺎﻧﻮنهﺎ ﺑﻪﮐﺎر اﻓﺘﺪ و دﺑﺴﺘﺎنهـﺎ و داﻧـﺸﮑﺪﻩهـﺎ در‬ ‫هﺮ ﺷﻬﺮﯼ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻮدﻩ اﯾﺮان ﺑﻪراﻩ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻓﺘﺎدﻩ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﭘﺎﯼ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﺁﻟﻤﺎن ﺧﻮاهﻨﺪ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺁن ﭘﻴـﺸﻮازروﯾﻪ‬ ‫ﮐﺎراﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در هﻤﻪ ﺟﺎ از ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﻣـﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺁن ﺟـﻮش و ﺟﻨـﺐ‬ ‫ﺳﺮﺳﺮﯼ ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑـﻮد و از هـﺮ ﺳـﻮ ﺁوازهـﺎﯼ »اﺗﺤـﺎد« و »اﺗﻔـﺎق« و‬ ‫»ﺣﺐ وﻃﻦ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻧـﺎن را ﻓﺮﯾﻔﺘـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﯽﮔﺮداﻧﻴـﺪ‬ ‫ﮐﻪ از ﺷﺎدﯼ ﺑﻪﺗﮑﺎن ﻣﯽﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ»اﺳﺘﻌﺪا ﻣﻠﺖ ﻧﺠﻴـﺐ اﯾـﺮان« ﺁﻓـﺮﯾﻦهـﺎ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎرهﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرﯼ و در اﻧﺠﻤﻦهﺎ اﯾـﻦ ﻣـﺼﺮع را ﺑـﻪزﺑـﺎن‬ ‫ﻣﯽﺁوردﻧـﺪ‪» :‬اﯾـﻦ ﻃﻔـﻞ ﯾﮑـﺸﺒﻪ رﻩ ﺳﺪﺳـﺎﻟﻪ ﻣـﯽرود«‪ .‬ﻣـﯽﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﺮدانِ ﻧﻴﮏ ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺎﻣﯽ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪(7).‬‬

‫او در اداﻣﻪﯼ هﻤﻴﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪداورﯼهﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺑـﺮ‬ ‫زﺑﺎن ﺑﺪﺧﻮاهﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد اﺷﺎرﻩاﯼ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و از اﻧﮕﻴـﺰﻩ ﺧـﻮد در‬ ‫ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺛﺒﺖ واﻗﻌﻴﺖهﺎﯼ ﺁن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در اﯾﺮان ﮐﺴﺎﻧﯽ‬ ‫هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧـﺪ ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ را ﺑـﯽ ارج ﻧـﺸﺎن دهﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨــﻴﻦ واﻣــﯽﻧﻤﺎﯾﻨــﺪ ﮐــﻪ ﺁﻧــﺮا ﺳﻴﺎﺳــﺖ اﻧﮕﻠــﻴﺲ ﭘﺪﯾــﺪ ﺁوردﻩ و ﻣــﺸﺮوﻃﻪ‬ ‫ﺧﻮاهﺎن ﯾﮑﺴﺮﻩ اﻓﺰار ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺁن دوﻟﺖ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ و ﺷﮕﻔﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺮدار‬ ‫ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪﺁﺳﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاهﻨﺪ از ﺁن دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار در دروﻧﻬﺎﯼ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﮑﻨﺎﻣﯽ را ﮐـﻪ ﺧـﻮد در‬ ‫ﺁن ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ دﯾﺪ‪ ،‬و ﯾـﺎ ﺧﻮدﺧﻮاهﻴـﺴﺖ ﮐـﻪ از ﻧـﻴﺶ‬ ‫زدن ﺑــﻪدﯾﮕــﺮان و ﺧــﻮار ﻧﻤــﻮدن ﮐﺎرهــﺎﯼ ﺁﻧــﺎن ﻟــﺬت ﻣــﯽﯾﺎﺑﻨــﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧــﯽ ﻧﻴــﺰ‬ ‫ﺖ ﻓﻬـﻢ و رازدان واﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ و از ﮔﻔـﺘﻦ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ از ﺁن راﻩ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﺳﻴﺎﺳـ ْ‬ ‫اﯾﻦ ﮐﻪ ‪»:‬هﻤﻪ اش ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﻧﮕﻠـﻴﺲ ﺑـﻮد« ﮔـﺮدن ﻣـﯽﮐـﺸﻨﺪ و ﺑـﻪﺧـﻮد‬ ‫ﻣــﯽﺑﺎﻟﻨــﺪ‪ .‬ﺑﺎرهــﺎ اﯾــﻦ ﺳــﺨﻦ را ﺷــﻨﻴﺪﻩ ام و ﻣــﯽﺗــﻮاﻧﻢ ﮔﻔــﺖ ﯾﮑــﯽ از‬ ‫اﻧﮕﻴﺰﻩ هﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨـﺖ اﯾـﻦ ﺳـﺨﻨﺎن‬ ‫ﻣﯽﺑﻮد‪(8)«.‬‬ ‫ﻧﺎﺻﺢ ﻧﺎﻃﻖ ﮐﻪ هﻤﺸﻬﺮﯼ و ﺷﺎﮔﺮد ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﯾـﻦ ﺳـﺨﻦ ﺗﺄﮐﻴـﺪ‬ ‫دارد ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ »ﺑﻪﺧﻼف ﮔﻔﺘﻪ هـﺎﯼ ﮔﺮوهـﯽ ﻧـﺎدان ﯾـﺎ ﻣﻐـﺮض‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ژرﻓﺎﯼ روح و اﻧﺪﯾﺸﻪﯼ اﯾﺮاﻧﯽ ﺳﺮﭼـﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و‪،‬‬ ‫اﮔﺮ ﺟﺮﯾﺎن ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺁن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﻮادث ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و داﺧﻠﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﯾﻘﻴﻨﺎً‪ ،‬ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ دﯾﮕـﺮﯼ ﭘﻴـﺪا ﻣـﯽﮐـﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘـﻪهـﺎﯼ ﺳـﺨﻨﻮران‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﮐﻪ هـﻢ ﺗـﺎزﮔﯽ داﺷـﺖ و هـﻢ ﻏﺎﻟﺒـﺎً از دل ﺑﺮﺁﻣـﺪﻩ ﺑـﻮد‪ ،‬در روح‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬وﯼ از ﭘﻴﺸﻮاﯾﺎن ﺁزادﯾﺨـﻮاهﯽ درس وﻃـﻦ دوﺳـﺘﯽ‬ ‫ﺁﻣﻮﺧــﺖ‪ .‬ﮐــﺴﺮوﯼ اﯾــﺮان دوﺳــﺖ ﺑــﻮد و رﯾــﺸﻪﯼ ﺑــﺴﻴﺎرﯼ از روشهــﺎ و‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪ هـﺎﯼ وﯼ را در هﻤـﻴﻦ ﺻـﻔﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﺟـﺴﺖ‪ .‬ﻣـﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳـﺘﯽ وﯼ از‬ ‫ﺣﺪود اﻧﺪﯾـﺸﻪ و ﺳـﺨﻦ ﻓﺮاﺗـﺮ رﻓـﺖ و ﺑـﻪﻣﺮﺣﻠـﻪﯼ ﻓـﺪاﮐﺎرﯼ و اﯾﺜـﺎرِ ﻧﻔـﺲ‬ ‫رﺳﻴﺪ ‪ ...‬درﺑﺎرﻩﯼ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﻴﮑﺎرﯼهـﺎﯾﯽ ﺁﻏـﺎز ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﭘﺎﯾـﺎن ﺁن‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد‪ .‬وﯼ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺻﻼح وﺿﻊ ﻣﺮدم اﯾـﺮان‪ ،‬ﺟـﺰ ﺑـﺎ ﻗﺒـﻮل‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت در ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪهﺎﯼ ﺧﺮاﻓـﯽ و روشهـﺎﯼ ﺑـﯽ‬ ‫ﺑﻨﻴﺎ ِد ﺁن‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ ﮐﻪ ﺧـﻮد از ﺧـﺎﻧﻮادﻩ ﯼ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺷـﻬﺮﯼ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ و در ﻧﻮﺟـﻮاﻧﯽ‬ ‫ﭘﺪرش را از دﺳﺖ دادﻩ ﺑﻮد و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﺪﺗﯽ دﺳﺖ از درس ﮐﺸﻴﺪﻩ و ﺑـﻪﮐـﺎر‬ ‫و اﻣــﺮار ﻣﻌــﺎش و ﺗــﺄﻣﻴﻦ هﺰﯾﻨــﻪﯼ زﻧــﺪﮔﯽ ﻣــﺎدر و ﺑــﺮادران و ﺧــﻮاهﺮاﻧﺶ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘــﻪ ﺑــﻮد‪ ،‬از ﻣﺤﺮوﻣﻴــﺖهــﺎ و ﻣﺤﻨــﺖهــﺎﯼ ﻣﺮدﻣــﺎن رﻧﺠﺪﯾــﺪﻩ ﺁﮔــﺎهﯽ‬ ‫داﺷــﺖ‪ .‬از اﯾــﻦ رو دﻟﺒــﺴﺘﮕﯽ دروﻧــﯽ و ژرﻓــﯽ ﺑــﻪﻣــﺮدم ﮔﻤﻨــﺎم و ﺗــﻮدﻩﯼ‬ ‫ﻣﺤﺮوم اﯾﺮان ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﺎ‪ ،‬او ﮐﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﯽ ﺧﺸﻦ و ﺑﯽ ﻣﺪارا داﺷـﺖ و‬ ‫ﺟﺪﯼ و ﯾﮑﺪﻧﺪﻩ و ﺑﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺑﻪﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ و ﺷـﺎﻋﺮﯼ‬ ‫ﺷــﻬﺮت داﺷــﺖ‪ ،‬در ﮐﺘــﺎب »زﻧــﺪﮔﯽ ﻣــﻦ«‪ ،‬ﺑــﺎ ﻧــﺎزﮎ دﻟــﯽ و ﺑــﺎ زﺑــﺎﻧﯽ ﭘــﺮ‬ ‫اﺣﺴﺎس و ﺷﻌﺮﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬روز ﻣﺮگ ﭘﺪر را و ﺁﻧﭽﻪ در ﺁن روز ﺑﺮ او ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬

‫ﺑﺎز ﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻣﻦ در زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻢ ﺗﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑـﯽ اﻧـﺪوﻩ ﺑـﻮدﻩ‬ ‫ام‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﻢ ﺗﺮ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدﻩ ام‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺳـﺎل ﻣـﻦ از ﭘﻨﺠـﺎﻩ ﻣـﯽﮔـﺬرد‪،‬‬ ‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﮔﺮﯾﻪهﺎﯾﻢ را ﺑﺸﻤﺎرم‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪهﺎﯾﯽ ﮐﻪ از روﯼ اﻧﺪوﻩ ﺧﻮدم ﮔﺮﯾـﺴﺘﻪ‬ ‫ام‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﯾﻨﺞ ﺑﺎر ﻧﺒﻮدﻩ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﮔﺮﯾﻪهـﺎ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺳـﺨﺖ ﺗـﺮﯾﻦ‬ ‫هﻤﻪ ﯼ ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬در روز ﻣﺮگ ﭘﺪرم ﺑﻮدﻩ‪ .‬ﺁن روز‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻦ از ﺧـﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻢ‪،‬‬ ‫ﺣﺎل ﭘﺪرم اﻧﺪﮐﯽ ﺁراﻣﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪﺧﻮاب رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﻦ ﭼﻮن ﮔﻤﺎن دﯾﮕﺮﯼ‬ ‫ﻧﻤﯽﺑﺮدم رواﻧﻪ ﯼ ﻣﮑﺘﺐ ﮔﺮدﯾﺪم‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ روز ﺑﻪﻧﻴﻤﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺁﻣﺪﻧﺪ و‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺁﻗﺎ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺧﻮاهﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ ﻣـﺮا‬ ‫ﭘﯽ ﭘﺰﺷﮏ ﯾﺎ درﻣﺎن ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‪ ،‬ﭼـﻮن ﺑـﻪﺟﻠـﻮ ﻣـﺴﺠﺪِ ﻧﻴـﺎﯾﻢ )ﻣـﺴﺠﺪ‬ ‫ﻣﻴﺮاﺣﻤﺪ( رﺳﻴﺪم‪ ،‬از ﺁﻧﺠﺎ ﺁواز ﮔﺮﯾﻪ و ﺷـﻴﻮﻧﯽ ﺑـﻪﮔﻮﺷـﻢ ﺧـﻮرد و در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺁواز ﺧﻮاهﺮ ﺑﺰرﮔﻢ را ﺷﻨﻴﺪم‪ .‬ﻣﻦ دﻟﻢ ﺑﻪﺗﮑﺎن ﺁﻣـﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﺁﻣـﺪﻩ‬ ‫اﻧﺪ ﺑﻪﻣﺴﺠﺪ ﺷﻔﺎﯼ ﺁﻗﺎ را ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﺁراﻣﻢ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ‬ ‫ﭼﻮن ﺑﻪدر ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬دﯾﺪم ﻣﺮدم در ﺁﻧﺠﺎ اﻧﺒﻮﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و‬ ‫در هﻤﺎن هﻨﮕﺎم دﯾﺪم ﺟﻨﺎزﻩ اﯼ را ﺑﻴﺮون ﺁوردﻧـﺪ‪ .‬داﻧـﺴﺘﻢ ﮐـﻪ ﭼـﻪ رخ دادﻩ‬ ‫وﻟﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﭼﻪ ﺣـﺎﻟﯽ اﻓﺘـﺎدم‪ .‬هﻤـﻴﻦ اﻧـﺪازﻩ ﺑـﻪﯾـﺎد ﻣـﯽدارم ﮐـﻪ‬ ‫اﻧﺪﮎ ﺑﺮﻓﯽ از ﺁﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ و ﺑﺎدﯼ ﻧﻴﺰ ﻣﯽوزﯾـﺪ‪ .‬ﺟﻨـﺎزﻩ را ﻣـﯽﺑﺮدﻧـﺪ و‬ ‫ﻣــﻦ ﭼﻨــﺎن ﻣــﯽﮔﺮﯾــﺴﺘﻢ ﮐــﻪ از ﺧــﻮد ﺑــﻪدر ﻣــﯽﺑــﻮدم‪ .‬ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻴــﺎن ﺧــﻮد را‬ ‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ .‬ﯾﮏ ﺗﻦ ﻣﻴﺮﺣﺎﺟﯽ ﻧﺎم‪ ،‬ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎزوﯼ ﻣـﺮا‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ از اﻓﺘﺎدﻧﻢ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ و ﭘﻴﺎﭘﯽ دﻟـﺪارﯼ ﻣـﯽداد‪ .‬ﻧﻤـﯽداﻧـﻢ ﺁن روز‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﺰرگ ﺣﮑﻤـﺎوار »ﺷـﺎم ﻏﺮﯾﺒـﺎن« ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺮ ﺷﺪ و ﺟﺎﯼ ﭘﺎ ﮔﺬاردن ﻧﻤـﯽﺑـﻮد‪ .‬ﺣـﺎﺟﯽ ﻣـﻼ اﺣﻤـﺪ ﻧـﺎﻣﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫روﺿﻪ ﺧﻮان ﺑﺰرگ ﺁن ﮐﻮﯼ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﭼﻨـﻴﻦ ﺁﻏـﺎز ﺳـﺨﻦ ﮐـﺮد‪:‬‬ ‫ﻣﻨﺘﻈﺮﯾﺪ ﻣﻦ ﺑﺮاﯼ ﺷﻤﺎ از ﻣﺼﻴﺒﺖ ﮐﺮﺑﻼ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ اﻣﺸﺐ اﯾﻨﺠﺎ ﮐﺮﺑﻼ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣــﻦ‪ ،‬وﻗﺘــﯽ ﮐــﻪ ﺑــﻪﻣــﺴﺠﺪ وارد ﺷــﺪم و ﺁواز ﮔﺮﯾــﻪﯼ ﭘــﺴﺮ اﯾــﻦ ﻣﺮﺣــﻮم‬ ‫ﺑﻪﮔﻮﺷﻢ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن از ﺧﻮد ﺑﻪدر ﺷﺪﻩ ام ﮐﻪ ﺣﺎل روﺿﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن ﻧـﺪارم‪.‬‬ ‫هﻤﻪ ﺁواز ﺑـﻪهـﻢ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ ﮔﺮﯾـﻪ ﺧـﻮاهﻴﻢ ﮐـﺮد‪ .‬اﯾـﻦ را ﮔﻔـﺖ و ﺑـﯽ اﺧﺘﻴـﺎر‬ ‫ﺑﻪﮔﺮﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و از ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻴﻮن ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﮐـﻪ در‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻴﺎن ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻩ‪ .‬ﺁن ﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﮔﺬﺷﺖ«‪.‬‬ ‫او ﮐﻪ ﺑﻪهﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﭘﺪر ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾـﺴﺖ از درس دﺳـﺖ‬ ‫ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﻪﮐـﺎر و ﺗـﺄﻣﻴﻦ هﺰﯾﻨـﻪﯼ ﺧـﺎﻧﻮادﻩ ﺑﭙـﺮدازد‪ .‬وﻟـﯽ ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‪،‬‬ ‫ﺧﻮﯾــﺸﺎن و ﺁﺷــﻨﺎﯾﺎن او را ﺑــﻪﻣﮑﺘــﺐ و ﺁﻣــﻮزش دﯾﻨــﯽ ﻓﺮﺳــﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻴــﺴﺖ‬ ‫ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻼ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧـﻪ ﻇـﺎهﺮش ﺑـﻪﻣﻼﯾـﺎن‬ ‫ﺳﻨﺘﯽ ﻣﯽﺁﻣﺪ و ﻧﻪ ﺷﻴﻮﻩﯼ رﻓﺘﺎرش ﺑﻪﺁﻧـﺎن ﻣـﯽرﻓـﺖ‪ .‬ﺧـﻮد در اﯾـﻦ ﺑـﺎرﻩ‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻋﻤﺎﻣﻪﯼ ﺳﺘﺮگ ﺷُﻞ و ول ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻧﻤـﯽﮔـﺬاردم‪ .‬ﮐﻔـﺶ زرد‬ ‫ﯾــﺎ ﺳــﺒﺰ ﺑــﻪﭘــﺎ ﻧﻤــﯽﮐــﺮدم‪ .‬ﺷــﻠﻮار ﺳــﻔﻴﺪ ﻧﻤــﯽﭘﻮﺷــﻴﺪم‪ .‬رﯾــﺶ ﻓــﺮو‬ ‫ﻧﻤﯽهﻠﻴﺪم‪ ...‬ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ﭘﺰﺷﮏ ﻋﻴﻨﮏ ﺑﻪﭼﺸﻢ ﻣـﯽزدم و اﯾـﻦ ﻋﻴﻨـﮏ زدن‬ ‫دﻟﻴﻞ دﯾﮕﺮﯼ ﺑﻪﻓﺮﻧﮕﯽ ﻣﺂﺑﯽ ﻣﻦ ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﯽﺷﺪ‪ ...‬ﺑﺎرهـﺎ در ﻣـﺴﺠﺪ و در‬ ‫ﺟﺎهﺎﯼ دﯾﮕﺮ ﺑﻪدروغ ﮔﻮﯾﯽ هﺎﯼ روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﺎن اﯾﺮاد ﻣـﯽﮔـﺮﻓﺘﻢ‪ ...‬ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑــﺎﻻﯼ ﻣﻨﺒــﺮ در ﭘﺎﯾــﺎن ﻣﻮﻋﻈــﻪ‪ ،‬روﺿــﻪ ﻧﺨﻮاﻧــﺪﻩ ﻣــﺮدم را ﻧﻤــﯽﮔﺮﯾﺎﻧﻴــﺪم«‪.‬‬

‫ﻧﺎﺻﺢ ﻧﺎﻃﻖ درﺑﺎرﻩﯼ ﻣﻌﻤﻢ ﺷﺪن ﮐﺴﺮوﯼ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬ﺧﺎﻧـﺪان ﮐـﺴﺮوﯼ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از دودﻣﺎنهﺎﯼ ﻣـﺮدم ﻣﺤـﺮوم ﺗﺒﺮﯾـﺰ‪ ،‬ﺁرزو داﺷـﺖ ﮐـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪِ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان درس ﻣﻼﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻓﻘﻴﻬﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﯾﺎ ﺧﻄﻴﺒﯽ ﻧﺎﻣـﺪار ﺑـﺸﻮد‪.‬‬ ‫در ﺁن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻓﺮا ﮔـﺮﻓﺘﻦ داﻧـﺶهـﺎﯼ دﯾﻨـﯽ در ﻣـﺪارس ﻗـﺪﯾﻢ و ﺗﺤـﺼﻴﻼت‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪﻓﻦ ﻓﻘﺎهﺖ وﺳﻴﻠﻪاﯼ ﺑﻮد ﺑﺮاﯼ اﻓـﺮاد ﻻﯾـﻪهـﺎﯼ ﭘـﺎﯾﻴﻦ اﺟﺘﻤـﺎع ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﺎورهﺎﯼ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺁﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﮐﻪ اﻓﺮار ﺑـﯽ ﭼﻴـﺰ را از زورﻣﻨـﺪان و ﺗـﻮاﻧﮕﺮان ﺟـﺪا‬ ‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در هﻢ رﯾﺰد‪ ...‬ﮐﺴﺮوﯼ ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﻋﻤﺮ از ﺗـﺄﺛﻴﺮ درسهـﺎ و ﻃـﺮز ﺗﻌﻠـﻴﻢ‬ ‫دروس ﻣﺪارس ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫در ﺁن ﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺆﺳـﺴﺎت درس ﺧﻮاﻧـﺪﻩ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﺮﮐـﺎر و ﻣﻮﺷـﮑﺎف و ﺟــﺪﯼ و‬ ‫دﻗﻴﻖ و‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴـﺮوﯼ از ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺧـﺸﻦ و ﺑـﯽ ﻣـﺪاراﯾﺶ‪ ،‬ﻗـﺎﻃﻊ و ﻣﺘﻌـﺼﺐ و‬ ‫ﯾﮑﺪﻧﺪﻩ ﺑﻮد«‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل هﺎﯼ ﻣﻴﺎن ﮐﻮدﺗﺎﯼ هﺰار و دوﻳﺴﺖ و ﻧﻮد و ﻧﻪ و ﺧﻠﻊ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ‬ ‫ﻧﻔﻴﺴﯽ و ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از ادﺑﺎﯼ ﺁن دوران‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮوﯼ ﮐﻪ ﺗﺎزﻩ ﺑـﻪﺗﻬـﺮان ﺁﻣـﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او درﺑﺎرﻩﯼ اﯾﻦ اﯾﺎم و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ‬ ‫اش ﺑﺎ ﮐﺴﺮوﯼ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﮐﺴﺮوﯼ در ﺁن زﻣﺎن ﻋﻤﺎﻣﻪ اﯼ ﺳﻴﺎﻩ ﺑـﻪﺳـﺮ‬ ‫داﺷــﺖ‪ ،‬ﻟﺒــﺎدﻩ و ﻗﺒــﺎﯼ ﺑﻠﻨــﺪ ﻣــﯽﭘﻮﺷــﻴﺪ و ﻋﺒــﺎﯼ ﺳــﻴﺎهﯽ ﺑــﺮ روﯼ ﺁن‬ ‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎﻣﻪﯼ ﮐﻮﭼﮏ و ﻓﺸﺮدﻩﯼ او ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﻩﯼ ﻃﻼب ﺗﺒﺮﯾـﺰﯼ‬ ‫ﺑــﻮد‪ .‬ﭼﻬــﺮﻩﯼ ﻻﻏــﺮ و اﺳــﺘﺨﻮانهــﺎﯼ ﺑﺮﺟــﺴﺘﻪ ﺳــﻴﻤﺎﯾﯽ رﻧــﺞ ﮐــﺸﻴﺪﻩ و‬ ‫ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ و در ﺿﻤﻦ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺑﻪراﯼ و ﻣُﺼﺮ در ﻋﻘﻴﺪﻩ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ .‬هﻨﻮز‬ ‫ﻋﻴﻨــﮏ ﻣــﯽزد‪ .‬ﻓﺎرﺳــﯽ را ﺑــﺎ ﻟﻬﺠــﻪﯼ ﻣﺨــﺼﻮص ﺁذرﺑﺎﯾﺠــﺎن وﻟــﯽ ﺑــﺴﻴﺎر‬ ‫ﺷﻤﺮدﻩ ﺣﺮف ﻣﯽزد‪ .‬در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﮑﺎﻟﻤﻪاﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﮐـﺮدم‪ ،‬ﺑـﺮ ﻣـﻦ ﺛﺎﺑـﺖ‬ ‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﯽ ﺑﺎﮐﯽ اﺳـﺖ و ﺣﺘـﯽ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧـﺎص ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﺑـﯽ‬ ‫ﭘﺮواﯾﯽ ﺧﺎص ادا ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬از اﯾﻨﮑـﻪ ﺑـﺮ ﺧـﻼف ﻋـﺮف و ﺑـﻪﺧـﻼف ﻋﻘﻴـﺪﻩﯼ‬ ‫دﯾﮕﺮان ﭼﻴﺰﯼ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﺎﮎ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﻌﺮوف درﺑﺎرﻩﯼ وﯼ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﺑﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺳﺮش ﺑﻮﯼ ﻗُﺮﻣﻪ ﺳﺒﺰﯼ ﻣﯽدهـﺪ« ‪ ...‬در زﻧـﺪﮔﯽ ﺧـﺼﻮﺻﯽ‬ ‫ﻧﻴــﺰ ﺑــﻪهﻤــﻴﻦ اﻧــﺪازﻩ ﺗﻨــﺪ ﻣــﯽرﻓــﺖ‪ .‬ﭘــﺲ از ﺳــﺎلهــﺎ دوﺳــﺘﯽ ﻧﺰدﯾــﮏ و‬ ‫ﻣﻌﺎﺷﺮتِ ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً هﻔﺘﻪاﯼ ﯾﮏ روز ﺑﻪدﯾﺪن ﻣﻦ ﻣﯽﺁﻣﺪ و در ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﻣﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬روزﯼ ﮐﺘﺎﺑﯽ از ﻣﻦ ﺑﻪﻋﺎرﯾﺖ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎرهﺎ از هـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ‬ ‫درﺑﺎرﻩ اش درﯾﻎ ﻧﮑـﺮدﻩ ﺑـﻮدم و ﺧـﻮد ﺑﻬﺘـﺮ از هﻤـﻪ ﻣـﯽداﻧـﺴﺖ‪ .‬ﺁن روز ﺁن‬ ‫ﮐﺘﺎب را ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ‪ ...‬دو ﺳﻪ هﻔﺘﻪ ﮔﺬﺷﺖ و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﻪاﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﻣﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪ ‪ ...‬ﮔﻠﻪ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﭼﺮا دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺧﺎﻧﻪﯼ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺁﯾﺪ؟ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاﯼ ﮐﺘﺎب هﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪﺧﺎﻧﻪ ﺗﺎن ﻣﯽﺁﻣﺪم‪ ،‬ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ ﺑﻴﺎﯾﻢ ﭼﻪ‬ ‫ﮐﻨﻢ؟‬ ‫روزﯼ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻣﻼﯼ ﮐﻠﻤﻪاﯼ ﺑﺎ ﯾﮑـﯽ از ﻣـﺸﺘﺮﯾﺎن ﻣﻬـﻢ ﺧـﻮد اﺧـﺘﻼف ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﮐﺮدﻩ ﺑﺎ او ﺑﻪهـﻢ زدﻩ و ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ او را در دادﮔـﺴﺘﺮﯼ ﺧـﺮاب ﮐـﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ از‬ ‫ﺣﻴــﺚ ﺣــﻖ اﻟﻮﮐﺎﻟــﻪ ﻧﻴــﺰ ﺿــﺮر هﻨﮕﻔﺘــﯽ ﺑــﻪﺧــﻮد زدﻩ اﺳــﺖ ‪ ...‬در ﻓﺎرﺳــﯽ‬ ‫ﻧﻮﯾــﺴﯽ ﮐــﺎر را ﺑــﻪﺟــﺎﯾﯽ رﺳــﺎﻧﺪ ﮐــﻪ ﺑــﻪزﺑــﺎﻧﯽ ﻣــﯽﻧﻮﺷــﺖ ﮐــﻪ ﮐــﺴﯽ‬

‫ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻴﺪ و ﺑﻌﺪهﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺮاﯼ زﺑﺎنِ ﻓﺎرﺳﯽ او ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺪهﻨﺪ«‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ و ﺗﺎ ﺣﺪﯼ ﺗﻌﺼﺐ ﮐﺴﺮوﯼ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪزﺑﺎن‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ وﯼ ﺑﻪﻓﺮاﮔﻴـﺮﯼ زﺑـﺎنهـﺎﯼ‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭼﻮن ﭘﻬﻠﻮﯼ و ﻓﺮس ﻗﺪﯾﻢ و ﻋﺮﺑﯽ و ارﻣﻨﯽ ﮐﻬﻦ و ﻧﻮ و اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬ ‫و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﺳﭙﺮاﻧﺘﻮ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﺳـﺎز ﭘـﮋوهﺶهـﺎﯼ ﭘﺮﻣﺎﯾـﻪاﯼ ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان ﺳﺮﺷﻨﺎس اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‬ ‫او در ﮔﺴﺘﺮﻩ زﺑـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﯽ ﮐـﺎﻣﻼً اﺑﺘﮑـﺎرﯼ و ﻣﻨﺤـﺼﺮ اﺳـﺖ و از دﻗـﺖ و‬ ‫هﻮﺷﻴﺎرﯼ او ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻟـﺐ ﺗـﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪهـﺎ در اﯾـﻦ‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻀﻼﯼ ﻧﺎﻣـﺪار ﺁن دوران‪،‬‬ ‫درﺑﺎرﻩﯼ درﺳـﺘﯽ اﻣـﻼﯼ »ﻃﻬـﺮان« ﯾـﺎ »ﺗﻬـﺮان« اﻧﺠـﺎم داد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪﯼ اﯾـﻦ‬ ‫ﺑﺤﺚ در ﺁن زﻣﺎن هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣـﺮوز ﻣـﯽﺑﻴﻨـﻴﻢ ﮐـﻪ رأﯼ ﮐـﺴﺮوﯼ در ﻣـﻮرد‬ ‫اﻣﻼﯼ ﺗﻬﺮان ﺑﻪﮐﺮﺳـﯽ ﻧﺸـﺴﺖ‪ .‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ او در ﺁن زﻣـﺎن ﯾﮑـﯽ از ﻣﻌـﺪود‬ ‫ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺎﻧﻮن ﺗﺤﻮل زﺑﺎن و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻠﻔﻆ واژهﺎ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرهﺎﯼ ﺗﺤﻘﻴﻘﯽ ﻣﻬﻢ و ﺑﺎارزش ﮐﺴﺮوﯼ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻬﺮت وﯼ ﻧﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬــﺎ در اﯾــﺮان‪ ،‬ﺑﻠﮑــﻪ در ﻣﺠــﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤــﯽ ﺟﻬــﺎن ﮔــﺸﺖ‪ ،‬رﺳــﺎﻟﻪﯼ ﯾﻨﺠــﺎﻩ و‬ ‫ﺷﺶ ﺻـﻔﺤﻪاﯼ » ﺁذرﯼ ﯾـﺎ زﺑـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠـﺎن« اﺳـﺖ ﮐـﻪ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺣﻴــﺎت او ﺑــﻪزﺑــﺎن اﻧﮕﻠﻴــﺴﯽ ﻧﻴــﺰ ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﺷــﺪ و زﻣﻴﻨــﻪﯼ ﭘــﺬﯾﺮش او را در‬ ‫»اﻧﺠﻤﻦ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺁﺳﻴﺎﯾﯽ ﻟﻨـﺪن« و »ﻓﺮهﻨﮕـﺴﺘﺎن ﺁﻣﺮﯾﮑـﺎ« ﻓـﺮاهﻢ ﺁورد‪.‬‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ درﺑﺎرﻩ اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪاﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺎلهـﺎ در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮐﺸﺎﮐﺶهﺎ درﺑﺎرﻩﯼ ﻧﮋاد ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن رﻓﺘﯽ؛ زﯾﺮا‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن را ﺗﺮﮎ ﺷﻤﺎردﻩ ﺗﺮﮐﯽ ﺑﻮدن زﺑﺎن ﺁﻧﺠﺎ را دﻟﻴﻞ ﺁوردﻧﺪﯼ‪.‬‬ ‫از اﯾﻦ ﺳﻮ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪﺧﺸﻢ ﺁﻣﺪﻩ ﺗﻨﺪﯼهـﺎ ﮐﺮدﻧـﺪﯼ و ﺳـﺨﻨﺎنِ‬ ‫ﺑﯽ ﺳﺮ و ﺑﻦ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪﯼ ‪ ...‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﺁن ﮐﺸﺎﮐﺶ را ﺑﻪﭘﺎﯾﺎن رﺳـﺎﻧﻢ‪،‬‬ ‫در ﺁن ﺑﺎرﻩ ﺑﻪﺟﺴﺘﺠﻮهﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻢ و زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن را ﭘﻴـﺪا ﮐـﺮدﻩ‬ ‫ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪهﺎﯾﺶ ﻧﺸﺎن دادم ‪ ...‬ﺷﺮﻗـﺸﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﮐـﻪ ﺁذرﯼ را ﺗﺮﮐـﯽ داﻧـﺴﺘﻪ‬ ‫اﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪﻟﻐﺰش اﻓﺘﺎدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن اﻣﺮوزﯼ ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺗﺮﮐـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﺟﺰ اﯾﻦ هﻴﭻ دﻟﻴﻞ دﯾﮕﺮﯼ ﻧﺒﻮدﻩ و ﻧﻴﺴﺖ )اﮔﺮ ﺑﻮدﻩ و هﺴﺖ ﻧﺸﺎن دهﻨـﺪ(‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﻪﺣﺎل اﻣﺮوزﯼ ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻧﮕﺎهﯽ ﻧﮑﺮدﻩ از ﺗﺎرﯾﺦ و داﻧﺶ ﺑﻪﺟﺴﺘﺠﻮ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﯾﻦ را روﺷﻦ ﮔﺮداﻧﻴﺪم ﮐﻪ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﻪ در ﮐﺘـﺎبهـﺎ‬ ‫ﺁذرﯼ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷـﺪﻩ‪ ،‬ﺷـﺎﺧﻪ اﯼ از ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑـﻮدﻩ و در اﯾـﻦ ﺑـﺎرﻩ دﻟﻴـﻞ هـﺎﯼ‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪدﺳـﺖ ﺁوردﻩ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧـﻪهـﺎﯾﯽ ﻧﻴـﺰ از هﻤـﺎن زﺑـﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ و ﻧﺜـﺮ‪،‬‬ ‫ﺑﻪدﺳﺖ ﺁوردﻩ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﭽﻪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻩ ام‪ .‬از روﯼ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞهـﺎ ﺑـﻮدﻩ ﮐـﻪ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪهـﺎﯼ ﻣـﺮا ﺑـﯽ ﭼـﻮن و ﭼـﺮا داﻧـﺴﺘﻪ و هﻤﮕـﯽ‬ ‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ«‪.‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدات ﮔﺰﻧﺪﻩ و ﺗﻨﺪ ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﻪﺷﺎﻋﺮان ﻧﺎﻣﺪارﯼ ﭼﻮن ﺣـﺎﻓﻆ و ﺳـﻌﺪﯼ و‬ ‫ﺧﻴــﺎم و ﺣﻤــﻼت ﺷــﺪﯾﺪ او ﺑــﻪﺷــﻌﺮ و ﺷــﺎﻋﺮﯼ ﮐــﻪ هﻤﺰﻣــﺎن ﺑــﺎ اﻧﺘــﺸﺎر‬

‫»ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪﯼ ﭘﻴﻤﺎن« ﺁﻋﺎز و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﻴﺎت او اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪاﻣﺮوز زﺑـﺎﻧﺰد‬ ‫ﺧﺎص و ﻋـﺎم اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺁﻧﭽـﻪ ﮐﻤﺘـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪﻩ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﻴﻔﺘﮕﯽ او‬ ‫ﺑﻪاﺷﻌﺎر ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮد؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ادﺑﻴـﺎت ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﻪ‬ ‫و ﻣﺤﻠــﯽ ﻧﻘــﺎط ﻣﺨﺘﻠــﻒ اﯾــﺮان را ﮔــﺮدﺁورﯼ ﮐــﺮد و ﺑــﺮاﯼ اﻧﺘــﺸﺎر در ﻣﺠﻠــﻪ‬ ‫»اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ« در اﺧﺘﻴﺎر ﺣﺴﻴﻦ ﮐﺎﻇﻢ زادﻩ اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او اﺣﺴﺎﺳﺎت‬ ‫ﺧــﻮد را ﻧــﺴﺒﺖ ﺑــﻪاﯾــﻦ ﻧــﻮع ادﺑﻴــﺎت ﮐــﻪ ﺁﻧﻬــﺎ را »اﻧﺪوﺧﺘــﻪهــﺎﯼ ﮔﺮاﻧﺒﻬــﺎ«‬ ‫ﻣــﯽﺧﻮاﻧــﺪ و ﺑــﯽ اﻋﺘﻨــﺎﯾﯽ ﺑــﻪﺁﻧﻬــﺎ را ﺧــﺴﺎرت ﺑﺰرﮔــﯽ ﺑــﻪادﺑﻴــﺎت اﯾــﺮان‬ ‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧـﻮد ﯾـﺎد ﻧـﺪارم ﮐـﻪ از‬ ‫اﺳﺘﻤﺎع ﻏﺰل ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺮدﯾـﺪﻩ و از ﺣـﺎل ﻃﺒﻴﻌـﯽ ﺧـﺎرج ﺷـﺪﻩ‬ ‫ﺑﺎﺷــﻢ‪ .‬ﻟــﻴﮑﻦ ﺧــﻮب ﯾــﺎد دارم ﮐــﻪ اﺷــﻌﺎر ﺗﺮﮐــﯽ‪ ،‬ﮐــﻪ در وﯾﺮاﻧــﯽ اروﻣﻴــﻪ و‬ ‫درﺑــﺪرﯼ ﻣــﺮدم ﺑــﺪﺑﺨﺖ ﺁﻧﺠــﺎ ﮔﻔﺘــﻪ و ﮔــﺪاهﺎﯼ ﺗﺒﺮﯾــﺰ ﺁﻧﻬــﺎ را دم ﺧﺎﻧــﻪهــﺎ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﭼﻨﺪﺑﺎر ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪﮔﺮﯾﺴﺘﻦ و اﺷﮏ رﯾﺨـﺘﻦ ﮐـﺮدﻩ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎز‬ ‫ﺧﻮب ﯾﺎد دارم‪ ،‬روزﯼ ﮐﻪ در ﺳﺎرﯼ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﭘـﺴﺮﯼ ﮐـﻪ در ﺑـﺎغ‬ ‫ﻣﺠــﺎور ﻋﻠــﻒ ﻣ ـﯽﭼﻴــﺪ‪ ،‬ﺑــﺎ ﺻــﺪاﯼ ﺑﻠﻨــﺪ‪ ،‬اﺷــﻌﺎر ﻋﺎﺷــﻘﺎﻧﻪاﯼ را ﺑــﻪزﺑــﺎن‬ ‫ﻣﺎزﻧــﺪراﻧﯽ ﻣــﯽﺧﻮاﻧــﺪ‪ .‬ﻣــﻀﺎﻣﻴﻦ ﺁن اﺷــﻌﺎر ﻣــﺮا ﭼﻨــﺎن ﺑــﻪهﻴﺠــﺎن ﺁورد ﮐــﻪ‬ ‫ﺧﻮددارﯼ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ و ﻧﺎﭼﺎر از ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻴـﺮون ﺷـﺪم و دﯾﻮاﻧـﻪ وار در ﺑﺎﻏﭽـﻪ‬ ‫ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﺮدم«‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﻌﺼﺐ و ﺗﻨـﺪ ﺧـﻮﯾﯽ ﮐـﺴﺮوﯼ و اﯾـﺮاد و اﻧﺘﻘﺎدهـﺎﯼ ﺗﻨـﺪ و ﺑـﯽ روﯾـﻪ او‬ ‫ﺑﻪﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻋﺘﻘﺎدات دﯾﮕﺮان و ﻧﻴﺰ ﺿـﺪﯾﺖ و ﺧـﺼﻮﻣﺖ او ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ و ادﺑﻴـﺎت‪،‬‬ ‫ﮐﺎر اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﭘﮋوهﺸﮕﺮ ﺑﻪهﻤﺘﺎ را ﺑﻪاﻓﺮاﻃﯽ ﮔـﺮﯼ‬ ‫و ﮔﻤﺮاهﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در راﻩ ﭘﻴﮑﺎر ﺑﺎ ﺁﻧﭽﻪ او زﺷﺖ و ﻧﺎﭘـﺎﮎ و ﺿـﺪ‬ ‫اﺧﻼق ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪزﺷﺖ ﺗﺮﯾﻦ و ﻧﺎﭘـﺎﮎ ﺗـﺮﯾﻦ و ﺿـﺪ‬ ‫اﺧﻼق ﺗﺮﯾﻦ رﻓﺘﺎرﯼ ﺳﻮق دادﻩ ﺷﺪ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻓﺮهﻴﺨﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳـﺮ‬ ‫زﻧﺪ‪ .‬او و ﭘﻴﺮواﻧﺶ هﻤﻪ ﺳﺎل‪ ،‬روز اول دﯼ ﻣﺎﻩ‪ ،‬ﺟﺸﻦ ﮐﺘﺎب ﺳـﻮزان ﺑـﺮ ﭘـﺎ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺘﺎب هﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺗﺼﻮر ﺁﻧﺎن زﯾﺎﻧﻤﻨـﺪ و ﻧﺎﺳـﻮدﻣﻨﺪ و ﻣﺎﯾـﻪ ﺑـﺪﺁﻣﻮزﯼ‬ ‫ﺑﻮد در ﺁﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻟﮑـﻪﯼ ﻧﻨـﮓ را ﺑـﺎ هـﻴﭻ ﺗـﻮﺟﻴﻬﯽ ﻧﻤـﯽﺗـﻮان از‬ ‫زﻧـــﺪﮔﯽ او ﭘـــﺎﮎ ﮐـــﺮد‪ .‬در روزﻧﺎﻣـــﻪﯼ ﭘـــﺮﭼﻢ ﻧﻮﺷـــﺖ‪» :‬ﺁرﯼ‪ ،‬ﻣـــﺎ ﮐﺘـــﺎب‬ ‫ﻣﯽﺳﻮزاﻧﻴﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺪام ﮐﺘﺎب؟ ﺁن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﯾـﮏ ﺷـﺎﻋﺮﮎ ﺑـﯽ ارﺟـﯽ ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﺪا ﺑﯽ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺁن ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺟـﻮان ﺑـﺪﻧﺎﻣﯽ ﺑـﻪﺁﻓـﺮﯾﻨﺶ‬ ‫ﺧﺮدﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺁن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮﮎ ﯾﺎوﻩ ﮔﻮﯼ ﻣﻔﺖ ﺧﻮارﯼ دﺳـﺘﮕﺎﻩ‬ ‫ﺑﻪاﯾﻦ ﺑﺰرﮔﯽ و ﺁراﺳﺘﮕﯽ را ﻧﻤﯽﭘـﺴﻨﺪد‪ .‬ﺁن ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﻣـﺮد ﻧﺎﭘـﺎﮐﯽ‬ ‫ﺑﻪدﯾﮕﺮان درس ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﻣﯽدهﺪ‪.«...‬‬ ‫ﺁرﯼ‪ ،‬ﮐﺴﺮوﯼ هﻮادار اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و دﻓﻊ ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬ ‫در ﺧــﺪاﺷﻨﺎﺳــﯽ و ﻣــﺮدمدوﺳــﺘﯽ و ﻣــﻴﻬﻦﺧــﻮاهﯽ و ﻋــﺪاﻟﺖﮔــﺴﺘﺮﯼ او‬ ‫ﺑﻪهﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ درﯾﻎ ﮐـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ دﮔﺮاﻧﺪﯾـﺸﺎن‬ ‫ﺷﮑﻴﺒﺎﯾﯽ و ﻣﺪارا و ﺑﺮدﺑﺎرﯼ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ و ﺑﻪرﻏﻢ رﻗﺖِ دل‪ ،‬ﭼﻨـﺎن در ﺑﻨـﺪ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﻨـﺪ و ﺗـﻨﺶزاﯼ ﺧـﻮد ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺷـﻴﻮﻩﯼ ﺑﻴـﺎن و‬ ‫ﻧﺤــﻮﻩﯼ ﺑﺮﺧــﻮردش‪ ،‬ﺑــﻪﺷــﻤﺎر دﺷــﻤﻨﺎن ﺧــﻮد ﻣــﯽاﻓــﺰود‪ ،‬ﮐــﻪ دوﺳــﺘﺎن و‬

‫ﻧﺰدﯾﮑــﺎﻧﺶ را ﻧﻴــﺰ ﻣــﯽﺁزرد و از ﺧــﻮد ﻣــﯽراﻧــﺪ‪ .‬ﺑــﺎزﯼ ﺳﺮﻧﻮﺷــﺖ ﺑــﻴﻦ ﮐــﻪ‬ ‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﻪاﯼ از ﺗﻌـﺼﺐ ﻣـﺬهﺒﯽ و اﺳـﺘﺒﺪاد رأﯼ‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﯽ در ﺳﺎل ‪ 1334‬ﺧﻮرﺷﻴﺪﯼ‪ ،‬دﻩ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻗﺘـﻞ دﻟﺨـﺮاش‬ ‫ﮐــﺴﺮوﯼ‪ ،‬ﺳــﺮاﻧﺠﺎمِ دردﻧــﺎﮎ او را ﺑــﺎ ﺳــﺨﻨﺎﻧﯽ ﺳــﻨﺠﻴﺪﻩ ﮐــﻪ ﺳــﺰاوار‬ ‫ﺷﺨــﺼﻴﺖ ﮐــﺴﺮوﯼ اﺳــﺖ ﺑــﺎزﮔﻮ ﻣــﯽﮐﻨــﺪ‪ .‬اﯾــﻦ ﺳــﺨﻨﺎن ﺷــﺎﯾﺪ ﺑــﻪﻣــﺬاق‬ ‫ﺷــﻬﻴﺪﭘﺮﺳــﺘﺎن و ﺁﻧــﺎﻧﯽ ﮐــﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧــﺎن ﻣــﺮدﻩ را ﺑــﻴﺶ از ﻓﺮهﻴﺨﺘﮕــﺎن زﻧــﺪﻩ‬ ‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮش ﻧﻴﺎﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﺘـﯽ در ﺁن ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗـﺎ اﻣـﺮوز‬ ‫اﻋﺘﺒــﺎر دارد‪ .‬او ﮐــﻪ ﮐــﺴﺮوﯼ را از ﻧﺰدﯾــﮏ ﻣــﯽﺷــﻨﺎﺧﺖ و ﺑــﺎ او ﻣــﺮاودت و‬ ‫ﻣﻌﺎﺷــﺮت داﺷــﺖ و ﺑــﺎ ﺧﻠــﻖ و ﺧــﻮﯼ او ﺁﺷــﻨﺎ ﺑــﻮد‪ ،‬ﻣــﯽﻧﻮﯾــﺴﺪ‪» :‬از‬ ‫داﻧــﺸﮑﺪﻩﯼ ادﺑﻴــﺎت ﺑﻴــﺮون ﻣــﯽﺁﻣــﺪم ﮐــﻪ ﺧﺒــﺮ ﮐــﺸﺘﻪ ﺷــﺪن وﯼ را در‬ ‫دادﮔﺴﺘﺮﯼ ﺑﻪﻣﻦ دادﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻤﻢ ﺗﻴﺮﻩ ﺷﺪ‪ .‬واﻗﻌﻪاﯼ ﻧﺎﮔﻮارﺗﺮ از‬ ‫اﯾﻦ ﺑﻪﯾﺎد ﻧﺪارم‪ .‬ﻣﺮدﯼ را در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺟـﺎﻧﯽ و ﺁدم ﮐـﺶ ﺑﺎﯾـﺪ‬ ‫در ﺁن اﻣﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﭘﺎﯼ ﻣﻴﺰ ﺑﺎزﭘﺮس ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ هﻤﺮاﻩ وﯼ ﺁﻣﺪﻩ‬ ‫ﺑﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﺷﺖ ﺗﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎرﯼ در ﺟﻬﺎن ﻣﻤﮑـﻦ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺁن هـﻢ ﭼـﻪ‬ ‫ﻣﺮدﯼ‪ ،‬ﻣﺮد داﻧﺸﻤﻨﺪﯼ ﺑﻪﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤـﻪ! اﮔـﺮ ﺧﻄـﺎﯾﯽ ﻣـﯽﮐـﺮد و‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ او ﮐﺸﺘﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﮐﺎرﯼ را ﮐﻪ ﺑﺎ او ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﺷـﺖ‬ ‫ﺗﺮ از ﮐﺎرﯼ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﺮاط و ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﻼج و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮐﻪ در راﻩ ﻋﻘﻴﺪﻩ‬ ‫ﺷﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﺁن زﻣﺎنهﺎ دﯾﮕﺮ ﺑﻪﻗﺎﻧﻮن و دادﮔـﺴﺘﺮﯼ‪،‬‬ ‫ﺁن هﻤــــــــﻪ ﮐــــــــﻪ اﻣــــــــﺮوز ﻣــــــــﯽﻧﺎزﻧــــــــﺪ‪ ،‬ﻧﻤــــــــﯽﻧﺎزﯾﺪﻧــــــــﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮد را ﺑـﺪﯾﻦ ﺳﺮﮐـﺸﯽ هـﺎ ﺁﻟـﻮدﻩ ﻧﮑـﺮدﻩ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤـﺎً ﯾﮑـﯽ از‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎً‪ ،‬ﺗﺎ اﻣـﺮوز زﻧـﺪﻩ ﻣﺎﻧـﺪﻩ ﺑـﻮد و‬ ‫ﻋﻮام او را از ﭘﺎﯼ درﻧﻴﺎوردﻩ و ﺟﺮﺋﺖ ﻧﮑـﺮدﻩ ﺑﻮدﻧـﺪ درﺧـﺖ ﺗﻨـﺎور داﻧـﺶ او را‬ ‫ﺑــﻪﺑــﺎدﯼ رﯾــﺸﻪ ﮐــﻦ ﮐﻨﻨــﺪ‪ .‬از هﻤــﻪ ﮔﺬﺷــﺘﻪ‪ ،‬ﺁن هﻤــﻪ وﻗﺘــﯽ ﮐــﻪ ﺻــﺮف‬ ‫ﮐﺎرهﺎﯾﯽ در ﺣﺎﺷﻴﻪﯼ ﻋﻠﻢ ﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ در هﻤﺎن راهﯽ ﮐﻪ در روز ﻧﺨـﺴﺖ ﺑـﺎ‬ ‫ﺁن هﻤﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﯼ ﻓﺮاوان در ﺁن ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺻﺮف ﮐـﺮدﻩ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺮوز‪،‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪﻧﺎم او در ﺟﻬﺎن ﻣﺎﻧـﺪﻩ ﺑـﻮد و ﮐـﻮهﯽ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ هﻴﭻ ﺑﺎدﯼ ﺁن را ﻧﻤﯽﻟﺮزاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻨــﮏ ﺁن ﻣــﺮد ﻧﻴــﺴﺖ‪ .‬اﻣــﺎ ﮐﺎرهــﺎﯼ او در ﻣﻴــﺎن ﻣــﺎ هــﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺮاﺑــﺮ‬ ‫ﻟﻐــﺰشهــﺎﯾﯽ ﮐــﻪ داﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺁﺛــﺎر ﺟــﺎوداﻧﯽ از او ﻣﺎﻧــﺪﻩ‪ .‬ﻟﻐــﺰشهــﺎ و‬ ‫ﺧﻄﺎهﺎﯼ او را ﺑﻪﮐﺎرهﺎﯼ ﺳﻮدﻣﻨﺪش ﻣﯽﺑﺨﺸﻴﻢ‪ .‬او را ﺑﺰرگ ﻣﯽداﻧﻴﻢ‪ .‬از‬ ‫ﺧﺮدﻩ ﻧﮕﺮﯼهﺎﯼ او ﭼﺸﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﻴﻢ و‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﺎهﯽ زﯾﺎدﻩ روﯼ و ﺳﺮﮐﺸﯽ‬ ‫و اﻓﺮاط وﯼ ﻣﺎ را ﻣﺘﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺶ و ﺑﻴـﻨﺶ و ﭘـﺸﺘﮑﺎر و‬ ‫ﺟﻬﺪﯼ ﮐﻪ در راﻩ ﻋﻠﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﺁورﯾﻢ«‪.‬‬

‫ﭘﺎﻧﻮﺷ‬

‫ﺖه‬

‫ﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ .‬هﻮﺷﻨﮓ اﺗﺤﺎد‪ .‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪،‬‬ ‫ﺗﻬــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮان ‪1380.‬‬

‫‪ -2‬ﻧﻘــﻞ ﻗــﻮلهــﺎﯼ اﯾــﻦ ﮔﻔﺘــﺎر ‪ -‬ﺑــﻪاﺳــﺘﺜﻨﺎﯼ ﻣــﻮاردﯼ ﮐــﻪ ﻣﺄﺧــﺬ ﺁﻧﻬــﺎ در‬ ‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻪهﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ -‬ﺗﻤﺎﻣﺎً از ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم ﮐﺘﺎب »ﭘﮋوهـﺸﮕﺮان‬ ‫ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان« ﮐــﻪ ﺑــﻪزﻧــﺪﮔﯽ و ﺁﺛــﺎر اﺣﻤــﺪ ﮐــﺴﺮوﯼ و ﺳــﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴــﺴﯽ‬ ‫اﺧﺘـــــــــــــــﺼﺎص دارد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘـــــــــــــــﻪ ﺷـــــــــــــــﺪﻩ اﺳـــــــــــــــﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬در راﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻣﺮدادﻣﺎﻩ ‪ .1340‬ص‬ ‫‪9.‬‬ ‫‪ -4‬اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﯾﺮان‪ .‬ﻓﺮﯾﺪون ﺁدﻣﻴﺖ‪ .‬ﭼـﺎپ ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﺗﻬـﺮان ‪ .1354‬ص ‪442.‬‬ ‫‪ -5‬هﻤﺎﻧﺠــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎ‪ .‬ﺻــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺺ ‪6.‬‬ ‫‪ -6‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﯾﺮان‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ‪ .‬ﭼـﺎپ ﯾـﺎزدهﻢ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان ‪ .1354‬ص‬ ‫‪4.‬‬ ‫‪ -7‬در راﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻣﺮدادﻣﺎﻩ ‪ .1340‬ص‬ ‫‪ 10‬ﺗـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎ ‪12.‬‬ ‫‪ -8‬هﻤﺎﻧﺠﺎ‪ .‬ﺻﺺ ‪12‬‬