φρανσουα νταγκομιε -οι μεγαλοι φιλοσοφοι-σελ

oι μεy&λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφlατoυq ξ δoιiμε τιbραμια πλευρdτηζ στωικηζ φιλoσoφιαζμε ιδιiζoυoα μ!1ρι oliμρα oημααtα,Ενιbo ΙΠιiτωναc λι o Αριoτoτdληqαo1oλo0νταν πoλιτικιi με και ζηηματα πρ6τειναν μovτdλαγια την oρθ{ διoiκησQττ|c π6ληq, για τoυξ Στωικo$g, αντiΘετα, αληΘιν{ πατρtδα εiναι oλ6κληρoqo κ6σμoζ, μακριd απo αυμφθρoντα, δια. μd1εqκαι ειδικ6qδιευΘετjoειg. oι dνΘρωπoιεiναι 6λoι αδdλφια και κdτoικoι, πoλιτεζ τoυ K6oμoυ.tτoι, δεν υπdρχειτoμηανdμεoαoτo εγιb,τoυqdλλoυq, τη φυαη και τoν Θε6.Mπoρoιiμε να βρoιiμεμια κoινη γενεοι. oυργ6 αρ1ημ€αα αε 6λα τα πρdγματα,τη Θε.iκη φωτιd, πoυ oαν γλ$τrηg 61ειoμιλ6ψειrjδητoν κ6oμo. M6oα αε μια τ€ τ oια πρooτπικ{ δεv Θα dπρεπε να ανηoυ1oιiμε για τoυq qΘρotg μαξ η για τoυζ ξθνoυζ πoυ δεi;gvoυννα διααπoι}ντην κoινoτητα να ξ γiνoνται τρo1oπθδηαroν κooμoπoλιτιoμ6.Στην πραγματικ6ητα εiμααrε αυνδεδεμ6νoι μαζi τoυg.Kαι εκεiνoι και εμε[gd1oυμεμια κoινη καταγωμi. Kιiνoυν τo κακ6 απ6 λdΘog.Αμαρτdνoυνεπειδ{ d1oυνκυριευΘεi απ6 πdΘn αντiΘεταπρoqτηντdξητηqφtoηc.o εγκληματiαg μoιdζει με τυφλ6και γι, αυτ6δεν πρ6πεινα εκτελεiται.

uo.ο"k,oυντoνδρ6μoγιατoναλτρoυιαμ6:

'1j,o νoιdζoνται για τα μικρd τoυg' H φrioη πρodγει την πρoσεγγιση των oμo[ων.!ται, o ooφ6q δεν πρ6πει να διατιiζει να κd'νει oικoγ6νεια, να παiρνει μ6ρo9 οτην κoινωνικli ζωιi. Θα παiξει τoν ouoλoγ,ι ρ6λo ,.ou oτo Θdατρoτoυ κ6oμoυ. Ωoτ6oq o Στωικ6g -o, φιλ6αoφο9 δε Θεωρε[πωg πρdπεινα αλλdξει την π6λη, πoλ$ περιo. o6τερo να επιβdλει 6να πoλ[τευμα, oε αντiΘεoη με τoυq πρoηγo$μενoυq, με τoν Πλd,τωνα και τoν Αριατoτ6λη, 84

oι αρ1αioι θδει1ναν oαφιilg τιq πρoτιμ{σειζ τoυζ για τη βα-

{ την αριατoκρατiαωq μoρφ69διακυβδρνηoηq. τα Θθματαδεν αγγiζoυν τoν ooφ6. AντιΘ€τωζ, καλλιεργεi η φιλiα, ην αγdπη.Ωoτ6σo,ενα τθκiνημα δεν αo1oλεiται με τα oυναιoΘηματα,αλλα τη βoιiληη. o MαρκoqAυρηλιog,μιλιbνταq για τη ζωη, τoνiζει τη oημαolατηc ευoπλα1ν[αqκαι υπoγPαμμιζειτην αναγκη να αντικατααrf1oειαυτη την τη oκληρ6τητα,η oπoiααπoτελo$oε ανoικτηρμoσιiνη, αντικε[μενoεγκωμιαoτικιilν o1oλ[ωνωζ αυτη την επo. χη. Eπαινει τη (σrρoφf1οτoν εαυτ6, πoυ καλλιεργε[τo θδαφogγια τo ατo1αoμ6.Kαι αν ακ6μη o σoφoξπρεπει, να εξoριατε[,αυτ6 δεν πρδπει να τoν ενo1λ{oει, γιατ[ δεν πρ6κειται παριi για αλλαγ{ τδπoυ. Πατρiδα τoυ ooφo$ε[ναιη oικoυμθνη. Απ6 τη oτωικ{ φιλooοφiαoυγκρατotμεκυριωξ αυτ6 πoυ την oδτiγηoενα πρoαγdγειθνα δ1καιoκ0ιν6 για 6λoυ9-τo jus commune gentiιlm- πoυ εν πoλλoiq εξμ αιbνεταιμε τo φυoικδδiκαιo, τo oπolo ε[ναιπαγκ6oμιo oι ανθριbπινoιν6μoιπoυ ταιρι. και ακbνιo.AντιΘθτωq, dζoυνoτην π6λη,εiναι oυμβατικotκαι καμιdφoρ&τυεν6 με χαιoι.Σηριζoνται oε μια διdΘεoηδιευΘdτησηξ, τo φυoικ6ν6μo κυριαφ1εt η λoγκιi, Συμπεραοματικd,,Θα λθγαμεπωg η πλατωνικτiπoλι τεια στηριζεται στη διαiρεη' ενιb o ατωικιαμoq oτην ιo6τητα.oι ηΘικοiπρoβληματιoμoiαπoκτoυνμεγαλ$τερη αξια απ6 σκ6ψειξευΘ6ωζπoλιτικ6ζ.

Aν 6αα λθνεoι φιλ6σoφoιγια τη Φryγθνειατων ανΘριbπωνμετoν Θε6ε1ναιoωαrd',τι μ6νειoτoνιiνΘρω.

oι μεy&λoι φιλ6ooφoικαι η φιλoooφ!ατoυc πo παρα να επαναλdβει τα λoγια τoυ Σωκριiτη δταν τoν ριbτηααv απ6 πoια πδλη κατιiγεται. l., jλ.u, πoτ6 πωq εiναι απ6 την ΑΘηνα li την K6ρινθo, αλλa πωg εiναι πoλ[τηgτoυ κ6αμoυ. Ι(αι πραγματικα, πoιoζ o λ6γo9 να πειq dτι εiααι απ6 την ΑΘηνα και 61ι απo αυτli τη μικρli γωνιdτηqπ6ληq6πoυ βρdΘηκετo αΦμα ooυ τη μdρα τηq γdννηoηgooυ; Δεν εiναι oαφdq6τι ο 1αρακτηριoμ6qΑθηναioq Koρiνθιog δεi1νει 6να η τoπo πoλf μεγαλliτερo πoυ περιλαμβιiνει oμ μ6νo αυτli τη γωνιιi αλλιi ακ6μη oλ6κληρo τo α,ι.. oo, *o. γενικd 6λo τoν τdπo 6πoυ γενν{θηκαν oι πρ6γoνoi αoυ μd1ρι εαdνq Αυτ6ζ, λoιπ6ι πoυ oυνειδητoπoιεi πιbqκυβερνd,ταιo κ6oμog, πoυ γνωρiζει τη μεγαλι1τερη,τη oημαντικ6τερη,την πλατυτερηoικoγdνεια, πoυ εiναι τo ,πoυ ξ6ρει πωqo Θεδq6απειρετo απ6ρμα τoυ d1ι μ6vo μcoα στov πατ€ρα μoυ και τoυg πρoγdνoυq αλλd βoυ, μdoα oε κdΘετι πoυ γενv{Θηκεκαι μεγιiλωαε π.i,, o.η γη και ειδικd oτα dλλoγα 6ντα, γιατi, 61o,τoq o1εη με τoν θε6 μ6αωτoυ λ6γoq εiναι τα μ6να πλd,oματατηc φυσηζ πoυ συμμετ61oυν oε μια κoινri ζωι| με αυτ6γ γιατi €ναg τtτoιog dνΘρωπoq να μην πει: κατ\oμαι απo τoν κ6σμo,ειμαι γιoq τoυ Θεo$; EΠΙκTΙlToΣ,Ι, Ιx Eπικotρειoι Oι Eπικo$ρειoι εiναι γνιoατoi και με τo 6νoμα uφιλ6. σoφoι τoυ Kηπoυ,, και αυτ6 γιατi πραγματικd oυγκεντρΦνoνταν ατιg oκι,dg ενδq δπερo1oυ ,oπωC κηπoυ,

oι αρ1γαloι oι Στωικoι,στoυξoπoιoυξηταναφιερωμθνη η πρoεν6τητα, ασχoλo$νται πρωτιστα)ζ με τη λo-

δπειταμε τη φυoικηκαι τ.λoζ με την ηΘικη. λoγικη, o πρΦτoξ στ6χoξτων πρoβληματισμ6ν oνoμαζεται <κανoνικτ]>,γιατι εκτιθεται σε 6να πoυ oνoμdζεται καya,v. Kαν6ναg εiναι o 1dρα. αυτ6ξ πoυ επιτρθπει στoν αρχιτθκτoνα να χτιζει

και στ6ρεα.H λoγικt'1χρησιμoπoιειταιγια να τα (ruστliματακαι τη διαλεκτικη πoυ ει-

νεφελδδη' Δημιoυργεi μια μεΘoδoλoγια πoυ μαζ τα κριτηρια με βdση τα oπoια απoκαλι1,ιτεται

αληΘdc.o Eπiκoυρoq βαoiζεται στην παρ&σταση, πρoληψειζκαι τιζ συγκινησειζ(την ηδoνi1και τoν π6νo)'Tα τρiααυτdδεi1νoυντην κυριαρ1iατηs αιoΘη-

αντiλnΨn{. ηριακτis

ι. E[ναι αληΘεια 6τι μπoρoυμενα δεχτoιiμεπωζ υπdρχoυνκαπoιεζ εγγενειζγνωσειζ,η σημασιατoυζ 6μιoqπεριoρiζεταισην εξηγηη li τη διει)ρυνη αυτoi, πoυ 6χoυμεμdΘειαπ6 την παρατηρηση:με αυτδ τoν τρ6πoβεβαιων6μασrεγια την tπαρξη τoυ κενo$,χωρigτo oπoio δεν Θακαταλαβαιναμεπωqη κiνηoη εiναι δυνατli και πωgη κ[νηαηυπ&ρ1ειαναμφιβoλα. 2. o Eπικoυροζυπooτηρlζειμε παρρησια6τι oι αι. oΘt'1oειq μαg δεν μπoρει να κ&νoυνλdθog,δπωg oτην περirrrωη πoυ θνα oτρoγγυλ6 αντικε[μενo μαζ φαινεται, καΘιbξτo κoιτdμεαπ6 μακριd,ωζ τετραγωνo. ,oμωq πoυ η εικ6νααυτηqτηcστεφdνηc(oι <απoρρo6q, βγαiνoυναπ6 εκεl και εισερχoνταισε μαζ) 6χειμ6νoτιζ εξαιτiαqτηg μεταφoρdgαωμα&κρεgoτρoγγυλεμ6νεg τδiων διd μθooυτoυ αtρα. Δεν πρ6κειταιγια gναλα-

oι αρ11αioι

oι μεy&λoιφιλ6ooφoι και η φιλoooφ[α τoυg Θoqτων αιoθι]oεωναλλ6 για κdτι πoυ oφεiλεταιoτην απδσταη απ6 τo αντικεiμενo. Mια dλλη περι7ττωση αφoρα τo μ6λι.Τb μ6λι τo γευ6μααrε και ειναι γλυκ(i, 6μωqκd'πoιoιαoΘενεlgμπoρεiνατo αιoΘανΘoυν ωgπι κρδ.Eιναι tραγε πρoβληματιη η αιωηση αυτ6ν των ασΘεν6ν;Σ$μφωναμε τoν Eπiκoυρo,τα αιαθητηρια oργανατoυ αoΘενo$qd1oυναλλoιωΘεi.Δεν πρdπεινα απoκλεiooυμεην περiπτωoηκατd την oπolα dτoμα <πικρoυ>μπoρεi να περνoιiν μ€oα τoυ, ενιb δεν μπooε υγιliυπoκε[μνα,Kαταλαβαtνoυρo$ννα ειo6λΘoυν μ, λoιπ6ν,ην αμφιημiα. ,oμ 3. μ6νoπρdπεινα απoδεχτo$μετην {,παρξητων πρoλtlψεων'α}tΙιt'oφε1λoυμ να κατανoηooυμεκαι τη μεγιiλη ημαoiα τoυq:πρ6κειται για την ανdμνηση dαων d1oυνυπoπ6oειoτην αντlληψη μαqκαι μπoροt}ν να μαqφανoι}ν1ριiαιμα. Koιτιiζoνταq θναζ6o πoυ βριoκεται μακριd αναγν<υρiζω6τι πρ6κειται για &λoγo. Δεν Θα μπoρo$oανα τo κατoνoμdoωαν δεν τo γνιbρι ζα tjδη.To παρελΘ6νεiναι διαφωτιoτικδ. 4. H ηδoν{ και o π6νog μdgαπoδεικνtoυν δτι η αioθηη δεν περιoρ[ζεταιoε μια απλti πληρoφ6ρηαη ο1ετικt με 6,τι μαgπεριβιiλλει. Mαq πληρoφoρoΦνεπι πρooθ6τω9και για τη φtoη τoυ αντικειμ6νoυτηgαlαθηoηg.o π6νo9o1ετ[ζεταιμε ην επαφliμ τo μυτφ6, τo τρα1$,τo oξt' Για να μην μακρυγoρoιiμε,η αtοθηoη κατoνoμιiζει τo oν,r],για να τo πoιiμε ακ6μα καλιiτερα, δεipει την αληΘηταυτ6τηταανdμεoαστo oν και στoν τρ6πo πoυ αυτ6 εμφανiζεται. 5.oι Eπικotρειoι δθ1oνταιτα uφdoματα>, 6πωgαυτd, των νεκριbν'Tα oμoκbματααuτd, oι εικ6νε9,δεν 1ρη-

τιξ αισΘησειξγια να εισθλΘoυνστo σΦμα την 6δρα αλλ6 διειoδtoυν o, αυτ6 και oυναντoυν lξ Ψυχηξπoυ εlναι σωματικη. να oυγκρατnooυ. i ρ.o*η nιηφφoρiα πoυ πρfπει τo &λφα ειnα.,..q η λθηoη για τoν Eπ[κoυρoε[ναι τtπoτε τo ωμθγα,Oι Eπικo$ρειoι δεν αναγνωρiζoυν αντικρουσειτιζ oι)τε υπdρ1εικ&τι πoυ να μπoρεi να αioΘηoη δεν αιοθf1oειgf1να τιg πεioει για λιiΘoq:η μια dλλη oυηενικιi αioΘηoη, γιαμπoρε[ να πεioει την αioθηoη να τt εiναι εξιooυ oτ€ρεεq. oυτε μπoρεi μια ε[ναι αυγγενικη αντικρoυoει την &λλη, η oπolα δεν τα oποια κριαλλd ετερογεν{c,γιατ[ τα υπoκεiμνα πdλι μπoρεi νoυν oι δυo αιoθηoειg δεν ε[ναι [δια.oι)τε εξαμ6ται o λ6γo9 να τιg αντικρo$oει, γιατ[ o λ6γo9 oλoκληρωτικd απ6 τιq αιοΘι\oειq,oυτε μπoρεi η μια δλεg τιq λαμαioθηη να αντικρoι)oει την &λλη, αφoι) βdνoυμε εξlooυ υποψη μαq. ΔΙoΓBNIΙΣΛΑEΡTΙoΣ,Bioζ Eπ, κoiρoυ, 3l-3zn ,Eργo

ε[ναι να μαζ απελευΘεηζ επικo$ρειαζ ηΘΦq τιoν Θειilν και τoυ ρ6σει απ6 δ$o μεγαλoυq φ6βoυc:

την πορεiα bανdτoυ,δεδoμ6νoυ6τι οι Θεoiεπηρε6ζoυν εξηγηoει δλα τoυ κ6σμoυ. }Ι φυοικf16μω9 μπoρεtνα να τα φαιν6μενα1ωρigαναφoρdoε αυτoυg.oφεlλoυμε Θεoλoαπαλλαγoιiμεαπδ την αδιαν6ητητελεoλoγικf1 Ι Eπiκoυρoζ,μτφ.Φιλoλoγιη oμ&δαK&κτouεκδ. Klκτoζ' σσ. t9-61.

oι μεy&λoι φιλoooφoι και η φιλoooφiα τoυg

.υ Tiμαιoυ μετoνπεριφημo Δημιoυρ":.1 .]:.,"1]:: lια γo. τoνEπ[κoυρo,

ημαoiα € 1 ει μ6uoη o...j.η*. Πα τoυζtδιoυζλ6Υoυξ,δενπρ6πει να φoioμoo.".o Θιiνατo({δητηνεπoμi εκειnη μιλoιioανγ.o..o*iρ.

κoλdαεων και

μεταΘανdτιωντιμωριΦν)' αφo$ η υλικn , _....-,, φ1η μαq δεν θα διαρκdoει και Θα εξo*on.λ..

T.αιiτou1,ταιiτuηταoωματiδια, και

μ6νoαυτd,εξη.

γoυντα πdντα.t1oυν βdρoqπoυεπηρεdζειτην κινηq τoυgαπ0 πdνωπρogτα κιiτω,αλλd κo. .o *.uο .,*.l

τoυg.O !πiκoυρosδ.uδε1..o..o,q *ρ6fl,^::1 pιnoυq τoυ Δημoκρ[τoυ, αλλd Θεωρεi6τι τα dτομα κι.

*...,9:.. γραμμri, oυγκρoυoνται τo

dνα τo

::ι:.*και αλλdζoυν με αΛ^o κατειiΘυνoη. E{ναιη περΙφημηiννoια τηqεκτρoττt1ξ5 . Mπoeo$γ1να εξηγ{ooυμετo αυνoλo των πραγμdτων,τιζ πoλλαπλ6gιδι6τητ69τoυg, με βaη τα aτoμα -πoυ €1oυν διαφoρετικdg μoρφ6q,αλλa ειναι dφΘαρτα

ε[ναι απειρdριΘμα, αλλa δεν oυμΙll1.1"..i"* ""μα τo ωιo ραινει και με τιζ μoρφdζτoυζ. Δεν 1ρειdζεται να

τoυqαπoδΦαoυμε δευτερευoυoεq ιδ.oηi"s,ο,.,c,γ.o τoυgoι ]:rδ:ιγμα, γριbμα.αρκo$νγιατηoυατααli πρ{,l-ευoυσεζ ιδι6ητεq: oκληρ6ητα' rnrκν6τητα,

γευoζ, Χρηαιμoπoιιilνταqτην α{oΘηη

μd-

-τη βιiαη τηq επικoυ-

λατινικη εκδo1ri τoυ6ρoυ: αclinamenυ. iΨ,rs*-:*6ρειτη τoυΛoυφtiτιoυ

:.:Η.:.]*

απ6," υ" n"'u.' wo,u,o','inou o

ανιiμεoα

αεαro *α.τηo,oπi :1:::i::* Tφoυoιdζει ".Tη. τoυt,πικoυρoυ. ΣημαΙνει ακριβι,ilq την.αλ,ληη*;il;;;;l nεκrρoπ|ηc τρo1ιd ζ τωνατoφιινo (Dererum ::|lr-φ. ιaιura' 2, 2 ι6.-η' 293)' (σ.1.μ.)

oι αρ1αioι φιλoooφiαg- μπoρoι}μεμε αναλoγiεζ να κατανo.

και να oρισoυμετo α6ρατo,Mε αυτ6τoν τo6πo και την ψυ1η.Απoτελεiταιαπ6 πoλιi και εξαιρετικιi λεrrrd και ιo1να κoμματιiκια,διdoε oλ6κληρo το oιilμα. H ψυp η tδια (αnimο) με πνoη πoυ εμπερι61ειλiγη Θερμ6τηταμ6oα και θ1εικατι απ6 τoν αθρα,Διακρiνoυμεμdλιoτα τμημα ακ6μη λε:π6τ εpo(αnimus)πoυ εδρευειoτo (καρδιιi), Kατd τo Θdνατq τo oιbμα διαηρεi τo βdρog τoυ ατo πραγμα πoυ ημαινει πωζ η ψυχη ε[ναι παρα ελαφριd' dρα απoτελεlται απ6 πdρα πoλυ μικρd,

λεrrτd6τoμα.H ταβτητα τηgoκcψηcπρoiiαντιστoιχωξτην ταχυτητακαι ην κινητι,κ6τη-

ατ0μων πoυ τα φανταζ6μαoτε ατρoγγυλd' και λεiα, Σε 6,τι αφoρd την εκτρoπη τηg τρo1ιιiq των ατ6μων,

ι[ναι 6να φαινδμενo πoυ περιορ[ζει την ιo1t τoυ ντετερμινιoμot { τη oημαo[ατηg καΘαρ{gαναγκαι6τηταq: o dνΘριoπogΘα μπoρεi να ξεφ$γει απ6 τη δoυλεiα τlig μlαg και μoναδιniq κατε$Θυνoηs, Kαι oυνε1ιilq κινo$νται τα dτoμα oτoν ακbνα τoν απαvrα και μερικd απd1oυνμεγιiλη απδαταη τo dνα απ6 τo dλλo, dλλα πdλι πd'λλoυν επi τ6πou αν βρεΘo$νκλειαμdνα μdoα oε περιπλoκri τριγυριoμ€ ν α η απ6 μιiζα αΜων ατδμων πλαoμ6νωv να περιπλθκoυν. Δι6τι η [δια η φυαη τoυ κενod η oπotα καΘoρlζειτo καΘ6νααπ6 αυτd, δημιoυργε[κεν6, δημιoυργεtκαι την υπoοηριξη, 1ωρiqvα εiναι τdτoια iδια. Kαι η η oτερε6τητα, πoυ υπdρ1ει o, αυτd' κατd τη oiγκρoυ.

oι μεy&,λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφiατoυq ση, τα κdγει να αναπηδo$ι πφιi τη μικρη απδσταση 6πoυ αναπηδoι}γ dταν βρεΘo$ναιμαλωτιoβνα oε μια μdζα απ6 dτoμα. Αρ1ι| αυτιδν δεν υπιiρ1ει, αφoυ τα ιiτoμα και τo κεν6 ε[ναι αιιbνια. }Ι επανriληψη oε τ€τoια €κταη

6λων αυτιi:v πoυ τιbρα φ6ρνoυμε oτo

μυαλ6 μαq, μαg δ1νειεπαρκ{ oκιαγραφiα για να καταλdβoυμετη φι}oητων 6vτων.Αλλd 6μωqκαι oι κ6oμoι εiναι απειρoι,τ6οo oι 6μoιoι μ τov δικ6 μαg6oo

και oι αν6μoιoι Eπειδt]τα d,τoμαεi'ναιιiπειρΦ 6πωc πρo oλ[γoυαποδε[μηκe, μπoρotν να πηγαiνoυν ωq τιξ πιo μακρινεζ απoαrdαειg.γιατ[αυτου τoυ εiδoυc τα ατoμα απ6 τα oπolα Θα fταν δυνατδν να γεννηΘεi o κ6oμo9 t| απ6 τα oπolα Θα μπoρoι}oενα δημιoυργηθεi, δεν εξαντλo$νται oriτε με €vα κ6oμo oιiτε με πεπερααβνo αριθμ6 oυτε μ 6ooυq εiναι τ6τoιoι οι)τε

με 6ooυq εiναι διαφoρετικoi απ6 τoν δικδ μαq,Eπoμdνωg, τ[πoτε δεν υπdρ1ει τo oπoio Θα αrαθεi εμπ6διo αrην απειρ[α των κ6oμων.

ΕΠ|ΚoΥPoΣ'rρ'i.μμαoτoν Hρ6δoτo' 44-45,6 FΙ ηΘικη τoυ Eπtκoυρoυ δεν oυμφωνε[πoυθενιi

με τιq Θεωρlεqτων πρoγενεστερωvφιλoσ6φων.o Πλdτωναζ, για παριiδειγμα, υπoτιμd την ηδoνη και τo σ6μα, εν6 o Eπiκoυροq μ6νo αυτd εγκωμιdζει. Διακρινει τιξ ηδoνεζ πριilτ' απ,6λα oε αναγκαiεg και φυoικdg,6πω9 τo να πiνει κανειζ νερα γιατi τo oιilμα μαq 1ωρig νερ6 1dνει τη oιiαrαoli τoυ, μια και τo νερ6 εiναι απαραiτητo για την αναγΦνηoli τoυ. Oι φυαικ6g αλλd 6μ αναγκαiεq ηδob o.π. 92

oι αρ1αloι 6πω9 τα πλo$oια γε$ματα με τιξ λετπθg γε$oειg, απασχoλoliν τoν σoφα πoυ απθχει απ6 παρδμoια Aκ6μα πιo πoλυ δεν τoν απασχoλo$ν oι μη l(αι μη (ιναγκαiεξ ηδoνθq, 6πω9 o πλo$τoζ, oι

κ.τ.λ. To αληΘθqαγαΘ6 ειναι η ηδoνr|πoυ εiναι απ6 την αιωηση και 6χει ριζ6σει στoν μαζ.

oι τε1νητ69(oι μη oργανικ69 ηδoνdg)61oυν 1doει αξlα τoυqγιατl δεν γνωριζoυν6ρια,o Eπtκoυρog την ηδoνη πoυ oδηγει στην αδρdνεια και απo-

6oεg o1ετlζoνται με την κινηση, EπιπρoσΘθτωζ' Θεωρε[6τι αυτθgoι ηδoνεζ-μη αναγκαιεζκαι μη φυσικθξ- πρoκυ7rτoυναπ6 τo φ6βo τoυ Θανdτoυ.Στην πραγματικ6τηταψα1νoυμετην εξoυolα και τιζ τιμθζ, γιατι φαντασιων6μαστε6τι ετσι Θα απoκτησoυμεαξια .Oμωq o σoφ6ζγυριζει την rαι Θα γινoυμεαΘανατoι. πλdτησε αυτητην αξιoΘρriνητη ψευδαιωηση.Δεν εργ&ζεταιπαρα για την αληθινη ευτυχια.}Ι αταραξiα,δη. λαδηη απoυoiαιiγχoυξκαι φ6βoυ,τoν χαPακτηριζει. Δεν πρ6πειπd,ντωζσ, αυτ6τo σημειoνα δoυμεενα εγκωμιoτηξπρωτ6γoνηq ζωlis,ιΙ ηΘικtjτoυEπtκoυρoυ, αντιΘ6τω9, μαgoδηγεioε μια ζω{ πoλιτιoμ6νη.Αυτ{ η ζω{ μdqκdνει να πρooτατευ6μαoτεαπ6 τo κρυo 1αρη oτα ενδtματα πoυ φoρdμε,να ζoυμε με ασφdλεια στα καταφtγια πoυ €1oυμε φτι6ξει και να 1ρησιμoπoιotμε τη φωτιιi. Kαι τα τρiα ε[ναι απαραiτηταγια την ευεξiα τoυσΦματoζ,πρdγμαπoυδικαιολογεiη ημαo1α τoυg. Aυοi η ηΘικη ενδυναμιbνειτιq αναλ$oειgγια τη λoγικli και τη φυοικri πoυ πρoηγιjΘηκαν.Στo κθντρo τηζ βρισκεταιη ηδoν{,αυνδεδεμdνημε την αtoθηoη.

oι μεy&'λoιφιλ6ooφoι και η φιλoooφlατoυq To ζιbo και τo παιδi oδηγoυνται πρoζ αυτην,πρdγμα πoυ απoδεικνδειπ6oo φυoικηεiναι.Δεν 1ρειιiζεταινα πρoαπαθιjoουμε να τo αιτιoλoγ{αoυμε λoγικd,ιiloτενα πεισoυμ€ γl αυτ6',oμωξυπdρ1εικαι κd'τιακ6μη πoυ μαζ απoμακρυνειαπ6 μια πρωτ6γoνη,φυoικriζωη:o σoφ6ζ ζει πdντoτεπεριτριγυριoμθνog απ6 φιλoυζ σε 6να εiδogαδελφ6τητα9' Αντιoτρ6φω9, oφεiλoυμενα απoφευγoυμε τoν π6νo, o oπoiogε[ναι μd'λιoτααναξι6πιoτoq:6ταν εiναι δυ. νατ6gθ1ειμικρf διαρκεια,6ταν 6μω9ε[ναιαδ$ναμog, η δκiρκειd τoυ αυξανεται. Πατi 6μωq θ1ει μια τθτoια αoτιiΘεια;Eπειδli τα ατoμα πoυ o1ετiζoνται αυτ6ν μ, δεν μπoρo$ννα αναπαρα1θo0ν αρκετιiγρliγoρα,Φoτε να τoν συγκρατησoυν. Eiναι επioηqδυνατ6ννα ελαττωΘεiμε την ανιiκληση παλαι6τερων ηδoνιbν.H Θεω. ρια τoυ Επlκoυρou λoιπ6ι αναγνωρiζειτην tπαρξη ηδoνιi,lντηq ψυμjq πoυ αντιoτoι1oυν με ιiτoμα λεπτα και κανoνικd,1dρηoτα oπolαΘυμ6μαατε τo ευ1d,ριoτo και τo ανακαλoυμε. ,oλεg oι αρετθg1ρηoιμε$oυνoτην ενδυνdμωη τηq ηδoνηg:η αυνεη, για παρdδειγμα,μαqβoηΘιivα ανεχτoυμε τoν πoνo, αν αυτ6qπρ6κειταινα ανo[ξειτo δρ6μο αε επερ16μενεgηδoν6g.επioηs μαg βoηΘdνα απoφε0γoυμεμια ηδoνη,αν πρ6κειταινα επφ6ρεικατ6πιν θνανπ6νo. o ooφ6qμε dναπoτliρι νερ6 και λiγα αυκα γiνεται6μoιoqμ τoυgθεotq.Bκbνει,λoιπ6ι μια ηδoν{ι]ρεμηκαι οtγoυρη. Kolταξενα oυνηΘloειg με τηv ιδdαπωgo Θdνατoq δεν εiναι τiπoτε για μαζ, επειδιi καΘεκαλ6 και κ6Θε

oι αPχαιoι κακ6 βρ[oκεται ατην αioΘηαη,ενιb o Θ6νατοqεiναι να αrερηθεlqτην αtoθηη. Π,αυτ6 η oωατf1γνιbη πωq o Θdνατoqδεv ημαiνει τ[πoτεγια μαq,μαζ κaνει να 1αιρ6μαoτετην πρ6oκαιρη ζωι] μαq,6μ επειδi μαq φoρτιbνειατελε[ωτα1ρ6νια, αλλα επεδli μαgαφαιρεi τoν κ6πo τηq αΘαvαoΙαg.Γιατi δεν υπdρ1ει τ[πoτε φoβερδ oτη (ωf τoυ ανθριbπoυαv 61εικαταλdβει 6τι δεν

υπιiρ1ει τ[πoτεφoβερδγι, αυτ6ν πoυ παιiει να ζει. Eπoμ6νωqανδητogεlναι εκεlνoqo oπoioqλiει 6τι φoβdται τoν Θdνατo 6μ γιατi Θα τoν κdνει να υπoφ6ρει 6ταν Θα €ρθει αλλα γιατi τoν oτενo;1ωρεiτo 6τι θα θρθει. BΠ|ΚoτPoΣ,Επιστoλi oτoy Mενoικtα, z,4-z527

Πριν τελειιilooυμετη Φ}ντoμηαναφoραμαqoτα φιλo. σoφικ& συστηματα ηζ αρχαι6τηταζ,πρdπει να τoν[σoυμε τo γεγoν6q 6τι δεν διαδt1oνται απλΦξ τo ενα τo ιiλλo μθoαατo 1ρ6νo,KαΘθναζητανα απαλε[ψειτο Aυτ6 γiνεται,εννoε[ται,ε[τεδιoρΘιbνoπρoηγoιiμενo, ντιiζ τo ε[τε,oτην καλ$τερη περiπτωoη, πρoεκτεινovrαζ η φιλoσoφικ{oκ6ψηπoυπρoηγ{Θηκε. o Πλdτωναξ Δεν υπdρ1ειφιλoooφiαμεμoνωμ6νη: κdνει ριζικli διdκριη ανdμεoα στo αισΘητ6,πoυ θεωρε1ωq ανυπ6oτατoκαι απατηλδ,και τo ν0ητ6 (την ιδθα),τo oπolo Θεωρεiα1εδ6νωgιερ6.o Aριατoτ6ληc oρμητικd πρoαπαΘεiνα oυμφιλκboειαυτ& πoυ κατα1ρηoτικα εξαν απooυνδεΘεLo υλoμoρφιoμ6gθθλει την ψυχη r] την ιδθανα εκφρdζoνταιεoωτερικd{ με Πρ6πεινα βατη βoηΘειαεν69υλικoυυπooτριi,lματog.

υ o.π. 95

oι μεy&λoι φιλ6ooφoικαι η φιλoooφΙατoυg

λoυμετερμαoτoν δυΙαμ6,πηγιi πoλλιbναπoριιbν,oι Στωικo[ πρoεκτεlνoυν καιδυναμιilνoυν αιπriντηγραμ. σκ€ Ψ ηζ, αφoυ απoκλεioυν μη κιiΘεπιΘαν6τηταδιφυi

αξ. Δημιoυργo$ν την 6ννoια μιαg oωματικ6τητα9 που εκτεινεται απλ6ξ ωg € ν αq αιοθητ69 φoρ6αξ (ρ6λoζ αν 6μ αρνητικ6q, τoυλd,1ιoτoνπεριoρισμ6νoζ), Mια υλι-

κτiψυp δiνει ζωιi και ενdργειαoτo υλικ6 υπ6oτρωμα. Aπδ τη δικ{ τηζ πλευρa, η Θεωρiατoυ Eπικoυρoυ, ακoλoυθ6νταζ την iδια αυτ{ γραμμη oκθψηq, φτανει oτo αντiΘετodκρo:κατ, αυτliν τo νoητ6 δεν 61εικαμια oημααiα, αλλd η α[oΘηαηκαταλαμβdνει μ6νη τηq 6λo τo πεδlo των φιλoooφικιbνπρoβληματιομιbν τoυ.Mε τoυgΘεωρητικoυq τηqηδoν{q61oυμεπερdoει€ ν α 6ριo: d1oυμεμπει ατην αναoτρoφr]τoυ πλατωνιoμo$.Mε1ρι εδιbεξε αμφιoβητηΘεt Απ6 ,διbκαι { αναδιαμoρφωΘεt. πθρααρ1iζει να ανατρ6πεται. Υπ, αυτ6qτιg oυνθι]κεg,λoιπ6γ καθ[oταται διioκoλo να εξετιiooυμεκαι να κατανotjooυμε μια φιλoooφiα dξωαπ6 τo γενικ6o$ατημαoτo oπoιoειναι τoπoθετnμ6νη,6πωqθ1ειαναφερθεt{δη oτην ειoαγωγιi. Παρd τιq μεΘoδoλoγικ6qαoυμφωνiεqκαι τιg δυνατ6q αντιΘ6oει9,αυτd τα φιλoooφικιi ρει}ματααξiζoυν την πρoαεκτικημελdτημαq,γιατi 6λα αo1oλoυνται, διαμε φoρετικ6τρ6πoτo καΘθνα,με 6να κoιν6 θdμα:τo oε. βαoμ6τηqφ$σηq.Tο καταλαβα[νεικανε[gευκoλακαι για τoν Aριoτoτ6\ και για τoυqΣτωικoυqκαι για τoυq Eπικofρειoυq,αφo$για 6λoυqτo νoητ6 1dνειδιαρκιbq μdρoζηζ ημασιαg τoυ ενιbη $λη μετρdειδλo και περιoo6τερo(o KΔαμog).o iδιoqo Πλdτωναgπιiλι καταλrjγεινα παραδoΘεl cτoν T!μαιoo φιλ6ooφogμoιιiζει

oι αργαioι απ6 μια πνευματικ6τητα απoμακρι}νεται 1ωρigι}λη βεβαiωg,και απδ μια υλικ6τητα1ωρlgπνευματι(η μειξη).

oλoκληριbνoνταq, oι φιλoooφ[εqτoυ παρελΘ6ντoq διαφoρoπoιo$νται η μια απ6 την dλλη' μd-

1oνταιη μiα την αλλη μ€ α α oτo εoωτερικ6τoυ ιδιoυ κ$κλου:τηqφυoηq.H επιoτιjμητoυ καιρoriεκεiνoυευ. νoει αυτ6ν τoν πρooανατoλιομ6,o φυoικ6gκαλεiται να κατανofoει τιq αυΘ6ρμητε9(φυoικ6g)κιν{oειq, ενΦ και η ιατρικητoυ Ιπποκριiτηατηρ[ζεταιμ6νooη φΦoη: nafurasolamedicatrix(μ6νoη φtαη Θεραπειiευ. τoν κiνδυνoνα φτιdξoυμεμια καρικαΔιατρθ1oυμε να επιβdλoυμεγια τιq φιλoτoι1ρααν πρoσπαΘιjooυμε σoφιεζτηξ Aρχαι6τηταcτην dπoψηπΦξ βρισκoντανσε ανελθητoπ6λεμo (και o Aριατoτθληcδεν Θαηταν oυτε δηκrικ6q o$τεαγνιbμωνγι, αιπ6). Ακ6μα περιοο6τερα να τιq περιoρlooυμεoε μια Θεωρlα αν πρoαπαΘliooυμε πoυ πρoσπαΘεινα ενωσειτα σπασμ6νακομματια,να oυμφιλιιboειτo αισΘητ6με την ιδ6απoυ 61oυνδια1ωριαrεi. Πιilg να κραττiooυμεμια !ννoια ελλ6γoυoε 6να γiγνεoΘαιπoυ μoιdζει να τo αρνεiται η να τo απαγoρεΦει;Πιbζ o ooφ6ζαπ6 την πλευρ6τoυ Θακαταφδρεινα ταυτιoτεi με τo oυμπανκαι να ζηoει την ευτυχιααυτηξ τηs αυμφωνiαqτoυg;Πιbqη φυoικηκαι η ηθικηΘαπετιi1oυντην απαραtτητηoυντη{η;

97

oι κλαoικoi

o l κ ι e:l κ ol

ΙΙ

πoυ Θαμπoρoυoαμενα τoν χαρακτηρiooυμε ωg Xρηoιμοπoιε[ οριoμoυq,αξιιilματα,

και απoδεiξειg. Θεωρoυμε, λoιπ6ν, 6τι τo cogito -η καΘαρη oκθψητo νθo κ6ντρo τηc φιλoooφlαg. 'E1oνταq αυτ6 νoυ, πoυ απoτελεi βαoικη αυνΘηκη για 6λα τα

Nτεκ&ρτ(r596-r65o)

μoιαζει εναιΘρiα. μεκεραυν6 AναγlΙ::.τj:llγ.*. ." .ηgΑρ1αι6τηταq, παρoυoιιiζovταg 6να

]ii|il νεo :,^": oΛoτεΛα φιλoσoφικ6oδαrημα.Bεβαιωq,o Nτεκdρτ (γνωατ6qσταελληνικιi και ωqKαρτδo.oq;δ., q,oρ;. τπει κd'θετι πoυ 61ειεπιβιιboει απ6 τo παρελθονo,iτ., oμωg,τo διαφυλιiαoει αrεiρα α1oλαoτικ6τητα. με Π,τoμη πoυ πρoκαλεi φαiνεταιαπ6 δυo νεωτεριoμo69:εκεi 6πoυoι Θεωρητικo[ τoυ παρileοn.os α;oφ€ ρ oνταν ατη φ6η και πρooπαΘotααν,o.o,..*o,,

oκ6ψη πρooπαθεl νακαταoτη!i|f|iν; γαoτεoιανη οει τoν dνΘρωπo <κ0ριo

και αφεντητηζΣ.a", .υoγ. γελ(εται την υπoταγlioτη φυαη,αλλιi πρooπαΘεi να v6μoυgτηξ και να τη μεταμoρφιilαει. ::iγΙ:.τoυg ιvrια αΛΛηαλλαγ{ πoυ φ6ρνειo Nτεκdρτεiναι πωgμε αυτ6ν η φιλoαoφ1α μεταμoρφιilvεταιαε μια ρωμαλ6α

εμφιiνιαη τoυκαρτεoιανιoμo0, ,l1j,^Ψ.-,u,,i.ην η φιnoαoφi,ααο1oλoυταν με αναλtioειζ, υπoΘ6oειζ,

επιo,u.9ιbκαιπdρα απαιτεiται oι ηαπ6δειξη, }:::1Ι:':: oεωριεq παρoυoιdζoνταικdπoτε

α;1εδ6νωqΘεωρηματα.oΣπιv6ζα γριi τηνHΘικη φει τoυμε τoν τρ6πoπoυ σα εγραφεεναζ o ΝτεκιiρτεΙ1επρoηγηΘεt, γεωμdτρηg. κι αυτ0ζ επ(σηξ oτo 6ργo τoυ Responsiooa ,,,una* objectiones'παρoυoιdζει τoυq oτoχααμo$ζ τoυ με 6να

υπ6λoιπα, Θα κατανoηooυμε τo Σliμπαν. Θα φτdοουμε στην oυolα των oωμdτων. To cogito μdg € δ ωοε μια αληΘεια για την oπoiα δεν μπoρoιiμε να αμφιβιiλoυμε (αφot η αμφιβoλiα την ενιo1tει και την επιβεβαιιilνει), Aκ6μη περιoo6τερo, 6μωq,μαq θδωoε τη βιiη για μια ν6α μ6Θoδo.0λ6κληρη αυτi η δευτερηπερioδogτηq φιλoαoφlαs,η κλααικη φιλoooφlα πoυ εγκαινιαζει o Nτεκdρτ, κινεiται πlνω στη συγκρoυσιακη καταν6ηη

αυτoυ τoυ cogito, δη-

λαδf τη μoρφ{ πoυ Θα λαβει o ιδεαλιoμδq oε μεταγεν6oτερoυqφιλooδφoυq (μετd τo λoγικ6, τo εμπειρικ6 και τ6λoζ τo υπερβατoλoγικ6 cogito).T6τεΘα 61oυμε γυρioει oελiδα για τα καλd. Αυτ6 πoυ ακoλoιiΘηoε πdντωg ηταν μdλλoν αναμε. ν6μενo:καπoιoι λ6γιoι αναζητηoαν τo . ακ6μα πιo ενδιαφθρoυoα:<Mπoρoιiμελoιπ6ν να αμφι βιiλλoυμε για τα υπ6λoιπα, 6μωg για τιξ iδιεζ τιζ πρd-

oι μεyd'λoιφιλ6ooφoι και η φιλoooφtατoυq,

ξειqτoυ πνει)ματos, δεν πρcπεινα αμφιβιiλλoυμε> (Dc Trinitαte,ΙΙ, (Oι Eικ6νεξΣ,14).Ακ6μα κι αν υπoΘ6oου. με οτι μια τ6τoιασκ6ψηαπoδεηΘεi,για τoν .να ιi τoν dλλo λ6γo, εαφαλμfνη,o Αυγoυoτiνogσυμπληρd,νει <sifalΙoηsum>(nανoφαλλω,υπιiρ1ω>), H αμφιβoλiα εισαγεται αvdμεσαoτη oκ6ψηκαι την ιiπαρξη. Θα παραμεlνoυμε σε μιανεoπλατωνικηατμ6αφαιρα. H φxι] απαλλdoαεταιαπ6 τo αιαΘητ6: μπoρεtκανεig να αμφιβdλειγια τo δει)τερoαλλιi 61ι για την πριbτη. To πνευματικ6δραπετευειαπ6 τo υλικδ. o Αυγoυατiνoq επιμ€ ν ει στo πρoφαν.ζ τηζ στoχαστικηζεσωτερικ6τηταζ((mentisde se ipsa certacogito>).Eπιπρo. oΘ6τω9,αντιλαμβανεταιμdoαα' αυτt]ντη oκ€ ψ η μια τριαδικr]εικ6να (<Eiμαoτε,oκεφτ6μαoτε6τι ε[μαατε, αγαπoυμεαυτηην $παρξητo iδιo 6πωqκαι τη γνιb. σηΣ'civitαs iιei xΙ,xtνι). oι διανoητθq1ρηoιμoπoιo$νoυ1νιiλ€ ξ ειζ και 6ρoυc πoυ oυγγενει1oυν η μoιdζoυνη μtα με την dλλη,αυτ6 6μωqδεναημαΙvει6τι γεφυριilνoνται αυτ61ρημαoι διαφoρ6ξμεταξιiτoυg:αν διαβααoυμεμε πρoαoμj την αυγoυαriνεια ανd,λυη, δεν Θα δυoκoλευτo$μενα δοtμε τη διαφoρd,να καταλιiβoυμεπ6oo μακριdεiναι o 6ναq απ6 τoν dλλoν. o Nτεκdρτ, oε €να γρdμμα τoυ, εξo. oε αυτ6ν πoυ τoυ υπ6δειξετo υπoτιΘ6uενο μoλoγεiται διiνειoαπ6 τoν Αυγoυατiνo,πωgΘαπιi.. oε μ.αρ.βλ.oΘfκη για να βρεικαι να μελετηαειτo κεiμεν6τoυ,απ6δειξηπωgαγνooυσετην υπαρξητoυ,δεν αποτελolioε ηγη τoυ o$τεdoκηαεκd'πoιαεπιρρoηπιivω τoυ,

Oι κλαoικoi ληνεq. o διανoητliξ αντικατεστησε τoν σoφ6. Θα μπo. διρoιioε βθβαια κανεiq να αντιπαραθlσει πωζ η ηΘικη ατηρει τoυξ τιτλoυq ευγενεiαq τηs: o ιδιoξ o Nτεκdρτ' o Σπιν6ζα και αργ6τερα o Kαντ θα γρdψoυν μακρoακελεiζ μελ6τεq για την ηΘικη. Αλλιi η ηΘικη αυτιbν των φιλoα6φων δεν πρooπαΘεi να νoμιμoπoιηαει μια oυμπεριφoρd (δηλαδιi τo δρ6μo για την ευτυ1iα) 6oo κυρlωg να θεμελιιboει την ελευΘερ[ααυτoυ πoυ αντι αr€ κ εται oτιq μικρ6τητεg,τα αυμφθρoντα,τα πdΘη.Kαι μια τ6oo δυνατf βo$ληoη απoρρ6εικατευθεiαν απ6 τo

cogito, τo Θεμθλιο. Θα αρ1iooυμε την αναφoρd μαg oτη φιλoooφiα τoυ Nτεκαρτ με μια γρ{γoρη εξ€ τ αoη τoυ cogito, πoυ βριoκεται oτo κ6ντρο τηξ νεαζ φιλoσoφiαζ, και 6λα θα κινηΘoυνγι)ρω απ6 αυτ6, Mε το cogito ξεκινd μια επαναoταoη κoπερνικειoυ τ$πoυ, εννoιbνταζ με αυτ6 πωq κερδ[ζoυμετην αδιαμφιoβητητη βεβαι6τητα τηc υπαρξηq μαq,πoυ δεν πPo6ρ1εταιαπδ τη oυνιiντηo{ τηq με 6να nεiναιll,αλλα εiναιτo απoτθλεoματηζ ιδιαξ τηζ γν6σηζ πoυ 6χoυμεγι' αυτ6, Bριoκ6μαoτε μπρooτd oτo πριbτo πθραoμα απo τo (γιγν6σκεινΣ ατo <εiναυ,πoυ Θα 1αρακτηρ[αειτoν καρτεοιανιoμ6. Aυτ6 τo cogito δεν oυνιoτd μια ψυ1oλoγικη εμπειρiα παρατliρηoηc { απ6δειξηζ, αλλα εiναι η καταν6ηoη μιαg ανdγκηs πoυ μαζ παρoυσιαζεται ωq oκεπτ6μενη

υπ6oταoη. To cogito νoμιμoπoιει επioηc τo κριτηριo με τo oπoio μπoρoυμε να Θεωρliooυμε ωq αληθιν6 αυτδ

για τo oπoiο δεν Θα μπoρotααμε να αμφιβαλoυμε' Στην καρτεαιανli Θεωρiα υπdρ1ει 6να πρωτ6τυπo oη-

too

1oι

oι μεyd'λoιφιλδooφoι και η φιλoooφlα τoυq' μειo: η πωg υπιiρ1ει dνα κακ6 πνε$μα, € ν αq ^υπ6Θεη δ6λιog Θε6g, να τo πoυμε με € ν αν ιiλλo τρ6πo, για μια ρoυΛηση πoυ σκoπε$ει να μαζ ξεγελααει. 'oμωg αυτην τη βoυληoη -μεΘoδoλογικιi διαδικαoiα.η, *o.o oκευαζoυμε εμεig απ6 6λα τα κoμματια με ακoπ6 να ριζooπαoτικoπoιtiooυμε τo πρ6βλημo *o.'.η λυoη .o,. Αυτ6q o μtΘoq επιφ6πει να απoρρψoυμε τo oυνολo των πιo.βdβαιων γνιilαεων,χωρlζ να μπoρεt,αντιθcτωξ,

να πλriξειτην αμφιβoλiαπoυ βγαiνει.,δu,oμ,με,η,

μια αμφιβoλiα πoυ oδηγεt κατευΘεiανoτo cogito..

Πρcπεινα απoμακρυνΘo0με και απ6

η Θ6η εκε1νη

πoυ υπooτηρlζει πωq oφεiλoυμε να oυλλdβoυμε τo co. gito ωg τo αυμπdραoμα εν6q αυλλoγιoμo0 τoυ oπoιoυ η μεtζωνπρoκεiμενη Θα ηταν: <Πανα oκεφτoΦμε,πρcπει να υπιiρξoυμo. Kιiθε τι τo oπoio oκεφτεται, εiναι, αφoυ εγΦ oκdτrτoμαι, ιiρα εγιi,l εiμαι (ego existo). O Nτεκdρτ απ€κλειoε τoν oυλλoγιoμ6 ωg απoδειrrικη διαδικαoια και, ακ0μΙ περιoα6τερo, θειilρηoε πωq τo cogito, που oεν ταυτιζεταιμε τη o0μπωoη oκθψηg και υπαρξηq,εκφριiζει 6ναν απαρα(ητo δεoμ6.H Θθη "γ.o,oλ.|.ω, πραrει να υπdρ1ω, θυμiζει απλιi:q 6τι τo 6να (τo λdπεoΘαr) δεν νoε[ται 1ωρig τo dλλo (τo υπιiρ1ειν), Αυτt'1 η αρ1η λειτoυργεiωg oυνθ{κη πoυ ενιo16ει την απ6δειgη μιαq αδιαμφιoβηηs αληΘειαq. FΙ αμφιoβητηoη τηc η δυναμιi.lνει.Αq oυγφαηαoυμε 6τι dubito, e; "ego cogtο, ego sum, ego existoΣ (και τo ergo αναμεσd τoυξ μπoρεiνα εξαφανιoτεi)δ6νoνταιoε μια δυνατη αλυαiδα' Κιiπoιoι φθρνoυν ωg αντiρρηοη oτιq παραπd,νωΘ€ -

oει1τoυN111dετ, πωg6αoιo1υειτo
υπαρχωΣ, ιiλλo τ6oo μπoρoιiμε να πo$με πωζ <αναισ2

oι κλαoικoi αρα υπdρ1ω, η <περπατdω,dPα υπdρ1ω>.Σ' αυ. o φιλ6ooφoq απαντα πωζ oιjτ, η αναπνoη oυτε o

ξεφει}γoυναπδ την αμφιβoλiακαι πωζ, αν πωg αναπν6ωτi πωgπερτταταωεiναι αναμπωqυπαρ1ω.M6νo η oκεΨnε1ναιP6βαιoη

μπoρεi vα εiναι β€ β αιo 6τι υπdρ1ε.. Aπ6 αυτd, 6μω9, πρoκυπτoυν πoλλtξ και παρdξενεg συνεπειεζ.Θα σταΘoυμεμ6νo oε μiα: αν σταματoυσαμε

να oκεφτ6μαατε,θα oταματουoαμε να υπdρ1oυμε.Nα π6vτα. γιατi, o0μφωνα με τον Ντεκdρτ, σl.εφτoμαoτε Aκδμα και τo παδ1 μ€oα oτην κoιλιιi τηζ μητθραξ τoυ σκ6φτεται,θατω κι αν δεν διατηρei καμιd ανdμνηση αυτoΦτoυ πPαγματoζ.

Aq υπoΘ6ooυμεoτι υπdρ1ει6vα4 κdποιoq dγνωoτog δα1μoναg,πανiα;1υρoqκαι παμπ6νlPoc, πoυ χρησιμoπoιεt6λη τoυ τη δoλι6τηταγ1ανα με κoρoΙδ6ψει. Aκ6μα κι αv με περιπαlζει6μω9,δεν υπdρ1ειη παρατoυ μικρi1αμφιβoλiα 6τι υπdρ1ω.Αg με εμπαiζει δoo να να κανει αρ6oει,λoιπ6ν,δεν θα μπoρθoειπoτ6 με εiμαι κατι, μην εΙμαι τiπoτε, αφoυ Θα σκiφτoμαι 6τι 'Eται πoυ, 61oνταqooβαρd σκεφτει και πPoσεκτικa εξετdoει6λα τα πριiγματα'oφεlλω να συμπερdνωτε. λικd και vα Θεωρι]αωβ6βαιοδτι cυτη η πρδταoη_εi. μαι, υπdρ1ω- εiναι κατ, ανdγκηv αληΘηs κdΘε φοριi

πoυ την εκφdρωl] τη σκ6φτoμαι μεσα στo μυαλ6 μoυ' Δεiτερoζ στ0χασμ6ζ Θα μεiνoυμε λiγo ακ6μη oτo cogito, αφoli oλ6κληρη η καρτεoιαν{ φιλoooφiα ανdγεται σε αυτ6, H απ6δειξη 103

oι μεyαλoι φιλoooφoι και η φιλoooφiα τoυq

Oι κλαoικoi

τηξ ιiπαρξηζ τoυ Θεoιi (o Tρiτog Σ?oxαoμιic τιτλoφo ρεiται <Περi Θεo0, o oπoioζ υπdρχει),)μαξ παρ6χει τ(, καλ$τερo παριiδειγμα. To cogito oδηγεl αναγκαiα oτoν Θε6.

νει και αυτ6ν πoυ πραγματ6νει, η ακ6μη την ταυτ6τητα αναμεσα στην oυσια και την υπαρξη και με τ6τoιoν τρ6πo πoυ η λoγικη ταξη oυγ16εταιμε την oντoλoγικη. Αν oτoν ατελη ανΘρωπo 6λα ειναι χωρισμ6να,απoσυν-

Αq δoυμε τoν βαoικ6 πυρηνα τηg επι1ειρηματoλoγiαg:κατ, αρ1αq,πιbgΘα ηξερα 6τι εiμαι ατεληζ (και ειμαι, αφoυ για να φτασω στo (σκ6TπoμαDlπρiπει πριi;τα να ξεκινηoω απo την αμφιβoλiα), αν δεν iφερα εγγενιiq την ιδiα τηc τελει6τηταg;Aρα και αυτ6 αυνεπανεται

αυτoν6ητα, 6τι κατι τcλειoπoυδεν υπιiρxει,δεν Θα

ηταν τdλειo.Πρ6κειται γ1 αυτ6 πoυ oνoμd,ζoυμεnoντολoγικ6 επφiρημα>.

Mια αλλη απ6δειξη, την oπolα o φιλ6αoφo9 ανα πτ0oαει εξ[ooυ,ε[ναι τo λεγ6μενo επφiρημα <κooμολoγικoυ τυπoυ>:την ιδθα τoυ τ6λειου την ανακαλυ. πτoυμε μ6oα μαq, αλλd μια τdτoια ιδ6α δεν μπoρεl να παρει περιε16μενo η αντικειμενικη πραγματικ6τητα παρd απ6 6να oν η μια αιτiα πoυ εivαι iαη μ'αυτf. nΔεν δε1oμαoτε πωg Θα μπoρo0oαμε vα την παρoυμε παρ (Aρxtq τηq Φιλoαoφiαq, η ιε1'

Αυτη η απ6δειξη 61ει μια αημαντικη oυν6πεια:θεuελιιilνει εκ ν6oυ αυτ6 πoυ oυνεπαγεται απ6 τo cogiιo, δηλαδη τo πiραoμα απ6 τη oτην υπαρξη, τo-κ6γνιilαη ντρo αυτo0 τoυ φιλooοφικoυ oυoτηματoζ. Eτoι, αφoυ o Θε6qυπιiρ1ει και Θεωρoυμεπωq εiναι παντoδυναμoq, αυτ6 oυνεπdγεταιτη δημιoυργiα τoυ κ6αμoυ,αλλα κυρiωgτo αδια1ιbριoτoανιiμεoα o, αυτ6ν πoυ αυλλαuβιi104

δεμθνα,ο Nτεκdρτ διευκριν1ζει6τι ,για να ξαναβρoυμετην oργανωoη τoυ κ6αμoυ μαg.Ξdρoυμε6τι oκ6ψη και υπαρ{η εiναι ιo6τιμεq μεταξi τoυξ. o Nτεκαρτ φτdνει μαλιoτα μi1ρι τo σημειo να υπooτηρiξει 6τι 6ναqαθεoζ δεν μπoρει να κατ6χει πραγμα.

τΦ επιστημoνικη γνιbοη.
μια απειρια πραγμ dτων rel="nofollow">.(Π6μπτoqΣτoxααμbq). Tο o$μπαν μαζ δεν θα μπoρo$σε να περι61eι εντoq τoυ ενθργειεξ t'1δυναμειq πoυ Θα εφ6λκυαν την υλη η Θα παρα1ωρoυoαν αε αυτην μια οριoμ6νη αυτoνoμια, πραγμα πoυ Θα απoδυναμωνε τo ρ6λo του δημιoυρ. γoυ. ι1 συστηματικ{ αναγωγη τoυ πoλυπλoκoυ σε απλ6 πρoσπαΘει να καταδεiξει 6τι, εξωτερικα, δεν Θα ανακαλυψoυμε τιπoτε πoυ να ειναι αδυνατo να το καταλαβoυμε, αφoι] 6λα oδηγotν oτην 6κταση (μoρφη, μ€ γ εΘog και κiνηαη των μερΦν). Mαq αρκεi, λoιπoι να σKεφτoμαστεγια να γνωρi. σoυμε:η υπαρξη τoυ Θεου διευρυνειαυτ6 πoυ το cogito 105

oι μεyαλoι φιλ6ooφoικαι η φιλoooφlα τουq ειχε πρoωΘησει.H oκ€ ψ η, o Θε6ζ και o κ6σμoζ ειναι αδιακριτα μεταξ6 τoυg,εiναι 6να. Απ6 πoli μπορoυμε να 61oυμε αυτι|ν την ικαν6τητα vα διευρυνoυμεκαΘεδημιoυργημcvητελει6τητα,δη' λαδη να oυλλαμβdνoυμε6ναπρdγμα6oo πιo μεγαλo και 6oo πιo τiλειo γiνεται,παρd απ6 τo γεγoν69 και μ6νo 6τι d1oυμεμ6oα μαq την ιδdα εν6q πρdγματoq πoλιi μεγdλoυ, δηλαδr] τoυ iδιoυ τoυ Θεo$; Kαι τελικα, oτ, αλl]θεια,o Θε6q δεν Θα t]τανdνα πoλυ μικρ6 πPαγμα,αν δεν iταν τ6oo μεγαλoq6oo τoν ουλλαuβιiνoυμε;Πατi αντιλαμβαν6μαατεπωgε[ναιαπειρoq και δεν μπoρεi να d1ει τiπoτε λιγ6τερo μεγιiλο απ6 την ιδι6τητα τoυ απεlρoυ. Aντ ιρρfi oειgκαι απαντ|1oειq Aπαντηoη τoυ Nτεκdρτ oτov Γκαoεντi (Εν&ντια ατoν Tρ!τoΣτo7γαoμ6,ιν) ,ooα

πρoηγηΘηκανμαξ υπoχρε6νoυν να συμπερdνoυμε 6τι o κ6αμoζ πoυ δημιoυργηΘηκεαπ6 τoν Θε6 δεν Θα μπoρoυσενα περι61ει<καμιdαπατη>.H καλoo0νη τoυ Θεoι) κυριαρ1εi και αποκλεiει κdΘε αταξiα (τo κακ6). Δεν πρoodπτoυμε ωq κατηγoρiα oτoν δημιoυργ6 τo

γεγoν69 πωq μπoρεi να κρυβεται τo δηλητ]ριo <μετo oπoΙo Θα μπoρoυσε κανειζ να τo θ1ει παoπαλiαευ. Αζ μην κατηγo. ρηooυμε εδιb τη φυαη γl αυτ6. Αυτη επιφiπει μ6νo σφαιρικεξ εκτιμliαειg, αλλιιbq Θα χαν6μασταν σε 6να πθλαγoζ απ6 αισΘησειζ μεγdληξ ακριβειαq, πρaγμα πoυ θα εμπ6διζε και την παραμικρη απ6φααη.

oι κλαoικoi AντιΘθτωζ,υπαρχoυν μεγαλεξ ασΘενειεζ πoυ δημιδιαlτερoυg πρoβληματισμoιiζ, 6πωξ η υδρω: o ασθενηξ απδ υδρωπικiα δεν oταματα να πινει τ6σo πoυ τo νερo τελικα τov καταατρ6φει (πεβoυλιdζoνταqoτo νερ6). H φ$η μoιαζει να θ1ει

και δεν μπoρο$μενα αθω6σoυμετoν Θε6. o που μoιαζειμε αυ. μαqΘυμiζειμια περι7ττωση

ην πoυ dναqανθρΦπoζ νι6θει π6νo σε ακPωτηριασμδ. γo ακρo τoυ σ6ματ69 τoυ. Πιbq μπoρoυμε να αιαθαν6μαστε κατι στην ακρη εν6ξ πoδιo$, τo oπoιo δεν θχoυμε πλ6oν;Αυτt η παΘoλoγlα δεν μαg κανει να επανεξετασoυμε την καλoσυνη και τη &jναμη τoυ Θεoυ πoυ μαξ θ1ειδιilαει 6να oιbμα ανιiπηρo; Eφ6ooν πρ6κειται για συνηΘισμ6ναλαθητων αιαθησεων _ενα oτρoγγυλδ αντικειμενo πoυ μαζ φαινεται τετρ&γωνo η τo αατθρι, πoυ τo φωξ τoυ μαξ φαινεται πιo αδ$ναμο απ6 τo φωg τηg φλ6γαg τoυ κεριori πoυ 61oυμεμπρooτα μαq_ o Nτεκdρτ Θεωρειωζ υπευΘυνo τo ιδιo τo dτoμo, πoυ 61ει 1ααει την oρθoκριοlα τoυ εξαιτlαgτηq oυνr]θειαξκαι κυριωζ απ6 την κoιν{ γνιi,t. μη πoυ διασπειρει αυτεζ τιζ εσφαλμενεζ εκτιμησειξ. Δεν πρ6πει να δικιiζoυμε τη Δημιoυργiα δταν εiμαoτε εμειζ πoυ παραδινδμαοτε oτη oιlγ1υη. O Nτεκαρτ απενo1oπoιει τoν Θε6 απ6 τιg κατηγoρiεζ πoυ τoυ πρoσαπτoυν 6σoι μιλotν γi αυτ69τιg αντικειμενικα πρoβληματικ6g καταστασειζ, Θεωριilνταq τoν υπευθυνo γι' αυτ6ζ: oι αρριbατιεq,για τιζ oπoιεξ * Συγκ.ντρωη

ηρoι] ατιg κoιλoτητεq των oρoγ6νων υμθνιoν, ατιq κoιλdτητεq ι] ανdμεoα στoν υπoδ6ριo συνδετικ6 ιστδ. (σ.τ,μ.) L07

oι μεy&λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφ!ατoυq μιλησαμε,περικλεioυν μια φανερη παρεκτρoπtj (,Eκτιl., Mεταφυoικ6q Στo1αoμdq).Π, αυτδ αν και τo κατω ακρι l 61ει απωλεoΘεl oριoτικα, o εγκ6φαλoq κινητoπoιεiται σαν να υπηρχε ακδμη oτη θdoη τoυ. Πρεπει, λoιπ6γ να αναφcρoυμε oτιδηπoτε oυμβαiνει κατ& τη διαδρoμl.l τoυ νευρoυ πoυ ενιbνει τα 6ργανα μαg με τo κθντριl. εκεi 6πoυ ενδιαφ6ρει να αντιδραοoυμε oε oτιδ{πoτι μπoρoυμε να κινηαoυμε. Eiναι αξιoΘαιiμαoτη μια τε τoια oργd,νωση:υπακoυει oε μια ακριβli τελεoλoγiα, υηρετει τη σωματικ6τητα.Σε τι 1ρηoιμε$ει,λoιπ6ν, να

εiναι κανεig ευαioθητoq oε 6ναν π6νo πoυ η Θiη τoυ oτo oι,ilμαε[ναι καλιiτερα εντoπιoμ6νη, αλλd' ενιiντια στoν oπoιo δεν μπoρo$με να κανoυμε τlπoτε; Σε δ,τι αφoριi τoν αoΘενη απδ υδρωπικια _Θυμαεπι σηζ μιαζ φλεγμoνηgoτo oημε[oπoυ εiναι υπε$θυνo για

τoν καθoριoμ6 των αναγκιbν μαg oε νερ6- τo πρ6βλη μα δεν ερμηνευεταιτoπικιi αλλιi oι πληρoφoρiεq1ρηoιμo.

ποιoυνται σφαιρικα,Αν Θα θπρεπενα κινητoπoιηθoυμε ψα1νoνταg6λα τα σημεια τoυ oργανισμoι κdΘε φoρα, τ6τε δεν θα καταφθρναμε να ζηooυμε. FΙ πρooαρμoγη απαιτεi ταβτητα και εξ€τααη τoυ oυν6λoυ, Tελικ&,δικαιoλoγoυμε τoν Θε6: τo κακδ δεν υπαρχει, εκτ69 απ6 αυτ6 πoυ o dνΘρωπogειoαγει ατoν K6αμo. Απ6 εδιil πρoκ0tπει 6τι o Θεδg δεν μαqξεγελd και oυ.

νεπιbqδεν επιτρ€πει να υπιiρξει oφιiλμα στoυξ στoχαoμoυqμoυo0τε μoυ61ειδιilαεικαπoιαειδικ{ ικαν6τητα να διoρθιbνωτo αφιiλμα μoυ,νoμ1ζω6τι μπoριbνα oυμπερανωαδιαμφιoβητηταδτι € 1 ω μ€ o α μoυ τoυq τρ6πoυqvα γνωρiζω με βεβαι6τητα.Kαι πρωτiοτωg, 108

oι κλαoικol δεν αμφιβ&λλωκαΘ6λoυπωq,6,τιη φ0αημε διδιiακει, περι6χεικdποια αληΘεια.Πατi απ6 τη φ$ση,γενικd δεν αυλλαμβdνωαλλο παρd τoν Θε6 τoν Θεωρημdνη, πoυ o Θε6g Θεμελiωoε tδιoη την τdξη και τη διd,Θεoη στα δημιουργημεναπρdγματα,και απ0 τη φυση μoυ εδικα δεν oυλλαμβανω &λλo παριi τη oι)νθεη δλων των πραγματων που μoυ €δωoε o Θεoq. 'Εκτoq Mεταφυoικ6q Στo11αoμbq να πρoκαλ.σoυμε oτoν αναγνιboτη μαq ακ6μη μεενδιαφερoν για τη σκεψη τoυ Nτεκαρτ, πα.

πoυ δεν ειναι τδσo Pακ&τωΘααναπτtξoυμε6ναΘ6μα l(εντρικ6μθσαστo θργoτoυ φιλοσ6φoυ,εiναι,δμωq, τoυ. γoητευτικ6και δεi1νειτην ιδιoφυiα ειναι γεματo oυμπαν o Nτεκdρτ ξθρει καλd δτι τo απ6 μυστηρια και αινιγματα, υπαρ1oυνδυναμειc πoυ δεν εξηγoυνται μ6νo απ6 τη εκτατδτητα,μια βασικη o μαγνητισμοζ, ιδι6τητατηs0ληs'Υπαρ1ειη βαρι)τητα, Πιbξ,λοιπ6ν,Θα o ηλεκτρισμδζκαι αλλα ενδιαφ6ρoντα. και Θαπειραματιστειμε ταπεριγρdψει,Θαταερευνf1oει 6λα αυτd,6ταν o φιλ6αoφ6gμαqΘεωρεiπωqμ6νo ατη σκεψημπoρo$μενα καταφευγoυμε;Aν μδνo μεσα μαζ και παλι τo Θαβρoυμετην εξ{γηση,δεν αμφισβητoυμε cogitoαλλα και τoν Θεo-Δημιoυργο; tΙ απ6δειξη βρioκεται αε μια απδ τιζ δηλωσειζ τoυ: uoι απoδεiξειζ6λωναυτιbνεiναιτ6oo βθβαιεgπoυ,μoλoν6τι Θα μαgφαιν6τανπωζ η εμπειριαμdqκdνει να να πιoτευoυμετo αντiθετo,Θα{μαoτανυπoχPεωμενoι ατιg διbooυμεμεγαλυτερηπioτη oτη λoγικ! μαgπαρt αιoθ{οειgμαg>(Αρ1dc τηq'φιλoooφiαqll'ταP. 52). 109

oι μεyd'λoιφιλ6αoφoικαι η φιλoooφiατoυq oι ν6μoι τηc κινησηζ απoδεικνυoυν τη γoνιμ6τητα αυτηζ τηζ λoγικo-Θεολoγικηg μεΘoδoλoγξ. To ιiρθριl 36 τoυ δε$τερoυ μLρoνq των Aρ11ιbvτο oμoλoγεi: <() Θε69 ε[ναι η πριbτη αιτια τηζ κινησηζ, τηζ oποιαζ δια.

τηρεi iαεg πoo6τητε9 μ6oα oτo oυμπανD,Kαι στo επ6μενo ιiρΘρο πρooΘ6τει:
των φυτιbναλλιi και τιg oωματικig λειτoυργ[εg,6πωq oι oυoτoλ6q τηζ καρδιdζ, με αναφoρθgoτη μη1ανικη και μ0νo η oτην απλη λoγικη; o Nτεκιiρτ δεν τo βαζει κατω: τo τfταρτo μ6ρog των Aρ11ιΙlντηζ Φλoσoφιαζ, 6πoυ o φιλ6ooφoqεξετιiζει τα περιε1oμενατoυ συμπαντoξ (τη φωτια, τα μ6ταλλα, την καυση, τo γυαλ[, τα 1ριbματα κ.τ.λ.),περιλαμβιiνει zo7 παραγριiφoυq,απ6 τιq oπolεg οι 54 εiναι αφιερωμiνεg ατo μαγνητη' Για να εξηγηoει την ελκτικη ικαν6τητα εν6ξ μαγνητη πdνω σε ενα oiδερo η θναν αλλo μαγν{τη, o Nτεκαρτ υπoΘ€ τ ει 6τι ραβδωτιi τεμα1iδια κυκλoφoρoυν μ6oαατo αιJμπαν. M6νo αυτιi μπoρoυν να περιiooυν μ6σα στoυζ σπειρoειδε[q π6ρoυ9 τoυ μαγνητισμ6νoυ oιδ{ρoυ. Στριφoγυρνoυν μ6αα τoυg και 6πειτα βγαiνoυν απ6 την dλλη πλευρα (τον ν6τιo π6λο), Kαθιilg φευγoυγ αφηνoυν 6να κεν6 πoυ γεμtζει αμθoωq,κυρiωg απ6 τoν κoντμ ν6 μαγνητη, πoυ 6ρ1εται αμ6oωgνα εφαρμ6oει πανω oτον πριbτo και να διευκoλιiνει την επιχειρηση. Eιναι, λοιπ6u μιiταιο να επικαλoliμαoτε oκoτεινθg δυναμειg.

Αρκεi να απoδε1τo$μεαυτα τα ραβδωτα τεμα1iδια,τη

μoρφr]τoυg και τιq μετακινrioειgτουg, δηλαδ{ τiπoτε ιΙo

oι κλαoικoi απ,6,τιαπαιτειη μηχανικη.o Nτεκαρτ

περι τιξ 34 ιδι6τητεg τoυ μαγνητη και τιζ

|ρμηνευσε6λεξ.Θειbρηoεμαλιoτα6τι η φωτιdαφαιρεi τo σ6μα την ελκτιη δ$ναμl]τoυ, επειδη στoμ6νει τoυξ π6ρουζ και καταστρεφειτoυζ σωλliνεζ τoυ δεκτη. Στo Λ6yo περι τηζ Mεθ6δoυ, o Γαλλoq φιλδoοφog απoδεικνυεται ιδιαιτερα επιδ6ξιoζ οτoυq 1ειριαμoυg τoυ, Φτdνει μθ1ρι να (ητηoει απ6 τoυζ αναγν6στεζ τoυ να τoυ διατυπιbαoυν τιζ παρατηρησειζ τoυξ και να τoυ στειλoυν δoκιμια. Ωστ6σo, αυτδ δεν πρ6πει να μαζ ξεγελα: αν o φιλδαοφog επιζητεi συμπληρωματικa δεδoμcνα,τo κανει μ6νo και μ6νo για να μπoρθαεινα εκλε7πιiνει τo (μηχανικ6 μoντ€ λ o) τoυ και να oξυνει την ικαν6τητa τoυ να εντασσει και τoν πλ6oν παραξενo oτoυg oυλλoγιoμoυζ τoυ. Εντo$τoιg,δεν πρ6πει να Θεωρηooυμεotτε κατ' ελd,ματoπωg o Nτεκαρτ εδιb γiνεται εξωμ6τη9li πρoτιΘεταινα κανει βαΘι6qαλλαγθq. H βdη τoυ oυoτηματoξ -τo cogito και μdαω αυτoιi o Θε6q- εγκαινιαζoυν και θεμελκbνoυνεπiσηζ μια ηΘικη.

H ηθικηαυτ{διαγριiφεταιμθοααπ6κaποιoυζκαν6νεζ

μιαgπρ6oκαιρηq,o$τωgειπεiγ ηθικ{ζ,που η oPιστικη θα τη διαδε1τε[κατδπιν.To τρiτo αξiωμαΘεωρεiπωg oφειλoυμενα αλλdξoυμετιξ επιΘυμιεζμαζ πιo πoλυ απ,δ,τιoφειλoυμενα αλλdξoυμετην τdξητoυ κ6oμου. <ΔενΘα επιΘυμηooυμε να ειμαστευγιειξ,εν6 ειμαστε dρρωoτoιτi να ε[μαoτεελειiΘερoι6ταν βριακδμαoτε oτη φυλακ|...Nα θ1oυμεθναοιbμααπ6 υλικ6 αφΘαρτo oαν διαμαντι11φτερdγια να πεταμεααντα πoυλια, (Λ6yoqπερΙτηq,Mεθ6δoυ,τρko μiρoq).o αναγνιboτηc μπoρεiνα νoμioει6τι πρ6κειταιγια επιοτροφηατηoτωΙ 1t

oι μεyd.λoιφιλ6ooφoικαι η φιλοooφiα τoυq, ικη ηΘικη. Ωoτ6oo δεν oυμβαiνει κατι τ€ τ oια μαλλιlν τo αντiΘετo. Δεν ωΘεiται κανεiq oτην απoδo1η, αλλα η ν6ηoη δεipει oτην ελευΘερiαμαq πoιoυq δρ6μoυgδεν πρ6πει να πιiρει ιiloτε να απoφυγει τη o0γκρoυoη με τo απ6λυτo.Π6ζ να απoφευγει τ€ τ oια αδι€ ξ oδα! Eιναι μια καλη απ6δειξη 6τι o Nτεκdρτ παραμdνει oταΘερ6q στιζ απ6ψειξ τoυ και Θ6λειμ6νo ην πληρη ιioκηoη τηq βoι1ληor]cτoυ, πoυ ειναι dπειρη. Δεν 1ρειdζεται, λoιπ6γ να ψdχνoυμε την ευτυ1iα:

πρo$πoθ6τει τιμdg, πλoυτη και dλλα πρoν6μια πoυ εξαρτιΙ:νταιαπ6 την περιoυotα. Xρειiζεται να εργαoτoιiμε μ6νo για 6,τι ενιo1$ει την εαωτερικti μαg ικανoπoιηση: <Δι6τι εiναι λoγικ6 να δε1δμαoτε επαlνoυg

η επιπλ{ξειg μ6νo για 6σεξ πραξειζ μαζ υπαγoρει}oνται απ6 την ελειiΘερη βo$ληoη μαq, (Tα παθη τηζ' ψqσiq' ιiρΘρo r5z,8).Αν κιiπoιo πdΘoq κατoικoεδρευoει μ6oα μαq,o Nτεκιiρτ δiνει oδηγιεζ πoυ Θα μαqεπιτρθψoυννα ξεφιiγoυμε απ6 αυτην την αλλoτριωση. LΙ πρoτελευταiα παραγραφoq των Παθιbν τη9 Ψυ7ηq61ει 1αρακτη (,Eνα ριστικ6 τιτλo; φdρμακo για δλα τα παΘηΣ. Eνα dλλo κεiμενo, πoλ$ ενδεικτικ6 τηζ καρτεσιανι]q oκεψηs, εiναι o δευτερoqκαν6να9 τηq ηΘικηg:
Tq π&Θη ηζ ψχiζ, KριτΦ, ΑΘιiνα 1996,α 193.

μτφ. Γιdννηq ΙIρελoρθyτζoq, εκδ.

Ι12

oι κλαoικol

ταξιδι6τεζ πoυ, 6ταν χαΘotν μdσα στo δασoζ,

πρθπει να περιπλανιbνται, τριγυρνιbνταξπ6τε απ6

μια μεριακαι πoτε απδ την αλλη) (Λ6yoζπερι τηζ

Tρiτo μερoq,,).Eδιi: o φιλ6οoφo9 εξαiρει τη τηζ Θ6λησηζ πoυ υπεPνικα τη νoηαη. φτανει τo σημειo να oικειoπoιηΘεi και να διασ(bσειτoν αμφιβdλλoντα. Λ1γo μαg ενδιαφ6ρει τo γεγoν0ζ πωζ

απ6 sυΘυγραμμιζ6μαστε μαζiτηs,αφoυ,ανεξαρτητα αυτην την ανακoυφιση,η απoφασιστικδτητα μαq κdνει να νιΦθoυμε οιγoυριd, Πληoιdζoυμε dλλωoτε τoν Θε6 πoυ oυτε αυτ6q δεν θ1ει υπoταξει τη δημιoυργiα τoυ oτo αναγκα[o ξ oτη Θειitρηαητoυ αληΘoυg,o Θεδq δεν Θdληoεαυτ6 πoυ

ε(ναι καλδ, αλλα εiναι καλ6 αυτ6 πoυ Θθληoε:η δημιoυργ[α των ακbνιων αληΘειιbν.H βo$ληoη πρεπει να αυτoπρooδιoρiζεται. FΙ ελευΘερiα εδρευει oτην καρδια τoυ cogito, oπωξ d1ει πρoαναφερΘεi. <Υπoκρ[νoμαικι εγιb o [διoξ 6τι 6λεζ μoυ oι ακ6ψειg εlναι λανΘαoμ€ ν εq και φανταστιακ6μη: oElμαι εγιb o tδιoqπoυ φρoντιζω να εξακθq>.r,1 πατιb τoν εαυτδ μoυ>,Kαι o Nτεκdρτ αναγνωρiζει πωg

<εtναιη ελεtθερη βoυληoτiμαq,η oπoiα μαg εξoμoιιbνει κατd καπoιoν τρ6πο με τoν Θε6, oτo μθτρo πoυ μαq καΘιoτα κυρioυq τoυ εαυτoυ ψαq" (Π&,θη τηc Ψυηgξc' dρΘρor5zrο). To cogito και o Θε6q oυνειαφ6ρoυνλoιπ6ν την εξ6δ NτεκaPτ'Λ6yoζπεPi τηcMεΘ6δoυ, μτφ.xριστ6φoρoζxρησrι δηc, εκδ. Παπα(rjoη, AΘi|''lαι976' σσ. 24-'5. ω o.π., o. ι93. 113

oι μεyαλoι φιλ6ooφoικαι η φιλoooφ!ατoυq λιξη αυτiq τηc φιλoooφ[αξ,oτα τελευταια και εσχατα παρεπrμενd τηq' ,oταν

dναg oκυλoq βλdπει μια π€ρδικα, αιοΘιiνεται τη φυoικli παρ6ρμηαη να τρ6ξει πρoq τo μ6ρoc τηc κι 6ταν ακoliει μια τoυφεκιd, o Θ6ρυβoq αυτ6q τoν παρωΘεiεvoτικτωδιbgνα τo <βιiλει αrα π6διω. Απoτελεi, ωoτ6oo, otνηΘεq φαιν6μενo vα εκπαιδε$oυμε

τoυq oκ$λoυg θτoι, ιbαrε, oτo Θθαμα μιαq π6ρδικαq, να μεvoυν ακινητoι, και oτo dκoυoμα τηg τoυφεκιd,g πoυ ακoλoυΘε| 6ταν oι κυνηγo[ oημαδcψoυν με τα 6πλα τoυg την πθρδικα,να τρθ1oυνπρoq τo μdρog τηg.Eπoμ€νωg εiναι 1ρηoιμ6τατo να γνωρiζoυμε 6λα αυτα, για να εμφυot|οουμεΘdρρog oτoν καΘ6να να διερευvlioει με πoιoν τρ6πo θα μπoρ6oει να ρυθμiζει τα πιiΘη τoυ. Διoτι, εφ6oov λiγη επδεξι6τητα με μπoρoυμε να μεταβdλoυμε τιg κινlioειq τoυ εγκεφdλoυ αrα ζιbα πoυ oτερoυνται λ6γoυ, εiναι προφανcg dτι μπoρoυμε vα επιπ)1oυμε κdτι τdτoιο ακ6μα καλι}τε. ρα, oταν εχoυμε να κdνoυμε με ανθριbπoυζ, και 6τι αυτoi ακριβιilq πoυ 61oυντιg αoΘενδατερεg ψυ1dqθα μπoρo$οαν να κατoρΘιbooυν να ελ6γ1oυv πληρωq δλα τoυg τα πιiΘη, αν φυoικd επιcrρατειiαμε ην απαεπδεξι6τητα ραiτηη για να τoυg 1αλιναγωγηooυμε και να τoυq διευΘtνoυμε.

ταπ&θηηc ψqrfi+ιiφΘρo 5o]t

oι κλαoικol Σπιν6ζα (fi3ι-ι'6zz) Mπoρo$με να χαρακτηρισoυμετoν Σπιν6ζα ωξ τoν πλεoν αντικαρτεσιαν6 των καρτεσιανιbν.To ot)ΦΙβα τoυ _στρυφν6,ειναι αληΘεια- 6χειτη μoρφliγε@tΕτPικΦν Θεωρημιiτων.H φιλoαoφ[ατoυ,πdντωq,gloτελεi τo καλi)τερoπαρdδειγμαγια να απoδεiξoυμετη Pαoκfl θ6oηαυτo$ τoυ βιβλtoυ,δηλαδ{ πωξ κdθε φιλoσoφtr κ6 σ$στημαεναντι6νεται oυσιαστικdσε θναaλλo πoυ πρoηγειται. Σιiμφωνα με τoν Σπιν6ζα, o Nτεκ6ρτ καταγινoταν συνεχ6ζ με διακρioειξ:o Θε6ξ και ο κ6oμoq,i αθΨτl και η εκταση, η ν6ηση και η βol)ληoη,η ψ,χ'1 -*o.-o oιilμα.Aντiθετα,o iδιos 61ειτην τdη να ενoποησει τα πdνταoε 6ναντoλμηρ6και ευριiμoνισμ6, To cogito _η σκθψηπoυ σκ6φτεταιτoν εαυfo τηζστoνθoφιλoσoφικ6σ$στημαπoυπρoτεινειo ,πιν6ζα, πoυ 1qy'απθδι1dνειτη μεθoδoλoγικηπρoτεραι6τQτα να ξεκινησooμεαπo δε o Nτεκιiρτ.Δεν Θαμπoρoι1oαμε αυτ6,για πoλλoυqλ6γoυq. o Σπιν6ζα πρωτiατωqαπoδoκιμdζειτo καρτεσιανo αiτημακαι, επoμθνωζ,αμφισβητειτην iδια τη μθΘoδo: Eδιb oτo 6νoμαπoιαqμεθ6δoυεγκρiνεταιμια μεΘoδo6; €1oυμε θνα παι1νiδι ταυτoλoγtαg.Στoν κ6oμo ττlSεPεργασιαζ, oι 6νΘρωπoι1ρηoιμoπoιoliι αρ1ικιi, απλιi γαλεiα μ τη βoηΘειατων oπolωνπαραγoυνπPffiτα αλλιi και καταoκευd,ζoυνπoλυπλoκ6τερα εργαΛεια και 6ργανα. Για την καταακευt| των πρ6των μflχανων. εργαλεiων, 6μωq, δεν μπoρo$oαν πρoφαν6ζ να στηριμoυν ατη βo{Θεια dλλων πρoγεvθoτερων μ4Xανω\,

rι o.π.,α ι3o. ι 14

oι μεyαλoιφιλ6αoφoικαι η φιλoooφlατoυq και, αρα, θπρεπενα αντικαταστησoυντα

μ6oαπoυ 1ρη. oιμoπoιoυoαν.Mπoρoυμε, λοιπ6ι να απoρρφoυμε τη μθΘoδo καΘαυτη και να μην τη δια1ωρ1ζoυμεπλ6oν απ6 τo 6ργo τηg iδιαg τηg γνιiloηg, αλλα να Θεωρoυμε 6τι η μια ενιo1υει την dλλη, Υπαρ1ει κι ιiλλoq λ6γoq για να απoρρiψoυμε το

cogito: Στην Hθιfit τoυ o Σπινδζα λiει 6τι δεν μπoρoυμε να θεωρoυμε πωζ η Ψυχη εlναι ανεξdρτητη απ6 τo αΦμα. Σι1μφωνα με το Θειilρημα z3 τoυ δειiτερoυ βι. βλiου, nη ψυ1η δεν γνωρiζει τον εαυτ6 τηξ παρd στo βαΘμ6 πoυ αντι,λαμβdνεται τιg ιδ6εg των παθιbν τoυ σ6ματoζD.,FΙ, 6πωg τo διατυπιbνει oτo Θειbρημα lu:
οπoio ανfκει, η απ6 την ιδθα αυτο$ τoυ oιbματoq(απ6 εδιil μιiλιατα πρoκιitιτει και o αντιδυΙoμ6qπoυ ενθ1ει € ν α απoμoνωμθνocogito). Πα τη oπινoζικη φιλοooφiα, τo θεμελιιbδεq cogito, oτην καρδια των oυγκρoυαεων πoυ Θα ακoλoυΘηαoυγ αναμειγν0ει υπερβoλικα τo ανθρωπoλoγικ6 (6να oδoιπoρικδ, τoυ οπoioυ πρoτα1θηκε

μια αυτoβιoγρα. αφηγηη) τo oντoλoγικ6 oτoιμio. Πρ6πει να φικη με παρακαμψoυμε αυτη την αμφιoημ1α.o Nτεκιiρτ 6pι αναγνωρισει oτoνc,Στoxαoμoiζ τoυ την ανεπd,ρκεια τoυ cogito πoυ ΘεωρηΘηκεατελ€ g , και τo oπolo oδηγει αναγκαστικα στoν Θε6 (τo απειρo). H απλri λoγικη απαιτεi να ξεκινoυμε απ6 τo oυoιαστικoτερo και αυτo κανει o Σπιν6ζα. r1 6

()ι κλααικoi 'kat'η ΙΙθικητoνεκκινααπ6την υπ6oταoη,την ενΟτηταΘεoυ,ανΘρ6πωνκαι πραγματωνκαιτην ιδι6τητα τoυ απoλυτoυ.FΙ πριbτηφρασητoυ θργουερμηνευει την θννoιατηζ causasui.Mε αυτ6,6πωξγρaφειo Σπι. ν6ζα,εννoε[<εκεiνoτoυ oπoioυη oυσιαπερικλειειτην $παρξη.Δηλαδ{ εκεiνο τoυ oποιoυη φtση δεν μπoEιναι η αιτια τoυ ρει να νoηθειπαρα ωqυπαρ1ουoα>, εαυτoυτηζ, ακριβΦgεπεδη δεν μπορεiνα παραχΘει. Δηλαδη, δλεq oι καρτεoιανθqαπoψειq πoυ κατεληγαν σε διαχωPισμo$ζ,βρioκoνται εδιb αναθεωρημ6νεq,δεi. των πραγματων ε(,ζ χvoνταξ πια πωξ υπαρχει εν6τητα oημεioυ απoρρ6φησηξτoυ δλoυ μθσα ατo 6λoν.

Συνεπιbqοωoτη μθθoδoqΘα εiναι εκεiνη η oπoiα καταδεικνυειμε πoιoν τρ6ποπρdπεινα καθoδηγεlταιτo πνεδμαμε τo γνιbμoναμιαgδεδομθνηsαληθo$qιδ6αq. Eξ&λλoυ καΘιilcη 6πoια o1θoη μεταξυ δυo δειbν εiναι iδια με εκε1νηνπoυ υπαρxειμεταξυτων μoρφικΦνoυoιιirντων εν λoγω ιδειbν,dπεται6τι η αναστoχαστικη τελειoτdτoυ γνιbοη θ1ειωg αντικεiμενoτην ιδ6ατoυ Oντoq. Απ6 αυτ6 γiνεται ευκoλα κατανoητ6με πoιo

τρ6πo τo πνε0μα,κατανoιbνταg6λo και περισσ0τερα πραγματα,απoκταoυγ1ρδνωgκι dλλα εργαλεiα1αρη οτα oπo1αoυνε1lζει6πειτανα κατανoεiμε δλo και με. γαλ$τερηευκoλiα. Πραyματεiαyια τη δι6ρθωαητoυ νoυ' j8-39l2

lz Στιν6ζα' Πραyματεiα yια τη δι6ρθωαη τoι, voo, μτφ. Bernard Ιacquemart και Bαoιλικ] Γρηγoρoπoυλoυ,εκδ. Π6λιq, AΘ{να zoo53, σ.4|. L17

oι μεyαλoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφiατoυq 14.o Θ6αητoυ Σπιν6ζα πoυ δεχτηκε τα πυρα τηξ κριτι κηξ, ηταν αυτη πoυ αφoρoιiσε την 6κταση (στην oπoιι o μ7εκιiρτ δεν 6δrνετην iδια αημαoiα, αφo$ θεωρoυoι 6τι η χωρικoτητα συγκρoτεi τη δoμη των oωματων) ωq κατηγ6ρημα τoυ Θεo$. To θεωρημα 2 τoυ δευτερoυβι τ!c H&κ{6 δεν αφι]νεικαμια αμφιβoλiα:
μ..*lρτ την κατηγoριαπωζ αντιλαμβdνεταιτην cκταπαΘΙτικηκαι αδρανη.oι δυo η ω4 μoναδικ6gιδιoτη. τεζ τr1ξειναι oι δυνατ6τητdg τηgνα oυμπιiζεταικαι να σχημ4τoπoιειται'o Σπιν6ζα βρ1oκειπληΘιbραεπι1ει ρημα/ωνγια τo αντιθετo. 6. 4ντiπαλoi τoυ αντιπαραΘ€ τ oυvτo εξηqεπι1εiρημα: η εκτατη oυσια τoυ oιbματogεiναι διαιρεπ|,ιiρα παθη/ικ4..oιιωc,o Θε69δεν μπoρεiναεiναιπαΘητικ6q, ιiρα € J α τ6τoιoεiδoqoωματικ6τηταg δεν Θαμπoρoυoε στην oυαiατoυ Θεol),,oμωgτo ζ{τημαεiναι να αν,1κει αυτ6: ακριβι!9 για τoν Σπιν6ζα,τo εκτατ6δεν εiναι δμ αιρετd,Ακ6μα κι αν τo διαιρθooυβε,τα δυo τμl]ματα ,,.ou94 πρoκυψoυν,Θα αυνε1iαoυννα ανι]κoυν oτην εκτασ,1,πoυ παραμθνειαπειρη.EπιπρoαΘ€ τ ωq,τα δlio τη φι}oητηgυπ6αταηζ. Δεν Θα μερηδ1ατηρo$ν μπo. να απαρτiαoυν πoλλ69 υπooτιioειζ. Αν, 6μωq, ρoιiσαγ τα μ6ρ1δια9oρoπoιoυνταναπ6 την περi ηξ o λ6γ0ζ Ι 18

oι κλαoικoi τ6τεαυτηΘαd1ανετη φ$σητηζ.,Eτσιεξη-

το Θειilρημα γιατι στo π6ρισμα πoυ oυμπληριbνει

<κα3 τoυπρ6τoυβιβλΙoυτηcHθικιJc,υπoγραμμlζει:

δεν εiναι διαιρετη>. μιd σωματΦ υπ6oτααη

τηνεκτασηωζ ενεργη: η εζωτε. o Σπιν6ζαΘεωρε[

εκτατ6τηταεκφραζειη ρικδτηταη -ακριβ6oτερα-η EκΘετειτην iδια τη δυναμητηqυπ6oταoηs.Σιιq απαντtloειqπoυ δlvει oτoν Toιρνdoυq,με τoν oπoio 61ει nOooν αφορα μακρααλληλoγραφiα,το διευκρινiζει, την 6κταoη,πoυ για τoν Nτεκαρτ ε[ναι μια αδρανηc μdζα,δεν ε[ναιαπλιilcδ$σκoλoαλλα εντελιilζαδι]νατο να αναγaγoυμεσ, αυτητην υπαρξητων oωμdτων.Nα πωg διατρανιboω γιατιπoτ6δεν δισταoαμ61ριτιbρανα oι καρτεσιαν6ζαρχ6ξτηζ φυσηζειναι αχρηστεζ,για να Mαtoυ 1676).Στιξ μηνπω παραλογεξΣ(Γρaμματηξ 5ηc
μoυφαiνεταικακδq, , ,Oταντα δεν Θα μερη τoυ 1ιbρoυΘα ουνενωΘoυν, πρδκειταιγια μια απλη και τυ1αiαo$μπτωoη,αλλα, αντιΘ6τωq, για την απ6δειξημιαgπραγματικηζενωσηζ, To 1διoμαCτo μιαqoυμφωνiαqβαΘιαοφραγιoμ€ ν ηg. οιilμα,τoυ oπoιoυη ψυ1ηαπoτελεiτην ιδ6α,oρ[ζεται κατ&συνθπειααπ6 την πoλυπλoκ6τητακαι τoν πλoυτo δηextrapartes)), τoυ δεν d1ειπεριπ6αειoε € ν α <partes λαδη οε 6να μη1ανικ6μoντ6λoη oε dνααυτ6ματo. τιζ -αξ τιζ oνooφεiλoυμενα λιiβoυμεooβαρdυπ6ψη υπ6οταηq' 6αo μdooυμεεξωτερικθc-εκδηλdoειqτηq απo την naturanaturans(αυτoπoυ αυτ€ c πρo6ρ1oνται Deus δενi1ειαναγκηαλλoπραγμαπαρατoνεαυτ6τoυ), 119

oι μεy&λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφiατoυq sive natura (o Θε6q, δηλαδη

η φ$αη):oυμφωνα με αυ τ6ν τoν αντικαρτεoιαν6 υπερμoνιoτη, μπoρoυμε,αλλιi και πρ6πει,να φ6ρoυμεκoντd,την dκταoη τη oκ€ ψ η, με δυo κατηγoρl]ματα πoυ αμφ6τεραoρiζoυν την υπ6ατα oη. Moλoν6τι διακριτα, ακδμα κι αν τo dνα δεν μπoρεi να παραβεi 1ωρiζ τo dλλo, τιπoτε δεν μαq oδηγεi oτιl αυμπ€ ρ αoμα πωg πρ6κειται για δυo διαφoρετικα 6ντα, Oooν αφoρατηv καρτεoιανη6κταoηπoυ oυλλαμβα

νεται ωg μια αδρανηqμdζα,δεν εiναι απλιi:qδ0oκoλo

αλλd εντελΦgαδυνατoνα αφαιρθoειτην 0παρξηαπo

τα oΦματα.H υλη oε αδρd,νεια,oτην πραγματικ6τητα, θα εμμ€ ν ει oτην αδρdνειdτηq,6oo μ€ ν ει oε αυτηv Δεν Θα μπει oε κiνηoη παρd απδ dνα εξωτερικ6αiτιo

πιo δυνατ6. Nα γιατi πoτθ δεν δtoτααα μθ1:ι τιbρα να διατρανι,iloω πωq oι καρτεoιαν€ q αρ16gτηg φι)oηqε(ναι αxρηoτεg,για vα μην πω παριiλoγεq.

xdγη 5 Mαioυ 1676 Γρd'μμαατoν Toιρνdoνζ, L676 t1 Hθικti απoγακρυνεται δλo και περιoα6τερo απ6 τo συστημα τoυ Ντεκd,ρτ,πρdγμα τo oπolo διατυπιbνεται ιiλλωοτε o1εδ6ν κυριoλεκτικα oτην ειoαγωγη τoυ τρiτoυ βιβλioυ. o Σπιν6ζα αρνεlται να καταφυγει oτην ψευδo-ελευΘερiαγια ναγιατρευτo$μεαπ6 τα παΘη μαq. Δεν δ61εταιτην dπoψη πωξ τo σ6μα επηρειiζεται απ6 την ψυχη μioω τoυ κωνoειδoυg αδθνog (conarium), πραγμα πoυ θεωρε[ωg μια αλλ6κoτη

ψυ1oφυoιoλoγικη κατασκευη,iνα καΘαρd'καρτεoιαν6 καταoκευαoμα. o ανΘρωπoq_μαg Θυμlζει- δεν εlναι κρd,τogεν κριiτει

Oι κλαoικoi μεσαστη φυση,oυτεαoκεi απ6λυτoθλεγ1oπανωoτα πdθητoυ. o Σπιν6ζα δεν απαριθμεiτα διαφoραπαθη:Θεωρεi πωξ 6λα πρoθρχoνταιαπ6 nτηνπρooπαθειατoυ καΘε 6ντoqνα εμμεiνειστo ειναι τoυ)),και ακ6μη'αν εiναι δwατ6ν νατo αυftiσει,πρ&γμαπoυ εlναιη Θεμελιιbδηc φχη τηζ επιθυμιαζη τoυ cοnatus. ,oμωq,τ6τε,πιilξΘα ξεφυγεικανεigαπδ τηντυραννια τΦν παΘ6ν μαζ, απ6 τη β[ατoυqκαι την ταραχηπoυ πρoκαλoυν; o λ6γogδεν απαιτειαπ6 μαζ να υπερβoυμετη φιiοη, αυτo πoυ μαζ αλλoτριωνει, oιiτε να αναΘεματiooυμε μτiτεκαν να τo πoλεμ{ooυμε'Mαq εξωΘεi'μαζ παρoτρ(lνει να εξασκησoυμε τη δι1ναμημαζ να καταλαβαινoυμε τα συναιωηματd μαξ. FΙ αρετη σιγoυρα επι(την βεβαιιilνει με τoν καλυτερo τρ6πo την αρχη μαζ αν6λιξη τoυ 6ντοq): μαq oδηγει σε κατι υπθρτερo (τo αληΘ6q1ρτiαιμo):<(oλ6γoq ζητd) να αγαπα o καΘθναξ τoν εαυτ6 τoυ, να γυρευει αυτ6 πoυ εlναι ωφ6λιμο και αυτδ πoυ ειναι πραγματικ& ωφΔλιμo για τoν [διo, και να επιΘυμεικαΘετι πoυ oδηγει πραγματικd τoν aνΘρω. πo σε μεγαλtτεPη τελει6τητα,και γενικα, o λδγoξ ζητα o καΘθναζ να πρoσπαθει, αναλoγα με τη δυναμη τoυ' να διατηρησει τo ειναι τoυΣ. (Bιβλio a, Θειbρημα r8,

Σ16λιo). Συμπεραoματικα, τo παΘoζ ελαττιbνει τη διiναμη μαg να δρoυμε. Πρdπει, λoιπ6ι να απoδε1τoΦμε τη δικη τoυ δυναμη. Toν φιλ6οoφo απαo16ληοε επioηc € ν α dλλo Θ6μα:o Σπιν6ζα δiνει μεγ&λη oημαolα oτην Πoλιτεiα. πιατευει

πωq μ6νo μ6οα o' αυτην μπoρoυμε να εiμαoτε ελευΘεLZ L

oι μεyd,λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφiα τoυq ρoι. H oκ€ ψ η τoυ εδιb υπακoυει oε 6ναν γνωoτ6 τtπo:
ζει α)μφωνα με τoυg κoινoιiq ν6μoυ9, παριi μθoα ατη μoναξιd, 6πoυ υπακoυει μ6νο oτoν εαυτ6 τoυ>(Bιβλio 4, Θεδρημα 73). Ιq0ει και τo αντiθετo, αυτ6ζ που απε.

χει απ6 τη αυμμετo1η σε κdΘε κoινΦνικι] δραοτηρι6τητα η αναδιπλιbνεται στoν εαυτ6 του, Θα υπoτα1τε1

ευκoλα oτιg 1ειρ6τερε9τυρανν[εq.Eν τdλει, μπoρo$με να απoδεiξoυμε τoν παραλληλιoμ6 ανιiμεoα oτη oκθψη και τηγ δκταη, καταφε$γoνταζ σε μια oωματικη διαμεαoλιiβηαη. Πραγματι, για τoν Σπιν6ζα, 6να αιbμα ευλιiγιoτo ταιριdζει με μια ψυm τηξ oπoιαξ <τo μεγαλfτερo μ6ρogεiναι αιιi;νιo>(Bιβλio 5, Θειilρημα39).
παιδ[ πoυ €1ει ελαφριi αιi;μα, πoυ εξαρτdται απ6 εξωτερικα αιτια κυριιoζΣ,τo παιδi που κιiνει βουτιιi μ6oαoτα πραγματα, d1ει ελdμoτη αυνεiδηoη του εαυτoιi τoυ,

των πραγματων και τoυ Θεo$. o καΘ6να9 μπoρεi να κατανoησει την αδυναμ[ατoυ. <Αυτ69πoυ θ1ει oιbμα ικαν6 για 6να μεγιiλo αριΘμ6 πραγμιiτωγ 61ει επioηg πνειiμα με μεγdλη συνειδηη τoυ εαυτoυ τoυ, των πραγματων και τoυ Θεoυ> (Σ16λιo τoυ θεωρr]ματoq39). Παντoυ o Σπιν6ζα, πoυ ζητd την ελευΘερlατoυ ανΘριbπoυ,εγκωμιαζει την πληρ6τητα, την τα$τιoη με τo ιiπειρo τoυ Θεot και τηg αιωνι6τηταξ, μθσωτηξ αναγκαιδτηταqπoυ Θα μαg oδηγ{oει oτη μακαρι6τητα. 86βαια δεν dλειψαν και oι oπoυδαioι dνδρεg (πoυ oμoλoγιil πωg1ρωoτdμε πoλλd ατoυg μ61θoυqκαι τη

oι κλαoικoi σoφιατoυζ), πoυ θγραψαν6να oωρ6 καλd πρdγματα για τoν oωoτ6 τρ6πo να ζoυν oι dνθρωπoι και πoυ 6δωoαν oτoυg Θνητoι)g1ρlioιμεg oυμβoυλθq,6μωqoε δτι αφoρdτoν πρooδιoριoμ6τηg φυηq και των δυναμων των παΘιbνκαθιbqκαι τoυ τι μπoρεiνα κανει η ψυ1η απ, τη μεριd τηg για να τα μετριαoει,κανεiq, απ, 6σo ξθρω,δεν τo 6;iεικανει, Γνωρiζωβεβαiωqπωq o φημιoμiνog Nτεκαρτ, μoλoν6τι παραδ61ηκε την απoλυτη εξουο[ατoυ πdνω οτιg πραξειζ τηζ, πρoσπα. Θηoε να εξηγr]oειτα ανΘριbπιναπιiΘη με τα πριiπα τoυg αlτια και θδεξε ταυτξρoνα πιbg η ψυχη μπo-

απ6λυτα επιτωνσυναισΘημaτων, ρεtνα κυριαρ1ηoει ,oμωq, κατ&τηγνιbμημoυ,δενθδειξετiπoτειiλλoαπ6 την oξυδ6ρκειατoυ μεγdλουπνε$ματδgτoq δπωqΘα απoδεiξω6ταν dρΘειη ιbρα' Hθ ικi1' Tpπo μtρoq, Πρδλoγog

Θα μπoρoυoαμενα μην δ6σoυμε ιδιαiτερηoημαo1α σro παρακατωζητημα,6μωζαξ μoυεπιφαπεiνα κανω 6ναqεiδoqπαρθνθεoηg, για να δεiξωτην πρωτ6τυπη oκ€ψη τoυ Σπιν6ζα στην αναλυσητων ιερ6ν κειμ6νων. To Θεμαδεν o1ετlζεται αμεoα με την κριτικτ]τoυ καρτεσιανο$συστηματoξ. k| Θεoλoyικo-πoλιτικηΠραyματεια συνδεεταιμε 6να νεo επιστημoνικ6κλιiδo:την εξηγητικη,την ερμηνεlα τωνΓραφd,ν o Σπιν6ζααρioτευη αλλιιbqερμηνευτικη. σε στη μελετητων ιερ6ν εβρατκ6νβιβλiων,τδoo oτην αναλυσητoυ περιεχoμθνoυ 6σo και στηνγραμματικη τηξ γλ6σσαξ, δπωζ φαινεται απ6 την ηιrιτε}\ηΕ,πιτoμη η ζ Εβραιkηζ ΓPαμματικηζ. 123

oι μεydιλoιφιλ6αoφoικαι η φιλoooφiα τoυq τιζ εμβριθειξ μελετεζ πoυ iχει αφιεριboει o oυγγραι1l1 αζτηζ Moναδoλoyiαq ατιq δι1oαυτdq φιλoooφικ6g π1ι l σωπικ6τητεζ, oι oπoiεq δεξνoυν π6σo κριτικ6ζ υπηριι

απ€ ν αντ[ τoυq, ,oπωg o Σπιν6ζα, θτoι και o Λ&ιμπνιτξ εκκινα απ6 τιlν Θε6. (FΙ πριbτη παριiγραφog τoυ Λd yoυ τηqMεταφυoι r{c τιτλoφoρεtται nΠερi τηζ τελει6τηταqτoυ Θεoυ και oτι o Θε6g τα cπλαoε 6λα τoν πιo κατdλληλo τρι! με πoΣ). Aπoστασιoπoιεiται απ6 τo cogito,πoυ τoυ φαiνι: ται καπωζ κεν0: o Nτεκαρτ Θεωρειπωξσυλλαμβιiνoυμι τo cogito ενoρατικιi, o Λιiιμπνιτξ, αντιΘcτωζ,πρoτεiνει

την oδ6 τηξ λoγικηq ανdλυαηg. H ατoμικη υπooταoη, διαφoρετικη απ6 τιq dλλεq, αρ1iζει να υπdρ1ειαπ6 την στιγμη και μ6νo τηξ δημιoυργιαζ τηg και, κατι πoλυ onμαντικ6 πoυ Θα πρθπει να Θυμ6μαoτε,εκφρdζει τo oυ.

μπανκαι μιμεiταιτoν Θε6.Δεν Θαιiτανδυνατ6να τnν

δια1ωρiαoυμεoυτε απo τo € ν α oυτε απ6 τov ιiλλo. Eννoεiται βεβαiωq,6πωq εiναι λoγικd, αναμενδμενο,

6τι o Θε6q τoυ Λαιμπνιτq διαφcρει εντελιbq απ6 τoν καρτεoιαν6 Θε6, o Θε6ζ τoυ Nτεκdρτ δεν πραγματo-

πoiηoε τo καλυτερo, αλλιi τo καλυτερo ε[ναι αυτ6 πoυ πραγματoπoιησε. o Λαιμπνιτg δεν 1dνει ευκαιρiα να δεiξει πωg εiναι αδι)νατoν o Θε6q να μην θ1ει κιiνει 6λα ooα 6κανε με λoγικι|, και πωq λoγικη πρoηγε1ται η φυoικα τηg βo$ληoηq. H θεiα διiναμη δεν αυθαιρετεi: o λoγιoμ69 την oδηγεi oε μια ελευθερη απ6φαση. o Λdιμπνιτq διαφωvεiεπioηq τo/arum spinozαrum: με η Θεωρiα αυτr] oυγ1dει τo δυνατ6 με τo αναγκαio, ενιδ o απινoζιoμ6g πληoιιiζει τoν πανΘεioμ6 (Deus siνe Nαturα). O Θε6ζ τoυ Λdιμπνιτq υπακoυει σε ενα ει-

oι κλαoικoi ηθικ{q αναγκαι6τηταζ, αν και oι δυo αυτol 6ρoι αωμβατoι. Πα τον Λαιμπνιτζ δεν μπoρεi να η θεωρ[α πωq (o Θεδζ θα μπoρotσε να τα εχει

καλυτερα,.,oooιτην υπoστηριζoυιδεν βλεπoυν

κδoμo oτo o$νoλ6 τoυ, γιατi τo κακ6 η μiα υπoτι ατθλεια γεννιoυνται εiτε oτην περ[πτωσηπoυ

6νατμliμα μ6νoτoυ κ6oμoυε[τεoτην περiπoυ επικεντριbνoυμεην πρoooμj μαξ σε 6να 'rτωη αημε[ο. oυγκεκριμ6νo Ag πρo1ωρliooυμεπεραιτερω:o Θε69 δημιotργηoε τoν καλυτερo των δυνατιilνκ6αμων.Πρδκειται για τo 6μωg πoλυπλoκ6τερodργo,πoυ πραγματoπoιrjΘηκε πρdγμα πoυ τη των απλo$oτερων με βol]Θεια μtαωι oυμπεραiνεται απ6 τoν υπoλoγιαι!6 1.''ν ffiοximis καL

minimis.To ανΘριilπινoπνευμα εμπερι61ειoτoι1εlα (εiναι 6να πλdαμα,6να δημιoilργημα) παΘητικ6τηταq αλλd επiηg -και μαλιoταακ6μα περισσ6τερo-περι. λαμβ6νειτιg βdαειgτηqπρdξηq,πρaγμαπoυ επιτρθπει την ανεξαρτηα[α. Mθoα ατo πνε$μα,η παθητικ6τητα oυρρικνιbνεται για να υπεριo1ιioειη δρdαη.Αq Θυμη. Θoιiμ επioηgπωc,μoλoνδτικαΘευπ6αταoηεκφραζει τo o$μπαγ 6πωgαναφ6ραμε'αυτ6 δεν πρo€ρ1εται απ6 κdπoια εξωτερικι]επ1δραoηαλλιi δυνιiμει μιαgεoωτε. ριηs αυΘoρμηαξ τηC,1&ρηoτην oπoiα βρioκειμθoα ηζ τα ιχνηoλ6κληρoυτoυ otμπαντoq. Mε μια τ€ τ oια υπooταoιoκρατiα,εγκαταλειπoυμε πλθoνκαι τoν καρτεoιανιoμδκαι τoν oπινoζιαμ6,Aνυπ6οτατoε[ναιεπιηζ και τo επι1εiρημα,τo λεγ6μενo <τoυτεμπ6λη,.Συμφωναμε αυτ6,αν 6λα εiναι oταoιμα και πρoκαΘoρισμενα,τ6τε γιατi να πριiττoυμε;To κα-

oι μεy&'λoιφιλ6αoφoικαι η φιλoooφiα τoυq νoυμε, επειδη δεν μπορoυμε να ξερουμε

μηπωξ αυτ|i l) iδια μαq η πρooπdΘεια 61ει ηδη πρoβλεφΘεiκαι μηπιl(' πρ€ π ει να πρoβoriμε o, αυτην,επειδr]τo oυoτημα oτl1 ρiζεται πιiνω μαq. }Ι,ΥψιστηTελει6τητατoυ Θεo0 τoν € κ ανε, δημιoυρ γΦνταqτo o$μπαγ να επιλθξειτo αριoτo δυνατ6Σxi διo 6πoυ υπηρ1ε η μεγαλ0τερηδυναττ]πoικιλiα μι τη μεγαλυτερηδυνατη ταξη. τo πλαioιo, ο 1ιbρoq,ιl χρoνoζ ηταν τακτoπoιημiνα με τoν καλυτερoτρ6πo' Tα καλυτερα απoτελdoματαδημιoυργηθηκαν τα με απλoυoτεραμiοα.η μεγαλuτερηδυναμη, περιooo η τερη γνΦη, η δυνατ6τερηευτυ1iακαι καλoαυνη για τα δημιoυργηματαπoυ μπoρoυοαννα υπαρ1oυν μioα στo συμπαν.Πατι 6λα δoα ηταν δυνατoν να υπιiρξoυν μεσα στη νoηση τoυ Θεoυ με την τελει6τητιi τoυq, τo απoτ6λεομααυτιilντων θργωνεiναι o K6αμogπoυ c1oυμεμπρooτd,μαc oημερα,o τελειδτερoqδυνατ6q.

ΑλλιΦg δεν θα καταλαβαiναμεκαΘ6λoυ τη λoγικη με γιατi τα πριiγματαεξελloοoνται6τoικι 61ι αλλιιilg. Aρχεζ ηζ φι'ηζ και τηζ χdρηζ θεμλιωμ!νεq oτoλ6yo,παρ. ιo

O Λιiιμπνιτg απ6ρριψε τo cogito, το oπoiο Θεωρεi ωq αφαiρεoη, αφoυ δεν θα μπoρoυoαμε να τo απoμoνιbooυμε απ6 τoν κ6σμo πoυ περιθχει εντ6q τoυ, και τoν oπoio εκφραζει. Aπ6ρριψε επioηq την 6κταoη, oπolα η μπoρεΙ να διαιρε1ται επ, απειρoν και εξαιτiαq αυτoυ ακριβιbq δεν δικαιo$ται να 61ει υπoαταoιακ6 καΘεατΦq, επειδη η υπ6oταoη εlναι πρωτioτωg εν6τητα.

oι κλαoικoi

Moναδoλoyiα aη1ιειωνειπωξ η θκταoη(πoυ κατ6.

πρoνoμιακη θθαη τ6oo oτo oυoτημα τoυ Nτεκdρτ

και σε αυτ6του Σπιν6ζα),ειναι μια 6ννoιασχετικη, απαιτει κdτι πoυ εκτεiνεταιη πoυ εχει συνεχεια6πωζ η λευκ6τηταoτo γιiλα. , γρdφειo Λd,ιμπνιτζστηνAνεκδoτηανασκευι τoυΣπιν6ζα απ6 τoνΛαιμτrνιτζ,(ανηκει στιζ μo. ν&δεζ, η εκταη στα σιiνΘετα.Εiναι παραξενo πoυ o Σπιν6ζα δεi1νεινα αρνειταιτη δυνατ6τητατηζ εκτασηζ να διαιρειται στα μερητηζ και να συντ[Θεταιαπ6 αυτ6, κατι τo oπoιo δεν θ1ειν6ημα,. Eπioηgoε 6,τι αφoρd Φo επιχειρημαπoυ σrηPιζεται στην εννoια τoυ συνoνΘυλευματoζ,τo ρer τgregationerr:θνα oυνoνΘιiλευμα δεν Θα απoκτηοει,σε καμιd περιπτωση,αληθινηεν6την αρχη τητα. Aν πρo1ωρηooυμε, 1ρηαιμoπoιιilνταq των αδιακρiτΦι Θα φτdooυμεστo εξηξ συμπθρασμα: θνα πλdoμα πoυ δεν διαφερειαπδ ενα &λλo παρd στo soΙοnumero,ευκoλα αυγ16εταιμε αυτd.Για να υπdρEει διακριτd,πρ6πεινα πPoβdλoυμε6να πoιoτικ6 1αρακτηρισrικ6 τoυ. H αναγν6ριση τηζ ατoμικ6τηταξδεν ειναι συνdρτησητoυ μεγεΘoυζ,τηξ μoρφηζ,τηζ κινηoηq (ωqαλλαγηqτ6πoυ{ θ6oηs).Mε αυτ6τoν τρ6πo

καταρριπτειτην καρτεσιανηΘεΦρια. o Λαιμπνιτgγια να συλλdβειτην oυσιαεν6ζ σΦματοξ πρoτεtνειη δ$ναμη- μια εσωτεPικηαρχηανα'ττυ. (ωc απλi tηc, τo conatusπoυ υπερβαiνειτην κινηση μετατ6πιoη)και πoυ παρoυσιαζει τoν 1αρακτηρατoυ απoλυτoυ.Στ6κεικριτικ&απ6ναντισην καρτεσιανη αντιληψησtμφΦναμε την oπoιαo Θε6ξ Θαδιατηρoι)σε την ιδια πoσ6τητακtνηoηcμθoαoτoν κ6oμo'για-

oι μεy6ιλoιφιλ6ooφoι και η φιλoooφiατoυg τ[ αυτ6που διατηρειταιειναι η δ$ναμη.Kαι δι)ναμη η πρ€ π ει να υπoλoγιoτεiαπ6 τo μdγεθogτoυ απoτελc. σματoζ πoυ παριiγει. Eδιb βρiακεται απ6δειξη6τι η αιιbνιακlνηoη δεν υπdρ1ει.}Ι αδρdνεια, την oπoiα με κιiΘεoιilμααντιoτ6κεταιoτηνκlνηαη, μαζ δειχνει6τι η υλη δεν 61ειωg μ6νη δυνατ6τητατην επθκταoη. o Λιiιμτινιτgπoλλ6qφoρcq1ρηoιμoπoιoιioε6oα μιiθαινε απ6 πειριiματα:η ταβτητα πoυ απoκταθνασ6μα κατατην πτιi:oητoυε[ναιανdλoγη6μ μ6νοτoυ υψoυq τηξ πτωσηqαλλιi και τηs τετραγωνικηζ ρiζαgτoυ δι αoτηματogπoυ διανιiθηκε.FΙ εν6ργειαπoυ χρησιμoπoιηΘηκεδιαφθρειπoοoτικιiαπ6 την κiνηαη(6πωqτην αντιλαμβιiνεταιo Ντεκιiρτ).Eδιδ μπορoυμενα Θυμη. Θo$μετo εκκρεμθζτoυ Γαλιλαιoυ:κατα την πτωσητoυ τo σ6μα απoκτd τ6η oρμli 6η τoυ 1ρειιiζεται ιboτε να αν6βειεκ ν€ o υ oτo αρμκ6 τoυ tψoq. o μbρogδεν θ1ειτην πρoνoμιακ6τητα πoυ τoυ απoδ6Θηκε: βρiακεται κοντα oτην ταξη των υλικιilν αντικειμ6νωνωoτ6αo ο lδιogδεν ε1ναιυλικ6αντικεiμενo,ουμφωναπιiντα με τον Λαιμπνιτζ. Moλoν6τι, λoιπ6γ 6να αντικεlμενo πoυ μπoρoυμενα τo τoπoΘετηooυμε μ6oαoτoν 1ιilρo,61ει υλικ6τητα,η θκτααη που θα τo 6ριζε oτερεtταιυλικ6τηταg.Απ6 τo oημεiο αυτ6 και μετιi, η μη1ανικη δεν διακρ[νεταιαπδ τη μεταφυαικη: <Πιoτευω6τι μ6oαoε καΘεαιi:μαυπdρ1ειoυναioΘημακαι επιθυμiα,δηλαδη (Σκiψειqyια την iδρυη μιαqνiαg ψνxi1> φυoικ|1c,16z9), Mια θαυμιioιααπ6δειξηαvιiμαα oε ιiλλεg,αυτr]τηg ιδdαqμαq,παρ61ετα ι απ6τη θεμελiωoητωνν6μωνηg φ0αηg:δενπρ6πεινα την ψιi1νoυμεστη διατηρηoη t30

oι κλααικol τηζ ιδιαξ π0σ6τηταζ κινησηζ, 6πΦζ πισtευoταν συ. νηΘωg,αλλα κυρiωζ στην αναγκαι6τητανα διατηρη. ooνγε την lδια πooδτηταενεPyηζ δυναμηζ. και επιηζ (βρl]καγl αιπo πoλυ δμoρφεqαιτiεq)την ιδια πoσδδι)ναμηc- o υπoλoγιoμ69τηgoποiαq τητα κινητf1ριαg διαφθρειεντελιilg απ6 τoν υπoλoγιαμδ τηc πoo6τηταq τηg κiνηηs, 6πωg την θβλεπανoι καμεoιανoι. Συζt]τηoα αυτ6 τo εριbτημα με δυο εξαιρετικoυq μαΘηματικo$g, ιiλλoτε αλληλoγραφΦνταg και αλλoτε oε δημδοιo διdλoγo: o 6να9 αυντd,ααεται απoλυτωg με η θθoη μoυ,o dλλοg εγκατθλεψε δλεζ τιζ αντιρρηoειq τoυ μετα απ6 μια εκτεταμ6νη και βαθιιi εξ6ταoη και παραδθ1τηκε με ειλικρ[νεια 6τι δεν μπoρoυoε να αντιπαραΘ6oει τiπoτε oτην απ6δειξη πoυ παρθΘετα.

O Λdιμπνιτg επικεντριbθηκε ατα αδιiναμα ημεtα τηg oκ6ψηq τoυ Nτεκιiρτ και τoυ Σπιν6ζα: o κ6oμo9 πoυ πρ6τεινε εiναι ανεξαντλητoqκαι απ6ραντoG,ενιb εγγυ. d,ταικαλ$τερα απ6 6ποιoν 6λλoν τη δ6ξα τoυ Θεoυ. Υπεραπλoυoτα}oνταζ, Θα λεγαμε πωq o Nτεκαρτ, αro 6νoμα των oαφιilν και κυρiωg των διακριτιbν δειilγ δια1ιilριαε τα πιiντα: τoν Θε6 και τo Σliμπαι τη oκ€ψη

και την θκτααη,την ψυμ|και τo αιbμα.o Σπιν6ζαΘt-

τoν Θε6 και ληoε, με τη αειρd τoυ,να τα συνενd)σει: τη Φtoη' τη oκ6ψηκαι την θκτααη,τo dτoμoκαι την πoλιτε[α. την ιαroρiατηcφιλo. o τρ6πoqπoυαντιμετωπiζoυμε ooφlαqo, αυτ6τo βιβλioδημιoυργεlμια τoπo-ιδεoλoγiα πoυ ξενiζειτoν ιoτορικ6,επειδriμθνoυμεεντ6ζτων ορlωντot εν69και μoναδικoυ6ργoυκαΘεφoρα.Πoti 13Ι

oι μεy&λoι φιλ6αoφoικαι η φιλoooφiα τoυq

oι κλααικoi

πρ€ π ει να εντιiξoυμε, 6μωq,τoν Λdιμπνιτq μdoα o, αυ την την oτπικ{; o φιλ6σoφ6ζ μαξ απoμακρυνεται απ(,)

σrη φ$σηκαι ην τξνη, δηλαδη ανdμεoα αιη Θε[ατθχvηκαι τη δΦ μαξΣ(παρ.64). Στην πραγματικ6τητα, τα μθρη { τα ελατf1ριατoυ ρoλoγιoυ, για παρ&δειγμα,ανηκoυν oτo o$μπαν τηc Eiναι ξε1ωριoτd αδρανειαζ και τηq παΘητικ6τηταq. κoμμdτια πoυ μπαlνoυν μ€oα oτη μη1ανrj,αλλd δεν Eiναι μdρημιαζ απληξσυναλειτoυργoυναυτoμ&τωg.

τoυξ δυo πρωτoπ6ρoυg τηζ σκ6ψηξ _6πωg dλλωoτε oφειλει- και λειαiνει τιζ ακρ6τητεξ των συστηματων τoυζ, ειod'γoνταξτη διαδικασια των ενδιαμ6αωνoταδi'

ων: η φυoη dλλωoτε <δενκdνει d'λματα>.O Λd,ιμπνιτq καταφει1γει ατην αρ1η τηξ συνεχειαζ. Απ6 την π€τρα φτιiνoυμε αroν Θε6. Aπ6 εδιb πρoκυτπει, λoιπ6ν, μια μεταφυoικη κατ' ανaγκη ανoιχτ{ oτην πληΘυντικ6τητα, ατη διαφoρα, oτη αυμφωνiα και την τελικ6τητα. Αν μπoρoιioαμε να διαβιiooυμε τιq δυo dκρεg τηc αλυoiδαg πoυ ενιilνει τα πιo απoμακρυoμθνα oημεiα, αυτιi δεν Θα ηταν πια 1ωριoμ6να, 1ωρiq 6μω9 και να συγχεoνται μεταξ$ τoυg. M, αυτ6 τoν τρδπo, o Λdι-

μlτνιτg ανατπυαoει μια φιλoooφ[α πoυ δυσκoλε$ει τoυζ κριτικoιiq και η oπolα, παρα την αντiδραoli τηq,πληoι dζει τ6oo τoν καρτεσιανισμδ 6σo και τoν απινoζιoμ6, διατηριbνταgτα oημdδια των δυo αυτιilν αυoτημd'των

πoυ πρoηγηΘηκαν.

Για παριiδειγμα, o ζωνταν6g oργανιoμ6q (φur6 η ζιbo) oρ[ζεταιακ6μη ωq μη1αν{:απoτελεi, ιiραγε, αυτ6 μια επιστρoφη στoν NτεκdPτ;,oμωζ, αυτ{ η Θεiα μη1ανη δεν μoιdζει oε τiπoτε με αιπdq πoυ βρloκoυμε γ$ρω μαζ, με τo μυλo αξ πoυμε η τo ρoλ6ι. Στην πραγματι κoτητα, η μη1ανli τηq φιiαηs λειτoυργεi αφ, εαυτlig και δεν 61ειτην ανιiγκη εν69 τε1νiτη για τιg επιδιoρΘιiloειq ,oπωζ ηξ. γρdφει oε dνα γνωα16 απ6oπαoμα τηq Moναδoλoylαqι noι μη1αν6q τηc φ$oηq, δηλαδr] τα ζωντανιi οιilματα, εΙναι μη1ανdgακ6μα και oτα πιo μικρd,τoυq μdρη, μ61ρι τo ιiπειρo. Αυτ6 κιiνει η διαφoρd ανdμεoα L32

Θρoισηξ. Δεν Θαπρoκαλo$σε6κπληξησε κανθνανη ηθρ6τητα τoυ Λdιμπνιτgγια τo oημεio εκε[νoτηg καρτεoιανηξ Θεωριαζπoυ εξηγεiτη δημιoυργ[ατoυ εμβρυoυ.Γι, αυτ6νoι ζωντανoioργανιαμoiεiναι εγκιβωτιoμdνoιo θναζ oτoν 6λλoν. oιiτε γεννιo$νται πραγματικd oΦτε πεθαiνoυν:oAφoιiτo ζιilo δεν ξεκιν6 ποτθφυoικ&την υπαρξη τoυ και φυoικd oυτε την τελειιbνει πoτd. Γ6ννηoη δεν υπαρ1ειαλλd oiτε και oλoκληρωτικli καταστρoφη,o$τε και θdνατogκυριoλεκτικiι". (Moναloλo. yiα' παρ' z6). Aυτ6πoυ μπoρo$μεμ6νoνα παρατηρησoυμεειναι αυξησειqκαι μειιbοειg. M6oα oτo ελdμoτo ακ6μη oωματlδιo κρι)βεται τo απ6ραντo.To oπθρμα τoυ πρ6τoυ ανΘριilπoυ,τoυ Aδιiμ, εμπερι61ειτη oυνθ1ειατων γενειbν.Ωοα$τωζ, κιiΘεελαμoτο τμτiμα$ληζ εμπεριεχειτo oιiμπαν <καΘε κλαδ[ τoυ δδντρoυ,κ&Θεμθλoqτoυ ζιi,loυ,κ6Θεoταγ6ο κηπosfι ο βαλτoq,' να των 1υμιbνε[ναιεπ1αηg Φαiνεται πωq αν υπηρ1εμ6νo αρετli, αν υπηρχαν λιγ6τερoκαλ6'o Miμ6νo€ λ λoγα 6ντα,Θαυπf1ρ1ε δαqτελικα θγινεφτω1δg,oταν τo μ6νoπoυ ειχεηταν o πολλα. 1ρυodφι.tΙ ooφtαπρ6πεινα d1ειπoικιλ1α. r33

oι μεydιλoιφιλ6αoφoικαι η φιλoooφiατoυg πλασιασμ6ζ τoυ ιδιoυ αντικειμdνoυ,6οo ευγεν6qκι αν εtvαι αυτδ, καταντ& επιπoλαι6τητα,oδηγεi οτην πενια. Να διαβdζει κανεΙgξανd και ξαν6 τιζ χιλιεζ εκδ6σειζτoυ Bιργιλιoυ πoυ d1ειoτη βιβλιoθηκητoυ,

να τραγoυδιi oυνε1Φgτιg lδιεg dριεq απo την oπερα τoυ Kιiδμoυ και τηq Eρμι6νηg, να oπιiooυμε 6λε9 τιq πoρoελιiνεq για να 61oυμε μ6νo 1ρυoιtgκoriπεq oτo

σπιτι μαζ, μδνo με διαμαντ€ v ια κoυμπιd,να κoυμπΦνoυμε τα ρoυ1α μαq,να μηv τριbμεdλλo τiπoτε απ6 πdρδικεqκαι να πiνoυμε μoνα1d,κραo[απ6 την oυγ.

γαρiα... ε[ναι αυτd πρdγματα λoγικα; tΙ φυοη θ1ει ανιiγκη απ6 ζιilα,φυτdαλλα και dψυ1αυλικα αντικεiμεvα.Tα αλoγα πλdαματα περικλεioυνΘαυματαπου αoκoυν τη λoγικι]. Tι Θα dκανε dνα dλλoγo πλαoμα αν δεν υπ{ρ1αv τα dλoγα; Tι Θα oκεφτ6ταν αυτ6 τo dλλoγo πλιioμα αν δεν υπηρ1εoι}τεκiνηη, oυτε ι)λη, oυτε ν6ημα;Αν αυτo τo πλd,oμαε11εμ6νο διακρπdg

oκ6ψειq'τ6τε Θα r]τανdvαgΘε6q,η ooφiα τoυ δεν Θα

γνιilριζε 6ρια. Kαι 6λo αυτ6 ε(ναι μια oυν6πειατων στoχασμων μoυ. Θεoδικiα παρ. ιι'4 (1632-17o4), Koντιγιdκ (ι'7 t 4-ι78o)' ^oκ Nτιντερ6 β7 ι3- 178$, Χιoυ1ι (ι7ll-ι776) Στην ενδτητα αυτι] α4 μoυ επιτραπεi να κιiνω

μια εξαiστoυξ καν6νεζ πoυ θ1ω θ6αει: Θα διακδψω τη ρεση παρoυolαoη, τη διαδoμκ{ _ πρoφανιi.lgεπει γραμμικι] διi, ιiλλωατε, δεν απoτελει πρoτεραι6τητιi μoυ.,oπωq

θxωπειπoλλακιq, εiναινα δεiξωτα βαoικ6μoυμ6λημα 134

oι κλασικoι παιχνιδια αντιΘθσεων μεταξυ τΦν φιλoσδφων και τιζ αντιδρασειζ πoυ πρoκαλει o θναζ στoν dλλoν. Mετα απ6 τoν ταδε η τoν δεlνα φιλ6ooφo € ρ 1εται αυτ6q πoυ

θα τoν ανατρ6ψει η Θα τoν αυμπληριiloει. Υπαρ1ει μια υπ6γεια λoγΦ με βαση την oπoια μπoρoιiμε να υπολoγioουμε πoιoq Θα εμφανιστει κατ6πιν ατη φιλoooφι κη σκηνη. Θα διiloω, λoιπ6ι τo λ6γo oε αυτotq πoυ αoκηααν

ανoιχτa κριτικη στoν μεταφυσικδιμπεριαλισμ6τηζ κλααικηcεπoχηζ,πoυ εκπρoσωπειταιμε τoν καλ$τευπερβoλθq ρo τρ6πoαπ6 την καρτεσιανliσκθψη.,ooεg μπoρotμε να διακρiνoυμεστo καρτεσιαν6συστημα σκθψηξ,aλλεξ τ6σεξΘα βρo0μεκαι στo αντιθετ6τoυ, oτo oπoio ανiκoυν πoλλoι φιλδσoφoι,τoυζ oπoιoυζ σε μια ενoτητα: oμαδoπoιημενoυξ εδιilπαρoυoιαζουμε Λoκ, Koντιγιιiκ,Nτιντερ6,Xιoυμ.o εμπειρισμ6ξπαιρνει τη Θεσητων θεωρητικ6ντoυ cogitο,δηλαδητηqκαθαρljqοκθψηq,η τoυ ρε$ματoζεκεινoυπoυδθχεταιτην $παρ{ητων 6μφυτωνιδεΦν,Σιjμφωναμε τoυζ φιλoσ6φoυξτoυ cogito,τo πραγιriατικ6βρισκεταιμθσαμαζ,στη ν6ησημαζ _ και 61oυμεαρκo0ντωqσχoλιdσειτη Θ6ση:

(απ6τηγν6σηgτηνυπαρ(n, ειναικαλiΣ. n συνεπεια

,διbκαι περα, αυτoυτoυ ειδoυζ Απ6 η μεταφυσικη δεν Θα γνωρioει ιiλλεq διoρθιboειqη αυμπληριboειc, αλλα Θαανατραπειoλoσχερ6ξ.nατi, 6μωq,θνατθτoιo κiνημα ταρακoιiνηoε την Ευριbπη;Παρακαμτrroνταq τα oριακaσημεια,6πoυφαiνεταινα υπoχωρειη καθαρf Θεωρiα,πιoτευωoτι η αιτiα αυτιilντων αναταραoπουδαlogδε ξεωνoφεiλεταιoε πoλλoυgπαραγoντεq, αναμεodτoυgε[ναιμια αλλαγητoυ πoλιτιoμo0.

oι μεyd'λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφiατoυ< H εθνoλoγiα,πoυ ην επoχη πoυ συζητdμε, cκανε τα πρ6τα τηζ βηματα,αλλιi και oι αφηγtioειg ταξδιωτιilν τηJ επo1ηcεκεiνηg,απoκαλυψαvτηv ιiπαρξηλαιilνπoυ η ξωη τoυζ δεν υπακoυειoτoυq lδιoυgκαν6νεgπoυ τη ζω{ μdoαoτo πλαιαιoτoυ δικoιi ρυΘμ[ζoυν μαgπo. λιτιoμoιi.Πρ6κειταιδηλαδ{ λαoυq πoυ τα iθη κα. για oι αρ1€ g τoυqδιαφdρoυναπ6 αυτd,πou 1oρo*.ηριio,, και δι6πoυντη δικη μαcζωη. oι φιλ6αoφoι,απ6 τη μερκi τoυζ, ενδιαφ€ ρ oνταν πoλυ για ανΘρωπoλoγικΔq καταατd,oειgπoυ ξεφε$γoυν

απi τoυcoυνtiθειξ καν6νεξ, γιαπαριiδειγμα 6ναεκγενετηqτυφλ6

βρ6φoqπoυ 1ειρoυργtiΘη*. γ.o *o.oρfoκτη ε1τεcναqκωφ69πoυ ανd'κτηoετην ακoη τoυ.Πα. ριiλληλαμετ€ τ oιεq ιoτoρiεq,ξυπνoυoαντo ενδιαφdρoν τoυsπεριπτΦoειs6πω9αυτηεν6gdγριoυ, πρωτ6γoνoυ παιδιot. Etναι αλ]Θειαπωgo Nτεκdρτ εi1εαναφερΘεi oε κdπoιεgπεριπτιbαειg, τιq oπoiεqδυoκoλευ6ταννα εξηγ4oει.Εi1ε αυζητιioειτην περi7rrωση να πoνιi 6να ακρωτηριαoμ6νoμ6λoq, παρdδειγμα, για δηλαδ{ να πoνα 6να ιiκρo.φιiνταoμα. Ωoτ6oo απo αυτεξ κρατotσε μoνo 0,τιεπιβεβαlωνετιq τoλμηρ€ g υπoΘθoειg τoυ' Eπιπλioγ η oυνε1ηgανdτπυξη και εξιiπλωoη τηq βιo. μηχανiαζ,απ6 την πλευριi τηζ και με τoν τρoπoτηq, υπ6βαλετηv ιδdατηζ επικεντρωσηξκυρiωg oτo απoτdλεαμα και ιδlωqπρ6ταooετo πνευμα τηξ παραγωγηξ, τη δημιoυργtα, τη γ6ννηoη,την καταοκευη. o Λoκ ε[ναιdναgαπ6 τoυgπριbτoυq διανoητdqπoυ υπoατlipιξαντη γενετικιj μ6Θoδo{ τη μεταβoλη.Αντi vα^απoλυτoπoιηoει την ιδ6αεν γ6νει και να εξεταoει εμρριθ6ζτιζ αντιφααειqτηq,ιiρ1ιoενα καταγιvεταιμε ι36

oι κλασικoi tiτι dλλo:εΘεoεοε κριτικ66λεγ1oτην lδια την υπαρξη <τωνκoινιilν η πρωταρμκιbνιδειilι εγγεγραμμ6νων βoα oτην ψυμ] μαq,η oπoiατιg δ€ 1 εται απ6 την πριilη στιγμητηq$παρξηsτηs και τιq φ6ρνειoτoν κ6oμo Δoκiμιoyια ην ανθριΔπινη νoη. μαζιτηζΣ(Φιλoαoφικ6 η, βιβλιor, κεφ.r). O Λoκ κατερριψε πριδτα τo βαoικ6 επι1εlρημα των αντιπαλων του πdνω στo πρoαναφερθ€ ν Θ6μα,αημεκ,ilνoνταq πωg η καΘoλικη oυμφωνiα, την oπo[α αυτ6 επικαλεiται, δεν απoδεικν0ει τo oυμπ6ραoμα oτo oπoio πρooπαΘεi να καταληξει. Aλλωoτε, oε 6λεg τιq περι. rττιboειqπoυ θ1oυν μελετηΘεi,oυτε τα παιδιd oιiτε oι dγριoι oυτε oι αμβλ$νoεq διαΘiτoυν εντ6g τoυg την παραμικρη ιδθα κd,πoιωναρ1ιbν απ6 αυτ6q πoυ o πoλιτιoμδq μαg Θεωρεiαναγκαiεg και a priori. Eπιπλεoγ πρθπει να παραδε1τotμε 6τι, αν οι πρωταρμκ€ q αυτ69 θννoιεgε[ναι εγγεγραμμ6νε9oε μαg, εμεig δεν τo γνωρ[ζoυμε.o φιλ6αoφog επικαλεiται εδιb επtoηgτoυq ληστ€ ζ και τoυζ κλ6φτε9.Aυτoi odβoνται καπoιoυg κανδ. νεg (τιq oυμφωνiεg,τα oυμβδλαια πoυ θ1oυν αυνdψει μεταξυ τoυg),ωoτ6oo δεν μπoρεl να δει κανεig o, αυτ6 κdπoιεg ηΘικθgκατηγoρiεq,κιiπoιεq ηΘικ69απαιτt]oειg. Oι παριiνoμoι α6βoνται τ6τoιεg διευΘετfoειξ για να διατηρηΘotν ωg oμιiδα, πρdγμα πoυ Θα μεγdλωνε τα κdρδη απ6 τη δραoτηριoτητιi τoυq. FΙ lδια η ιδεα τoυ Θεoυ, επιπλθoν, μoιd,ζεινα ε[ναι εντελιbq dγνωoτη oε κdπoιoυq λαoιig.,Oπωqκαι να ,1ει,διακρiνoυμε ριζικ6q διαφoρ6goτην ιδθα τoυ Θεoυ, ανd.λoγαμε τα διαφoρα Θρηακευτικd,περιβdλλoντα. Eiναι αλ{Θεια πωq o ανΘρωπoq αρυεται απ6 την ι37

oι μεy&'λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφlα τoυq εμπειρiα τα υλικd, των γν6σε6ν τoυ. Αρχικd εκκινt απ6 ιδεεξ απλεζ, 6πω9 τo oκληρ6, τo μαλακ6, τo λευ κd, τo γλυκδ κ.τ.λ, και επειτα οδηγε1ταιoτιq αυνΘετεq,

o Λoκ δε16ταν δ$o πηγdg γνιiloεων: την εμπειρiα απιt τη μια και, απ6 την dλλη, τιq διαδικαoiεg εκεiνεq με τιι' oπoιεg η ψυ1η oκdπτεται τoν εαυτ6 τηζ: τo στoχασμ(i μετα την επεξεργαoiα τoυ εξωτερικoιi νoηματoq. Εμ βλημα τoυ Λoκ ηταν τo αξiωμα: (Tiπoτε δεν υπιiρ1εl oτη ν6ηoη πoυ να μην πcραoε πρoηγoυμενωζ απ6 την εμπειρiα). o Λoκ μα16ταν για την oλικη κατιiρρευoη τoυ καρτεoιανιoμoδ. Πoλ6μηoε τη θ6oη του Nτεκιiρτ o$μ. φωνα με την oποiα o dνΘρωπog oκ6φτεται διαρκιbq: αρκε[ να ξυπνιiooυμε dναν ιiνΘρωπo πoυ κoιμιiται και να τoν ρωτηooυμε τι ακεπτ6ται και αυτ6q απλιbg Θα εκπλαγε[ απ6 την εριbτηoη. Θα μπoρo$oε dραγε να ακ€ π τεται oτoν ιiπνo τoυ και να μη διατηρε[ τo παραμικρ6 tpog εκεiνων των oκ6ψεων μετd τo ξriπνημα .Oπωg τoυ; πιiντα, o φιλ6ooφoq 1ρηoιμoπoιεi ωg απoδεικτικ6 υλικ6 τoυζ <κατoικoυξτων δασdJι τιζ σκηνεξ των ΙνδιaνωνΣ, τoυg αΘιboυgεκε1νoυξ,πoυ δεν ννωρiζoυν 6λεq αυτdqτιg αρ16qπου εμεiq θεωρo$με αναγκαtεg, dτoι πoυ να πιoτευoυμε πωg βρlακoνται απ6 την αρχη εντ6ζ μαξ. Mια ιiλλη απ6δειξη πρodρ1εται απo τα νεoγνd'. To dμβρυo μ6oα oτην κoιλια τηs μητ6ραqτoυ βριoκεται πιo κoντα oτoν φυτικ6 κ6oμo παριi oτoν ζωικ6. Πεoνα τo μεγαλυτερo μ6ρoq τoυ 1ρ6νoυ τoυ 1ωρlq να πρooλαμβdνει ο1εδ6ν τiπoτα oυτε oκdτττεταικdτι. Toυ Ι38

oι κλαoικoi

αρκετ6να κoιμaταιτυλιγμ€ νoμ6σασε € ν α διαρ-

ρ€ ο ν υγρ6 ενιil oτα μd'τιατoυ δεν φτανει καΘ6λoυ Zει μbaα oε μια τ6λεια απdΘεια. To παραδειγμα

μαξ βoηΘdνα ξεφtγoυμεαπ6 την εξoυσιατηζ μετα. με καΘετρoπoνα δεiξει φυσΦζ. o Λoκ πρoσπαΘoυσε τη σχετικ6τητατηζ ν6ησηζ.ΠρooπαΘoυοεεπioηgνα δε[ξει6τι ακdψηδεν θ1ειτιq πoι6τητεqπoυ τηξ απoκαι ιδiωqδεν δtδoυι δεν εχει,αqπo$με,oταΘερ6τητα πρoηγεiταιτηs εμπειρtαg.o BoλταlρoqoτιqΦιλoοoφικtqΕπιoτoλtgτoυυπoγραμμiζειτην ανελ6ητηαντ[. Θεoηαναμεoα oτoν Λoκ και τoν Nτεκαρτ. oΠoλλoi ττ1ζΨυχηcll,λ6ει, διανoητdgθγραψαντo μυΘιoτ6ρημα toτoρiα τηqo(Επιoτoαf1ρΘε και *ναqπoυ θγραψετην

λi ι:).

o Koντιγιακ oυμπληρωoε και πρo1ιi,tρηoετη Θεωρiα τoυ Λoκ. Oπωq oυνηθιοq oυμβα[νει, τo φιλoooφικ6 oιioτημα πoυ ακoλoυΘεi αυμπληριbνει τα κενα, πρoεκτε[νει,ριζooπαoτικoπoιεi αυτ6 πoυ αφηοε η μιτελθgτo πρoηγoυμενo η αμβλυνει τιq αδυναμlεq τoυ. Kατ6δειξε πωζ υπdρχoυν απoμειναρια δoγματιoμoυ oτη oκ6ψη τoυ Λoκ, ενιb επιoημανε τo γεγoν6g 6τι αυτ6g δεν 61ει απoκoπει πληρωζ απ6 τη Θεωρiα πoυ απoδ61εται την $παρξη των εμφυτωνιδειbν.o Λoκ, αυτδξ o επαναστdτηξ, Θα μπoρo$σε τελικα και να ε11εαπoδε1τε1αυτ6 στo oπoιo εναντι6θηκε, δηλαδη την αυτ6νoμη και πα. ραγωγικη εργαoiα μδνηc τηζ σκ6ψηξ' ικανηg να ανα-

νεωΘεi με υλικα πoυ αυooωρε$oνται απ6 τo εξωτερικ6 ν6ημα, }Ι ν6ηoη Θα μπoρoυoε να ενεργoπoιηoει αυτd τα υλικα και να oυνθdoει θτoι αφηρημθνεq6ννoιεqπoυ δεν oυνδθoνταιευΘ€ ω g με την εμπειρ1α'<,oπωqoνoμ&\39

oι μεyd'λoιφιλ6αoφoικαι η φιλoooφiατoυq

oι κλαoικoi

ζω την αλλη πηγη των ιδεων μαζ αισΘηoη,Θα oνoμαοιr και αυτην στoχασμδ,γιατi η ψυ1η δεν εlναι απoδ6κτ11.,

εκ γενετηq αρχιζει να ακoυει ραομα: θναg κωφαλαλοq

Δυναμικ6τερoq o Koντιγιακ, ανθπτυξε αντιΘ6τωgτl1 Θiαη για (τo aγαλμα,, πoυ αναoαiνει την ευωδια τοιt

τηζ στιγμηξ. Bριοκ6ταν oε αμβλυνοια και ληΘαργo. Aλλα <απ6τη oτιγμη που αρχισε να μιλαει>,6κανε μεγιiλη πρ6oδo. oι λ€ ξ ειq πoυ απελευΘεριbνoυv δεν πρo$πoΘθτoυν, επομθνωξ, μια ν6ηση εκ των πρoτερωγ πραγμα που θα μαq οδηγotoε στη θεωρια των εμφ$των ιδειbν; o Koντιγιακ καταφερε να ξεπερaσει αυτην τη δυοκoλiα. Aπ6 μια πριbτη γλωσσα τηζ πρaξηζ (κινησειξ, καπo. τε κραυγ6ζ, μια συνoδευτικη μελωδια) εκμαιευει τoυξ Θεμελιιbδειg6ρoυq, με τoυζ oπoιoυζ Θα εργαοτεi. o Koντιγιακ διαφoρoπoιηθηκε τελικa απ6 τoν Λοκ, πoυ τoπoθετoυσε τη oκθψη πριν απ6 τη γλ6σσα. Aπoμα-

με τα δικα τηc μ6oα παρα των ιδειilν πoυ απoκτα oτιl 1αζ6μενη πανω ατα iδια τα πραγματα πoυ αυτη επψr ρεL>(ΔoκΙμιo,ι.69o).

ρ6δoυ. O,τι θα περιληφΘεi ατη oυν61εια oτo πνευμιι μαg, εκπηγαζει απ6 εδιil ακριβι.ilq.Πρ6κειται για iναν ριζoοπαoτικ6 εμπειριoμ6. Ωq απ6δειξη γl αυτ6, και μαλιoτα μια απ6δειξη ιδι

αlτερα ιo1υρη, o φιλ6αoφog παρoυoιdζει την αληΘινf1 περιπτωση ενοζ εκ γενετηζ τυφλoυ. To 7728, o xει'. Cheldensen τoν aνΘρωπο ρoυργ6q 1ειρουργηoε για τoν oπoiο μιλα o Koντιγιακ και αφαiρεαε απ6 τα ματια τoυ τουg καταρρακτεq,για πριi,lτηφορα, λoιπ6ν, αυτ6q o ανθρωπoq εiδε τo φωq.Mετα απ6 € ν α o$ντoμo 1ρo νικ6 διαoτημα, και αφoυ oυνηΘιoε τη ν6α καταoταoη και πρoααρμ6ατηκε o, αυτηι αναγνιi:ριζεπλ6oν τo νio τoυ περιβαλλoν,Αυτ6 αρκεl για να φανεiπωg μ6oαoτιl

πνε$μα δεν εδρευεικαμια ακoτεινη δυναμη. Για να εξη.

γηoει επαρκθoτερα τoν τρδπo με τoν oπoio απoκτιΙ;. νται oι υψηλ6τερεg ικαν6τητεg τoυ ανΘριbπoυ,o Ko ντιγιακ μελθτηoετα γλωooικα oημεiα, 1ιiρη oτα oπoiα γινoμαστε κυριoι των αναμνr]oειbνμαg και ικανoi για αυνθ€ α ειg, δηλαδη για oυo1ετιoμoυq.FΙ λθξη oτηρiζει

και δυναμιbνειτην ανακληoη, τη oυμπυκνωoη,τoν

1ειρισμo. 'Eνα αλλo παραδειγμα, πoυ μoιαζει 6μωq αρκετα με τo πρoηγo0μενo, μαg οδηγεl αε θνα παρ6μoιo oυμπ€ ι40

και να μιλαει αρκετa καλα. EρωτηΘεigαπ6 τoυζ ειδικoυζ, και μαλιoτα απ6 τoυζ θεoλoγoυζ, αναγνιbριoε πωζ αγνooυσε 6λα 6oα αφoρoυoαν τoν Θεδ, την ψυχη, ακ6μα και την ηΘικη.Toν κυριαρ1oυσανoι εντυπωσειζ

κρtνΘηκε επισηξ απδ την ιδθα πωξ υπαρχει καπoιo ννωστικδ πεδιo πoυ υπoτ1Θεται6τι πρoηγεiται η τo Θα κατ6oτρεφεκαι Θα φ6ρoυμεεγγεν6ζ, πραγμα πoυ αναιρουoε τo oΦοτηματoυ. }Ι μεταφυoικη των φιλoσ6φωγ τηζ κλασικηζ περι6δoυ λειτουργεi με μεταφoρ6g,καΘαρ€ q αφαιρθoειg,επιδεξι6τητεq:o Koντιγιακ ψ.γει τη θ6ση πoυ εμπερι6χεται στη φραση τoυ Λαιμπνιτξ - η καλυτερα τoν περιointellectu quod non ριoμ6 πoυ πεpικλεiει:
oι μεydιλoιφιλ6ooφoι και η φιλoooφiα τoυq

oι κλαoικol

oπoια εγγρdφoνται oι εμπειρiεg απ6 τιξ αισΘησειζ, o Κoντιγιακ {ταν oρκισμcνoζ αντικαρτεσιαν6ξ και lI

γα υπdρχειμια μικρη6στωχρoνικηαπ6στασηαν6μεσα σε δ{,oγεγoνδτα,6στε τo 6να να θεωρηθεiωgαυνθπειατoυ dλλoυ και η μεταξυτoυζ σχ6σηαφενοζνα θ1ειπαρατηρηΘεiπoλλθξφορεξκαι αφετθρoυνα μην υπdρχoυνκενα και χασματα ανdμεσα στην υπ6Θεση πoυ περιγρ6φειτην πιΘανli o1θoηκαι τo συμπ€ρασμt ηξ. B. ιΙ χρoνικη απ6oτααηεiναι απαραιτητηαφoυτo otγ1ρoνo δυo γεγoν6τωνΘα εμπ6διζετη δημιoυργlα o16oηqκαι δεν Θαυπηρ1εδυνατ6τηταπαραγωγηcτoυ εν6ξαπ6 τo dλλo. Γ. Tθλog,τρtτηβαoικηπρoiiπ6Θεoη αυo1ετιoμ6cκαι δεoμ6qαιτι6τηγια να δημιoυργηθε1 ταξ,ειναι η διαδo1ητων γεγoν6τωννα επαναλαμβανεται τακτικα. Σtμφωνα με τoν Xιoυμ, τo λdθoq των οπαδιbν τoυ καμεoιανιoμoil εiναι 6τι περι6ριoαν την ιiλη oτην ιδι6τητα τηqθκτααηqκαι την αποo$νδεααναπ6 την ιδι6τητα τηqκiνηηs.,Eτoι κατ6ληξανoτo συμπ.ρασμα6τι η παραγωγικηδι)ναμηδεν μπoρεiνα βρioκεταιοτην ιδι6τητατηs θκταηζ, o Mαλεμπρανgμdλιoτα απt. δωoε την αιτι6τηταoτo Θε[o Oν. Σιiμφωναμε τoυg καρτεoιανoυg' η tλη αφ,εαυτ{qεlναιανενεργηκαι δεν και μεταδooηgτηc διαΘθτεικαμια δυναμηδιατf1ρηαηc κ[νηoηg,κατιi oυν6πεια,η εν6ργειαβρioκεται μ6νo ατoν Θε6, την κινηττiριαδ0ναμητoυ οιiμπαντoq. Πα να μην 1ρειαoτεiαυτη η υπoΘετικηπρooφυγη ατoν Θε6 και να ξεπερdooυμετην ανεπdρκειi μαζ, γιατl δεν ε[μαοτεεφoδιαoμ€ ν oι με κανdνανεννoιoλoγικ6 μη1ανιoμ6(oτoνκ6oμo μαqδεν υπαρ1εικαν6ναq αληΘιν6qδioμ6q oυναφειαgαν6μεoαoτα γεγoν6τα), oι φιλ6οoφοικατ6φυγανσε μια εσωτερικliδυναμη:μια

μεγαλliτερη απ6δειξη γι, αυτ6 βρioκεται o.o 6ργo ..,., Δoκiμιo των Συmηματων τoυ oυνιoτd' μια πραγματι κη κ{ρυξη πoλ€ μ oυ ατo cogito και,σε o,τι αυτo συνε πdγεται, ιδiωζ oτιζ 6μφυτεq ιδθεg, oτην αυτoνoμlα και

την απ6λυτη κυριαρ1iα τηq soΙο mens (τηq καΘαρηq oκ6ψηs). To 6ργο αυτ6 απoκαλιiπτει αταδιακιi 6λεq τιq αδυναμlεg των φιλoooφικιbν κατασκευων του Nτε.

κdρτ, τoυ Mαλεμπρdνg, τoυ Σπιν6ζα, τoυ Λιiιμπνιτc: .To cργo τoυq βρ{Θειαoαφιilν oριoμιbν και αφηρημενων αρχΦι εν6, χdρη oτoυq 6ρoυqτoυ 6ντo9,τηg υπ6. σταηζ, τηξ oυσιαζ, τηξ ιδι6τηταq κ,τ.λ., δεν βρηκαν κατι για τo oπoιo να Θεωρηooυν6τι δεν 61oυν δiκιo, (Δoκiμιo των Συoτημ&των) ' o Χιoυμ, λiγo αργ6τερα, παρoυolααε μια ακ6μα oξ0τερη ανιiλυoη πoυ €ρ1εται oε μετωπικη αυγκρoυοη με τo oικoδ6μημα τηζ μεταφυσικηζτηξ κλαoικηq επo1ηs. Στην πραγματικ6τητα,61ι μ6νo δε16μαoτεεντυπιboειq πoυ πρoθρ1oνται απ6 τoν εξωτερικ6 κ6oμo, αλλd τιc oυνδθoυμε επιπλ6oν μεταξυ τoυq. FΙ θννoια τηg αιτι6τηταq μαg επιτρ6πει να oυνδ6oυμεδεδoμθνα τoυ παρ6ντog με ιiλλα πoυ 61oυν πρoηγηΘεi 1ρoνικιi. ,oμωq πoια ειναι η φιioη και πoια πρo6λευη τηg αιτι6τηη ταq,δεαμoδ κατηγoριoπoιητικoιi και ενoπoιητικo0 6oo

κανεlq αλλog; O Xιoυμ πιoτευει και απoδεικνυει πωc <6λε9oι ιδ€ ε g μαg δεν εiναι &λλo παριi αντiγραφα των εντυπΦσεων μαξΣ (Δoκiμια). Λq ερευνl]ooυμεμαζι με τoν Xιoυμ καπωξ περισσoτe-

ρo τo ζητημα τηc αιτι6τηταq:A. Πρωτioτωq απαιτεiται

L43

oι μεy&'λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφ!ατoυq βoυληoη ικανr]να εξoυoιααει τιq ιδ6εgπoυ Θα πηγαζαν .oμωg απ6 αυτην. μια τ6τοια o1dη μιΙqδιαφεtγει, 6οι l

μd,λιoτα δεν καταφ€ρνoυμε να φτιioουμε σ, αυτδ πιlιl ψdχνoυμε.Eπιπρ6oΘετα,αναφερ6μαoτεσε μια δυναμιl λιγ6τερo αβθβαιη και περισσ6τερoaμεση με την oποι(ι αακo$με € λ εγ1o πιiνω oτo oιbμα μαq, επειδη βdζoυμι €τoι αε κiνηoη τα μ€λη μαq: την ικαν6τητα τηg κiνη σηξ. Ωστ6σo, τo μ6νo πoυ μαg μαΘαiνει εμπειρiα, η εiναι πωg η πρ6Θεoη πρoηγεlται τηs εκτ6λεoηg, 1ωρiι να μαgδιαααφηνiζειτι ακριβ6ζ ειναι πραγματικd αυτ6q o δεαμ6q μεταξιi τoυq. Απ6 τη ατιγμη πoυ γνωρiζoυμε την liπαρξη μιαq διiναμηq, γνωρiζoυμε τoν τρ6πo πoυ

αυτη παρdγει απoτελ6oματα.T6τε λoιπ6ν γιατt η βoυ' ληoη να μπoρεi να επηρεdσει τα δαχτυλα, τη γλιbοαα αλλιi <καΘ6λoυτην καρδια η τo r]παρ>;(Δoκ[μιoπανω ατην ανθριbπινην6ηη).,H ακ6μη, γιατi 6ναqdνΘρωπoq

παρ6λυτoq oτo πδδι { ατo 1dρι πρoαπαΘει να τα αντι. καταστησει;

Σκεφτfκαμε να oυνδ6ooυμε μεταξ$ τoυζ φαινoμενα, επειδη μαg ικανoπoιεi η ιδ€ α να ενισχtoυμε μια πεπoiΘηη μαq, να δυναμιbνoυμε μια πιΘαν6τητα πoυ γεννι]Θηκε απ6 τη αυν{Θεια ti την απλli διαδoμ] δυo γεγoν6των. }Ι αιτι6τητα, η αιτιακli o16oη μεταξt δ$o γεγoνοτων, δεν απoδεικνι)εται. Eν κατακλεiδι, η ιδ6α 6τι o κδαμoq υπακo,ιiει αε μια αναγκαι6τητα, μπoρεi

απλιilq να μαg δεiξει πωq <αυτ6εδιil υπdρ1ευl,αλλd 61ι να μαζ βoηΘησεινα συμπερd'νoυμεαυτ6 πoυ Θα ακoλoυΘηoει.,oπωgτo γραφει o iδιoq o Χιoνμ oτo Δoκiμιo yια την ανθριbπινη νoηoη:<Παρoυaιdoτε 3να αντικεiμενo σε κd,πoιoπρ6oωπo και αν αυτ6 τo αντικεiμενo

oι κλαoικoi γι, αυτ6ν εντελ6ζ καινoυριo, Θα ειναι αδυνατo,

και με μια ενδελΦ εξετασητ(ι)ναισΘητιbνιδι-

oτητων τoυ, να ανακαλilψει κdπoια απ6 τιq αιτ[εg, καπoιo απ6 τα απoτελθσματαΣ. Kαντ (r7z4.r8o4)

Mε τo θργo τoυ Kαντ oλoκληρωνεται τo κεφαλαιo για την κλααικη περ1oδoτηc φιλoσoφιαξ, Πα τη μελθτη τoυ φιλoσδφoυ επιατρ6φω και πaλι στην oικεια μoυ ειναι μθθoδo. FΙ σημασια τηξ καντιανηζ φιλoσoφιαξ πραγματικα εντυπωoιακη. o Kαντ δεν flρΘε να πρooθtoει απλιbξ μια π€ τ ρα oτo oικoδ6μημα τηg φιλooo. φ[αg,αλλα τo dπιαoε απ6 την αρ1η και τo μεταμoρφωoε. Δεν ε[ναιυπερβoλικδ,λoιπ6v να ισχυριστoυμεπωζ, μετα απ6 αυτδν και εξαιτiαq τoυ' η φιλoooφ1α ιiλλαξε ριζικα. Kαι πραγματικα με τo φιλoαοφικ6 or1oτημαπoυ πρδτεινε, επι1ειρηΘηκεμια φoβερη μεταβoλη. Πριν απδ αυτ6ν ε11αμε δυo _αντlΘετoυq μεταξ$ τoυg_ τρ6πoυq φιλoooφικ{c αναλυoηc: δoγματιoμδq

και ο11ετικιαμ6qη ραoιοναλιαμδq και εμπειριoμ69.o Nτεκdρτ με την κυριαρχια τoυ cogito απ6 τη μια μερια, και o Xιoυμ με τιq κριτικdqτoυ αναλυαειgαπ6 την ιiλλη. Πιbq να βγει κανεiq απ6 αυτδ τo αδι6ξoδo; O Kαντ, λoι π6ι πετυ1ε ακριβιilζ αυτ6: 6oωoε, κατd μiα 6ννoια, τη φιλoαoφtα αλλαζoντdζ την εκ Θεμελιων. Mπoρoυμε να δoυμε τo Θ6μακαι απ6 μια dλλη πλευ.

ρα επiαηq:η ταυτ6τηταΑ=A (αναμφιoβητητηαλλd καθ6λoυ παραγωγικη) εiναι πρoΙ6ν μιαq αυoτηρηC λoγικiq κρiηq. Aν 6μωc καταφ6ρωνα δεiξω πωg ια1υει oτι 145

oι μεydιλoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφiα τoυq Α=B, τ6τε ανανειilνω μεν την ταυτ6τητα, ην εμπλοι| τiζω, αλλd 1dνεται και η σroιχει6δη9 λoγικη, γιατi εiτι τo B δεν ε[ναι τo Α εiτε τo B εiναι πρdγματι τo Α. θλι ηταν dραγε δυνατ6ν να αυμφιλιωΘoυναυτα τα δυo: 11 ακρα1α αναγκαι6τητα και τo νθo oτoψ[o, τo a priοri (η λoγικη) και η oυνΘετικη κρlαη (πoυ πρooθ€ τ ει οτην 6ννoια κd,τι,πoυ δεν υπoνooιiαε αυτη εξφ1ηq); Eνα εριi,lτηματ[Θεται, λoιπ6v πιεoτικd,: μπoρo$με aραγι να διαoιbοoυμε τo oυoιαοτικ6 μθρoq των φιλoαoφικιilν oυoημdτων τ6oo τoυ Nτεκdρτ 6σo και τoυ Xιoυμ;

o Kαντβριjκετη λtη, Πρ6τεινενα βγoυμεαπ6το

αδι6ξoδoωg εξηq:απ6 τη μια πλευρd,εν6νoυμε με 6ναναναγκαioδεoμδτα διdφoραδιdσπαρταμ6ρητoυ αυν6λoυ.Eπψιρoιiμε μετιi τη σι1νΘεση με τη βoηθεια απ6 τιg (οτιq apriori θννoιεg oπolεg μιαq φτdνoυμεανεξdρτητααπ6 καΘεεμπειρiα)πoυ oυατliνoυντo oιiνoλo. ,oooν αφoρd τo νdo oτoι1εio,αυτ6 πρo6ρχεταιαπ6 τo εξωτερικ6δεδoμcνo,απ6 αυτ6δηλαδιjπoυ πρooλαμβdνoυμεαπ6 τoν εξωτερικ6κ6oμo. Tα δυo μtρη απoτελo$ν μια αξεδι&λυτη εν6τητα. Aυτδ εξηγεΙγιατι σκθψειξχωριζ εν6ραη ειναι κενθζ και ενoρd,αειg 1ωρiqoκ6ψη,τυφλtg.βdφει o Kαντ oτα Πρoλεy6μενα:<ΙQiΘεγνιbη των πραγμdτωνπoυ πρoθρ1εταιαπ6 την καΘαρ{ν6ηoη li απ6 τoν καΘαρ6λ6γo δεν εiναι παρd μια ψευδαioΘηη.Δεν υπdρ1ειαληΘεια παριi μ6νo oτην εμπειρiα>.Ag πρoo6ξoυμειδιαiτερα αυτδ τo oημεio:η ακ6ψηεξαρτdταιαπ6 αυτ6 το oπoio λαμβdνει,αλλιi oι παραατd,αειg αυνδ6oνταιoτενα μεταξ$ τουg1dρηατην εκ των πρoτθρωνπαρθμβαoητηg oκ6ψηq.Για τoν Kαντ, o 1ιilρogκαι o 1ρ6νogεξαoφαλi-

oι κλαoικoi

Xdρn τηζ πρooπτικηζαντtληψηc. τη δυνατ6τητα αυτd -σε θνα περιβdλλoν oτo oπo1oη ενδραση χανει o$νΘετηa ημασια τηξ- μπoρε[να πραγματωΘε[μια

κρioη:α1εδιdζωελειiΘεραμια ευθεlαli μιαφιγoυ-

o 1ιilρoq εμπλoυτ[ζει την καταoκευη, πoυ μ αυτδ

απ6 μ6νητην εμπειρια. τoντρ6πoαπελευθεριbνεται τη ωνΘεη a Priori κρtη πρ6Για να κατανoηooυμε πει να αμβλ$νoυμετιg αντιΘ6oειqαναμεαα oτoν iδιo τoν κ6oμo και τo εγιb,πoυ λειτoυργoΦνανταγωνιατικ& μεταξιiτoυg.o Kαντ δεν αμφιβdλει για την tπαρξη πραγματωνθξωαπ6 μαg,υπooτηρlζει6μωξ6τι αυτ&τα τoυζ επιγνωρiζoυμεμ6νo μθoωτων <μoρφιbν,πoυ βdλλειη δικη μαqγνωoτικηδ$ναμη. o φιλδooφoqθα πληρΦoειακριβ6τη λ$αηπoυ πρoτεiνει:oφε[λεινα απαρνηΘεtτηγνιilη και να την αντικαταoτηoειμε την πioτη. Δεν μπορεiεπηξ να ξεφι)γει απ6 τη φυλακτ]τoυ 1ιbρoυκαι τoυ 1ρ6νoυoυτε,6μωc' και απ6 αυτηντηξ ν6ησηζ,χωριζ τα oπoiα η εμπειρiα δεν εlναι δυνατη.Δεν μπoρεινα φτασειστo πραγμα καΘαυτ6. o Kαντ πρo1ιbρησεπρoξ μια κανoνιατικη ηΘικi την ηΘικηoυμπεριφoραμε την υπoK)εωoυνδθoνταq η υπακoliζ ατoν ηθικ6 ν6μo απ6 εoωτερικ{ επιλoγτi (αφουτo πνειiμα δεν βρισκειπφa μ6νo μ6oαoτoν iδιo τoυ τoν εαυτ6αυτ6πoυ τo υπo1ρεΦνεινα πρ&ττεισΦμφωναμε θναντρdπo). O επαναoτατικ6qκαντιανιoμ6qξεπ0ραoε6να αδι. 6ξoδo(την αντlΘεoηoρΘoλoγιομoliκαι εμπειριαμoι)) για να 1αΘεio, θναδρ6μoo1ωριqθξoδo,. Xρηoιμoπoiηαεπoλ$ τoν 6ρo oυπερβατoλoγικog,,

oι μεy6ιλoιφιλ6ooφoι και η φιλoooφlατoυq' πoυ περιγρdφειαυτ6 πoυ κd'νειδυνατ6τ6oo τo φαιν6μενoδσo και την oργaνωσητoυ,Εξ oρισμo$,τo υπερ' βατoλoγικ6oτoφto πρoηγεtταιχρoνικd και κυρ1ωg oντoλoγικd,και απ6 τα δ$o.o 1ιilρoq6πωqκαι o 1ρ6νog εiναι βαoικ69μoρφθqεπoτττεξ πoυ εφαρμ6ζoνται πdνωσε 6λεζ τιζ αιoθηηριακ€ q εντυπιboειq. Aλλωoτε o, αυτ6 τo υπερβατoλoγικ6 στoιχειo -αυτ6 στo 1ιiρη oπolo υπoτd,οooνται6λεgμαqoι επoτττεiεg, 6λα μαqτα δεδoμθνα-καταφdρνεινα πραγματωθεtμια oυνθετηa priori κρ[oη,δυνατ] και γ6νιμη.M, αυτ6τoν τρ6πo,η εμπειρiαδενυπoκιiτrrειατoν εμπειριομ6. oι κατηγoρiεgεiναι καΘαρdg6ννοιεζτηζ ν6ησηξκαι γεννΦνταιαπ6 αυτην.Δεν μαqoδηγεiη πραγματικ6τητα στην αιτιδτητα,δπωqε[1ευπoατηρlξειo Xιoυμ. }Ι πραγματικ6τητα μαqδεipει απλιbq6τι μεταξυδυo γεγoνδτων υπdρ1ειδιαδo1ικ6τητα,δηλαδri oυνdφεια. o Καντ υπooτηριξε,λoιπ6γ 6τι αυτθqoι 6ννoιεζ,oι κατηγoρtεg(oυoiα,αιτiα, δυνατ6τητα,αναγκαι6τητα κ.τ.λ.),δι,bδεκα τoν αριΘμ6,πoυ υπ6ρ1oυνa priori,και τιq οπoiεgεντdooειoε τ6ooεριqoμαδεq,μαqβoηθo$ν να βιiλoυμεoε τd{ητα περιε16μενατηs εμπειρlαgμαq, Θα διiloωdναπαριiδειγμα.Mια απ6 τιg τ6αoεριgαυτ€ g oμdδεgεiναι η λεγ6μενη<τoυπoσoιi>(oι dλλεq τρειq ε[ναι <τηq πoι6τηταq>,nτηq αναφoρdg>,uτoυ

τρ6πoυ>).Ξεκινιb απ6 τo καΘoλικ6 (6λoι oι dνΘρωπoι εiναι) και πηγα(νω οτo αντ[Θετo(καπoιoι ιiνΘρωπoι), oτην τρ[τη φdoη oυνΘθτω τιq δυο πρoηγoriμενεg (o μoναδικ6q Σωκρdτηc εiναι αυτ6 η εκεlνo: 1ρηoιμoπoι

ηααμε την κρiη oε δλη τηq την € κ ταoη, μoλoν6τι πρ6. κειται για ενα και μ6νo ιiτoμo). Στην oμαδα τoυ πoooυ

()ι κλαoικoi

ανfκoυν κατηγoρiεqπoυ 61oυννα κιiνoυν με την εν6τητα,την πoλλαπλ6ητα, την oλ6τητα. M€ ν ει θνα εριbτημα:πoιoq μπoρεiνα απoδε[ξει6τι αυτ6coι κατηγoρiεq_oι αυτoγενεlq-πoυυπdρ1oυνoτη ν6ηη a priori,61oυνεφαρμoγηατηνπραγματικ6τητα; Mε πoιo τρ6πo μπoρoυμενα τιq νoμιμoπoηooυμε(η ιlπερβατικli παραγωγτi τoυ υπερβατoλoγικoι));Eiναι dραγεβ6βαιοπωqo αιτιακ6ζδεσμ6ζ,για παρdδειγμα' θ1ει αξiα για τoν εξωτερικ6 κ6oμo; Για τoν Kαντ, τo tεγιb oκθlττoμαι, Θεμελκbνειτην απαρ1η μιαqτθτoιαg δυνατ6τηταq.Στην πραγματικ6τητα,αν και δι6σ,ταραρχιζoυννα απoκτoυντην εν6τητα τεqoι παραoτdoειg, πoυτoυgπαρθ1ειτo cogito(ειναιδικθqμoυ)...,oληη διτηgεν6ραoηc61ειμια αναγκαιασχθση αφoρετικ6τητα μ τo oεγιboκθτrroμαυ,μ6oαoτo iδιo υπoκειμενo,6πoυ oυναντdταιαυτtiη διαφoρετικ6τητα,(Κριτικti τoυ Καθαρoi λ6yoυ).}Ι κρiαη παρεμβαiνει oτη oυν61ειαγια να περατ6σειτη διαol)νδεoη. Aπ6 εδΦoυναγεται πωgη [διααντ[ληψη,6ταν εφφμ6ζεται oε αντικεiμνα υπερβατικα f1 μη αιoΘητα (o Θε69,η ελευΘερΦ 1ιiνει τη δυναμli τηζ, εν6, δπωζ τo θ1oυμ ηδη oημεΦοει, η κατηγoρiα απoτελεt καΘαρli 6ννoιατηg ν6ησηξ.H εισαγωγηατη δεtτερη θκδoαη ηιτικιιc τoυ ΚαΘφoι1 Λ6yoυ τo υπoγραμμΦι: <Απ6αυτt\ντην πφαγωγη τηξ a Priori γνωστικηζ μαζ -q δυναμηqπρoκ$τιτει€να παρdδoξoαπoτθλεoμα,6τι δη. λαδη με αυτηντη γνωστικηδυναμηδεν μπoρoυμενα υπερβo$μετα 6ρια κdθε δυναττisεμπειρtαq.[.. '] Αυτη η γνιbαη φτ&νει μ6νo ωq τα φαιν6μενα,αλλ& αφιiνει τα πρdγματα καΘαυτd, πoυ, μoλoν6τι πραγματικα

oι μεy&'λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoαoφlατoυq

Oι κλαoικol

αφ,εαυτot τoυζ, ε[ναι ωα16oo αδ$νατoν να τα γνωρi. σoυμεΣ(παρ.2o).Eτσι,λdγoνταgπωqo Θε69 εtναι πωq f δεν εiναι μια υπdoταη, η πρ6τααη αυτ{ ε[ναι απoγυ-

ην τελικη απoτυχια τoυ, o ΘεμελκbδηξηΘικ6ξν6μoξ δεν Θαμπoρotoε,για τoν Kαντ, να πρoθρχεταιαπo την oνΘριbπινη φι)αη(εδΦκαταργε[ταιo ρ6λoζ τηζ εμπειρlαg).Πρ6πεινα τηνυπερβαινει,o φιλ6oοφoqεξf1γηoε σrα Θεμtλια ηζ Mεταφυσικηζτω1)Hθιby,γιατι μια κριτtκητoυ πρακτικot λ6γoυ δεν πρoηγ{Θηκετηs oκtφc τoυ πdνω την ηΘικη, 6ταν oτoν Θεωρητικ6τoμ6α, η Κριτικι!τoυ Καθαρo0Λ6yoυ τρoηγηΘηκεoπωσδηπo-

μνωμ6νηαπ6 ν6ημα, γιατι η κατηγoρiα τηg υπ6αταoη9 δεν θ1ει καμιd αξiα dξω απd τη oφαiρα τηq εν6ραoηq. To

"εγιil oκdrrrομαul πρ6πει (miiss) να μπoρεi να oυ. ντρoφε$ει 6λεg μoυ τιζ παραστασειζ: γιατi διαφορετικd Θα παριoταν6ταν μdαα μoυ καπoιo πρdγμα πoυ δεv Θα μπoρotoε καΘ6λoυνα εlναι αντικεlμνo τηq

τε ηζ

μεταφυσικηq. Σtην ηΘικη, ο λ6γ0ξ φτdνει στoν

}Ι ηθικη τoυ Kαντ δεi1νει απ6 μια dλλη πλευρd η oτι τoυ τoυ oυατηματog αλλα και βαρ6τητα φιλoooφικo$

υιιπιλ6τερoβαΘμ6τελει6τητα9και ακριβειαξ.ηκoινη συνειδηη περικλεiειτην ιδδαηc ηΘικ6ηταq, εiναι καΘ{κoγαΜα αν ε[μαιφιλdνΗ φιλανΘρωπiα Θρωπoqαπ6 ματαιoδoξιαη φιλoδoξια,πρdττΦτo κα. Θriκoνκoμφoρμιoτικ&και 6χι για τo καΘιjκoνκαΘαυτ6. Παραμθνωφυλακιoμ6νo9ατην ανΘριbπινηφυη μoυ (ψψ1oλoγικd,αφo$ απoκαλ$φηκαν τα κiνητρα). H ηΘικηπρdξη,6μωg,6τoιδεν ε[ναιoκoπ6ξη ιδια (κdνω κdτι για να ανακουφioωτoν dλλoν).Aλλωoτε, αν θ6λω να ανακoυφloωτoν dΜoν απ6 την φτιilμα τoυ, αλλιi δεν θ1ωτα μ6oα,η iδια η πρ6Θεη αρκεi για να ελθγ. ξει ην αγν6τητακαι πληρ6τηταηq ηΘικηcπρα{ηc. To καΘnκoναπooυνδ6εταιαπ6 τo απoτελεσμαπoυ Θα επιφ6ρειη πραγμdτωσητoυ (κdτι εξωτερικ6απ6 τo καΘfκoν) αλλd και απ6 κiνητρα6πωcη ματαιoδoξιακαι η επiδειξη,αλλubqξαναπθφω ατη λεγ6μενη uυπoθετικτi <ανΘθλειgνα κερδ[οειqτην εμπιoτoo$νη πρooταγl,1>: κdπoιoυ,πεζ τoυ την αλιiΘεια>.Σ, αυτtiντην περiτττωoη,η ηΘικr|εξακoλoυθεiνα 61ειτo ρ6λoτου μ€ooυ, ενιb για τoν Kαντ δεν υπdρ1ει ιiλλη ηΘιη απ6 αυτliν πoυ o iδιogαπoκαλε[<κατηγoρΦπρoσταγ{,.Αν δεμo$-

150

151

σκεΨηζ μoυ,κdτι πoυ μαqεπφdπει να πoυμε ε[τεπωg η παρdαrαoη Θαriταν αδι)vατηεiτε πωq,τoυλd1ιoτoγ δεν Θα {ταν τiπoτε για μ€να, H παριioταση που μπoρεi να υπdρ1ει πριν απ6 κdΘε oκ6ψη καλε[ται επozrrεlα. Kατd' oυνdπεια, 6,τι περι€χεται αrην επoτπεtα εχει μια αvαγκαια σχιξη με τo <εγιboκdπτoμαι> μ€oα ατo iδιo τo υπoκεiμενo 6πoυ oυναντdται τo περιε16. ,Oμωg αυτri η παρdoταoη εtναι μια πρdξη μενo αυτ6. αυΘoρμηoiαq, δηλαδιi δεν Θα μπoρoιioεκανε(gνα θε.

ωρlioει 6τι ανιiκει oτην αιoθητικ6ητα. Tην oνoμdζω καΘαριi dννoια για να τη διακρiνω απ6 την εμπειρικt] li ακ6μη απ6 την πρωταρ1ικ{ dννoια, γιατ[ εtναι αυτη αυνεlδηη εαυτo$ πoυ, παρdγoνταξ την παρdoτααη η εyιb oκtτιτoμαι,πρtτιει (miiss) να μπoρε[να oυvoδε0ει 6λεqτιg dλλεq, Κριτικf τoυ Καθαρoι1Λ6yoυ, Ι, rη υπoδιαlρεη, IΙ,1oτμημα

oι μεyt'λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφΙατoυq με τη Θ6η πoυ υπoστηριζειπ(,ζ (o σκoπ6ζαγιdζειτ( μθoω, Θυoιdζoυμετ6αo τo καΘι]κoι 6σo και τo πριt σωπο.Ακριρ6ξ γι, αυτ6η αυτoκτoνiαΘεωρεiταιπαριt νoμη,αφoυo αυτ6χειραξχρησιμoπoιειτoν εαυτ6του για να ξεφιlγει απ6 6,τι τoν φoβiζει η απ6 o,τι δεν μπο ρε[να υπoφ6ρειπια,Πρ€ π ει να υπακoιiμεστηνκατηγο ρικηπρoσταγηγιατ[ε[ναιo νδμog(και ε[ναικαΘoλικη, πριiγμα πoυ απoδεικνι}ει6τι δεν πρo6ρ1εταιαπ6 προ oωπικ6 κlvητρα)και γιατ[εψυdται ην αυτoνoμlα μαg. FΙ απoδoμ]τηc ΘεωρiαgαυτιigΘαμπoρoυoενα oδηγησει σε δ6σκoλεξ καταστdσειζ,Eτσι, <6ναqΓερμαν6q φιλ6αoφo96φτααεμd1ριην εξηqακρ6τητα:υπoστηριξεπωg<ανδoλoφ6νoικαταδι6κoυν6ναφιλoσαζ και αυτ6qκρυφτε[oτo oπ[τιoαg,ε[ναι6γκλημανα πε1τε Ψεματα στoυξ δκilκτεq τoυ, 6ταν ααg ρωτιiσoυν που βρiακεται,l (To υπoτιΘtμενo δικαiωμα να ψευδδμεθα απ6ανθρωπιoμ6).,o μωgδεt1νεινα εiναιαυτoν6ητo6τι κανεiqιiνθρωπogδεν 61ειδικαiωμανα πει την αληΘεια αν μ,αυτ6 Θαβλιiψει κdπoιoν d,λλoν. Πα να απoδεlξει τη Θ6oητoυ, o Kαντ καταφει)γει oε παραδε[γματα ακραiωνπεριτπιboεων: € ν αg υπηρθτηg €1ει την εντo\ να πει δτι o κ0ρι6q τoυ λε[πει.To ψ6μααυτδ 6μιoq,επιφ6πει oτoν κ)ρι6 τoυ,τελικd, να διαπρ&ξει 6να dγκλημα, ενιb τo απ6oπααμα, πoυ ε[1ε oταλεi για να τoν oυλλdβει,εμπoδtoτηκε.Πoιogε[ναι θνo1og,o$μφωναμε τoν Kαντ, αν 6μ o υπηρ6τηg;(Mε. ταφυoικl1των ηθιbι δ6yμαηq' αρετι1Φ. Γνωρlζoυμε, 6ναμηκαντιαγια να 1ρηαιμoπoιηαoυμε ν6 λεξιλ6γιo, 6τι τo λdΘoqτoυ εμπειριoμo$oυνiαταται στoν κατακερματιoμ6 τηc πραγματικ6ηταq και την r52

oι κλααικol των oτoι1εiωι αλλα τo λdΘog τoυ φoρ. πρodρ1εται απ6 τo γεγoν6q oτι Θ6τει εαυτ6ν

κdθεoριoμo$(βρioκειτηναλr]θειαμθoατoυ). οτιq δυo περιπτιiloειq,1dνεταιη oυμμα1iααναμεoα νoητ6 και τo αιoΘητξ ανdμεoα αro λ6γo και την εμπειρια. Σε πρdγματα ooβαριi, εiτε πρ6κειται για δικα μoυ εiτε για δικd ooυ, oφεlλω, αν πω κdτι πoυ αντιβα[νει την αλiΘεια, να υπooτιb6λεq τιq αυν6πειεqπoυ Θα πρoκtψoυν; Για παρdδειγμα,θναq αφ€ ν τηg διθταξε τoν υπηρ6τητoυ να πει oε κιiπoιo πρ6αωπoπωqαπoυαιαζει. o υηρ6τη9 υπ&κoυoε,επθτρεψε6μωqατoν κ0ρι6 τoυ να δραπετε$oει και να διαπραξει 6τoι 6να μεγdλo dγκλημι απδ την πραγμdτωoη τoυ oπoloυ Θα τov εi1ε απoτρθψει τo απ6απαoμα πoυ τoν ζητoυoε. Πoι. oq ε1ναι,λoιπ6v,o fνo1oq(α$μφωναμε τιq ηθικig αρ1θq);Αναμφιαβητητα και o υπηρ6τηc,πoυ με τo ψεμα τoυ παραβ[αoε 6να καΘι|κoναπdναvτι στoν εαυτ6 τoυ και για τιq oυνθπειεgτoυ oπoloυ η oυνεlδηoli τoυ Θα τoν θψεγε. Mεταφυoικιl των ηθιbγ δ6yμα τηq'φετηc o Kαντ θα αφιεριiloει μια τρiτη Κριτtκi1 -την Κριτικιi τoυ Κριτικoi Λ6yoυ-'για να επι1ειρlioει τη o$ζευξη ανιiμεoα ατιζ δ$o πρoηγoιiμενεζ, ακ6μα περισσδτερo ανdμεoα oτη ν6ηoη και την ελευΘερiα (την ηθικη) η ακ6μη καλtτερα ανdμεαα ατην αιτιoτητα και την τελικ6τητα. Kαι tπρεπε να λαβει εδικd υπ6ψη γi αυτην την τρiτη ξιτικη, τo 6ργo τi1νηg και τo ζωvταν6 oν. Ι )J

oι μεyd'λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφEα τoυq' Δηλαδ{ τα (αντικειμεναΣ πoυ ξεφε$γoυνκατa πoλυ απ6 τo καθεστ6ζ του αντικειμ6νoυ. Eναg ι1λλogτ$πoq κρiαηs παρoυoιιiζεταιτ6ρα -η επoνoμαζ6μενηαναoτo1αoτικτi_πoυ διαφερειoλoκληρωτικααπ6 αυτliνπoυ αναλ$oαμεπρoηγoυμενωg, την κανoνιoτικr|κρη με την oπoια τo πραγματικ6 γινεται μερoξτηξ γενικηζ 6ννoιαq.Mε αυτliι το επ1 μθρoυgμdg61ειδoθεi μθoααε 6λo τoν πλoιiτο τoυ και πρooπαΘoι1μεοη oυν61εια να βρo$με α, αυτ6, λiγo ωξ πoλυ,τo <γενικ6> r]την ιδθα,Aπ6 τη oυγκεφιμdνη πoλλαπλδτητα oε μια αρ1rjικανι] να την αξιoλoγηαει και να την αφoμoιωσει. Αg ξεμiαoυμε τo λεξιλ6γιo και τoν καντιαν6 o1oλαστικισμδ.Aζ πρoχωρηοoυμεoτην εξ6ταoητoυ ωραioυ και αqαφηooυμεκατd μερoζτo υψηλ6(6τανκoιτιiζoυμε,αξ πo$με,την απθραντηΘιiλαooα). To ωραio διαφdρειαπ6 τo ευ1αριoτo,πoυ τo συνοδεtει η ηδoνf1.To ευ1ιiριoτoαφoρd τo καΘε ατoμo ξε1ωριoτd. Για παρdδειγμα, τo κρασι των Καναρiων κιiπoιoν τoν ικανoπoιει, σε καπoιoν αλλoν 6μωq δεν αρ6σει.Kαπoιoζ βρioκει τo βιoλετi 1ριbμαγλυκ6,σε κd,πoιoνφαiνεταιενα oκoτειν61ριbμα. Kανεiqδεν μπoρεi να επι1ειρηματoλoγ{oειγια την επιλoγf τoυ.Mε τo ωραio 6μωqτα πριiγματαεiναι τελεiωqδιαφoρετικd: 61εικαΘoλικ6ητα, θoτω και αν δεν μπoρotμε να τoυ διbooυμεθνανoριαμ6 (αλλιιbqΘα επιoτρθφαμεoτην κανoνιoτικηκρiαη), o Kαντ διακρiνειδ$oεiδηoμoρφιαq, αυτfν πoυ μπoρoυμενα αποκαλθooυμεελειiΘερη(pulchriπdo vaga) και ην εγγεντi (puΙchrifudoadhaerens):o, αυτliν την 154

oι κλαoικoi περiτπωoη,η oμoρφιd εν6g κτιρioυ _εκκλη-

παλατι- αναμειγνυειτη μoρφιjμε 6να ακoπ6(μια .oμωq θτoι κινδυνειioυμενα καλ$ψoυμετην lΙ ελευΘερiατηc φανταotαgπoυ ατενiζειτo o$νoλo, εδιi: εμποδiζεται απ6 τρo1oπθδεg. ΑντιΘ6τω9,nτα λoυλoυδια εiναι ελε$Θερεgιiμoρφι 6c ηc φ$ηc. Aυτ6 πoυ πρ6πει να ε1ναι€ ν α λoυλoιjδι, λ(γoι τo ξθρoυν, εκτ6ζ απ6 τoν βoτανoλδγo, που κι αυτ69 6μωq,δταν δεν βλθπειoτo λoυλoυδιτo 6ργανo τηc αναπαραγωγηξ (γoνιμ6τηταq), 6ταν δεν ακθπτεται τoν φυοικ6 ακoπ6, τo κρiνει αι)μφωνα με τo γo$oτo τoυ (Κριτικιl τoυ Κριτικot Λ6yoυ, τ. ι, παp. 6\ ΣυμφωνΦνταg με δoα λ6ει o Kαντ, Θα αυγκαταλθξoυ. με ανdμεoα ατιq oμoρφιθg τα πoυλιd, τιζ δαντελλωτθξ

Θdλαooεq, τα o1θδια των ελληνικιbν μαιdνδρωv τι{ ταπετoαρiεqκ'τ.λ. KαΘ6ναgκαταλαβαiνει 6τι μια dξαρ-

η πaνω αε μια κανoνικ6τητα,η οκληρ6τητα,δiωζ πανωσ, ενα πρδσωπo,κινδυνευεινα πνiξει την αρμoν1α,6πωζ τo κανει και μια θξαρoητηζ αταξιαζκαι τηζ ασυμμετριαζ, Α}ι}t6'ηKριτικriτoυΚριτικoi Λ6yoυ _αυτηπoυ ευαιoΘητoπoιεlτo ωραioκαι ερευνdμ6oαoε πoιεqoυνΘ{κεgεiναιδυνατδ-απoγoητευειoτo μ6τρoπoυτo ωρα[o υπαρχει μδνo μθσα μαξ, εξαρτdται απ6 την αντlληψη μαq,αλλα και oτo μθτρoπoυ απoτελε[παι1νiδι των ικανoτι]τωνμαg.o Kαντ δεν αναφ6ρεταιστoυξ (αλλιτθ1νεqo$τε oτα γνωoτd dργατoυq και €1ει τo λ6γo τoυ γl αυτ6:η αληΘιντiαιτiα που κ&τιεiναι ωραio,η φ$αη τoυ,βρioκεται μ6οαμαq,

Oι μεy&'λοιφιλ6ooφoικαι η φιλoαoφ!ατoυq Σε 6να αντικε[μενo, πoυ μ6νog o oκoπ69 τo κιiνει δυ νατ6, dνα κτιριo, αλλd και dνα ζιbo, η κανoνικ6τητα πoυ ειναι η συμμετρiα' πρdπεινα εκφραoει τηv ενoτη τα τηζ επo,Trειαξ,πoυ oυνoδειiει την ιδδα του oκoπιril και γιvεται ιrερoζ τηc γvιiloηq.,oμωq6ταν πρ6κειται

να διαηρliooυμε μ6νo τo ελαiΘερo παι1v[δι των ανα παραoτατικιbvδυνdμεωv(με τoν δρo να μην υπoφd ρει η ν6ηη απd αυτd) μ6oα oε κliπoυg αναψυ1ηg,oτη

διακ6αμηoη των διαμεριoματωι oε 6λα τα εiδη καλ6γoυατωv επ[πλων κ.τ.λ., μια κανoνικ6τητα πoυ θα

ηταν μια τρo1oπdδη,πρ6πει να απoφεξεται κατα τo δυνατ6ν. Aυτ6 εξηγεi γιατt τo αγγλικ6 γo$oτo ατην τεχvη των κηπων, τo μπφ6κ oτα θπιπλα, ωΘoliν την ελευθερiα τηq φανταoξ o1εδ6ν ωg τo γκρoτ6oκo. ,Eται, απελευθερωμdvo απδ την τυραννια των κανoνωι τo γoΦσro μπoρεi να δεiξειτη μγαλυτερη τελει6. τητα oτιg oυλλl]ψειζτηζ φαντασιαξ. Κριτικ{1τoυ KριτιrcoιiΛ6γoυ

ι56

ΙΙΙ

O I Σ Υ ΓΧ Ρ oN oΙ

τoν καρτεσιανισμ6πoυ υτηρξε μια oριακη στιγ-

η φιλoσoφια γν6ρισε μια νdα αναταραχη, πoυ η

τηζ Ιiταν τδσo μεγιiλη, ιboτε τη μεταμ6ρφωσε αε 6ναγνωαrικ6πεδ[oγια βdΘρωνκαι τη μετ6τρεψε τo oπoιoκdπoιοιπιστειioυvλανΘασμ€ ν απdντωζ,πωξ ειναι ενιαιorαι oμoγενoπoημ.νo. να επιλιioειτo δ$οκολo o καντιανιoμ6qπρoσ7ταΘησε πρ6βλημαπoυ τoυ κληρoδ6τησεη συστηματoπoηιΙενη ιστoρια:την αντινoμiα ανdμεoαoε δυo o1oλ6q,απ6 (o Nτεκdρτκαι oι aξιoι τη μιαπλευρdτoν oρΘoλoγισμ6 (,υνεχιστθζτoυ) και απ6 την &λλη ην εμπειριoκρατια τo$ Λoκ και των επιγ6νωντoυ,ιΙ Kριτικη τoυΚαθαρoι Λdyou oυγκρo$εταιμε αυττiντη φoβερηαντiΘεη, o Kαντ απ6τυ1εμε βαρt τiμημα:€ π Pεπε να αρνηΘει η γνωση(και κατ,εξoχηναυτηντoυ ιδtoυτoυ <ε[ναυ) για να βdλει στη θθoητηqτην πiαrη.,Eπρεπενα αναγνωρισειπωξτo νoo$μενoειναιαπρdαιτo,Συα1ετιoτι κξ εγκλε[oτηκεαε μια ηΘικι]κατα κυριo λδγο κανoνι τo υπoστΦ. Πρoτιμησενα υπερβατoλoγικoπoιησει (τo κειμενo Eγ6 η τo cogito),και παρθμεινεδεoμιilτηc τηqεπιλoγηgτoυ. λε6ρoυgτoυχεγκελιανo1) ftανα 1ρηoιμoπoιηooυμε ξλoγtoυ,6πωqεπιoημ&ναμεστo τθλoξτoυ πρoηγo$-

oι μεyd'λoιφιλ6σoφoικαι η φιλoooφlατoυg μενoυ κεφαλαιoυ, τo λdΘoζ του εμπειρισμo0 συνiστα ται στoν κατακερματισμoτηζ συγκεκριμενηζ oλ6τητα\ (απ6 δπoυ μαζl μ, αυτ6ν,και o Θρiαμβogτηζ αφαιρεση\

πoυ νoμιζ€ ι 6τι πoλεμιi) και oτην απoμ6νωoη μερικιilv ιδειbν.H καντιανη φιλoοoφiα φαντιiζεται πωq μπoριl -αλλd και 6τι πρdπει- να oτθκει πd,νωαπ6 τo πραγμα τικ6, ενιb oε 6,τι αφoρd τo πνευμα, θεωρεi πωq αλη η Θεια υπdρ1ει μcoα ο, αυτ6. nH καλιi oυνε1δηη, γρd φει o Xdγκελ με αφoρμη την ηΘικη τoυ Kαντ, <εiναιτο πνει1μαπoυ ειναι σiγoυρo για τoν εαυτ6 τoq πoυ φ€ ρ ει την αλr]Θειατoυ εντ69 τoυ, μiαα ατoν Eαυτ6 τoυ, εντ6ζ τηξ γν6σηζ τoυΣ (ΦαινoμενoλoyΙα). FΙ 1εγκελιανη φιλoαoφlα ξεφει)γει απ6 αυτliν την

αντινoμια, απδ αυτ6 τo αδι6ξoδo. Για να τo πoιiμε σαφ.στερα, ωg τoν Χθγκελ, o ανανεωτι]g φιλ6ooφoq ιiψωνε το ανdατημιi τoυ για να πoλεμ{αει τo φιλoooφικ6 oιioτημα πoυ πρoηγ{Θηκε τoυ δικoιi τoυ, γιατi τo θεωρo6oε ανεπαρκ69,μερικ6 ι| παραπλανημdνo, Kατα oυνθπεια, πηγα[νoυμε απδ αναoκευη oε αναακευη. o φιλ6αoφog διoρΘιbνει, oυμπληριilνει, <μπαλιbνευ>. O Xθγκελ -μ τo απ[ατευτoυειiρoυg dργo τoυ- δεν πρooπαΘεi πλ6oν να κριτικιiρει li να βελτιιboει την πρoη-

γoυμενη κατασκευli: oυνδιαλ€ γ εται και αντιμετωπiζει ταυτo1ρ6νωqτo ot}νoλoτηc φιλoooφiαq. Mε τη βoiθεια ηq διαλεκτικ{s τoυ, ενoπoιεi και πdλι 6λα τα αυoτηματα πoυ μ61ριεκεiνη τη oτιγμι] ηταν δια1ωριαμdνα εiτε, τoυλd1ιατoγ διακριτα μεταξυ τουg. Πρo1ωρεi μαλιoτα περιoo6τερo, μελετd τo πoλιτιαμικ6 6ρια 1ωρ1g (η φυη, τo δiκαιo, τ61νη, Θρηoκεiα, ανΘρωπoλoη η η γiα) διαμiαoυ μιαg αυτo-κiνηoηg τdτoιαq πoυ υπoκεi. Ι58

oι σlyχPoνoι και αντικειμενo διειoδ$oυν τo 6να μθoα ατo αλλo, τo λoγικ6 και τo πραγματικδ πoυ γεννo$ν τo θνα dλλo αμoιβα[α μπoρoιiν να oυμφιλιωΘoυν. 8ριoκ6μπρoσ16 σε μια μεταεγκυκλoπα[δεια' Tiπoτε

δεν διαφευγειαυτηqτηqtντα{ηs' Eφ6ooνo X6γκελ χτιζει τo ωστημα των συστημdβιiζει τ6λos oε κdΘεoιiατημα:η φιλoooφlαπoυ γνωρiζoυμεπερατιbνεταιoε αυτ6νκαι με αυτ6ν.Aν Θελιioει να oυνεfoει να υπιiρ1ει,πρθπεινα εφε$ρειodλκαι να πιiρει μια ν6ακατεtΘυνoη. λoυgδρ6μoυq> Φτdνουμεoτα 6ρια:αυτ6 πoυ oνoμdζαμε<φιλoooφΦ γνΦσηΣ,θ1ειπερατωθεi.o φιλ6ooφogαπ6 εδιil και π6ρα θα τo αντικαταoτlioει, κατd ουνθπεια,με την ιoτoρiατηq φιλoooφιαζ,μ6σαστην oπoια,6μωζ,διατρθ1ειτoν κiνδυνo να εγκλωβιαrεt. Υπιiρ1ειεπioηgκdτι ακ6μη,πoυ μπoρεινα πρoξενει και ανηoυ/α: μια ιoτoρiααμφισβητησιμη μεγαλ(lτερη πιo αξι6μεμτπε9 απoκλiνoυoα.Aνdμεoαoτιgδυo μoρνα oυγκαταλ6πρ6πει ιoτoρlαg τηζ φθq φιλoσoφιαξ, εκεiνη πoυ ξoυμε μιμεiταιτoν φιλ6ooφoo oπoioqξεκινd τη θεωρ[ατoυ oεκτoυ ωoli, (πρ6πεινα υπoΘ6ooυμε 6τι οφε[λoυμενα τoν εξηγι]ooυμεενιb 61ειεκφραoτεl με τρ6πoαβ6βαιoli oυγκε1υμiνo),FΙ λ6για ιαroρiα,η ιoτoρiα πoυ επικαλtτττειαυτf1νπoυ μελετdμε,με υπαινιγμotq,αναφoρθsιj oυγκρiαειg,εlναι απoλliτωqκα. ταδικαoτ6α:6να 1ωρioΘυμlζειθναdλλo, θναδε$τερo ανακαλεi θνατρ[τoκ.o.κ.To oιiαrημα, με τη oτoλη τoυ Aρλεκiνoυ,δiνει τη Θdoητoυ oε ακριβε[qυπομνηματιoμoιiq και ημειιiloειζ, πoυ τελικιi απoπρooανατoλiζoυντoν αναγνιboτη. 159

oι μεyd'λoιφιλ6ooφoικαι η φιλoooφiατoυg Eννoεtται πωg κd'πoιoι φιλ6σoφoι μπoρotν να αμφι σβητησoυν αυτ6 { εκεiνo τo oημεio τoυ χεγκελιαν()(, μετασυστηματoξ, αλλιi δεν θα αμφιoβητηooυν oυτι τη μεΘoδοoιiτε τo oικoδ6μημα. oι iδιoι μιiλιoτα απιl δεικνtoυν τη αrερε6τητα τoυ. Eτoι, ενΦ o Mαρξ Θα τιl αντιoτρθψει, Θα τo κρατι]oει ζωνταν6 6σo κανεiq αλ λoq, με η διαρκli εναo16ληη μαζi τoυ, μελετ(bνταξ τ(t δηλαδιj επiμoνα. Πρdπει να oμoλoγηoω πωξ, 6oo περνdει o καιρ6q, Θαμπιilνειη ημαotα τηg oνoμαoiαg πoυ o iδιoq o X6γκελ εt1ε διboει oτo oυατημd,τoυ. Et1ε Θεωρηoειπωq o 6ρog <απ6λυτogιδεαλιoμ69" περι6γραφε επαρκιilq τo o1dδι6 τoυ. Αυτ6 α1ετiζεται με τo γεγoν6g πωg, οε αντiΘεoη με τα αλλα φιλoσoφικα συστηματα και εδικα με αυτd,πoυ διεκδικotν τoν τiτλo τoυ <δεαλιouoυ, (και για τα oπolα εiναι βααικ{ Θεoη πωg τo πραγμαη τικ6 δεν υπαρ1ει ε(τε,6oτω,εlναι o1εδ6ν αν$παρκτo), η 1εγκελιανli διαλεκτικ{ επιτυγ1d'νει την θνταξη τoυ πραγματικoι). To 61ει κατd κ&πoιo τρ6πo εoωτερι κειjoεr δεν τo ελαμστoπoιει oιiτε τo εκμηδενiζει, τo διατηρεi. Στo φιλoαoφικ6 συστημα τoυ Xθγκελ δεν μπoρoυν να δια11ωριoτoiνπια τo αντικειμενικδ απ6 τo υπoκειμενικ6,τo πεπερααμdνoαπ6 τo &πειρo,o ιδιoξ o Θε6q απ6 τoν dνθρωπo. Eτoι, ενιb o <απ6λυτoq ιδεαλι. oμ6φ μπoρεi να υπooτηρiζει 6τι τo πραγματικ6 εiναι oρΘoλoγικ6,την [δια ατιγμr]εiναι απoλ0τωqν6μιμo να Θεωρ{ooυμε6τι ιαβει και τo αντioτρoφo, δηλαδlj 6τι τo oρΘoλoγικ6 ειναι πραγματικ6. Δεν πρ6κειται, λoι πoν, για την απ6ρρψη η την εξαφdνιαη τoυ αντικειμ6νου,αλλα για την oικειoπoiηo{ τoυ. Θα πρoτιμoιi. r60

oι σiyχρoyoι

λoιπ6ντην 6κφραση(απ6λυτoζιδεoρεαλισμ6ξΣ. o 1εγκελιανιoμ6g, με τoν οποio θα ξεκινηooυμετιg μαg για την τρiτη περioδo, δημιoυργεi ρηγμε τα φιλooοφικιi συστηματα πoυ πρoηγηθηκαν.

απ6 τo oτη φιλoooφ1ανα απελeυΘερωΘεi μθoαoτo oπoιo ειχε εγκλωβιoτεi.H αρ1α1α

ενδιαφερoταν για τoν rιiαμoι για τoυq νδτoυ, την oργaνωση τoυ oκoπδC τηC ηταν να υπo.

τdξει ο, αυτ6ντη ν6ηoη τoυ υπoκειμθνoυ,βυθιαμ6νη o σoφ6ζγνωριζετι oε μια απtθμενηoτoχαστικ6τητα. εξαρτι6ταναπ6 αυτ6νκαι τι 6μ' H πoλιτικ{ φιλoooφiα -στo πο6δινεεξηγηoηκαι δικαιoλoγlαoτo nυπ&ρχoνD λιτικ6 o0oτημα- και δυνdμωνεην π6λlv.}Ι oυγ1ρoνη oε αντιθεη μετιζ αρ1αiεqφιλoοoφι. φιλoooφiα,6μωg, πρoτdooειτo υπoκεiμενo- πoυ απoτελεi κ6qΘεωρiεq, τo κεντροαναφoραgαυτηgτηqεπανaστασηξ,η oπoια Θυμtζειτην κoπερνiκειαεπανdoτααηστηναστρoνoμια. Kαι μd'λιoτατo κανει μ61ριτoυ οημεloυπoυ τo συμπαν γiνεται, η dατωτεiνει να γiνει, μια αναπαριioταoη μαg. αυτ{sτηgμεταφυoικηζ, Στo περιΘιbριo η αημαoιαπoυ απoκτ&τo aτoμooδηγεioτην dνθιoητων δημoκρατικιbν αρ1Φναλλ6 και αrη oυγγραφητων πρΦτωνκειoικoνoμiα τη φιλελε$Θερη μ6νωνπoυ υπεραoπ1ζoνται (ατoμιoμ69). Tα διio ρεtματα πoυ σκιαγραφησαμε,κανoυν €ντoνη την παρoυσιατoυgαλλd και τιgαντιθθoειζτoυξ.o Χ6τα υπερβαiνει.Tα γκελ τα oυνενιbνεικαι ταυτo1ρ6νωq oυμφιλιιilνειμ€ o ω τηζ σχ6σηζυπoκειμ6νoυ-αντικειμθ. νoυσεκινηση,σχεαηπoυβεβαιιbνει η iδιατoνεαυτ6τηs. oδηγεi,λoιπ6ι μιαφιλoooφiαoτoτdλogτηg,6νατ6λoq ι61

oι μεy&λoιφιλ6ooφoι και η φιλoooφΙα τουq μενεξφρdσειζ'Θαιiταν πιΘαν6να υπ6κειταιεδιb6ναc

oυλλoγιoμoq τoυ τ6πoυ nΘα θεραπευτιi,l, αν αυμβoυ

λευτιbτoν γιατρ6,. oι πρωτoβoυλiεq Θα μαq ητανδυ'. νατ6ντελικdνα εντα1τoυνoτo κεiφνo τηq ζωr]g. Στην πoρεΙατηζ εξcλιξηξτoυ o ατωικιoμ6qαρ1iζει να στρεφεταιπρog τα 6ξω.o Eπiκτητog,o Σεν€ κ αc, o Mιiρκoq Aυρηλιoqαλλdζoυν τα πραγματα. Σ, αυπαριiδειγμα,η Θεωρiατων (πρoτιμητiων) γ.o lo0c, (πρoηyμtνων) παρoυoιαζειτην υγειαωqυπ6ρτερητηs αoθ€ ν ειαg'δεν εiναι β€ β αια € ν α αγαΘ6,αλλd oε κιiθε τeρtπτωαηεiναι πρoτιμ6τερη γιατi τo υγι€ g αιbμαμαq βρioκεται αε μεγαλυτερηoυμφωνiαμε τη φ,iαη.u [διαΘεωρiα,αυτli των <πρoτιμητεωνΣ, συνιοξd να μαξ φρoντiζoυμετην υγεiα μαg.Αν εiναι oωατ6να δiνoυμε βoηΘειαoτoυgδυατυ1εiq,γιατi να μη δε1τoυμε6τι μπoρoυμεκι εμεiqνα κατ6xoυμεκιiπoιααγαΘιi; Αυτθqoι μεταγενiατερεgυπo1ωρlioειqδεν αλλoιιbνoυν τη Θεωρiα,αλλιi βoηΘoι1ν να περασoυμεαπo τo

καΘαρα

θεωρητικδ

ατην

πρακτικη

ζωl].

o Ziγων [... .., ] τoπoΘετoι}oε μ6oα oτη μovαδικη αρεη δ,τι εiμ τα 1αρακτηριατικιiτηc ευτυ1otq ζωΙiq και αναμεoαoτα αγαΘατiπoτεαλλo δεν oυγκατdλεγε εκτ0ξ απ6 αυτηv και oν6μαζε ωραio (honestum) αυτ6 πoυ ηταν cνα, απλo και υψηλ6..oλα τα υπ6λoιπα δεν ηταν οfτε καλα oδτε κακιi, ωoτ6oo dλεγε 6τι καπoια πραγματα ηταν σιiμφωνα τη με φυoη, ενιb ιiλλα ηταν αντiΘεταμε αυτην.Λογιiριαζε επiηξ τα ενδιαμεoα, αυτιi πoυ βρioκoνταιαναμεoαoτα διio. Για 6,τι αooρoυσε τα πρdγματα πoυ ηταν o0μφωνα με τη φ$oη,

oι αρ11αloι δ[δαακε 6τι πρ6πει να τα κατεχoυμε και πωg αξ[ζoυν τoν σεβασμ6μαζ,εν6 ισχυειτo αντιΘετoγια 6σα βρισκoνται σε ασυμφωνiαμε την φυoη.Σε δ,τι αφoρατα

oν6tτερα(αδι&φoρα)πρdγματα δμωq,δεν 6δινε κα. τoν μiα η μαoiα. Aναμεαα oτα πρdγματα πoυ αξlζoυν κδπo να αo1oληΘo$μεμαζl τoυg,τα μεν εiναι dξια με.πρoγαλυτερηqπρooo1ηqτα δε λιγoτερηc.0ν6μαζε τιμητdαΣ(praeposita)εκεiνα πoυ αξιζαν μεγαλδτερηc πρoσοχηξκαι (απoρριπτθαΣ(rejecta)αυτα πoυ 61ρηζαν μικρ6τερηcεναo16ληoηq.,oτανoι πρoηγoυμενoi τoυ (φιλδσoφoι)ισ1υρioτηκανoτι δεν βρioκεταιoλδκληρη η αρετη μcoα oτη λoγικιi, αλλα πωg κdπoιεg αρετθζ μπoρoυσαv να πρoθρ1oνται απ6 τη φυη t,|τα

ηΘη.o Zιiνων,αντιθ6τωq,τoπoθ6τηoεoλ6κληρητην αρετη μθσαστον λ6γo. oι πρoηγotμενoι τoυ (φιλ6. ooφoι) ακθπτoνταν6τι τα διαφoρετικαεiδη αρετιbν, ειναι διγια τα oπoια μιλησαπαραπανω,δtνανται να ακριτd τα μεν των δε, ενιb o Zηνιoν Θε6ρησε οτι μια τ€ τ oια διdκριoη δεν ε[ναιμε κανθναντρ6πo δυνατti, KΙKEPΩN,Α,.αδηραΙκ&,Υoτερα23

1lo oυγγραφdαqπαραΘ6τειτo απ6oπαoμααε γαλλικtj μετιiφραoη 1ωρtgνα αναφEρειτoν μεταφραστη,πραγμα πoυ κανει και αλλo$. Πρoφανιbq,μoλoνoτι δεν τo d1ειπει καΘαρ&,oι ανυπ6γραφεqμε. ταφριioειζ εiναι δικ6ζ τoυ' Στα ελληνικd δεν βρ1oκεικανεiqεriκoλα πρ6oφατεqiγκριτεg μεταφραoειqλατινικιbν κειμeνων (αν και τα τελευταlα 1ρdνια η κατdαταoη αταδιακd βελτιΦνεται rΦι θχoυν Γi αυτoδανειβμoτε τη διη δoυλει6q). πφoυαιααrεi εξαιρετικθq oτα τη τoυ πρ6ταoη κα μεταφθρoυμε ελληνικ& με 6λoυqτoυq κινδιiνoυcκαι τιc μταφραoτικdqενoτdoειqπoυ εν!1ειτo εγ1εiρημα. (o.τ.μJ

83