Obrazlozenje Iva Mastilovic Za Decembar.docx

Univerzitet u Beogradu Filozofski fakultet Odeljenje za arheologiju

Obrazloženje izbora teme diplomskog rada i plan realizacije Tema:

Stepski uticaji u eneolitskim kulturama na teritoriji Srbije

Student: Iva Mastilović AR/08-0006 Mentor: Dr Marija Ljuština

Praistorijske zajednice neolitskog perioda koje su se na prostoru srednje i jugoistočne Evrope razvijale više hiljada godina, krajem neolita i početkom eneolita suočavaju se sa klimatskim promjenama koje su posredno ili neposredno uticale na veća populaciona kretanja i miješanja stanovništva, koja su jedno od glavnih obilježja nastupajućeg eneolitskog perioda. Pomenute promjene svakako su se dešavale postepeno još u kulturama kasnog neolita (vinčanskoj, lenđelskoj, butmirskoj, potiskoj), uzrokovale da zajednice naviknute na zemljoradnju mijenjaju način privređivanja, gdje stočarstvo, razvoj rudarstva i metalurgije i stvaranje zanata zauzimaju sve veći značaj. Kao posledica ovih promjena njihov kulturni i ekonomski razvoj odvijaće se u drugačijem pravcu. Pored čestih populacionih pomjeranja glavne karakteristike eneolita su veća eksplotacija bakra i zlata. Na teritoriji današnje Srbije početak eneolita obilježavaju nalazi kulturnog kompleksa Tizsapolgár-Bodrogkeresztúr u Vojvodini, dok bi u južnoj Srbiji to bio kulturni kompleks koji zahvata i teritoriju jugozapadne Rumunije,

sjeverozapadne Bugarske i sjeverne Makedonje - Bubanj Salcuţa Krivodol. Kulturni kompleks Cernavodá III-Boleráz pomjeranjem sa istoka u ove prostore donosi potpuno nov način života, pripada srednje eneolitskom periodu, on prethodi ili je dio kulture Baden koja se prostire na velikom prostoru srednje Evrope i sjevernog Balkana. Badensku kulturu teritorijalno i kulturno slediće kostolačka, zatim vučedolska kultura, koja će označiti kraj eneolita na području centralnog Balkana i južne Panonije. Uticaje stepskih kultura, koji se prostiru od Dnjepra do Urala, na teritoriji Srbije možemo pratiti od početka eneolita (nalazi iz konteksta kulture Tiszapolgár Bodrogkerestúr) pa sve do kasnog eneolita nastavljajući se u bronzano doba. Danas postoji više teorija o pojavi stepskih elemenata na području Balkana i srednje Evrope; jedno je sigurno da materijalni ostaci poput velikih kremenih noževa (koji su ujedno i najranija pojava stepskih uticaja kod nas), nalazi šnur keramike, kameni skiptri i na kraju sahranjivanje pod tumulima sigurno predstavljaju nove elemente u kulturama eneolitskog perioda Srbije i Balkana. Otvoreno je pitanje da li je pojava ovih novih elemenata pokazatelj većih populacionih kretanja koja su se u najvećoj mjeri odvijale istok–zapad a manje obrnuto, ili su pak posledica trgovinskih kontakta, razmjene ideja ili drugih dramatičnih promjena, koje su zahvatile postneolitske kulture i tako označile početak novog perioda u istoriji ljudskog stvaranja.Te promjene neki naučnici (Dumitrescu 1963, Govedarica 2004) razmatraju više kao posledicu porasta broja stanovništva, širenja kulturnih uticaja, objašnjavajući ih lokalinim evolucijama i ideološkim ekspanzijama.

Predmet istraživanja

Predmet istraživanja ovog rada predstavljaće specifični oblici materijalne kulture koji se definišu kao razlike između autohtonih neolitskih kultura i novih kultura metalnog doba (u ovom radu isključivo eneolit), koje su u naučnoj litereturi većinom prihvaćene kao uticaji kultura stepskog područja. Oblast sjeverno od Crnog mora i Kaspijskog jezera, koja obuhvata teritoriju današnje južne Ukrajine i Rusije nazivamo stepom. Na tom velikom prostoru razvijale su se kulture sledeći jedna drugu, i uzajamnim kontaktima stvorile veliki kulturni kompleks danas poznat kao Jamna kultura, ili kultura grobova jama (Pit–grave culture). Ova kultura je najviše uticala na pojavu tumula na teritoriji današnje Srbije. Najranija pojava tumula kao nadgrobnog obilježja predstavlja jedan od predmeta istraživanja ovog rada. Na teritoriji Vojvodine do sada je evidentirano više stotina tumula. Većina ih se opredeljuje u „stepsku kulturu“ jamnih grobova, sa pokojnikom u zgrčenom položaju posutim okerom. Pored pomenutih tumula koji se kod nas prvi put javljaju krajem eneolitskog perioda, u kulturi Baden, predmet istraživanja ovog rada takđe su specifični oblici materijalne kulture: dugi kremeni noževi, vrpčasta (šnur) keramika i kameni skiptri. Svi ovi elementi obilježje su „stepske kulture“ i zajedno sa oker grobovima čine jednu specifičnu pojavu na teritoriji Srbije i šire, i vezuju se za tkz. horizont indoevropske seobe.

Cilj istraživanja Ne upuštajući se detaljnije u teoriju o Indoevropljanima i njihovim fazama naseljavanja, sa kojom ova tema sigurno ima zajedničkih tačaka, pokušaćemo na jednom mjestu hronološki i kulturno predstaviti materijalne ostatke na teritoriji Srbije, za koje se smatra da su stepskog porijekla. Sledeći cilj je da se ispita da li su i na koji način ove migacije, kontakti i ostale sociokulturne promjene (prelazak iz matrijarhata u patrijarhat, domestifikacija konja i otkriće kolske zaprege ) uticale na pojavu drugačijeg načina sahranjivanja. Cilj ovog istraživanja jeste i da se analizira u kojoj mjeri su ove kulturne promjene uticale na formiranje kultura eneolitskog perioda, što je predstavljalo bazu za dalji razvoj praistorijskog društva i njegov prelazak u bronzano doba.

Metod istraživanja Metod istraživanja obuhvata formalno-stilsku analizu materijalne kulture i njenu hronološku i kulturnu atribuciju u odnosu na kros-kulturne analogije. Ovom radu se pristupa iz bibliobgrafske građe dostupne u bibliotekama i adekvatne stručne literature na internetu. Nakon trećeg toma Praistorije jugoslavenskih zemalja (Jovanović 1979) nije sačinjen na jednom mjestu prikaz materijalnih ostataka koji nas u ovom slučaju zanimaju. Stoga je za kulturno i hronološko opredeljenje tih nalaza neophodno na osnovu starije i novije literature objediniti sve potrebne informacije i uz pomoć analogija pokušati što preciznije predstaviti predhodno naveden cilj. Na sličan način pristupamo i ostatku rada kada pokušavamo predstavti šta je prouzrokaovalo pojavu tih specifičnih oblika materijalne kulture u Srbiji. Tu prije svega iznosim teorije o migracionim kretanjima koje su po nekim autorima (Jovanović 1979, Tasić 1995.) glavni uzrok pojave pomenutih specifičnih oblika materijalne kulture, dok sa druge strane te pojave se tumače više kao trgovinski kontakti, razmjena ideja ili već pomenute sociokulturne promjene (Dumitrescu 1963, Govedarica 2004.). Na osnovu tih teorija pokušaćemo da predstavimo kako su i da li su te promjene uticale na dalji razvoj stanovništva odnosno stvaranje novih kultura eneolitskog perioda.

Struktura rada Nakon uvodnog dijela u radu će biti predstavljene postojeće teorije koje razmatraju stepske uticaje i direktne kontakte kultura staroevropskog kontinenta i kultura stepskog područja.U starijoj literaturi (Jovanovć 1979, Tasić 1983; 1985, Mallory 1991 ) naučnici se uglavnom slažu da je od kraja 4. milenijuma u više migracionih talasa, pomijeranjem postojećih kultura iz stepskih oblasti i istočne Evrope nastanjivalo područje srednje i jugoistočne Evrope mjenjajući iz korijena dotadašnji način života. Neki naučnici (Dumitrescu 1963, Govedarica 2004, Anthony 2007) su skloni drugačijem tumačenju tih promjena.U posebnom poglavlju predstavićemo prve kontakte kultura stepskog područja sa kulturom Cucuteni Tripolye, zatim na koji način i kojim

pravcima su se odvijali dalji kontakti sa kulturama centralnog Balkana. Pomenućemo i to koliko su klimatske promijene uticale na migracije stanovništva i koliko je domestifikacja konja imala udjela u istom. U nastavku rada materijalni ostaci za koje se smatra da vode stepsko porijeklo, biće kataloški prikazani. Katalog sadrži tri poglavlja; svako poglavlje biće posvećeno specifičnom obliku materjalne kulture (dugi kremeni noževi, kameni skiptri, šnur keramika). U pokušaju izdvajanja tipološki određenih varijanata kataloški opis pojednačnih predmeta predstavljaće njegove dimenzije, oblik predmeta, tehniku izrade predmeta, analogije. Sledeće poglavlje posvećeno je pojavi sahranjivanja pod tumulima, njihovom porijeklu, regionalnoj distribucji, hronološkom i kulturnom opredeljenju. Naredno poglavlje biće posvećeno diskusiji o porijeklu i funkciji predmeta, njihovoj hronološkoj i kulturnoj distribuciji i analogijama sa nalazima iz susjednih zemalja. Na kraju, posle zaključka, biće priložene karte i table sa arehološkim materijalom.

Rad sadrži sledeća poglavlja:

1. Uvod Stepska kultura Kulture stepskih oblasti- Jamna kultura Stepska kultura u Srbiji

2. Prvi kontakti sa Stepom Teorije o migracionim kretanjima

3. Katalog Dugi kremeni noževi Kameni skiptri Šnur keramika

4. Tumuli sa oker grobovima u Srbiji

5. Diskusija

6. Zaključak

7. Literatura

8. Prilozi

Literatura:

Anthony, D. W., 2007. The horse the wheel and language; How bronze age riders from the Eurasian steppes shaped the modern world. Princeton and Oxford.

Berciu, D. 1962. Dva glinjana „jaskorja“ i vaprosi v svjazah s kulturami Kocofeni i Cernavoda, Dacia VI. Bucarest.

Berciu, D. 1962a. A Zoomorphic „Sceptre“ Discovered in the People s Republic of Bulgaria and its cultural and chronological position, Dacia VI. Bucarest.

Bukvić, Lj. 1978/1979. Result of the Researches of the Mound near Jabuka, AIug. XIX, Beograd.

Dani, J. 2011. Resarch of Pit-Grave culture kurgans in Hungary in the last three decades, Kurgans Studies; Environmeentas and archaeologcal multiproxy stady of burial mounds in the Eurassian steppe zone. Bar Internacional series.

Dumitrescu, V. 1963. The Date of the Earliest Western Expansion of the Kurgan Tribes, Dacia VII. Bucarest.

Garašanin, V. M. 1954. Ostava iz Kladova i problem stepskih uticaja u kasnom neolitu donjeg Podunavlja, Arheološki Vestnik V. Ljubljana.

Garašanin, V. M. 1961. Pontski i stepski uticaji u donjem Podunavlju i na Balkanu na prelazu neolita u metalno doba, Glasnik zemaljskog muzeja. Sarajevo.

Gimbutas, M. 1979. The three waves of Kurgan People in Old Europe, 4500-4200 B.C. Archives suisses d'antropologie général. Geneve.

Govedarica, B. 2004. Zepterträger – Herrscher der Steppen. Die frühen Ockergräber des

Äneolithikums im karpaten-balkanischen Gebiet und im Steppenraum Südost- und Osteuropas. Mainz. Greenfield, H. J. 2005. Review of Govedarica Eneolithic East Europe. Manitoba.

Horvát, T., Dani, J., Pető, A., Pospieszny L., Svingor Eva. 2013. Multidisciplinary Contributions to the Study of Pit Grave Culture Kurgans of the Great Hungarian Plain. Transition to the Bronze age; Interregional Interaction and Socio-Cultural Change in the Third Millennium BC Carpathian Basin and Neighboring Region. Budapest. Jovanović, B.1975. Tumuli stepske kulture grobova jama u Podunavlju, Starinar XXVI. Beograd.

Jovanović, B.1979. Praistorija jugoslovenskih zemalja III; Stepska kultura u eneolitskom periodu Jugoslavije. Sarajevo.

Jovanović, B. 1979. Indoevropljani i eneolitski period Jugoslavije. Praistorija jugoslovenskih zemalja III. Sarajevo.

Mallory, J. P. 1991. In Search of the Indo-European; Langage, Archaeology and Myth. London.

Srejović, D. 1976. Humke stepskih odlika na teritoriji Srbije, Godišnjak Centra za balkanološka istraživanja ANUBiH. Sarajevo.

Tasić, N. 1959. Humka kod Batajnice, Arheološki pregled 1. Beograd.

Tasić, N. 1975. Černavoda III Boleraz nalazi u juosovenskom Podunavlji problem hronološkog odnosa kultura bakarnog doba karpatsko podunavskih oblasti, Balkanica VI. Beograd.

Tasić, N. 1977. Promene u načinu sahranjivanja u eneolitu jugoslovenskog Podunavlja i severnog Balkana. Balcanica VIII. Beograd.

Tasić, N.1982. Kulturno-istorijsko tumačenje veza između jugoslovenskog Podunavlja i pontskostepskih oblasti u eneolitu, Balkanološki institut SANU. Beograd.

Tasić, N. 1983. Jugoslovensko Podunavlje od Indoevropske seobe do prodora Skita. Novi Sad – Beograd.

Tasić, N. 1985. O hronološkom odnosu eneolitskih kultura u jugoslovenskom Podunavlju, Starinar XXXVI. Beograd.

Tasić, N. 1995. Eneolithic Cultures of Central and West Balkans. Beograd.