Moda I Moc

Univerzitet Singidunum Fakultet za medije i komunikacije

Kolokvijum Tema: Razvoj modnog dizajna obuće Profesorka: Dr. Dubravka Đurić

Studentkinja: Ana Milanović Broj indeksa: lll 6/08 Broj bodova:

Uvod

Odeća i obuća su prvobitno napravljene iz čisto utilitarističkih pobuda, tačnije da pokriju i zaštite telo . U ranim civilizacijama odeća je imala ulogu da pokaže status i izrazi kulturološke ideale tog društva u kome je nastala. Pojedine cipele su bile definisane stilom, konstrukcijom, pa čak i bojom. Stari Grci i Rimljani su bili prvi koji su dali imena različitim modelima obuće koji su postali osnova za neke stilove u obući danas, kao što su sandale, nanule ili čak čarape. Za vreme postojanja Vizantijskog carstva, crkva je smatrala grešnim javno pokazivanje tela, tako da je ženama bilo zabranjeno da nose obuću koja je otkrivala stopala, i vizantijska obuća je sasvim pokrivala stopala, tako da su sandale bile zamenjene zatvorenom cipelom. Krstaški ratovi su u 11. veku doveli do mnogih promena, počevši od uslova za razvoj merkantilističkog kapitalizma, do napretka u dizajniranju obuće. Krstaši su se sa pohoda iz svete zemlje vraćali sa suvenirima poput prefinjenih svilenih i vezenih modela obuće koja je plemstvu oduzimala dah. Začeci modnog dizajna Ubrzo nakon rađanja kapitalizma, moda je postala privilegija više klase, tačnije bogatih ljudi. Bilo koji pokušaj da se neko obuče neprimereno društvenoj klasi kojoj pripada je bio nemoguć, jer su skupi materijali i raskošni stilovi odevanja bili najtransparentniji način da bogati ostanu iznad ostalih. Glavnu reč je kao i uvek vodila crkva, nastojeći da i na taj način postavi jasne granice između klasa. Obuća i odeća su do 14. veka bile vrlo slične za oba pola. Cipele su bile ravne, sa zaobljenim prstima, dok su se cipele sa zašiljenim vrhom pojavije još u 11.veku, i to u izuzetno naglašenoj formi, tako da taj trend nije zaživeo ako ni zbog čega drugog, zbog nepraktičnosti koja je onemogućavala ženama da hodaju u haljinama dugačkim do poda. Do sredine 14. veka, muška odeća je postala kraća i uža, stavljajući obuću u prvi plan, učinila je cipele najpogodnijim kanidatom za dopunjavanje i razvijanje stila. Prednji deo muških cipela je postao toliko izdužen, da je čak i po nekoliko inča produžavao stopalo. Takav model obuće je u Engleskoj bio poznat kao Crakow, a u Francuskoj kao Poulain zbog njihovog poljskog porekla. Takođe su bile poznate i kao pykes ili pikes što znači šiljci, zbog svog zaoštrenog i izduženog oblika, koji je 1362. U časopisu Eulogium histoiriarum bio zabeležen kao” modna budalaština”, opisana pre kao kandže đavola, nego ukras za muškarca. Prema dokumentaciji koja datira iz 14. veka, umetnosti i arheološkim dokazima, jasno je da su cipele sa zašiljenim vrhom dugim od dva do pet inča bile veoma moderne u celoj Evropi pred kraj veka. Modna groznica pod imenom spikes je popustila na samom kraju 14.veka, ali je sredinom 15. postala snažnija neko ikada. Dokaz za to je i edikt engleskog kralja Edvarda IV iz 1463. godine kojim je propisao dozvoljenu dužinu cipela, pri čemu su samo vitezovi, plemići i pripadnici dvorske elite, smeli da imaju produžetke na cipelama duže od dva inča. Kraljev edikt je sledila i papska bula koja je ovaj trend optužila za ismevanje boga i crkve zbog slavljenja ljudske taštine, karakterišući ga kao ludačku drskost. Nakon toga je ovaj stil postao žrtva sopstvene popularnosti i sve više bledeo, ali ne zbog papske naredbe već zbog toga što je postao previše uobičajen, i do 1490. potpuno je nestao.

Na početku 16. veka italijanska Renesansa je izazvala cvetanje nauke i umetnosti svuda u svetu, i u tom periodu je Italija bila najplodnijei najbogatije mesto u Evropi što joj je omogućavalo kupovinu svile i kože najfinijeg kvaliteta. Očita potrošnja skupocene odeće, upotreba kože i raskošnih dekoracija je impresionirala strane posetioce i inspirisala razvoj mode u inostranstvu. U to vreme je zavladao trend koji je prvenstveno potekao iz Italije, da se nose bele ili cipele od svetle kože koje bi u pojedinim trenucima pri hodu otkrivale čarape ili donje rublje jarkih boja. U isto vreme su muške cipele dobile novi izgled, i umesto dužine, akcentovana je širina. Trend koji se javljao periodično je sada ponovo bio aktuelan, a nalagao je da baš ono što je suprotno od trenutno modernog, postane nova moda. Do kraja 1520. široke cipele nazvane scarpines ili bearpaws jer su podesećale na medveđe šape, su postale vladajuća forma u severnozapadnoj Evropi. Ove cipele sa četvrtastim ili zaobljenim vrhom su često bile duplo šire od samog stopala i izvijene na gore, a kako bi čvrsto stajale na mestu bile su bogate trakama koje su se vezivale oko zgloba. Izuzimajući obuću, i muškarci i žene su bili žrtve modnog preterivanja. Dužina haljina i suknji je sprečavala da njihova obuća izražava bogatstvo stila, tako da je ventil za modnu ekspresiju postao suprotan kraj siluete, i tako se razvila pomama za raskošnim šeširima. Ali, pojavom cipela sa platformom u Italiji, promena je bila neminovna. Možda je to bio jedini logični nastavak razvoja modnog dizajna, jer je posle eksperimentisanja sa dužinom i širinom jedini sledeći korak bilo istraživanje mogućnosti koje je pružala visina. Stari Grci su prvi stavljali platforme na đonove sandala koje su nosili njihovi glumci kako bi istakli da tumače lik neke veoma važne osobe, dok su dame tada nosile sandale sa debelim đonom od plute, pod nazivom Cothurnus. Krajem 15. veka su venecijanske žene aristokratskog porekla oživele taj način isticanja društvenog statusa uz pomoć visine. Visina papuča sa platofrmama, nazvanim chopines je varirala od nekoliko inča do čak nekoliko stopa. Ipak ovaj stil se nije proširio tako brzo, i retko je bio viđen van Italije i Španije, i iako je često bio primećen i zabeležen u putopisima stranaca, više je bio shvatan kao osobenost ili hir nego kao deo svetske mode. U tom periodu je crkva ponovo nastojala da utiče na modu, proglasivši i ovaj stil poročnim i razuzdanim, ali uprkos tome on nije tako lako i brzo nestao sa scene jer je damama plemenitog porekla bilo previše teško da se tek tako odreknu svog statusnog obeležja, i često su venecijanske žene nazivane hodajućim stubovima zbog svojih visokih chopin cipela. Moda je ponovo počela da se menja 1600. godine, i barijere koje je među klasama stvarala odeća su počele polako da slabe. Zakoni koji su ograničavali raskošnost odeće i obuće su i dalje postojali, s tim što su sada bili donošeni da osiguraju uspeh industrije i ekonomije umesto sprečavanja masa da utiču na promenu stila, što se i onako pokazalo teškim za sprovođenje. Moda je postala široko potrošna, i konzumirana je u čitavoj Evropi, ali pri tom zadržavajući svoju elitističku prirodu u pogledu kvaliteta i ekstravagancije. Modom su bili privilegovani svi oni koji su mogli

izdvoje novac, i da žive život prožet tim beskorisnim zadovoljstvom koje je od samog početka i postojalo samo da pruži uživanje. Radnička klasa je usvojila elemente visoke mode ali u skromnijem obliku, koristeći jeftinije materijale uz ograničenje troškovima i praktičnošću. Kao bi se plemstvo odvojilo od običnih ljudi, bogatstvo i društveni položaj su bili jasno izraženi finoćom i bogatstvom detalja. Svesno izdvajanje više klase je bilo očigledno kroz stav, način izražavanja, manire pa čak i hod naročito usvajanjem posebnog načina koračanja pri čemu je prednji deo stopala dodirivao zemlju pre nego peta. Tri veka modnih previranja, 16. 17. i 18. Prvi dokazi o postojanju nekih stilova koji više nisu aktuelni se javljaju oko 1600. godine kada se pojavljuju sačuvani detalji poput rukavica, cipela ili kaputa koji su prenošeni sa generacije na generaciju, konačno nalazeći svoje mesto u javnim muzejima i privatnim kolekcijama. Ovi “preživeli” nam daju otelotvorenje mode u stvarnosti, dokaz o njenoj evoluciji iako većina njih predstavlja samo stil elita. Kada je krajem 16. veka štikla postala viša za čitav inč, i pri tom je bila pričvršćivana na cipelu sa spoljašnje strane, postojala je mala razlika između muške i ženske obuće, jer su joj se oba pola podjednako divila i u njoj uživala. Tada je u upotrebi bio debeli đon od kože koji je učvršćivao luk cipele, pri tom čuvajući njen oblik i omogućavajući podizanje pete i dodavanje štikle. Sa pojavom više štikle, cipele su pravljene bez definisanog oblika za desno i levo stopalo, tako da su se mogle nositi na bilo kom. Čak je postalo poželjno svaki dan menjati mesto cipelama sa leve na desnu nogu, kako bi što duže trajale. Ravni đonovi su tako umanjili troškove razvrstavanja cipela prema brojevima, visini štikle i prema leva-desna kriterijumu, a ostali su u upotrebi skoro čitava dva veka dok postepeno nisu postajali sve manje popularni početkom i za vreme 19. veka. Pred kraj Renesanse, postepena promena koja se sve vreme dešavala kada je u pitanju bilo značenje mode za žene i muškarce je konačno uzela maha, i muška odeća i obuća su se preorijentisale isključivo na funkcionalnost i sa akcentom na upotrebnu vrednost, dok su ženski modeli postali složeniji i razvijeniji opravljajući se od jednostavnosti kojom su bili obavijeni, uz široku upotrebu čipke, svile i visoke štikle. Do sredine 17. veka Francuska je postala pravi svetionik dobrog stila koji je obasjavao čitavu Evropu. Za vreme Luja XIV(Louis XIV) je udovoljavano modnim, i svim ostalim preterivanjima baroka, i umetnost i moda Francuske su vrlo brzo, prihvaćene od strane evropskog plemstva i pomodarskog društva, preplavile ostatak kontinenta. Do tada su visine muške i ženske štikle bile skoro iste, ali je krajem veka, tačnije 1690-ih, ženska štikla je postajala sve viša dok konačno nije dostigla visinu od četiri inča. Ali uprkos tome, podsuknje opšivene ukrasima i čipkom su činile cipele praktično nevidljivim. Štikle su u kontinentalnoj Evropi, naročito u Francuskoj, Italiji i Španiji bile više i tanje jer su dame največi deo godine provodile u gradovima, dok su Engleske štikle bile šire i često niže, jer je bilo mnogo razumnije nositi takvu obuću za život na seoskim imanjima. Ova razlika je važila kao pravilo

dok se podsuknje nisu skratile do članaka, sredinom 18. veka. Tada je iznenada poraslo interesovanje za obuću sa visokom i tankom štiklom, i do 1760-ih su engleske dame zaboravile na svoj razumni izbor niže štikle, sa željom da isprate francuski Pompadur(Pompadour)1 trend prihatvši višu štiklu sa izvijenim lukom. Kopče su se prvi put pojavile u modi najviše zbog svoje funkcionalnosti. Semjuel Pepis(Samuel Pepys) smatra da je kopča prvi put upotebljena 1660. godine, i da je do kraja 17. veka potpuno zamenila trake i pertle na muškoj obući, dok je primena kopče na ženskim modelima bila manje prisutna jer su se kačile na porube haljina. Ali, u 18. veku je skraćenje podsuknje omogućilo nošenje raskošnih kopči koje su svojom finom izradom laskale čitavoj ženskoj pojavi. Tada je nastala prava pomama za velikim srebrnim i pozlaćenim kopčama optočenim polu-dragim kamenjem, koje su bile veće na muškoj nego na ženskoj obući, ali su oba pola nastojala da što bolje pokažu svoj nožni nakit pri svakom naklonu u znak pozdrava. Uz izduženo stopalo i oči uprte na dole, kopča je postala centar pažnje prilikom predstavljanja. U kasnim godinama 18. veka pod uticajem merkantilizma i razvoja industrije nastala je nova široka, sazdana od obrazovanih ljudi, ali ipak još uvek nedovoljno politički predstavljena, srednja klasa. Američka i Francuska revolucija su bile eksplozije izazvane neuravnoteženošću koju je doneo nastanak novog društvenog sloja, i kao rezultat svega se javio novi demokratski poredak stavljajući sve klase na isti nivo, pri čemu je hvalisavost i razmetljivost izostala kao deo mode. Štikle su se izgubile sa ženskih cipela 1790-tih, a u ranim mesecima Francuske revolucije vlasti su izglasale da sve pristalice predaju svoje kopče sa cipela kao bi pomogle državnu blagajnu. To je značilo da će se moda u budućnosti izražavati na sasvim drugačiji način. 19.vek Do 1800. godine su industrijska, američka I Francuska revolucija dramatično rekonstruisale društveni poredak I srednja klasa je postala mesto na kom su se okupljali plebejci, postavljavši standarde ukusa I pristojnosti koji su važili u čitavom društvu. Jasno izražen elitizam više nije bio u modi: pertle, farbana koža I čvrsta pamučna tkanina su zamenili raskošne kopče, zlatni vez, kao I svileni brokat. Obuća je izgubila visoku štilklu u poslednjoj deceniji 18. veka, na taj način reflektujući demokratske ideale koji su nalagali da su svi rođeni jednaki I na istom položaju. Neoklasične interpretacije grčkih I rimskih stilova su bile najočiglednije na večernjim haljinama I sandalama koje su nosile pripadnice vladajuće loze, na taj način reprezentujući iste interese koji su negovani u drevnim demokratijama, koje su sada postale model za novi društveni poredak. Srednja klasa je zamenila 1

Madam Pompadur(Madame de Pompadour) je bila poznata kurtizana i ljubavnica Luja XV (Louis XV). U popularnoj kulturi su po njoj nazvane visoke štikle sa izvijenim lukom sa zadnje strane, poput onih koje je ona nosila, a takođe je popularna i pompadour frizura sa natapiranim, izraženim prednjim delom kose začešljanim u nazad.

aristokratske težnje ka dokolici I pukom uživanju, nastojanjem da se materijalno bogatstvo uvećava. Sada su muškarci koji prate modu radili za život, I njihovi modni putevi su vodili ka trezvenosti engleskog krojačkog I obućarskog zanata. Jednostavna “građanska” haljina vuče svoje korene iz engleskog građanskog rata sredinom 17. veka kada je težnja ka eleganciji zamenjena političkim nemirima I neizvesnošću. Čak je I ekstravagantni kralj Luj XIV(Louis XIV) učinio svoj stil svedenijim u poslednjim godinama svoje vladavine. Luj je pod uticajem engleskog stila nastojao da izgleda ozbiljnije i autoritativnije kada se u Evropskoj političkoj areni pojavljivao obučen u crna odela od vunenog štofa I običnim cipelama sa niskom štiklom. Za vreme Francuske revolucije pred kraj 18. veka, Anglomanija I usvajanje engleskih stilova su preplavili Francusku. Engleska industrijska ekonomija je napredovala sve brže pred kraj 18. veka, donosivši bogatstvo i blagostanje vlasnicima I investitorima. Iako su po zanimanju bili radnička klasa, industrijalci su u 19. veku postali ekonomski jednaki sa visokim plemstvom . Ćerke industrijalaca su se udavanjem pele sve više na društvenoj lestvici, nastojeći da povrate opustošena porodična bogatstva. Unapređenje samog sebe je sada postalo moguće uz pomoć bogatstva I novca, I dok su muškarci pokazivali svoju vrednost kroz raskošna poslovna odela, njihove žene I kćerke su reflektovale novi elitizam tako što su uvek bile obučene u korak sa najnovijim trendom. Jedna od posledica Francuske revolucije je bio I rat u koji je Napoleon Bonaparta poveo svoju državu protiv ostatka Evrope koji je trajao do 1815, što je pored ostalog rezultiralo i slomom komunikacije između modnih svetova I stvaranja nedosledne i nestalne slike modne scene. Kod obuće je upotreba niskih potpetica i različitih oblika varirala, ali je proizvodnja vojničkog matrerijala, uniformi i cipela, stavila u drugi plan proizvodnju građanske odeće i obuće. Manjak vojničke obuće je u nekim periodima bio nadoknađivan izuvanjem palih vojnika, naročito u Kanadi i Americi za vreme rata vođenog 1912. godine. Northempton(Northampton) je postao centar engleske proizvodnje cipela za vreme Napoleonovih ratovanja zbog ogromnih narudžbina i potražnje vojničke obuće. Kako bi svi zahtevi bili ispunjeni, unapređenje proizvodnje je bilo neophodno. Englezi su proizveli i presu za sečenje kože i usavršili pantograf2 što im je omogućilo veću produktivnost. Iskrivljeni đonovi, definisani za levu i desnu nogu su su početkom 1910. ponovo bili upotrebljavani na ženskoj obući, ali je široka primena morala da sačeka zbog većih troškova kupovine cipela za svako stopalo umesto onih sa pravim đonovima koji su se mogli nositi na bilo kom. Nakon završetka rata, Northempton je postao centar za proizvodnju muške obuće. Francuska se tada ekonomski oporavljala od ratnih troškova i počela sa proizvodnjom i izvozom ženskih svilenih, vezenih cipela kao i dečije obuće, koristeći proizvodne metode domaće radinosti. Francuska se polako vraćala vodeću poziciju u modnom svetu kada je ženska moda bila u pitanju i bila je glavni izvoznik ženske obuće do početka 1860-tih. 2

Mašina koja je uz pomoć ogledala i stakala raspoređenih na odeređen način omogućavala kopiranje i sečenje istog jasno definisanog, pravilnog oblika iznova.

Do 1920. godine je moda vidno napredovala što se najbolje očitovalo kroz prepoznatljive sezonske promene koje su bile zabeležene i opisivane u modnim mesečnicima. Modno izveštavanje datira još iz Francuske 17. veka , kada su se pojavili prvi zapisi na posrebrenim pločama, ali su ubrzo zbog svoje prefinjene izrade i dizajna postali delovi privatnih kolekcija. Od 1778. do 1787. je u Francuskoj štampana prva modna publikacija, Galerie des Modes, ali je bila elitistička i imala mali tiraž. U Engleskoj je Rudolf Akerman(Rudolf Ackerman), poreklom iz Nemačke, štampao časopis koji se bavio isključivo ženskim interesovanjima. “Akermanova riznica” koja je štampana u Londonu od 1809. do 1829. je ženama iz srednje klase pružala informacije o stilu i vodećim trendovima. Modne ilustracije u boji, i detaljan opis svakog stila je trebalo da služe kao vodič prvenstveno krojačima, ali je pored toga časopis sadržao i savete za uređenje interijera, putopise i kritike novih književnih izdanja. Nakon prestanka neprijateljskih odnosa između Engleske i Francuske, modno izdavaštvo je imalo za cilj da stvori jedinstveni stil. Kraj 1830-ih i početak 1840-ih je bio period velikih promena u mnogim državama koje su se susretale sa političkim nemirima i ustancima. Industrijalizacija je sve više uzimala maha, što je značilo veliki preokret u ekonomskoj i socijalnoj strukturi. Luditski3 ustanci 1830-ih nisu bitno uticali na industrijski progres i fabrike su nicale prelamavši horizont, uz mehanizaciju koja je zamenjivala ručni rad i zanate. Romantični ideali slikovitog i živopisnog prikazivanja su počeli da prožimaju umetnost uz ulogu protivotrova u odnosu na industrijsku realnost, i dizajn je postao istorijski inspirisan. 1840-ih su lukovi gotskih katerala inspirisali dizajn čeličnih železničkih mostova, ali su uticali i na izgled ženske siluete. Ženska odeća je iz interpretacija grčke tunike koja je slobodno padala niz telo i dužine suknje do članaka, evoluirala u uske, precizno skrojene haljine sa istaknutim strukom uz gornje delove u formi kroseta, koje su bile duge do poda. Kada je dizajn cipela i čizama bio u pitanju, potpuno je napuštena upotreba bojene kože i ukrasa pošto su stopala nestala ispod dugačke podsuknje koja je postala dodatno široka zbog tada modernih kaputa od teškog štofa. U javnosti su žene pokazivale svoj ukus i pristojnost kroz svoje haljine, stav i ponašanje. Vrlina, gracioznost i umerenost su bile damski domen ove ere. Progres nije mogao da bude zaustavljen i tehnologija je nastavila da se razvija ubrzanim tokom, uprkos sentimentalnoj naklonjenosti ka romantiziranoj prošlosti koja je bila izražavana kroz umetnost. Prototip šivaće mašine se pojavio još 1790, i prvenstveno je bio namenjen šivenju kožne obuće. Prva mašina koja je napravljena za komercijalnu upotrebu je radila na principu lančanog prošivanja, a patentirao ju je Francuz Bartelemi Timoinijer 1830, i radnici su iz straha da će zbog toga izgubiti poslove, uništili mašinu. Ali, lančano prošivanje nije bilo pogodno za sastavljanje gornjeg kožnog dela cipele sa đonom jer je jedna povučena nit vukla sve ostale tako da se ceo štep parao. Amerikanac Lajman Blejk(Lyman Blake) je 1858. godine 3

Luditi su bili društveni pokret koji je u znak protesta zbog mehanizacije i promena koje je donela industrijska revolucija uništavao mašine u fabrikama.

izumeo prvu šivaću mašinu koja je uz pomoć čvrstog lančanog boda prošivala direktno kroz đon spajajući ga sa gornjim delom cipele. Kako bi konac još bolje prijanjao uz đon, korišćen je poseban vosak, što je uklanjalo opasnost od paranja. Blejk je nakon toga prodao patent svom sunarodniku Gordonu MekKeju(Gordon McKay) koji je finansirao proizvodnju prvih mašina. Prva velika narudžbina mašinsko šivenih cipela je bila od strane američke vojske početkom 60-ih godina dok je sredinom decenije taj način proizvodnje postao uobičajen. Mnogobrojni izumi, koji su poticali uglavnom iz Amerike, su unapredili proizvodnju obuće u 19. veku. Obrada gume uz zagrevanje i dodatak sumpora, tj. vulkanizacija koju je otkrio Čarls Gudjir(Charles Goodyear) 1839. donela je pravu revoluciju u obućarsku indistriju. Takođe je proizvodnja cipela sa lepljenim i šivenim šonovima bila sve više usavršavana uz pomoć mašina koje su to radile mnogo brže i preciznije nego zanatlije uz manji utrošak vremena i novca, što je dovelo da napretka amerčke industrije. Još jedan revolucionaran potez je bila i ideja da se cipele pakuju u kartonske kutije koje su omogućavale lakše skladištenje, čuvale obuću od oštećenja pri transportu, što je doprinelo mogućnosti izvoza masovno napravljenih, kvalitetnih cipela uz minimalne troškove. Veliki engleski sajam obuće 1851. godine je pokazao smelost i veštinu engleskih zanatlija koji su svojoj ručno rađenoj obući podarili izuzetan kvalitet i umetnički dizajn, pomerajući granice mode uz čizme i cipele jarkih boja koje su ponovo uvele štiklu kao obavezni deo svake cipele. Izgled te obuće i stil u kom su napravljene je bio čak dekadu ispred tadašnjeg načina rada i modela koji su bili aktuelni. Gvozdeno ojačanje, tačnije gvozdeni klin u štikli je bio potpora luku cipele i izvijenoj štikli, nalik na francusku pompadur štiklu iz 18. veka koja je krajem 18060ih potpuno osvojila modnu scenu. 18. vek je bio inspiracija i dosta je uticao na sve sfere umetnosti, i to se jasno videlo u dizajnu obuće uz vraćanje kopče i mašne na prednji deo cipela i čizama. Ženska odeća je bivala sve složenija, krojevi su bili komplikovani, precizno sašiveni,sa karnerima, naborima, dugmićima i kitnjastim resama. Ogromne srednjevekovne suknje su iščezle, i na scenu su stupili modeli koji su bolje pristajali uz telo dozvoljavajući da se pri hodanju ukrašene cipele pomole ispod suknje. Na sajmu obuće u Filadelfiji 1876. američki proizvođači su se fokusirali na budućnost mašina i proizvodnje, umesto na razvoj novih stilova i prefinjene metode ručne izrade obuće. U to vreme je izvoz uz Evrope u Severnu Ameriku bivao sve manjeg obima i amerikanci su postajali najveći proizvođači cipela na svetu, što je dovelo do toga da su do kraja 1880-ih godina mašinsko proizvedene cipele sa perlama i nitnama popunjavale rafove svih evropskih prodavnica obuće. Elitni obućari su uspeli da zadrže svoje pozicije na tržištu, ali su njihovi modeli bili dostupni samo višoj klasi koja je mogla da priušti najfiniji ručni rad i skupe kvalitetne materijale. Ali su te cipele bile unikatne i skoro savršene, tako da su američke dame putovale preko celog okeana da bi kupile jedan par veličanstvenih cipela. Od obućara se u to

vreme isticao Fransoa Pine(Franciois Pinet )4 u Parizu, koji se smatra začetnikom visoke mode kada je dizajn obuće u pitanju. Rastući entuzijazam koji je vladao 19. vekom kada su zdravlje i fizička aktivnost bile u pitanju, je doveo do pojave sportske obuće. Hodanje i jahanje su bile aktivnosti koje su se činile prikladnim za dame tog doba, i delovale su kao katalizator koji je pokrenuo lavinu novih modela obuće za žene, naročito čizama. Razni sportovi na travi, uključujući badminton i kriket su postali popularni krajem 19. veka ali su to više bile društvene nego fizičke aktivnosti i često su bile izvođene u pomodarskoj obući. Kasnije, kada su sportovi poput tenisa, klizanja na ledu, golfa i vožnje bicikla postali popularni javila se potreba za prikladnijom obućom i dovela je do uvođenja novih modela koji su poboljšavali učinak onoga ko ih nosi. Najviše su se izdvajale cipele sa gumenim đonom, koje su bile prvi model sportskih patika, koje su kasnije postale najuticajnija obuća 20. veka. Oslobođena žena, 1890-ih nazvana “Novom ženom” se bavila sportom, pohađala univerzitet, pa čak i putovala bez pratioca. Ona je nosila moderno šivena odela što je zahtevalo raznovrsnu obuću koja je bila prikladna i upotpunjavala tada moderan, muževni stil koji je savršeno išao uz njene dnevne aktivnosti. Manje prodorna vizija moderne žene je bila predstavljena od strane američkog ilustratora Čarlsa Dejne Gibsona(Charles Dana Gibson), koji je crtao duhovite i osećajne crteže predstavljajući mladu, lepu ženu kao punu samopouzdanja, zdravu aktivnu i inteligentnu. “Gibson devojka” je postala modna ikona tog perioda, i čak je postojao model cipele na pertlanje u Engleskoj, nazvan po njoj. Pred kraj veka, modno znanje i njegovi proizvodi su se širili celim svetom onoliko brzo koliko su ih parobrodi i železnice mogli prevesti. Efikasni sistemi javnog prevoza su povezivali predgrađa sa centrima gradova gde su nove robne kuće nudile širok asortiman najrazličitijih proizvoda pod jednim krovom. To je uvećalo sposobnost žena za kupovinu i praćwenje najnovijih trendova. Ako ništa drugo, mušterije su mogle da naruče željeno preko telefona, putem kataloške prodaje. Bogate američke žene su putovale u Evropu u potrazi za visokom modom, i vraćale se sa ručno rađenim komadima odeće i obuće, ali i sa kvalitetnim fabrički proizvedenim cipelama. Industrija cipela je bila jedna od grana koja je zapošljavala najviše ljudi u Severnoj Americi, i krajem veka su proizvođači i prodavci cipela bili primorani da se bore za svoje mesto na tržištu. Prodavci su brzo uvideli moć reklame, tako da su bilbordi, natpisi na brodovima i oglasi u magazinima bili sve češća pojava. Nova ekonomija masovne potrošnje je počela. 4

Franciois Pinet(1817-97) je bio sin francuskog zanatlije iz provincije. Kao obućar koji je radio specijalno po porudžbini, a pri tom sledeći specifikacije koje su mu mušterije predočile, smatra se prvim dizajnerom obuće koji je svoje ime učinio sinonimom za visoku modu i prefinjeni dizajn cipele, i u to vreme su ga poredili sa Charlesom Worthom čije je ime izjednačavano sa začecima high couture mode. Do početka 1863. Pinet je imao malu fabriku koja je zapošljavala 120 ljudi i više od 700 zanatlija koji su izrađivali delove cipela. Pinet je zaslužan za povratak visoke štikle 1870-ih. Nejgov zaštitni znak je bila visoka Louis štikla koja je krajem 19. veka postala poznata kao Pinet štikla.

20. vek Početkom 20.veka su Sjedinjene američke države bile vodeće u proizvodnji readymade obuće, koja je sastavljana iz fabrički proizvedenih delova. Proizvođači u Engleskoj i Nemačkoj su proširivali svoju proizvodnju, ali da bi se takmičili sa američkim proizvođačima, bili su im neophodni isti proizvodni pogoni i moderne mašine koje su Amerikancima bile odavno, i lako dostupne. Štaviše, američki konstruktori mašina su zadržavali za sebe nacrte i patente kada je bila u pitanju savremena tehnologija za proizvodnju obuće, tako da su ostali proizvođači bili prinuđeni da kupe ili čak iznajmljuju te neophodne mašine, a komisiona provizija je morala biti plaćena za svaki proizvedeni par cipela. 1884. godine je patentirana nova metoda bojenja i štavljenja kože obavljana uz pomoć hroma, koja je bila brža i jeftinija nego do tada primenjivane treadicionalne metode, što je značilo da će Evropi trebati još više vremena da sustigne Ameriku kada po pitanju tehnoligija i dizajna obuće. Kada se 1914. na trenutak to i učinilo mogućim, počeo je Prvi svetski rat. Proizvodnja obuće se u Evropi od građanske, moderne okrenula ka masovnoj produkciji vojničkih čizama. Za vreme 1890-ih su se modni žurnali transformisali u magazine, što je donelu suptilnu ali duboku razliku. Žurnali su se oslanjali prvenstveno na pretplatu čitalaca, i izveštavali su o modi iz uređivačke perspektive uz dosta komentara, opisa i u nekim slučajevima korigovanja. Sa druge strane su magazini prikazivali modu uz malo teksta i uredničkih komentara, oslanjajući se prvenstveno na oglašivače iz srednje klase koji su reklamirali dobro poznate i manje smele proizvode nego one koje je nudila pariska modna scena, a koji su bili prikazivani u člancima i fotoeditorijalima. Advertajzing je tada još uvek pravio dečije korake i bio u infantilnom periodu, ali su proizvođači obuće brzo uvideli korist koju pruža. Komapnije su koristile mnoge poznate trikove zanata kako bi stvorile prepoznatljivu robnu marku, brend, i Floršeim(Florsheim) je bio prvi proizvođač koji se oglašavao u nacionalnim magazinima. Trgovačka oznaka, za prodaju cipela je revolucionarno bio upotrebljen od strane The Brown Shoe kompanijekada su na Svetskom sajmu u Sent Luisu predstavili strip Baster Braun(Buster Brown), koji je nacrtao Ričard F. Autkaut (Richard F. Outcault). Ali na žalost, Braun kompanija nije kupila ekskulizivna prava, tako da je Baster Braun postao trkovački žig za mnoge preoizvode uključujući cigare i viski, ali je ipak ostao najprepoznatljiviji kao reklama za dečiju obuću. Meri Džejn(Mary Jane) ,Basterova devojka je predstavljena tržištu 1909. godine sa svojim cipelama sa zaobljenim vrhom i jednom trakom na sredini, i ta kampanja je bila toliko uspešna da su svi modeli cipela popularno nazvnani po njoj. 1916.godine je United States Rubber Company uvidela da je reklamiranje Keds teniskih cipela pod nazivom

patike, ili šunjalice mnogo delotvornije, jer je bilo dopadljivije i prihvaltljivije za ciljnu grupu koju si sačinjavali tinejdžeri. Tada je i kompanija Konvers (Converse) postala svesna moći koja se dobija spajanjem reklame i poznate ličnosti, kada su 1921.unajmili bejzbol igrača Čaka Tejlora(Chuck Taylor) koji je putujući po Sjedinjenim državama promovisao igru i Konvers patike. Dvadesetih godina je postalo potpuno jasno da su prepoznatljiva etiketa, i privrženost brendu i proizvodu, esencijalne za uspeh kompanije i značile su priliv novca na bankovne račune proizvođača i prodavaca. Period, od 1920. do 1930. popularno nazvan “između dva rata” je bio vreme cvetanja pupoljka sa imenom industrija cipela. Velika ekonomska kriza je mnogima donela nedostatak novca, ali je prodaja obuće u Americi opala samo na marginama društva. Sveobuhvatni pogled na američku industriju je pokazivao da su 1930-e, uprkos ekonomskoj krizi, bile period napredovanja mnogih proizvođača. U srcu američkog srednjeg zapada, Sent Luisu(Saint Louis), najveći centar za proizvodnju obuće je svoje cipele plasirao na domaće tržište što je kasnije rezultrialo isticanjem lanaca nacionalnih prodavnica. Kini(Kinney), Braća Edison(Eddison brothers), Tom MekEn(Tom McAnn) i Žermein(Jarmain) su bili najveći lanci prodavnica, i doprineli su promeni američkog načina kupovine tokom celog 20.veka. Kini je rano postavio standarde i privukao kupce niskim cenama, i upravo je obraćanje pažnje na cenu izrodilo fenomen lančano povezanih prodavnica. Nju Jork je u to vreme bio proizvođački centar visoke mode, bilo da su u pitanju cipele ili odeća, i bio je jedini region u Americi u kom su se malim padom profita osetile posledice Velike ekonomske krize. Ženske elegantne cipele su 1930-ih pravljene posebnom konstrukcijskom metodom pri čemu su gornji delovi cipela spajani sa đonom pritiskom i zagrevanjem lepka, koja je konačno omogućila evropskim proizvođačima da se takmiče sa fabrički napravljenim cipelama koje su stizale sa druge stane okeana. Međutim, baš kada su takmičenje i konkurentski odnosi između Evrope i Amerike zaživeli rađajući dinamično tržište, još jednom je sve stalo izbijanjem Drugog svetskog rata(1939-45), i evropski proizvođači su se ponovo okrenuli zadovoljenju nacionalnih potreba i proizvodnji vojničke obuće. Kada su Sjedinjene države ušle u rat krajem 1941. mnogi radnici su se iz obućarskih fabrika obreli na nekom od frontova i umesto spajanja fino sečenih komada kože držali u rukama puške, dok su drugi našli bolje plaćene poslove za vreme rata. Fabrike su u to vreme povećavale plate kako bi privukle radnike. Kalifornijski metod proizvoidnje dečijih i ženskih sandala sa platformom je razvijen za vreme rata, i to više zbog nedostatka stručnih radnika nego zbog manjka materijala. Za vreme rata je bilo vrlo malo kože, i građanska obuća je bila pravljena uz ograničenja, i upravo zbog toga su bila potrebna domišljata rešenja, naročito na teritoriji kontinentalne Evrope gde je vrlo malo kože ostajalo nakon zadovoljenja potreba vojske. Kada su pred kraj rata ograničenja u materijalu nestala, američki proizvođači su se vrlo brzo vratili proizvodnji istog obima kao pre rata. Američka industrija obuće je proizvodila po hiljadu pari svakog fabričkog modela, ali nije

uspevala da isporuči male serije obuće koja je karakterisana kao visoka moda, zbog velikih troškova proizvodnje, pa čak i ručnog rada. Nemačka i Engleska, nekadašnji najveći proizvođači cipela u Evropi nisu bili u mogućnosti da odmah posle rata obnove industrije obuće, ali je u tom periodu Italija počela da doživljava svoje „ekonomsko čudo“, kako su Italijani nazivali taj period posleratnog prosperiteta koji je u mnogome bio podstaknut pažljivo planiranim izložbama koje je vlada sponzorisala, i koje su 1951. obišle čitave Sjedinjene države, pokazujući prefinjenost modernog italijanskog dizajna. Ovo je Italiju stavilo u centar pažnje kao državu koja neguje tradiciju izvanrednog dizajna i vrhunske izrade. Zbog nemogućnosti da pronađu prizvođače koji su bili voljni da naprave modele koji nisu bili poznati po odličnoj prodaji, pojedini američki dizajneri su orktili Italiju kao savršeno plodno tle za proizvodnju njihovih revolucionarnih, novih modela. Američki uvoznici cipela, Marks i Njumen(Marx&Newman) su 1946. osnovali brend Amalfi, koji je obuhvatao modele napravljene od strane sitnih italijanskih proizvođača. Mnogi američki uvoznici su sledili njihov primer i okrenuli se Italiji kao mestu sa koga potiču kvalitetne fabrički proizvedene cipele, što je Italiju učinilo jednom od zemalja sa najvećim izvozom u posleratnim godinama. Pred kraj 1940-ih godina je u Njujorku postojalo oko 400 uticajnih kompanija koje su se bavile proizvodnjom obuće u oblasti visoke mode, kao što su Palter de Liso, Delman i I. Miller, i važni dizajneri poput Dejvida Evinsa(David Evins)5, Simora Troja(Seymour Troy) i Bet Levin(Beth Levine)6. Do 1960-ih godina su italijanski proizvođači preuzeli veliki deo američkog tržišta tako da se broj nacionalnih komapnija drastično smanjio, i samo stotinak ih je ostalo na njujorškom tržištu. Posleratna Amerika je postala okrenuta ka predgrađu, a žene koje su tamo živele nisu mnogo marile za najnovije modne trendove, tako da su se zadovoljavale kupovinom u nekom od lanaca prodavnica koje su bile udobno smeštene u velikim, tržnim centrima pored puteva u predgrađu. Tada je počeo da se razvija Payless lanac prodavnica, koji se uz koncept samoposluge i prodajom jeftinih uvoznih modela do kraja 1972. razvio u lančanu imperiju koja je obihvatala preko 500 prodavnica. Takve prodavnice su mogle da zadrže niske cene uvozom obuće iz zemalja u kojima su troškovi proizvodnje manje koštali. Jugoistočna Azija, naročito Filipini, je postala centar proizvodnje plastične i gumene obuće početkom 1960-ih, dok su Španija i Brazil 1970-ih bile najveći izvoznici kožne obuće, na taj način prerastajući u ozbiljnu konkurenciju Italiji. Vrhunac američke proizvodnje cipela je bila 1968. godina sa preko 640 miliona proizvedenih pari, dok je dvadeset godina kasnije proizvedena samo četvrtina te količine. Proizvođači, prodavci i uvoznici su se udruživali još od kada je Italija počela da izvozi cipele 1950-ih. Rastući broj zemalja izovoznica je naterao postojeće kompanije da se sastave gradeći mega korporacije, 5

Poznat je kao dizajner koji je kreirao svaki par cipela za Prve dame u Americi, od 1950-te godine, kao i za glumice Marlenu Ditrih(Marlene Deitrich), Avu Gardner(Ava Gardner),Grejs Keli(Grace Kelly), i Džudi Garland(Judy Garland). 6

Smatra se jednim od najplodnijih dizajnera u periodu od 1940-70, i često je nazivaju Prvom damom dizajna obuće.

uz unapređenje proizvodnje i modernizaciju uprave koje su garantovale profitabilnu distribuciju. Okidačem, koji je izazvao masovno udruživanje američkih obućarskih kompanija, se može smatrati pojava brednirane sportske obuće koja je revolucionarno koračala tržištem 1970-ih. Prodaja neprepoznatljivih brednova je sve više opadala, i sportska obuća sa prepoznatljivim etiketama i logoom je postala najprodavanija na tržištu. Lanci prodavnica koji su mogli da prodaju samo svoje robne marke nisu bile u stanju da kupcima ponude Adidas patike sa tri linije, ili Najki(Nike), ali je privrženost tredicionalnim prodavnicama bila odavno mrtva, i ljudi su kupovali vodeći se isključivo brendom. 1973. Je Brus Kac(Bruce Katz) na belim kutijama za cipele odštampao logo očeve firme za uvoz obuće, Rokport(Rockport), što je rezultiralo pretvaranjem njihovog poslovanja malih razmera u multimilionersku kompaniju koju je 1986. kupio Ribok(Reebok). Sa povećanjem bogatstva srednje klase, kupovne navike su se menjale tokom celog dvadesetog veka. Dok američke žene danas poseduju preko dvadeset pari cipela, 1940-ih je bilo normalno da prosečna đena poseduje 6 do 8 pari obuće. Za vreme recesije početkom 1990-ih je prestalo preterano trošenje novca koje je bilo prisutno 1980-ih. Žene su jednostavno počele da nose cipele koje su već posedovale i nisu kupovale nove svake sezone. Kompanije su se sada borile za opstanak jer očekivanja i nerealna predviđanja koja su vladala za vreme ekonomske eksplozije 1980-ih se nisu ostvarila. Slika modne scene je tada imala toliko različitih lica da ni jedna silueta nije bila dominantna. Moda je sada serija trendova koji dolaze i odlaze, menjajući se svake sezone. Cipele sa platformom, sandale sa stileto štiklom, ili ravne baletanke-svi ti modeli dođu i povremeno se vraćaju na modnu pozornicu. Tu nedoslednost pokazuje i nastojanje modnih novinara 1990-ih da istaknu kraj platforme a da su stileto štikle model koji osvaja scenu, ali su te prognoze bile uspešne samo u slučaju kada je postojala jasno definisana modna slika, što krajem 20.veka nije bio slučaj. Nova modna era je donela nove standarde, i ni jedan prodavac, brend ili dizajner nisu imali monopol u kreiranju novih stilova i trendova. Nikada nije postojalo tako intenzivno interesovanje za modu kao u doba elektronskih medija, advertajzinga i potrošačkog društva u kom živimo. Ako primenimo modna pravila definisana u 19. I 20. veku kao obeležje popularnosti određenog dizajna, onda su najprodavanija obuća u poslednjih četrdeset godina patike sa gumenim đonom.

Literatura

On-line izvori www.shoe-icons.com www.thehcc.org www.wikipedia.org www.shoesincentury.com fotografije preuzete iz:

i sa www.wikipedia.org