Marokkaanse Joden Multipele Identiteit

Een bijzonder geval van multipele identiteit ? De Marokkaanse joden

“Multipele identiteit” Iemands nationaliteit, religie, naam of huidskleur omvat niet zomaar alles…  in onze geglobaliseerde samenleving is het een actueel en veelbesproken thema. Denk maar aan gemengde huwelijken, migratie, 2e en 3egeneratie migranten  Identiteit is niet iets vastgelegd, afgebakend dat zich bijvoorbeeld niet tot een uitspraak als « Ik ben Belg » of « Ik ben jood » laat reduceren. Een identiteit is opgebouwd uit verschillende componenten

 Identiteit omvat met andere woorden tal van puzzelstukjes of beter legoblokjes, geen vast geheel  We definiëren ons en worden door anderen gedefiniëerd op verschillende manieren. Dit wisselt naargelang de situatie, de context, in de loop van ons leven, in de loop van de geschiedenis, naargelang plaats en tijd…

Wat is “dé joodse identiteit” ?  De joden nemen een speciale plaats in de discussie over identiteit in, bijvb. Hoe het jodendom te definiëren ? (religie of ethnie ?,…). Na de joodse diaspora of de verstrooiing van het joodse volk over de wereld als gevolg van de vernietiging van de eerste Tempel van Jeruzalem (ca 586 v.Chr.) en vooral na de mislukte opstand tegen de Romeinen (135 n.Chr.), vond men het joodse volk overal verspreid terug, tot in Noord-Afrika,Europa en Azië). Overal waar zij zich vestigden namen zij telkens elementen van de hen omringende cultuur over, zonder weliswaar hun joodse erfgoed te verloochenen.

 Telkens opnieuw versmolten de joodse gemeenschappen in de diaspora hun eigen tradities en religie met externe elementen tot een nieuw geheel. Dit zorgde voor een enorme verscheidenheid binnen het jodendom zowel qua religieuze en culturele gebruiken, klederdracht, taal, uiterlijke kenmerken…

 Zo heeft elke gemeenschap haar eigenheid: niet zomaar ‘joods’, noch ‘zomaar’ Marokkaans of Indisch; maar Marokkaans-Joods, Indisch-Joods én zelfs Berber Joods (De Berbers zijn de oorspronkelijke bewoners van Noord-Afrika).

joodse man in Calcutta, India

« Afrikaanse » joden

Ethiopische joden

Ethiopisch – joodse vrouw in Djibouti

« Aziatische » joden

Chinese joden joden in Buchara, Uzbekistan

synagoge in Isfahan (Iran)

joodse vrouw in Samarkand

Joden in de « Arabische » wereld Jemenitische joden

Leerbewerkers in Irak (Mosul)

Marokkaanse joden

Arabische joden?

In de huidige context lijken beide begrippen elkaar bijna uit te sluiten. Nochthans vormen de Marokkaanse joden hét voorbeeld bij uitstek dat het samenleven tussen joden en moslims mogelijk is. Zo vond er zelfs een verregaande versmelting/ synthese plaats tussen de joodse tradities en de islamitische cultuur. Zo namen de Marokkaanse joden bijvb. na de islamitische verovering de Arabische taal over (in de Marokkaanse steden)

Berber joden ?  Het Marokkaanse jodendom kent een bewogen geschiedenis en een enorme verscheidenheid. De joodse aanwezigheid in Marokko dateert al van in de oudheid, dus al lang vóór de komst van de islam. Volgens de joodse overlevering gaat ze zelfs zo'n tweeduizend jaar terug. Tijdens de eerste eeuwen van de christelijke jaartelling voegden joden die Joodse Berbervrouw naar Noord-Afrika gevlucht waren, zich bij de Berberstammen die in het binnenland van Noord-Afrika leefden.

 Nauwelijks een andere joods gemeenschap onderhoudt zo`n nauwe band met het land van herkomst als de Marokkaanse joden. De verbondenheid van de Marokkaanse joden met het land gaat zo ver dat zij het beschouwen als hun « tweede vaderland » (na Israël).  Van in de oudheid leefden er immers joodse gemeenschappen, verspreid over heel Marokko,van de kustgebieden tot het Atlasgebergte en de zuidelijke oases (Pre-Sahara).

Joodse familie in de Pre-Sahara



Deze joodse Berbers voelden zich sterk verbonden met hun omgeving. Ze spraken de plaatselijke Berbertaal en droegen vaak de naam van hun stam/ streek.  Zowel wat de kledij, de cultuur als de levenswijze betreft, waren de gebruiken van de joodse Berbers zeer nauw verweven met die van de Berbers.

Berbermeisje uit hetAtlasgebergte (Hoge Atlas)

joodse Berbermeisjes uit de Hoge Atlas (Dades-vallei )

Typisch voor de kledij in de Hoge Atlas zijn de zilveren sierspelden of fibula, gebruikt om een gewaad mee vast te spelden. Sommige worden ook als talisman gedragen, vooral door meisjes, om hen tegen onheil of onvruchtbaarheid te beschermen. Zowel de Berbers als de joden geloven in het bestaan van boze geesten, die door rituelen of amuletten afgewend kunnen worden. Zilver wordt door de Berbers als geluksbrengend beschouwd.

De sieraden hebben vaak de typische vorm van de streek, zoals de kelnak (halssnoer) die typisch is voor de (Pre-) Sahara. De sieraden dienen als een soort identiteitskaart. Aan de vorm en stijl ervan kan men aflezen of de draagster bemiddeld is of niet , of ze getrouwd is en uit welke streek ze afkomstig is

Detail van halssnoer (kelnak), typisch voor de Sahara

Joodse familie in de Pre-Sahara

.

Tora klasje in de Hoge Atlas

Berber-synagoge in de Hoge Atlas. Op de achterste muur zijn afdrukken van handen te zien. De hand staat zowel bij de joden als de Berbers symbool voor geluk omwille van het cijfer vijf (« chamsa »). Vaak wordt ze op huizen aangebracht om het « kwade oog » (afgunst) en onheil te weren.

Joodse Berbervouw bij het weven

De joodse Berbers hielden er rituelen op na (naast hun specifieke joodse rituelen) die vergelijkbaar waren met de rituelen van de Berbers (zoals de verering van ‘heiligen’ en sommige landbouwfeesten). Sommige “heiligen” werden zowel door de joden als de Berbers vereerd.

Joodse Berbers op feestdag van een joodse heilige

Joden tussen moslims De komst van de islam in Noord-Afrika in de zevende eeuw luidde een nieuwe periode in de joodse geschiedenis in Marokko in. De Berbers werden langzaam maar zeker geïslamiseerd, maar de joden bleven hun eigenheid behouden, ook al namen ze gebruiken uit de “nieuwe” cultuur over, zoals de taal - het Arabisch - dat de nieuwe voertaal in de steden werd. De joden waren vaak tweetalig (Berbers – Arabisch) en werkten omwille van hun vele handelscontacten met geloofsgenoten vaak als rondreizende handelaars.

Joodse handelaars op souk

Onder de Almoravieden-dynastie van 1030-1140 vochten tienduizenden joden mee in de veroveringstochten in Spanje. Marokkaanse joden droegen in belangrijke mate bij tot de Andalusische kunst (o.a. Arabo-Andalusische muziek), de wetenschap (o.a. geneeskunde), economie en filosofie van de Andalusische beschaving tijdens de Gouden eeuw (elfde-twaalfde eeuw).

Andalusische muziekinstrumenten

Aan de bloeiende culturele uitwisseling in moslim-Spanje kwam een einde toen de Spaanse katholieken Spanje terugveroverden en tijdens de Reconquista moslims en joden terugdreven naar NoordAfrika. De sefardische stadsjoden uit Andalusië - afgeleid van het Hebreeuwse woord sefarad voor Spanje - vestigde zich vooral in Noord-Marokko, in steden zoals Fès, Marrakech en Tetouan. Ze woonden veelal in afgescheiden ommuurde wijken ( de «Mellah ») en vormden de nieuwe stedelijk elite, de megorasjiem (Hebreeuws voor `verdrevenen`) , die de culturele tradities van de Andalusische beschaving van de Gouden Eeuw koesterden, in sterk contrast met de ‘autochtone’ Marokkaanse joden ( tosjabiem in het Hebreeuws), die vaak op het platteland leefden.

De meeste joden die vanaf de zestiende eeuw de Marokkaanse steden zoals Fès, Tanger, Tétouan en Marrakech bewoonden, waren afkomstig uit Spanje (het voormalige El-Andaluz). en hadden meestal typische gebruiken op het gebied van klederdracht (geïnspireerd op de Spaanse mode, nl. in kostbare stoffen zoals zijde en geborduurd met gouddraad), op het gebied van de taal (een vermenging van Middeleeuwse Spaanse dialecten met het Marokkaans-Arabisch, het zogenaamde « haketia ») , op het gebied van de cultuur (architectuur, muziek en literatuur) en van de gastronomie.

Huis van een joods gezin in Tétouan

Arabo-Andalusische architectuur

Huis welgestelde joodse familie in Fès, 19de eeuw Detail van het Alhambra-paleis, Granada (Andalusië)

Nahon-synagoge in Tanger 19de eeuw

joodse Berbers (Zuid-Marokko)

Klederdracht

Gastronomie Theeritueel bij joods-Marokkaanse familie in Fès

Arabo-Andalusische Muziek Joods-Marokkaans muziekensemble

joods-Marokkaanse emigranten in Marseilles voor hun vertrek naar Israël in 1949

bootreis naar Israël

aankomst in Haïfa en joods-Marokkaanse emigranten vlak na hun aankomst in « het beloofde land »