Ligjerata

KAPITULLI 2

FINANCIMI Objektivat mësimore •

Të japë përkufizimin mbi financimin e aktivitetit.

• Të tregojë mënyrat në të cilat firmat mund të grumbullojnë fonde financiare. • Të shpjegojë procesin e financimit përmes emetimit të letrave me vlerë. • Të shpjegojë rolin e bankave të investimit në procesin e mbledhjes së fondeve financiare. • Të tregojë mënyrën e financimit në disa vende të zhvilluara. •

Të analizojë trendet në procesin e financimit.

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

2. 1. FINANCA Kuptimi i financës Financa përbënë procesin e alokimit të fondeve në formë të kredisë, huave, dhe kapitalit të investuar në ato entitete ekonomike të cilat kanë nevojë për fonde shtesë dhe që mund t’i përdorin ato në mënyrë më produktive. Individët, bizneset dhe qeveritë, shpenzojnë, investojnë dhe fitojnë para. Ata shpesh nuk zotërojnë fonde të mjaftueshme për financimin e shpenzimeve të tyre, pagesën e borxheve ose përmbushjen e transaksioneve tjera. Andaj duhet të huazojnë fonde ose të shesin aksione për të siguruar parat për të financuar operacionet e tyre. Kursimtarët dhe investitorët në anën tjetër, akumulojnë fonde të cilat mund të fitojnë norma interesi apo dividendë, po qe se përdoren në mënyrë produktive. Ato kursime mund të akumulohen në formë të depozitave të kursimit, në formë të letrave me vlerë të pronës ose borxhit, apo në formë të pretendimeve për pensione dhe sigurime. Kur huazohen për normë të caktuar interesi apo investohen në blerjen e aksioneve, ato përbëjnë burime të fondeve investuese. Institucionet të cilat transferojnë fondet nga kursimtarët kah përdoruesit e atyre fondeve, quhen ndërmjetës financiarë. Në këtë strukturë bëjnë pjesë bankat komerciale, bankat e kursimeve, shoqëritë e kursimeve dhe të huas, unionet kreditore, dhe institucionet jo depozituese: shoqëritë e sigurimit, fondet pensionale, fondet investuese, dhe shoqëritë e financimit. Financa përfshinë tërë procesin lidhur me përdorimin, administrimin dhe transferimin e parave ndërmjet individëve, bizneseve, institucioneve financiare, tregjeve financiare dhe qeverive. Ajo është fushë e gjerë dhe dinamike, dhe ndërlidhet me aktivitetet e çdo individi, firme biznesi, qeverie, dhe organizate financiare, private ose publike, me objektiv fitimin ose jofitimprurëse. Financa është shkenca mbi menaxhimin dhe administrimin e parasë, dhe ka aspektin e saj teorik dhe atë praktikë. Në aspektin teorik financa hulumton dhe studion ndërlidhjet ndërmjet raporteve dhe treguesve kuantitativ dhe kualitativ, duke analizuar pasqyrat financiare. Ajo analizon në mënyrë kritike dhe studion konceptet dhe kategoritë që përdoren në procesin e vendimmarrjes financiare, dhe propozon metodologji më të avancuar për kryerjen e operacioneve dhe transaksioneve financiare. Ndërkaq, në aspektin praktikë financa studion dhe adreson mënyrat dhe format në të

cilat individët, firmat, dhe qeveritë mbledhin, alokojnë dhe përdorin burimet financiare gjatë kohës, duke marr parasysh gjithnjë riskun që mbajnë më vete projektet e tyre. Financa i analizon ato në mënyrë kritike dhe tregon për mundësitë e përmirësimit të tyre.

30

FINANCIMI

Aktiviteti i financës është aplikimi i një strukture teknikash të cilat i përdorin individët, firmat dhe qeveritë, për të menaxhuar punët e tyre financiare, veçanërisht ndryshimet ndërmjet të hyrave dhe shpenzimeve dhe riskun e investimeve. Termi financë inkorporon më vete këto kuptime:

• • • •

Studimin e parasë dhe të aktiveve tjera; Menaxhmentin e atyre aktiveve; Profilimi dhe menaxhimi i riskut të projekteve; Si folje, "të financojë" është të mbledh fonde për aktivitetin në biznes.

Shembuj të disa koncepteve financiare Një entitet të hyrat e të cilit tejkalojnë shpenzimet që krijon ai mund të jep hua apo të investojë të hyrat që i teprojnë. Në anën tjetër, një entitet të hyrat e të cilit janë më të vogla se shpenzimet që krijon ai, mund të mbledh fonde financiare duke marr hua ato fonde apo duke shitur aksione, duke zvogëluar shpenzimet e tij, apo duke rritur të hyrat. Huadhënësi mund të gjejë huamarrësin, drejtpërdrejtë apo në mënyrë indirekte përmes ndërmjetësve financiarë, siç janë bankat, ose të blejë apo të shesë letra me vlerë në tregun financiar. Huadhënësi merr interesin, ndërsa huamarrësi paguan interesin më të lartë se sa e merr huadhënësi, dhe ndërmjetësi financiar përvetëson ndryshimin. Banka bashkon aktivitetet e shumë huamarrësve dhe huadhënësve. Banka pranon depozitat nga huadhënësit, për të cilat ajo paguan interes. Më pas banka i jep hua ato depozita duke akorduar kredi huamarrësve. Bankat u mundësojnë huamarrësve dhe huadhënësve të kalibrave të ndryshëm të koordinojnë aktivitetet e tyre. Kështu bankat janë kompensues dhe balancues të gjitha lëvizjeve financiare duke mundësuar huadhënësit dhe huamarrësit e ndryshëm të takohen, dhe me kohë, huadhënësit të kthejnë huat e dhëna. Financën e përdorin individët (financat personale), firmat e biznesit (financat e biznesit) , qeveritë (financat publike) etj., si dhe nga një varg organizatash duke përfshirë shkollat dhe organizatat jo fitimprurëse. Në përgjithësi, objektivat e çdo aktiviteti të përmendura më sipër arrihen përmes përdorimit të instrumenteve të përshtatshme financiare, duke marr në konsideratë ambientin e tyre institucional. Në tri fusha të gjëra të financës: financat personale, financat e biznesit dhe financat publike, janë zhvilluar institucione, procedura, standarde dhe objektiva të specializuara.

Financat personale Financat personale trajtojnë çështjet siç janë: • Sa para do të nevojitën për individin apo familjen në periudhat e ndryshme në të ardhmen? • Si do të sigurohen këto fonde financiare? 31

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

Financat personale trajtojnë dhe merren kryesisht me buxhetin familjar, investimet e kursimeve personale, dhe përdorimin e kredive për konsumatorin. Individët zakonisht sigurojnë kredi hipoteke nga bankat komerciale dhe shoqëritë e kursimeve dhe të huas, për blerjen e shtëpive dhe apartamenteve të tyre. Ndërkaq, për blerjen e mallrave të qëndrueshme, vetura dhe pajisje shtëpiake, mund të sigurohen kredi dhe hua përmes bankave dhe shoqërive të financimit. Llogaritë rrjedhëse dhe kartkreditë përbëjnë një formë tjetër me rëndësi përmes të cilave bankat dhe bizneset shtrijnë kreditimin afatshkurtër kah konsumatorët. Në qoftë se individët duhet t’i konsolidojnë borxhet e tyre apo të huazojnë para në situata emergjente, hua të vogla parash mund të sigurohen nga bankat, bashkimet kreditore, ose shoqëritë e financimit. Financat personale përfshijnë edhe vendimet për pagesat për arsim, blerjen e sigurimeve, për shembull sigurimin shëndetësor dhe sigurimin e pasurisë, investimet dhe kursimet për pensione etj.

Financa të biznesit Financat e biznesit janë formë e ekonomiksit të aplikuar e cila përdorë të dhënat kuantitative nga kontabiliteti, metodat statistikore, dhe teorinë ekonomike, në përpjekje të optimalizojë objektivat e korporatës ose entitetit tjetër të biznesit. Financat e biznesit menaxhojnë dhe administrojnë transaksionet financiare të firmave në biznes.

operacionet

dhe

Vendimet financiare themelore në këtë fushë përfshijnë vlerësimin e nevojave për aktive në të ardhmen si dhe kombinimin optimal të fondeve të duhura për financimin e atyre aktiveve. Në rastin e firmës së biznesit, menaxhmenti financiar i firmës ka për detyrë sigurimin e fondeve financiare për financimin e aktivitetit të firmës në biznes. Kjo përgjithësisht përfshinë edhe menaxhimin e riskut dhe përfitueshmërisë. Këto vendime shpijnë te struktura e kapitalit të firmës në biznes. Fondet financiare me afat të shkurtër apo kapitali punues, kryesisht sigurohet nga bankat në formë të linjave kreditore. Fondet financiare afat gjata mund të sigurohen përmes kredive afat gjata bankare dhe tregtare, si dhe përmes emetimit të obligacioneve dhe të aksioneve. Në tregun e borxhit (obligacioneve), huamarrësit paketojnë borxhet e tyre në formë të obligacioneve. Huamarrësi merr parat hua duke shitur obligacionet, të cilat përfshijnë premtimin për shlyerjen e vlerës së borxhit bashkë me interesin. Blerësi i obligacionit mund ta rishesë obligacionin, kështu që marrësi aktual i pagesave të interesit mund të ndërrojë gjatë kohës. Obligacionet u mundësojnë huadhënësve që të rikthejnë vlerën e huas së tyre thjeshtë duke e shitur obligacionin. Një vendim tjetër në lidhje me financat e biznesit është investimi, apo menaxhimi i fondeve. Një investim përfaqëson përvetësimin e një aktivi me shpresë se ai do ta ruaj apo do ta rrisë vlerën e tij. Kështu në menaxhmentin e investimeve, ne duhet të zgjedhim një portofol, gjithnjë duke marr vendime të arsyeshme se çka, sa dhe kur të investojmë. Gjatë veprimit të tillë, duhet të:

32

FINANCIMI

•

• •

Identifikohen objektivat relevante dhe detyrimet: o Institucion apo individ; o Horizonti kohor; o Mospëlqimi i riskut; o Konsideratat tatimore; Identifikohet strategjia e përshtatshme: o Aktive kundrejt asaj pasive; o Strategjia e mbulimit të gjendjes monetare; Matet performansa e portofolit.

Financa publike Financat e vendit, shtetit, regjionit, bashkisë, apo komunës, quhen financa publike. Financat publike menaxhojnë dhe administrojnë operacionet dhe transaksionet financiare të shtetit, dhe atë në nivelin lokal, shtetëror dhe federal. Roli dhe rëndësia e financave publike është rritur shpejtë në shtetet perëndimore që prej Depresionit të Madh të viteve 1930a. Si rrjedhim, tatimi, shpenzimet publike, dhe natyra e borxhit publik tani përgjithësisht ushtrojnë ndikim dhe kanë efekt më të madh në ekonominë kombëtare sesa përpara. Financat publike merren me çështjet siç janë: • Identifikimi i shpenzimeve të nevojshme të entitetit të sektorit publik; • Burimet e të ardhurave të atij entiteti; • Procesi i parashikimit të buxhetit; • Emetimi i borxhit (obligacione të qeverisë, obligacione bashkiake), për financimin e projekteve të punëve publike. Qeveritë i financojnë shpenzimet e tyre përmes një numri të madh metodash, ku më me rëndësi janë tatimet. Buxhetet e qeverive rrallëherë janë në ekuilibër. Me objektiv balancimin e buxhetit, qeveritë detyrohen të huazojnë fonde financiare për financimin e deficiteve të tyre, duke krijuar kështu borxhin publik. Pjesa më e madhe e borxhit publik përbëhet nga letrat me vlerë të tregtueshëme të emetuara nga qeveria, e cila duhet të bëj pagesat e specifikuara mbajtësve të atyre letrave sipas kohës së caktuar më parë.

2.2. SEGMENTËT BAZË TË FINANCËS Në përgjithësi financa është zhvilluar në katër segmente kryesore: 1. 2. 3. 4.

Financat e biznesit, Investimet, Institucionet financiare, Financat ndërkombëtare.

33

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

Financat e biznesit E para nga këto katër fusha, financat e biznesit, shpesh emërtohen edhe si financa të korporatave. Emërtimi financa të korporatave përdoret shpesh vetëm për segmentin shumë me rëndësi të financës së biznesit, që merret kryesisht me trajtimin teorik të fushës së financës që i përket menaxhmentit financiar në nivel të korporatave. Edhe pse idetë financiare dhe parimet bazë që trajtohen në kuadër të financës së korporatave përbëjnë fundamentin teorik mbi të cilën zhvillohet teoria dhe praktika financiare e korporatës, e vërteta është se ato mund të aplikohen dhe përdoren edhe në operacionet e entiteteve tjera të biznesit. Megjithatë përdorimi i emërtimit financat e biznesit është më përcaktor dhe gjithëpërfshirës.

Investimet Segmenti tjetër i financës, investimet, kryesisht merren me trajtimin e aktiveve financiare siç janë aksionet dhe obligacionet. Sipas teorisë së investimeve, investimi është sakrifica e disa vlerave të tashme të sigurta për vlera të ardhshme të rritura, ndoshta të pasigurta. Në bazë të këtij përkufizimi del se dy janë atributet kryesore të investimit: koha dhe risku. Koha në kuptimin se sakrifikohen vlera të tashme për vlera të ardhshme, kurse risku në kuptimin se sakrifikohen vlera të sigurta për vlera të pasigurta. Kompensim për kohën dhe pasigurinë janë gjithnjë vlerat e ardhshme të rritura, të cilat konkretizohen përmes rrjedhjeve të arkës. Çështjet më me rëndësi që trajtohen brenda subjektit të investimeve janë: • Procesi investues; • Ambienti i investimeve: Letrat me vlerë, tregjet financiare, ndërmjetësit financiarë; • Strategjitë investuese; • Kthimi dhe matësit e tij; • Risku potencial dhe matja e tij; • Çmimi i aktiveve financiare; • Teoria e portofolit efecientë, etj.

Institucionet financiare Institucionet financiare janë bartës kryesor të operacioneve dhe transaksioneve financiare duke u ofruar shërbime individëve, bizneseve dhe qeverive. Në esencë, institucionet financiare janë biznese të cilat merren kryesisht me veprimtari dhe aktivitete financiare. Të tilla janë bankat komerciale, bashkimet e kursimit, bashkimet e kreditit, shoqëritë e sigurimit, fondet e pensioneve, etj. Edhe pse operacionet e çdonjërës nga këto institucione janë të ndryshme, e përbashkët e të gjitha institucioneve financiare është se ato huazojnë fonde dhe i përdorin ato duke u akorduar hua individëve, bizneseve dhe qeverive, të cilët kanë nevojë për fonde shtesë. Ato janë në rolin e ndërmjetësve financiarë për të ndërlidhur kërkesën për fonde financiare me ofertën e tyre, duke transferuar fondet nga zotëruesit e parasë, që aktualisht nuk i përdorin, tek huamarrësit të cilët kanë nevojë për fonde shtesë. Institucionet financiare qëndrojnë midis ofruesit përfundimtar dhe përdoruesit përfundimtar të fondeve financiare, dhe lehtësojnë lëvizjen e parasë dhe kredisë midis ofruesve dhe përdoruesve.

34

FINANCIMI

Financat ndërkombëtare Financat ndërkombëtare si segment i veçantë i financës, në fakt janë vazhdim i çdo njërës nga fushat që trajtuam më sipër: financës së biznesit, investimeve dhe institucioneve financiare, por tani në ambientin dhe kontekstin ndërkombëtar. Në fakt financat ndërkombëtare përbëjnë segment special brenda çdo njërës nga këto tre fusha. Shtrirja e këtyre tre segmenteve të financës në dimensionin ndërkombëtar, krijon operacione dhe transaksione të cilat i karakterizojnë marrëdhënie dhe cilësi tjera, që reflektojnë si rezultat i pozitës relative të ekonomisë kombëtare në krahasim me ekonomitë e vendeve tjera, dhe tregjeve financiare kombëtare në krahasim me tregjet financiare ndërkombëtare dhe tregun financiar global.

2.3. FINANCA DHE DISCIPLINAT TJERA EKONOMIKE Fusha e financës ndërlidhet ngushtë me ekonomiksin dhe me kontabilitetin. Financa ndërlidhet edhe me marketingun, me menaxhmentin e firmës në biznes, me matematikën financiare, dhe me disiplina të tjera shkencore.

Financa dhe Ekonomiksi Ekonomiksi siguron strukturën për vendimmarrje në lëmit siç janë analiza e riskut, teoria e çmimeve dhe marrëdhëniet ndërmjet ofertës dhe kërkesës, analiza krahasuese e të ardhurave dhe shumë lëmi të tjera me rëndësi. Po ashtu, ekonomiksi siguron edhe treguesit e përgjithshëm për ambientin ekonomik në të cilin veprojnë bizneset. Ekonomia financiare është degë e ekonomiksit e cila studion marrëdhëniet ndërmjet variablave financiare siç janë çmimet, normat e interesit, dhe shpërndarja, si kundërvënie atyre që kanë të bëjnë me ekonominë reale. Për dallim nga financa, ekonomia financiare përqendrohet në ndikimet e variablave të ekonomisë reale në ato financiare. Ekonomia financiare studion: •

•

Vlerësimin: Përcaktimi i vlerës reale të aktiveve: o Sa risk përmban më vete aktivi? Identifikimi i normës së përshtatshme për skontimin e aktivit; o Çfarë flukse monetare do të prodhojë ai aktiv? Skontimi i flukseve monetare relevante; o Si krahasohet çmimi i tregut me aktivet e ngjashme? Vlerësimi relativ; o A varen flukset monetare nga aktivet apo ngjarjet tjera? Derivatet, vlerësimi kontingjent i kërkesave; Tregjet financiare dhe instrumentet: o Instrumentet; o Aksionet; o Obligacionet; o Instrumentet e tregut të parasë; 35

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

• •

o Derivatet; Institucionet financiare dhe Rregullimi.

Menaxheri financiar duhet të njoh sistemin financiar të vendit, institucionet financiare, instrumentet financiare, dhe infrastrukturën ligjore. Ai duhet të dijë p.sh. cili është roli dhe funksionet e Bankës Qendrore, sistemin e bankave komerciale, si dhe ndërlidhjet midis sektorëve të ndryshëm të ekonomisë së vendit. Treguesit agregat ekonomik siç janë bruto produkti kombëtarë, produkti industrial, të ardhurat kombëtare neto, punësimi, inflacioni, norma e interesit, dhe të hyrat fiskale janë pjesë përbërëse e çdo modeli vendimesh dhe duhet të zbatohen në mënyrë korrekte. Njohja e këtyre treguesve u ndihmon dhe lehtëson menaxherëve financiarë marrjen e vendimeve të drejta dhe me kohë.

Financa dhe Kontabiliteti Kontabiliteti është një fushë tjetër me të cilën ndërlidhet financa. Shpesh thuhet se kontabiliteti është gjuha e financës nga se siguron të dhënat financiare përmes pasqyrës së të ardhurave dhe shpenzimeve (llogaria humbje dhe fitime), pasqyrës së gjendjes financiare (bilanci), pasqyra e kapitalit të vet, pasqyra e ndryshimeve në gjendjen monetare. Financa lidhë teorinë ekonomike me informacionin e kontabilitetit, dhe të gjithë menaxherët e firmës në biznes, si në prodhim, shitje, zhvillim, marketing, menaxhment, planifikim strategjik, etj., duhet të dinë çfarë do të thotë vlerësimi i performansës financiare të firmës. Menaxheri financiar duhet të dijë të interpretojë dhe të përdorë ato pasqyra gjatë gjithë procesit të vendimmarrjes për alokimin e fondeve financiare të firmës, me qëllim që të gjenerojë të hyra më të mira të mundshme në afat të gjatë.

Financa dhe Marketingu Për të zhvilluar një strategji të suksesshme marketingu në firmën e biznesit, ne duhet të kemi njohuri të mjaftueshme nga financa, sepse tregu funksionon mbi bazën e mekanizmit të çmimeve, të cilat shprehen në para. Po ashtu, për të zhvilluar një kampanjë marketingu, nevojitet buxheti i caktuar, kurse qëllimi i kampanjës duhet të arsyetojë shpenzimin e atij buxheti, pra përsëri duhet të dimë të matim efektet, që me sa më pak shpenzime të realizojmë efekte sa më të mëdha në treg. Analiza e kostos dhe dobive të projekteve investuese të gjitha llojeve, përbën aspektin më me rëndësi të financës, kështu që metodat që mësohen në financë janë me rëndësi të madhe për hulumtimet në marketing, dizajnimin e marketingut, krijimin e kanaleve distributive, vlerësimin e produkteve dhe politikën e çmimeve, dhe për shumë lëmi tjera. Analistët financiar mbështetën shumë në analistët e marketingut, dhe kohë pas kohe punojnë së bashku për të vlerësuar përfitueshmërinë e projekteve dhe produkteve të propozuara. Shitjet e projektuara përbëjnë input kyç për gati të gjitha analizat e produkteve, kurse projeksionet e këtilla shpesh zhvillohen me punë të përbashkët të funksionit të marketingut dhe funksionit të financës. 36

FINANCIMI

Po ashtu, industria e shërbimeve financiare punëson ekspert të marketingut për të ndihmuar shitjen e produkteve financiare siç janë llogaritë bankare, policat e sigurimeve, dhe fondet e përbashkëta. Marketingu i industrisë së shërbimeve financiare është lloji i marketingut që po zhvillohet me shpejtësi më të madhe, ndërkaq specialistët e marketingut të industrisë së shërbimeve financiare realizojnë paga dhe kompensime tjera të larta. Prandaj, për të punuar në këtë fushë, ne duhet të kemi njohuri të mira nga fusha e industrisë së shërbimeve financiare dhe financës në përgjithësi.

Financa dhe Menaxhmenti Menaxhmenti i firmës në biznes përcakton dhe zhvillon strategjitë e zhvillimit të biznesit me objektiv realizimin e fitimeve më të mëdha të mundshme. Hartimi i një strategjie zhvillimore afatgjatë, kërkon njohuri të mira nga fusha e financës në përgjithësi. Pa njohur mirë proceset e vendimmarrjes financiare, institucionet dhe instrumentet financiare dhe trendët në ambientin ndërkombëtar financiar, hartimi i një strategjie zhvillimore do të përbënte vetëm një regjistër dëshirash jo reale. Fakti se strategjia e caktuar zhvillimore duhet të mbështetet në buxhetin e caktuar për realizimin e saj, tregon se vendimet financiare përbëjnë bazën mbi të cilën mund të ndërtohet çdo strategji zhvillimore. Apo, strategjia financiare e përcakton strategjinë zhvillimore të biznesit të caktuar, nga se çdo plan zhvillimi dhe veprimi i biznesit ka implikimet e tij financiare. Kjo reflekton me konkludimin se, nga çdo i punësuar në cilin do nivel dhe funksion të menaxhmentit të firmës, pritet të jetë i ndërgjegjshëm se sa puna e tij ndikon në fitimin e firmës, dhe të gjithë ata të kenë njohuri dhe shkathtësi të punojnë në fushën e tyre me objektiv përmirësimin e fitimeve. Dhe kjo është saktë ajo që ne mësojmë duke studiuar financën: Kuptimi i aktiviteteve të cilat ndikojnë në rritjen e fitimeve.

Financa dhe Matematika financiare Matematika financiare është degë e matematikës së aplikuar e cila merret me tregjet financiare. Matematika financiare studion të dhënat financiare me ndihmën e metodave matematikore, kryesisht statistikës. Të dhënat e tilla mund të jenë lëvizjet e instrumenteve financiare, si aksioneve dhe obligacioneve etj.- dhe vlerat e tyre.

2.4. FINANCIMI I AKTIVITETIT Sistemi financiar Në çdo ekonomi të zhvilluar, Sistemi Financiar është i kompozuar nga individët (familjet), bizneset, ndërmjetësit financiarë, dhe qeveritë. Në fakt të gjithë këta pjesëmarrës në sistemin financiar, janë edhe agjentë ekonomikë të cilët qëndrojnë në themel të aktivitetit ekonomik.

Individët (familjet) Individët janë të bashkuar në familje. Familja është një bashkësi njerëzish që bëjnë jetë të përbashkët dhe marrin vendime të përbashkëta ekonomike dhe financiare. Anëtarët e familjes quhen ndryshe edhe konsumatorë. 37

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

Sipas teorisë ekonomike karakteristikat kryesore të familjes mbështetën në supozimet siç janë: • • •

Familja merr vendime të qëndrueshme ekonomike sikur të jetë e përbërë nga një individ i vetëm. Familja është njësia bazë vendimarrse e sjelljes së konsumit brenda ekonomisë së vendit; Familja synon të arrijë maksimumin e dobishmërisë duke përdorur burimet e kufizuara që ka në dispozicion; Familjet janë zotëruesit kryesorë të faktorëve të prodhimit. Ato i shesin shërbimet dhe faktorët e prodhimit te firmat, duke marrë në këmbim të ardhura në formën e pagës, rentës, e të tjera. Përmes vendimeve se sa të shesin dhe kujt ti shesin, familjet synojnë maksimizimin e dobishmërisë.

Firma në biznes Firma në biznes përfaqëson njësinë bazë që përdor faktorët e prodhimit për të prodhuar mallra dhe shërbime që i shet te firmat e tjera, familjet ose qeveritë. Për këtë arsye firma me të drejtë quhet ndryshe edhe prodhues. Sipas teorisë ekonomike karakteristikat kryesore të firmës në biznes janë: • • •

Firma merr vendime të qëndrueshme si të ishte përbërë nga një individ i vetëm. Firma trajtohet si njësia bazë e anës së prodhimit ose e ofertës së tregjeve të mallrave; Shumica e firmave i marrin vendimet sipas një kriteri themelor, që synon maksimizimin e fitimit; Firmat në biznes përfaqësojnë kërkuesit kryesor të faktorëve të prodhimit në tregun e faktorëve, dhe ofruesit kryesor të mallrave dhe shërbimeve në tregjet e mallrave dhe shërbimeve.

Qeveria Termi qeveri përdoret në teorinë ekonomike në një kuptim të gjerë dhe përfshinë nëpunësit publikë, agjencitë, organet qeveritare dhe organizmat e tjera që janë nën kontrollin direkt të qeverisë. Ideja themelore e kuptimit të termit qeveri është se të gjitha organizmat dhe agjencitë që përfshihen në qeveri, kanë fuqi politike e ligjore për të ushtruar kontroll mbi agjentët ekonomikë individual dhe mbi tregjet. Sipas teorisë ekonomike, qeveria nuk vepron në mënyrë të qëndrueshme, për tri arsye kryesore: • Të zgjedhurit që qeverisin përfaqësojnë zona elektorale të ndryshme, si rrjedhim, ata mund të shprehin pikëpamje dhe objektiva të ndryshme dhe shpesh kontradiktore; • Individët si punonjës publikë, të zgjedhur apo të emëruar, kanë objektiva personale si ruajtja e vendit të punës, përparimi në pozitë, rritja e pushtetit, prestigji, etj., dhe objektiva të shërbimit publik; 38

FINANCIMI

• Balancimi i pushteteve dhe sistemi i kontrollit reciprok, e ndan autoritetin dhe përgjegjësinë midis degëve të qeverisë duke mos krijuar mundësinë që vendimet të jenë të qëndrueshme.

Ndërmjetësit financiarë Ndërmjetësit financiarë janë institucione siç janë bankat, shoqëritë e sigurimit, fondet e përbashkëta, fondet pensionale, dhe shoqëritë e financimit, të cilat mbledhin fonde nga individët dhe firmat e biznesit të cilët zotërojnë kursime, e më pas ato ua japin hua individëve, firmave të biznesit dhe qeverive, të cilat kërkojnë fonde financiare shtesë për financimin e operacioneve dhe projekteve investuese. Ndërmjetësit financiarë ndihmojnë individët dhe firmat e biznesit të marrin pjesë në tregjet financiare, ndonëse në mënyrë indirekte, Tabela 2.1. Shumë individë dhe firma biznesi nuk marrin pjesë drejtpërdrejtë në tregjet financiare por e bëjnë atë nëpërmjet ndërmjetësve financiarë. Bankat komerciale janë ndërmjetës financiarë të cilat ne i njohim më së miri dhe i hasim më së shpeshti në makroekonomi, por fondet e përbashkëta, fondet pensionale, unionet kreditore, shoqëritë e kursimeve dhe të huas, dhe deri në një masë edhe shoqëritë e sigurimit, janë gjithashtu ndërmjetës të rëndësishëm financiarë. Kur individët depozitojnë kursimet e tyre në bankë, banka përdorë ato fonde për të dhënë hua për blerjen e shtëpive përmes kredive me hipotekë, japin hua studentëve që ata të mund të paguajnë shpenzimet e shkollimit, japin hua për firmat e biznesit për të financuar inventarët e tyre, dhe u japin hua të gjithë atyre që kanë kërkesa për fonde financiare dhe kërkojnë t’i sigurojnë ato përmes formave të ndryshme të huamarrjes. Individët dhe firmat e biznesit të cilët zotërojnë kursime monetare dhe dëshirojnë t’i investojnë ato, mund të gjejnë huamarrësit edhe vet duke shmang ndërmjetësit financiarë. Duke anashkaluar ndërmjetësit financiarë, zotëruesit e kursimeve mund të marrin kthime më të larta. Atëherë shtrohet pyetja pse aq shumë individ dhe firma biznesi shfrytëzojnë shërbimet e ndërmjetësve financiarë? Ndërmjetësit financiarë u ofrojnë zotëruesve të kursimeve dy avantazhe me rëndësi: ulja e riskut dhe likuiditeti. Dhënia hua përmes ndërmjetësve financiarë zakonisht është më me pak risk, se sa dhënia hua drejtpërdrejtë huamarrësve. Arsyeja kryesore pse pakësohet risku është mundësia që ndërmjetësi financiar mund ta diversifikojë riskun. Ndërmjetësi financiar jep shumë hua dhe, edhe nëse disa nga ato hua tregohen si investime të gabuara, humbjet nga moskthimi i tyre do të kompensohen nga huat e shëndosha dhe të sigurta. Për dallim nga kjo, një zotërues i kursimeve, do të mund të jep në mënyrë të drejtpërdrejtë vetëm disa hua, dhe ndonjë hua e keqe në mënyrë substanciale do të mund ta dëmtonte pasurinë e tij. Nga që ndërmjetësi financiar mund t’i investojë fondet e tij në më shumë hua, ai siguron depozituesit e tij nga humbjet substanciale. Arsye tjetër pse ndërmjetësit financiarë mund ta reduktojnë riskun është ajo se duke investuar fondet në shumë hua, ata mësojnë se si të parashikojnë më mirë se cilët individ apo firma që kërkojnë hua do të mund edhe t’i kthejnë ato. Dikush që nuk është 39

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

specializuar për huadhënie fondesh, mund të gjykojë në mënyrë të gabuar se cilat hua janë të vlefshme dhe cilat jo, megjithëse edhe një specialist mund të gabojë shpesh.

Tabela 2.1 Përshkrimi i ndërmjetësve financiarë

Ndërmjetësi financiar Banka komerciale Banka e investimit Shoqëria e sigurimeve Fondi pensional Fondacionet bamirëse Fondet e përbashkëta Shoqëritë për financimin e ripërtëritjeve dhe bizneseve të reja me risk (venture capital)

Përshkrimi Mbledh depozita nga individët dhe bizneset dhe ato fonde u jep hua huakërkuesëve. Mbledh fonde monetare për korporatat duke emetuar letra me vlerë (aksione dhe obligacione). Investon fondet e ndara për pagesën e pretendimeve nga sigurimet në të ardhmen, në blerjen e letrave me vlerë, paluejtshmëri, dhe aktive tjera. Investon fondet e ndara për pagesën e pensioneve në të ardhmen, në blerjen e letrave me vlerë, paluejtëshmëri, dhe aktive tjera. Investon fondet e mbledhura përmes ndihmave dhe dhuratave bamirëse, për shembull në universitet. Grumbullon kursime nga investitorët individual dhe i investon ato në blerjen e letrave me vlerë. Grumbullon fonde nga investitorët individual dhe nga ndërmjetësit e tjerë financiarë, për të financuar biznese të vogla të reja me risk, kryesisht përmes financimit privat me aksione.

Avantazhi i dytë që ndërmjetësit financiarë ju ofrojnë pronarëve të kursimeve është likuiditeti. Likuiditeti është aftësia e konvertimit të shpejtë të aktiveve në instrumente financiare kualitative, para të gatshme. Shtëpia është një aktiv jo likuid, dhe shitja e saj kërkon kohë të gjatë. Edhe nëse një kursimtar individual ka dhënë në mënyrë të drejtpërdrejtë hua një personi tjetër, kjo hua mund të jetë gjithashtu një aktiv jolikuid. Kështu, nëse huadhënësi papritmas ka nevojë për para në dorë, ai duhet ta bind huamarrësin që të kthej huan e marr shpejt, që shpesh nuk është e mundur, ose ai duhet ta gjejë dikë tjetër i cili do ta blinte huan nga ai, që po ashtu shpesh paraqitet si e vështirë. Megjithëse ndërmjetësi financiar përdorë fondet e tij për të investuar në hua jolikuide, përmasat e kapitalit të tij i mundësojnë atij të mbaj disa fonde financiare në formë rezerve – në para të gatshme, në mënyrë që të mund të sigurojë likuiditetin depozituesve individual. Përveç financimit në mënyrë indirekte përmes ndërmjetësve financiarë, individët financojnë firmat e biznesit edhe në mënyrë direkte përmes blerjes individuale dhe mbajtjes së aksioneve dhe obligacioneve. Edhe qeveria luan rol me rëndësi në këtë proces duke rregulluar tregjet e kapitalit dhe duke tatuar alternativat e ndryshme të financimit.

Lëvizja monetare dhe tregjet financiare Lëvizja në vlerë e aktivitetit ekonomik, është e lidhur me sektorin financiar të ekonomisë, i cili realizon kalimin e mjeteve monetare nga një subjekt ekonomik në një tjetër. Një pjesë e të ardhurave të disponueshme përdoren për konsum, kurse pjesa tjetër kursehet për tu konsumuar më vonë. Gjatë aktivitetit ekonomik, midis lëvizjes monetare dhe asaj reale të ekonomisë krijohen 40

FINANCIMI

mospërputhje. Nga njëra anë kemi subjekte ekonomike që kursejnë e kërkojnë të shtyjnë shpenzimet për një periudhë të ardhshme dhe paraqiten si kursimtarë ose huadhënës, ndërsa nga ana tjetër kemi subjekte ekonomike që dëshirojnë e kanë nevojë të konsumojnë e investojnë në periudhën aktuale, por nuk kanë burime dhe paraqiten si shpenzues ose huamarrës. Kjo mospërputhje kushtëzon lëvizjen e mjeteve të lira ose, siç i quajmë ndryshe, të fondeve të huajtshme nga ata që i kursejnë te ata që kanë nevojë dhe i përdorin. Kjo lëvizje realizohet nëpërmjet financimit direkt në tregjet financiare ose nëpërmjet financimit indirekt nëpërmjet institucioneve financiare ose ndërmjetësve financiarë. Më poshtë, për lehtësi analize, do t’i referohemi financimit direkt dhe do të flasim vetëm për tregun financiar, duke nënkuptuar dhe financimin indirekt dhe institucionet financiare. Tregu financiar përfaqëson kalimin e drejtpërdrejtë të fondeve të huajtshme nga huadhënësit te huamarrësit nëpërmjet shitblerjes së aktiveve financiare. Aktivet financiare, në thelb, janë kontrata midis huadhënësve dhe huamarrësve të cilët, sipas kushteve të huadhënie-huamarrjes, paraqiten në forma të ndryshme. Këto kontrata shiten dhe blihen në tregun financiar duke përfaqësuar në këtë mënyrë forma të ndryshme të lëvizjes së pasurive financiare.

Figura 2.1 Kalimi i fondeve dhe tregu financiar

Huadhënësit (Pronarët e kursimeve)

Huamarrësit Instrument financiar

1. Individët (Familjet)

1. Firmat 2. Qeveria

2. Firmat Tregu financiar

3. Qeveria 4. Të huajt

Fondet

3. Individët (Familjet) Fondet 4. Të huajt

Kalimi i fondeve nga huadhënësit kah huamarrësit është ilustruar në Figurën 2.1. Lëvizjen monetare ndërmjet firmës dhe tregut financiar në mënyrë skematike e paraqesim në Figurën 2.2. 41

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

Individët janë huadhënësi kryesor sepse kursimet e tyre zënë peshën kryesore të fondeve të huajtshme. Nga ana tjetër ata paraqiten edhe si huamarrës për qëllime konsumi duke marrë hua hipoteke, karta krediti, etj., të cilat nga madhësia vijnë pas firmave dhe qeverisë. Bizneset paraqiten si huamarrësi kryesor për të përballuar nevojat për investime që nevojiten për zgjerimin e aktivitetit apo për fillimin e tij të cilat zënë edhe peshën kryesore të fondeve të huajtshme. Nga ana tjetër, ato paraqiten edhe si huadhënës duke ofruar kursimet e tyre në formën e fitimeve të pashpërndara, amortizimit, etj. Qeveritë paraqiten përgjithësisht si huamarrës për të mbuluar deficitin buxhetor dhe si huadhënës sa herë që kanë tepricë buxhetore, gjë që aktualisht ndodh më rrallë. Ndërsa të huajt paraqiten në të dy rolet kur japin hua për importet tona dhe kur marrin hua për eksportet tona. Lëvizjet monetare janë rrjedha të qarkullimit të parasë, akumulimit dhe kursimeve ndërmjet subjekteve brenda një sektori, ndërmjet dy sektorëve dhe ndërmjet më shumë sektorëve, me ç'rast njëri nga këta sektorë e kryen rolin e mekanizmit transmisiv të qarkullimit të fondeve financiare. Në çdo ekonomi kombëtare manifestohen kryesisht tri forma të lëvizjeve financiare. Këto janë: • • •

Lëvizjet financiare të tregut; Lëvizjet financiare fiskale dhe Lëvizjet financiare me karakter rregullues.

Siç paraqitet në figurë: (A) Firma emeton letra me vlerë për të mbledhur fonde monetare (vendimi për financim). (B) Firma investon në aktive (buxhetimi i kapitalit). (C) Operacionet e firmës gjenerojnë flukse monetare. (D) Parat që i paguhen qeverisë në formë tatimesh. (E) Fitimet e mbajtura riinvestohen në firmë. (F) Parat që u paguhen investitorëve në formë të interesave dhe dividendëve. Lëvizjet financiare të tregut zhvillohen në tregjet financiare, ku dhe bëhet alokimi dhe rialokimi i fondeve financiare në mbështetje të sjelljes së subjekteve ekonomike sipas ligjeve të tregut. Lëvizjet fiskale në esencë paraqesin rrjedha financiare të krijuara nëpërmjet shpërndarjes dhe rishpërndarjes së të ardhurës kombëtare, me qëllim të financimit të dalave buxhetore. Në këtë grup të rrjedhave financiare bëjnë pjesë tatimet, doganat, kontributet, borxhi publik etj. që sendërtohen nëpërmjet pjesëmarrjes së institucioneve të ndryshme fiskale dhe parafiskale.

42

FINANCIMI

Figura 2.2 Lëvizja monetare dhe tregjet financiare

Firma emeton tituj (A)

Aktive qarkulluese Aktive fikse

Tregjet financiare

Fitimet e mbajtura (E)

Firma investon në aktive (B)

Borxhi afat-shkurtër Borxhi afat-gjatë Kapitali aksioner

Lëvizjet monetare nga firma (C)

Pagesa e borxhit dhe dividendit (F)

Tatime

Vlera totale e aktiveve Vlera totale e firmës në tregjet financiare

Qeveria (D)

Lëvizjet financiare me karakter rregullues janë reflektim i ndikimit dhe intervenimit të qeverisë dhe të organeve të saj në fushën e investimeve, në fushën e emetimit të parasë dhe kredisë dhe të intervenimit të drejtpërdrejtë në ekonomi. Është karakteristike se sa më pak që sendërtohen lëvizjet financiare fiskale dhe ato me 43

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

karakter rregullues, aq më tepër zhvillohen lëvizjet financiare të tregut dhe anasjelltas.

Vendimet në lidhje me financimin Një vendim kyç i financës së firmës në biznes është çështja e financimit të aktivitetit të saj. Në qoftë se financimi nuk është efecient, do të influencohet aftësia e firmës që të akceptojë projektet e dëshirueshme, dhe kjo do të ndikojë në shkallën e fitimit nga operacionet e saj. Objektivat kryesore të politikës financiare efecientë dhe efektive janë: • • •

Të sigurojë fonde të mjaftueshme financiare; Në kohën e duhur kur fondet kërkohen; dhe Me çmim sa më të ulët.

Kjo ndihmon të kuptohet lidhja ndërmjet vendimeve financiare që merr menaxhmenti financiar i firmës dhe pasurisë së aksionmbajtësve të shoqërisë. Në mënyrë që politika financiare të jetë efeciente, firmat e biznesit duhet të jenë të informuara për burimet e mundshme të financimit. Firmat e biznesit mund të mbledhin fonde financiare nga më shumë burime me anën e instrumenteve të ndryshme. Politika financiare e firmës në biznes përshkruan kombinimin e instrumenteve financiare që përdorën për financimin e aktivitetit të firmës.

2.5. BURIMET E FINANCIMIT Burimet e financimit të aktivitetit në biznes mund të ndahen në dy grupe kryesore:

Burimet interne

• •

Burimet interne, dhe Burimet eksterne të financimit.

Firmat në biznes sigurojnë kapitalin financiar nga brenda firmës duke mbajtur fitimet e gjeneruara, Figura 2.3. Këto fonde përfaqësojnë ndryshimin pozitiv ndërmjet shpenzimeve që krijon shoqëria (kostot e veprimit, pagesa e interesave, pagesa e tatimeve, pagesa e dividendëve, ose përtëritja e fondeve fikse të aktiveve), dhe të ardhurave që krijon ajo. Një burim tjetër i bredshëm i financimit që shpesh nuk vihet re, janë kursimet e gjeneruara përmes menaxhimit më efecient të kapitalit punues. Ky kapital është i shkrirë në aktivet dhe detyrimet afatshkurtra. Menaxhimi më efecient i kërkesave nga blerësit, detyrimeve ndaj furnitorëve, stoqeve të mallrave, dhe rezervave monetare, mund të zvogëloj mbitërheqjet nga llogaria bankare dhe ngarkesat me interesa dhe të rris rezervat monetare.

44

FINANCIMI

Figura 2.3. Burimet e financimit të aktivitetit

Burimet e financimit

Burimet interne

Burimet eksterne

Fitimet e mbajtura

Instrumentet e borxhit

Kursimet nga menaxhmenti

Instrumentet e kapitalit

Amortizimi

Dhe burimi tjetër i financimit të brendshëm me rëndësi të madhe gjithsesi janë fondet e amortizimit të aktiveve fikse dhe pajisjeve të firmës. Shuma totale e fondeve për investime në ekonominë e SHBA, që firmat e biznesit i gjenerojnë brenda firmës, kryesisht fitimet e mbajtura dhe amortizimi, në përgjithësi është në shkallën 50 – 80%. Kështu, për pjesën më të madhe të firmave në biznes, rrjedhat e brendshme monetare janë të pamjaftueshme të përmbushin nevojat totale për kapital. Firmat preferojnë të përdorin fitimet e mbajtura si burime financimi të projekteve investuese sepse ato paraqitën si burime më të lira, por shuma e fitimeve të mbajtura është e kufizuar. Për këtë arsye shumë firma biznesi në periudha të caktuara kohore duhet 45

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

të konsiderojnë burimet eksterne të financimit në rastet kur kanë nevojë për grumbullimin e fondeve për financimin e projekteve të ndryshme, apo kur planifikojnë zgjerimin e aktiviteteve operacionale të firmës.

Burimet eksterne Ekzistojnë një mori e burimeve eksterne të financimit, të cilat mund të ndahen në dy lloje kryesore: burime financimi përmes borxhit dhe burime financimi përmes kapitalit aksionar, Figura 2.4. Financimi ekstern mund të klasifikohet edhe nga aspekti i afatit të fondeve (financimi afatshkurtër, dhe financimi afatgjatë), dhe nga aspekti institucional (sigurimi i fondeve financiare përmes tregut financiar, apo përmes ndërmjetësve financiarë). Figura 2.4 Burimet eksterne të kapitalit

Letrat me vlerë në tregjet e kapitalit

Aksionet

Borxhi

Huatë bankare

E zakonshme

Obligacionet

Të preferuara

Letra komerciale

Dëftesat e garantuara

Kontratat me qira

Edhe pse korporatat e mëdha kohë pas kohe sigurojnë kapitalet përmes emetimit të borxhit në tregjet e kapitalit, megjithatë mënyra më e rëndësishme e sigurimit të kapitalit nga burimet jashtë firmës por që përdoret më rrallë, është emetimi i aksioneve.

46

FINANCIMI

Përpjesëtimi relativ ndërmjet financimit intern dhe financimit ekstern Fitimet e mbajtura dhe burimet tjera interne të financimit përbëjnë pjesën më të madhe të fondeve financiare për financimin e aktivitetit të firmave në biznes. Në pesë vitet e fundit përpjesëtimi i fondeve financiare me prejardhje nga burime interne të firmës zakonisht ishte ndërmjet 50 dhe 70%, me një mesatare për periudhën rreth 60%. Edhe pse në periudha të caktuara kohore, huazimet nga burimet e jashtme shënojnë rritje sinjifikante, megjithatë ato mbeten me rëndësi më të vogël në krahasim me burimet interne të fondeve financiare. Një përpjesëtim i tillë relativ ndërmjet burimeve interne dhe burimeve eksterne të financimit ishte karakteristikë për një periudhë të gjatë kohe, që nga vitet e 1970a.

Përpjesëtimi relativ ndërmjet financimit me borxh dhe financimit me aksione Që nga vitet e 1970a përpjesëtimi relativ ndërmjet financimit me borxh dhe financimit me aksione nuk ka ndërruar në mënyrë dramatike. Kështu, që atëherë, firmat në biznes kanë siguruar financimet e tyre me rreth 60% përmes emetimit të aksioneve, dhe me rreth 40% përmes emetimit të instrumenteve të borxhit. Përqindja e financimit përmes emetimit të aksioneve fillon të rritet dukshëm diku në vitet e 1990a. Në vitet e 1980a, shuma totale e financimit me borxh në raport relativ me financimin përmes emetimit të aksioneve, sipas vlerës kontabël të borxhit dhe kapitalit aksionar, kishte shënuar rritje substanciale. Edhe pse kjo ishte interpretuar në vitet e 1980a si zëvendësim i financimit me aksione me financimin përmes borxhit, ky interpretim ishte pak sa i gabuar dhe mashtrues. Firmat kishin riblerë aksionet e tyre nga mbajtësit e tyre, apo kishin blerë aksionet e firmës tjetër përmes shkrirjeve dhe bashkimeve. Kështu, numër më i madh i aksioneve ishin tërhequr nga qarkullimi se sa ishin emetuar në qarkullim. Megjithatë, kompensimi i atyre riblerjeve të aksioneve ishte një gjallërim i jashtëzakonshëm në tregun e bursave, që në mënyrë substanciale kishte rritur vlerën e tregut të aksioneve ekzistuese. Si rezultat, firmat ishin në situatë të tërheqin aksionet dhe të emetojnë instrumente borxhi pa e rritur fare me atë rast përpjesëtimin borxhi/aksionet, të shprehur në vlerë të tregut, mbi shkallën e para viteve të 1980a. Duke përdor vlerat e tregut, del se proporcioni borxhi/kapitali aksionar kryesisht ka mbetur i pandryshuar në vitet e 1980a.

Faktorët që influencojnë përpjesëtimin relativ ndërmjet burimeve të financimit Vendimi se cili do të jetë përpjesëtimi relativ ndërmjet burimeve interne dhe burimeve eksterne për financimin e projekteve investuese, apo zgjerimit të aktivitetit operacional të firmës, varet nga një numër faktorësh si vijon: • • •

Lartësia e fondeve të nevojshme; Shkalla e fitimit e operacioneve ekzistuese; Kosto oportune e fitimeve të mbajtura; 47

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

• • •

Kostot që shoqërojnë burimet eksterne të financimit; Disponueshmëria e burimeve eksterne për firmën; Politika e dividendit e firmës.

Burimet publike dhe private për kapital Firmat e biznesit sigurojnë fonde financiare nga burime publike dhe burime private. Fondet financiare të siguruara nga burime publike duhet të jenë në formë të letrave me vlerë të regjistruara në institucionin që rregullon dhe monitoron aktivitetin e tregjeve zyrtare të kapitalit – bursat. Në SHBA, letrat me vlerë të cilat shiten në bursat e letrave me vlerë, janë instrumente financiare të regjistruara në Komisionin për bursa dhe letra me vlerë (Securities and Exchange Comision – SEC), një agjencion qeveritar i themeluar në vitin 1934, që rregullon tregjet e letrave me vlerë. Letrat me vlerë të burimeve publike, të regjistruara pranë institucionit qeveritar mbi bursat dhe letrat me vlerë, dallojnë nga instrumentet financiare të burimeve private, sepse ato mund të tregtohen në tregjet sekondare publike siç janë Bursa e Nju Jorkut dhe në Bursën Amerikane (The New York Stock Exchange–NYSE, and The American Stock Exchange–AMEX), të cilat janë dy institucione që lehtësojnë tregtimin e letrave me vlerë publikisht të regjistruara. Shembujt e letrave me vlerë të tregtuara publikisht përfshijnë aksione të zakonshme, aksione të preferuara, dhe obligacione të korporatave. Kapitali privat vije ose në formë të huave bankare ose në formë të vendosjeve private (private placements), që janë pretendime financiare të liruara nga detyrimi për regjistrim pranë komisionit për bursa dhe letra me vlerë. Për tu kualifikuar për këtë vendosje private të liruar nga detyrimi për regjistrim, emetimi duhet të kufizohet në grupin e sofistikuar të investitorëve që numëron jo më shumë se 35 anëtarë, me kërkesa mbi minimumin e të hyrave dhe pasurisë. Zakonisht investitorët e tillë të sofistikuar përfshijnë shoqëritë e sigurimeve dhe fondet pensionale, si dhe individët e pasur. Ata gjithashtu përfshijnë edhe shoqëritë e posaçme për financimin e bizneseve të reja me risk dhe ripërtëritjeve (venture kapital). Instrumentet financiare të vendosura në mënyrë private nuk mund të tregtohen në tregjet publike derisa nuk regjistrohen në Komisionin për bursa dhe letra me vlerë, me ç’rast ato shndërrohen në letra me vlerë publike. Megjithatë Rregullorja 144A, e adoptuar në vitin 1990, lejon institucionet që zotërojnë aktive në vlerë mbi $100 milion, që të tregtojnë mes vete me instrumentet financiare të vendosura në mënyrë private, pa detyrim që ato të regjistrohen pranë Komisionit për bursa dhe letra me vlerë. Tregjet publike – bursat, janë anonime; çka do të thotë, se blerësit dhe shitësit mund të plotësojnë transaksionet e tyre, pa njohur fare identitetin e njëri tjetrit. Për shkak të natyrës anonime të tregtimeve në këtë treg, investitorët e pa informuar bartin riskun nga tregtimi me investitorët e tjerë, të cilët janë më shumë të informuar nga se disponojnë me informacion ‘nga brenda’ në lidhje me shoqërinë aksionere të caktuar dhe mbi këtë bazë mund të përfitojnë, duke krijuar fitime. Por, tregtimi i ‘brendshëm’ është ilegal dhe investitorët jo të informuar së pakut bile janë të mbrojtur me ligje që parandalojnë investitorët nga blerjet dhe shitjet e letrave me vlerë me karakter publik në bazë të informacionit të brendshëm, që në fakt janë informacion i brendshëm i shoqërisë aksionere, i cili nuk është bërë publik që më parë. 48

FINANCIMI

Në anën tjetër, investitorët e vendosjeve private të borxhit dhe kapitalit aksionar lejohen të mbështesin vendimet e tyre në informacionin i cili nuk është bërë publik që më parë. Meqenëse tregtarët në tregje private supozohet të jenë investitorë të sofistikuar të cilët janë informuar mbi identitetin e njëri tjetrit, informacioni i brendshëm mbi vendosjet private të letrave me vlerë, nuk përbën ndonjë problem të veçantë. Për shembull, në qoftë se blerësi i instrumentit të borxhit ka arsye të besojë se shitësi disponon me informacion që ai nuk e ka njohur ende, blerësi mund të mos e blejë fare instrumentin financiar. Në qoftë se shitësi e prezanton në mënyrë jo korrekte informacionin në lidhje me instrumentin financiar, për këtë blerësi mund ta padis në gjyq më vonë. Meqenëse tregjet private nuk janë anonime, ata në përgjithësi janë më pak likuid; kostot e transaksioneve në lidhje me blerjen dhe shitjen e borxhit privat dhe kapitalit aksionar privat janë më të larta se sa kostot e blerjes dhe shitjes së letrave me vlerë në tregjet publike. Sipas gjendjes aktuale në tregjet financiare, rreth 70% e borxhit të ofruar janë instrumente financiare të tregjeve publike, dhe 30% janë instrumente të tregjeve private – vendosje private. Por, ka edhe vite kur borxhi i ofruar privat arrin edhe në 40% të tregut të përgjithshëm. Mirëpo, vendosjet private të kapitalit aksionar mesatarisht kanë arritur vlerën e rreth 20% të kapitalit të siguruar rishtazi në tregun e aksioneve. Shoqëritë mund të marrin fonde direkt nga bankat, shoqëritë e sigurimit, dhe nga burime të tjera private pa kërkuar fare ndërmjetësimin e bankave të investimit. Mirëpo, në përgjithësi, shoqëritë kanë nevojë për shërbimet e bankave të investimit me rastin e emetimit të letrave me vlerë në tregjet publike.

2.6. AMBIENTI PËR SIGURIMIN E FONDEVE FINANCIARE Ambienti ligjor Një mori ligjesh rregullojnë emetimin e instrumenteve të borxhit dhe të kapitalit aksionar. Ato gjithsesi rrisin kostot e emetimit të instrumenteve financiare të tregjeve publike, por gjithashtu ato sigurojnë edhe mbrojtje për investitorët, dhe rrisin vlerën e letrave me vlerë. Vlerën e atyre rregullimeve ligjore mund ta ilustrojmë duke krahasuar situatën në tregjet financiare në Bashkimin Evropian me atë në SHBA, ku tregjet janë të rregulluara me dispozita ligjore, si dhe me situatën në disa tregje në zhvillim (emerged markets), të cilat janë të rregulluara më pak. Risku i lartë në tregjet në zhvillim është pasojë e mos respektimit të drejtave të aksionmbajtësve, dhe si rrjedhojë, shumë letra me vlerë shiten për çmime shumë më ulëta se sa vlera e tyre në realitet. Shembull: Në vitin 1995, Lukoil, shoqëria më e madhe e naftës në Rusi me rezerva nafte të vlerësuara në 16 bilion fuçi, ishte vlerësuar në $850 milion, që nënkupton se sipas këtij çmimi, vlera e naftës ishte rreth 5 cent për një fuçi1. Afërsisht në të njëjtën kohë, Royal Dutch/Shell, me rezerva të vlerësuara rreth 17 bilion fuçi, kishte vlerën e tregut $94 bilion në vitin 1995, duke bërë kështu që nafta e saj të vlerësohet në më shumë se $5 për një fuçi. Lukoil është vlerësuar substancialisht më pak për arsye se në Rusi nuk janë të garantuara të drejtat e aksionmbajtësve. Megjithëse ekonomistët dhe hartuesit e politikave makroekonomike mundohen të provojnë mbi një shkallë optimale të rregullimit të tregjeve publike e edhe atyre private të 1

The Economist, January 21, 1995. 49

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

kapitalit, shumica e investitorëve preferojnë më tepër ambientin e shumë të rregulluar të tregjeve të kapitalit në SHBA, se sa atë të tregjeve në zhvillim, ku të drejtat e aksionmbajtësve nuk janë mirë të definuara. Edhe pse sot rregullimi ligjor nga ana e qeverisë të tregjeve financiare ka rëndësi të madhe për emetimin dhe shitjen e letrave me vlerë në SHBA, kjo nuk ishte kështu gjithmonë. Rregullimi substancial dhe më i gjerë i tregjeve financiare filloi në vitet e 1930a, për shkak të lëvizjeve me pasoja shkatërruese të tregut të letrave me vlerë dhe kolapsit të tregjeve të letrave me vlerë në vitin 1929. Për këtë arsye, Kongresi i SHBA kishte miratuar disa ligje të cilat në mënyrë gjithëpërfshirëse ndryshuan tablonë e ambientit për emetimin e letrave me vlerë. Tre ligjet më të rëndësishme ishin: • Akti mbi letrat me vlerë i vitit 1933 (The Securities Act of 1933); • Akti mbi letrat me vlerë dhe bursën i vitit 1934 ( The Securities and Exchange Act of 1934);dhe • Akti mbi veprimet bankare i vitit 1933 (The Banking Act of 1933 që zakonisht quhet The Glass-Steagall Act, sipas emrave të dy kongresistëve të cilët kishin sponzoruar këtë ligj). Akti mbi letrat me vlerë i vitit 1933, dhe Akti mbi letrat me vlerë dhe bursën i vitit 1934, kërkojnë regjistrimin e të gjitha ofertave publike të letrave me vlerë, përveç instrumenteve me afat të shkurtër (më të shkurtër se 270 ditë), dhe ofertat brenda shtetërore. Në mënyrë të veçantë këto akte kërkojnë që shoqëritë të regjistrojnë emetimet e tyre publike të letrave me vlerë pranë Komisionit për letra me vlerë dhe bursa. Dëshmi regjistrimi përmban: • Informacionin e përgjithshëm mbi firmën dhe të dhëna financiare detale; • Përshkrimin e letrave me vlerë që emetohen; • Marrëveshjen ndërmjet bankës së investimit që ka rolin e nënshkruesit të emetimit, e cila origjinon dhe distribuon emetimin, dhe firmës emetuese; • Përbërjen e sindikatës nënshkruese, grupit të bankave të investimit të cilat shesin emetimin. Pjesa më e madhe e informacionit nga dëshmi regjistrimi duhet të bëhet publike për investitorët në formë të një dokumenti të shkruar - prospekti, që përfshinë informacionin mbi firmën emetuese dhe mbi letrën me vlerë. Prospekti duhet të shpërndahet gjerësisht para shitjes së letrave me vlerë dhe të përmban një paralajmërim të shkruar me ngjyrë të kuqe, se letrat me vlerë ende nuk janë miratuar për shitje. Pas regjistrimit në Komisionin për letra me vlerë dhe bursa, dëshmi regjistrimi behët efektiv vetëm pas 20 ditëve, periudhë kjo në të cilën është e ndaluar të shitën letrat me vlerë. Në qoftë se Komisioni për letra me vlerë dhe bursa, përcakton se dëshmi regjistrimi është plotësuar, ata e miratojnë atë apo ‘e bëjnë efektive’. Kur Komisioni e bënë efektiv emetimin, banka nënshkruese e emetimit, është e lirë të fillojë me shitjen e letrave me vlerë, përmes ofertës primare.

50

FINANCIMI

Për arsye se të gjitha të dhënat e prezantuara në dëshmi regjistrimin dhe në prospekt i nënshtrohen verifikimit publik, banka nënshkruese e emetimit, duhet që paraprakisht të hetoj firmën emetuese me kujdes të duhur. Kujdesi i duhur kupton hetimin dhe bërjen publike të çdo informacioni që është relevant për investitorët, dhe të kryen një auditim mbi informacionin kontabël nga ana e një auditori publik të certifikuar. Akti mbi veprimtarin bankare i vitit 1933, zakonisht i quajtur Akti Glass-Steagall, ndryshoi në tërësi fushëveprimtarinë e bankave të investimit, duke parashtruar si kërkesë që bankat të ndajnë aktivitetet komerciale nga aktivitetet e investimit.

Derregullimi Në vitin 1994, Roe bënë publik një argument provokues, duke thënë se tre ligjet e më sipërme dhe disa të tjera siç janë Akti mbi shoqëritë e investimit i vitit 1940, që rregullon veprimtarinë e fondeve të përbashkëta, dhe Akti mbi shoqërinë bankare holding i vitit 1956, që lejon bashkimet dhe shkrirjet e kufizuara të bankave, në mënyrë fundamentale kanë ndryshuar rolin e institucioneve financiare në fushën e qeverisjes së shoqërive. Roe argumenton se këto ligje kanë shkaktuar fragmentimin e institucioneve financiare dhe portofoleve institucionale, duke parandaluar kështu zhvillimin e aksionmbajtësve të mëdhenj dhe të fuqishëm të cilët mund të ushtronin presion mbi menaxhmentin e shoqërisë. Për dallim, në vendet si Gjermania dhe Japonia, ku institucionet financiare nuk veprojnë nën rregullim të tillë ligjor, janë zhvilluar sisteme në të cilat bankat luajnë rol shumë më të madh në aktivitetin e firmave. Kongresi dhe agjencionet rregulluese duke pranuar se institucionet financiare në SHBA janë kufizuar shumë me detyrime ligjore, filluan të relaksojnë ato kufizime. Kështu, kufizimet që kishte vënë para institucioneve financiare Akti Glass-Steagall, filluan të zbuten. Tani bankat komerciale dhe bankat e investimit po shkojnë drejtë bankave universale, duke ofruar një gamë shërbimesh, dhe atë nga pranimi i depozitave e deri te shitja e letrave me vlerë. Veç kësaj, në vitin 1994 behët legalizimi i veprimtarisë bankare ndërshtetërore. Për shkak të konkurrencës së fortë që do të gjenerojnë trendët e tilla, në të ardhmen në SHBA do të ketë vetëm disa banka komerciale dhe banka të investimit. Bankat që mbijetojnë do të synojnë të bëhen më të mëdha, me përfitime më të mëdha, dhe të përgatitura më mirë që të shërbejnë firmat e biznesit, individët dhe qeveritë, në mënyrë kreative.

Bankat e investimit Njëjtë si qeveria që është e gjithëpranishme në procesin e emetimit të letrave me vlerë, ashtu janë edhe bankat e investimit. Bankat bashkëkohore të investimit përbëhen nga dy pjesë: biznesi i përbashkët dhe biznesi i shitjes me ankand dhe tregtimit.

Biznesi i përbashkët Bankat e investimit duke kryer shërbime të ndryshme për klientët, në fakt shesin ekspertizën e vet. Kështu ato ofrojnë shërbime në lidhje me nënshkrimin e emetimeve të letrave me vlerë, ofrojnë këshilla në lidhje me bashkimet dhe shkrirjet në formë të synimeve të bashkimeve, duke këshilluar klientët rreth çmimit që do të ofrojnë për blerjet dhe bashkimet, rreth sigurimit të fondeve për financimin e përvetësimeve, dhe planifikimin e taktikave të përvetësimeve, ose, taktikat e mbrojtjes nga përvetësimet në

51

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

anën tjetër. Bankat më të mëdha të investimit gjithashtu janë të angazhuara aktivisht në modelimin e instrumenteve të reja financiare.

Biznesi i shitjeve me ankand dhe tregtimit Bankat e investimit të cilat nënshkruajnë emetimet e letrave me vlerë, i shesin ato në ankand dhe tregtojnë me investitorët institucionalë, klient të bankës. Në grupin e investitorëve institucionalë bëjnë pjesë fondet e përbashkëta, fondet pensionale, dhe shoqëritë e sigurimit. Shitjet me ankand dhe tregtimi gjithashtu përbëhen nga krijimi i tregut publik, tregtimi për klientët, dhe tregtimi për llogari të vet bankës së investimit. Krijimi i tregut kërkon që banka e investimit të veprojë si agjent shitjeje (dealer) në shitblerjen e letrave me vlerë, e gatshme gjithnjë të blejë dhe shesë, përkatësisht të blejë me shumicë (wholesale, bid price), dhe të shesë me pakicë (retail, ask price). Banka krijon të ardhura nga ndryshimi në çmimet e blerjes dhe të shitjes. Bankat e investimit ofrojnë shërbime të këtij lloji jo vetëm për instrumentet e borxhit të shoqërive, dhe të instrumenteve të kapitalit aksionar, por ato veprojnë si agjent shitjeje edhe për letrat me vlerë të qeverisë. Veç kësaj, bankat e investimit tregtojnë letrat me vlerë duke përdor fondet e veta, veprim ky i njohur si tregtim në pronësi. Tregtimi në pronësi është me risk më të lartë për bankën e investimit se sa tregtimi si agjent i shitjes, mirëpo, të ardhurat mund të jenë shumë më të mëdha.

Bankat më të mëdha të investimit Ndonëse në vitin 2003, vetëm në SHBA kishte më tepër se 400 banka të investimit, bankat më të mëdha mbajnë pjesën më të madhe të tregut në këtë fushë. Në Tabelën 2.2 janë dhënë 15 bankat më të mëdha të investimit. Vlerësohet se këto banka mbajnë rreth 80-90% e të gjitha ofertave të emetimeve.

Tabela 2.2. Bankat më të mëdha të investimit në nivelin global

Banka e Investimit Merrill Lynch Goldman Sachs Lehman Brothers Salomon Brothers Morgan Stanley J.P. Morgan CS First Boston/Credit Suisse Bear Stearns Donaldson Lufkin Jenrette Deutsche Morgan Grenfell SBC Warburg Union Bank of Switzerland (UBS) Smith Barney

52

Shuma e borxhit dhe kapitalit aksionar (në bilionë dollarë)

Numri i emetimeve të nënshkruara

$187.7 124.7 112.2 110.3 105.5 87.2 83.5 45.9 35.6 33.5 32.5 30.7 30.4

1,329 938 875 715 675 601 602 399 264 222 169 263 386

FINANCIMI

ABN AMRO Hoare Govett Chase Manhattan

22.3 21.2

148 159

Burimi: IDD Enterprises LP, © 2004 by Investment Dealers’ Digest.

Edhe pse bankat më të mëdha amerikane të investimit mbajnë pozitën dominante në këtë fushë, një numër i bankave të huaja, si Nomura Securities dhe Swiss Bank, megjithatë përfaqësojnë konkurrent të fuqishëm në fushën e emetimeve globale të letrave me vlerë. Në Tabelën 2.1 janë radhitur 15 bankat më të mëdha të investimit në nivelin botëror. Përveç këtyre bankave, janë edhe një numër i bankave të huaja të investimit, me rëndësi, si Deutsche Bank, Daiwa Securities, ABN-AMRO, Nikko Securities, Barclays, dhe National Westminster.

Procesi i nënshkrimit Veprimtaria e bankave të investimit në SHBA ka një përvojë gati shekullore. Natyrisht pjesëmarrësit kanë ndryshuar, por mënyra e veprimit të tyre ka mbetur afërsisht e njëjtë gjatë gjithë kohës. Banka e investimit që paraqitet në rolin e nënshkruesit të një emetimi të letrave me vlerë, kryen katër funksione themelore: • Origjina, • Shpërndarja, • Bartja e riskut, dhe • Certifikimi.

Origjina – Bisedimet paraprake të nënshkrimit Çdo shoqëri që dëshiron të shesë një emision të letrave me vlerë, duhet të fillojë bisedat me bankën e investimit për nënshkrimin. Këto biseda përfshijnë këshillat nga ana e bankës mbi llojin e letrave me vlerë për emetim, shumën e kapitalit që synohet të grumbullohet, kohën e emetimit, çmimin e emetimit, dhe kushtet e marrëveshjes. Kjo fazë nënkupton edhe punën e përbashkët të bankës së investimit me shoqërinë emetuese rreth formulimit dhe zhvillimit të dokumentit mbi regjistrimin e emetimit dhe formimin e sindikatës së nënshkrimit e cila do të tregtojë emisionin. Banka menaxhuese apo udhëheqëse e nënshkrimit zakonisht kryen të gjitha këto aktivitete.

Shpërndarja Funksioni tjetër me rëndësi që kryen banka menaxhuese e nënshkrimit të emetimit është distribuimi, apo shitja e emetimit. Distribuimi zakonisht kryhet nga sindikata e bankave të investimit të formuar nga banka menaxhuese e nënshkrimit. Bankat e investimit anëtare të sindikatës së nënshkrimit renditën në prospekt sipas shumave të emetimit që ata janë marr vesh të shesin. Njëherë kur regjistrimi bëhet efektiv, emrat e bankave anëtare të sindikatës së nënshkrimit shpallen në gazetat kryesore ku njoftohet mbi emetimin dhe emrat e anëtarëve të sindikatës së nënshkrimit.

Marrja përsipër e riskut 53

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

Banka e investimit merr përsipër riskun e luhatjeve jo të favorshme të çmimeve të titujve, gjatë kohës në të cilën shpërndahet një emision i ri i letrave me vlerë. Më së shpeshti banka nënshkruese, pajtohet që të blejë letrat me vlerë që shet shoqëria aksionere, dhe t’i rishes ato klientëve të saj. Sipas rregullit, bankës nënshkruese i ndalohet të shesë letrat me vlerë me çmime më të larta se ato të caktuara në takimin për caktimin e çmimit definitiv të emisionit. Në rastet kur shitja është më e vogël se sa pritjet, banka nënshkruese, detyrohet të shesë letrat me vlerë sipas çmimit të blerjes. Megjithatë, risku aktual që marrin përsipër bankat e nënshkrimit të emisionit, në përgjithësi është i kufizuar, sepse nuk ka një praktikë që ndiqet në mënyrë që banka e investimit t’i blejë letrat me vlerë me një çmim më të ulët se ai i ditës së fundit të regjistrimit

Certifikimi Një funksion tjetër i bankës së investimit është të certifikojë kualitetin e emisionit, që nënkupton se banka e investimit duhet të ruan emrin dhe reputacionin e saj në tregjet e kapitalit. Kjo për arsye se në rast se banka e investimit nuk e kryen në mënyrë korrekte këtë detyrë, për shembull nëse vendimi për çmimin e emisionit është i gabuar, reputacioni i saj do të bie, dhe kjo do të dëmtonte aktivitetin e bankës në të ardhmen. Për këtë arsye bankat e investimit shpesh aplikojnë tarifa më të larta te emisionet që përballen me vështirësi rreth vlerësimit.

2.7. RREGULLAT E FINANCIMIT Në praktikën e financimit ndeshim shumë rregulla. Ato të gjitha mund të ndahen në dy grupe themelore: • •

Rregulla vertikale të financimit dhe Rregulla horizontale të financimit.

Rregullat vertikale të financimit e rregullojnë përpjesëtimin ndërmjet fondeve vetjake dhe fondeve financiare të huaja. Konsiderohet se sa më e madhe të jetë shuma e fondeve financiare vetjake kundrejt fondeve financiare të huaja që përdoren në biznes, aq më e kënaqshme do të jetë pozita e biznesit. Mbështetja e tepërt mbi rregullat vertikale të financimit shpesh mund të paraqesë pengesë për sendërtimin e politikës afariste të firmës, pra dhe për zhvillimin normal të biznesit të saj. Andaj, fondet e huaja financiare duhet t'i përdorë çdo firmë biznesi për realizimin e objektivave të politikave të saja afariste. Si kriter themelor mbi të cilin duhet të mbështetet çdo biznes me rastin e përdorimit të burimeve financiare të huaja, duhet të jetë përdorimi i tyre ekonomik dhe racional. Rregullat horizontale të financimit i përkasin respektimit të afatshmërisë së përdorimit të burimeve të huaja financiare, varësisht nga faktorët e ndryshëm të cilët ndikojnë në mundësinë e përdorimit të tyre me përfitime, siç janë normat e interesit në tregjet financiare, ecuritë në ofertën dhe kërkesën për fonde financiare, ecuritë në tregjet financiare ndërkombëtare etj.

2.8. TENDENCAT NË PROCESIN E FINANCIMIT TË AKTIVITETIT 54

FINANCIMI

Më sipër trajtuam procesin e financimit të aktivitetit ekonomik, në nivel të ekonomisë së vendit dhe në nivel të firmës së biznesit, dhe atë nga aspekti i burimeve, formave dhe mekanizmave të financimit. Edhe pse burimet e financimit ekstern, procesi i emetimit të letrave me vlerë, dhe disa pjesë të ambientit rregullativ kanë mbetur thuaj të njëjta, tregjet e kapitalit kanë ndryshuar në mënyrë dramatike kudo në botë në dy dekadat e fundit, dhe do të vazhdojnë të ndryshojnë edhe në të ardhmen. Ndonëse është e pamundur të parashikohet e ardhshmja, ne duhet të përmendim disa nga tendencat në zhvillimin e tregjeve të kapitalit.

Globalizimi Tregjet e kapitalit tani janë globale. Korporatat e mëdha shumëkombëshe zakonisht emetojnë obligacione dhe aksione jashtë vendit të tyre origjinë. Duke shfrytëzuar përparësitë në ndryshimet në tatime dhe rregullim nëpër vende të ndryshme, shoqëritë nganjëherë mund të ulin kostot e fondeve të tyre. Duke qenë se firmat mund të blejnë dhe shesin kapitalin në mënyrë globale, mund të pritet që rregullativi të unifikohet gjithandej nëpër botë, dhe tatimet lidhur me sigurimin e kapitalit të bien. Si rezultat, kosto e kapitalit do të barazohet në të gjitha anët e botës.

Derregullimi Derregullimi dhe globalizimi shkojnë dora dorës. Kapitali ka prirje të shkojë në vendet ku kthimet janë të mëdha dhe ku kufizimet mbi hyrjet dhe rrjedhjet janë të vogla. Meqenëse vendet kanë hapur tregjet e tyre kombëtare për emetimet e jashtme dhe blerësit e jashtëm, firmat dhe investitorët kanë reaguar përmes lëvizjes masive të kapitalit. Kështu, sot vendet e kanë të vështirë të mbrojnë tregjet e kapitalit përmes rregullimit të tepërt, sepse lëvizjet e kapitalit drejtë vendeve tjera i shmangen këtij rregullimi shumë lehtë.

Instrumentet inovative Globalizimi gjithashtu ka nxitur inovacionet financiare. Firmat e Wall Street me mençuri kanë modeluar instrumentet e reja të cilat: • U mundësojnë firmave të shmangin detyrimet dhe kostot e imponuara nga qeveritë; • Kompozojnë letra me vlerë që do të tërheqin grupe të reja investitorësh, dhe • Mundësojnë firmat që të zvogëlojnë efektet e luhatjes së normave të interesit dhe të kurseve të këmbimit. Rezultat i kësaj është një gamë mahnitëse e instrumenteve financiarë në përdorim në tregun global të kapitalit.

Teknologjia Teknologjia mundëson që të realizohen shumë nga tendencat bashkëkohore në fushën e financimit dhe investimeve. Aftësia që në mënyrë simultane të emetohen letra me vlerë me bilionë dollar për llogari të vendeve anë e mbanë globit, të tregtohen me trilionë dollarë nëpër tregjet sekondare, dhe të vlerësohen instrumentet e rinj, kërkon teknologjinë 55

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

informative më bashkëkohore. Teknologjia shpie deri te tregtimi gjatë 24 orë anë e mbanë botës, duke krijuar kështu treg të vërtetë botëror për disa lloje të letrave me vlerë.

Regjistrimi i pakove të huave si letra me vlerë (Securitization) Procesi i grumbullimit, kombinimit dhe paketimit të instrumenteve financiarë që nuk janë letra me vlerë, regjistrimi i atyre pakove të huave si letra me vlerë, dhe shitja e tyre drejtpërdrejtë publikut përbënë një instrument të ri financiar. Për shembull, regjistrimi i pakove të huave si letra me vlerë ka krijuar një revolucion të vërtetë në tregun e hipotekave përmes krijimit të obligacioneve me kolateral të hipotekave (collateralized mortgage obligations – CMOs), të cilat përbëhen nga pakot e hipotekave të tregtuara në mënyrë publike. Regjistrimi i pakove të huave si letra me vlerë gjithashtu ka krijuar një treg të ri të tërë të letrave me vlerë të garantuara me aktive. Firmat tani mund t‘i shesin aktivet, sikur llogaritë e pritshme, të cilat më parë ishin të kushtueshme apo e pamundur për të u shitur.

2.9. PËRMBLEDHJE Financa studion dhe adreson mënyrat në të cilat individët, firmat, dhe qeveritë mbledhin, alokojnë dhe përdorin burimet financiare gjatë kohës, duke marr parasysh gjithnjë riskun që mbajnë më vete projektet e tyre. Financën e përdorin individët (financat personale), bizneset (financat e biznesit), qeveritë (financat publike) etj., si dhe një varg organizatash duke përfshirë shkollat dhe organizatat jo fitimprurëse. Financa është zhvilluar në katër segmente kryesore: financat e biznesit, investimet, institucionet financiare, dhe financa ndërkombëtare. Sistemi financiar në çdo ekonomi të zhvilluar është i kompozuar nga individët (familjet), bizneset, ndërmjetësit financiarë, dhe qeveritë. Ndërmjetësit financiarë janë institucione siç janë bankat, shoqëritë e sigurimeve, fondet e përbashkëta, fondet pensionale, dhe shoqëritë financiare të cilat mbledhin fonde nga agjentë ekonomikë të cilët zotërojnë kursime, e më pas ato ua japin agjentëve ekonomikë të cilët kërkojnë fonde financiare shtesë për financimin e operacioneve dhe projekteve investuese. Lëvizja në vlerë e aktivitetit ekonomik është e lidhur me sektorin financiar të ekonomisë i cili realizon kalimin e mjeteve monetare nga një subjekt ekonomik në një tjetër. Gjatë aktivitetit ekonomik, midis lëvizjes monetare dhe asaj reale të ekonomisë krijohen mospërputhje. Objektivat kryesore të politikës financiare efeciente dhe efektive janë: • • •

Të sigurojë fonde të mjaftueshme financiare; Në kohën e duhur kur fondet kërkohen; dhe Me çmimin më të ulët të mundshëm.

Financimi i aktivitetit ekonomik bëhet nga 56

FINANCIMI

• •

Burimet interne, dhe Burimet eksterne të financimit.

Firmat sigurojnë kapitalin financiar nga brenda firmës duke mbajtur fitimet e gjeneruara, kursimet e gjeneruara përmes menaxhimit më efecient të kapitalit punues dhe fondet e amortizimit të aktiveve fikse dhe pajisjeve të firmës. Burimet eksterne të financimit të aktivitetit janë financimi përmes borxhit dhe financimi përmes kapitalit aksionar. Financimi ekstern klasifikohet edhe nga aspekti i afatit të fondeve, dhe nga aspekti institucional. Firmat e biznesit sigurojnë fonde financiare nga burime publike dhe burime private. Një mori ligjesh rregullojnë emetimin e instrumenteve të borxhit dhe të kapitalit aksionar. Ato gjithsesi rrisin kostot e emetimit, por edhe sigurojnë mbrojtje për investitorët, dhe e rrisin vlerën e titujve me vlerë. Bankat e investimit janë të pranishme në procesin e emetimit të letrave me vlerë. Bankat bashkëkohore të investimit përbëhen nga dy pjesë: biznesi i përbashkët dhe biznesi i shitjes me ankand dhe tregtimit. Banka e investimit që paraqitet në rolin e nënshkruesit të një emetimi të letrave me vlerë, kryen katër funksione themelore: • • • •

Origjina, Shpërndarja, Bartja e riskut, dhe Certifikimi.

Në praktikën e financimit ndeshim shumë rregulla. Ato ndahen në dy grupe themelore: • Rregullat vertikale të financimit e rregullojnë përpjesëtimin ndërmjet fondeve vetjake dhe fondeve financiare të huaja; • Rregullat horizontale të financimit i përkasin respektimit të afatshmërisë së përdorimit të burimeve të huaja financiare. Disa nga tendencat në zhvillimin e tregjeve të kapitalit janë globalizimi, derregullimi, instrumentet inovative, teknologjia, dhe emetimi i instrumenteve të borxhit me mbështetje mbi kërkesat e ardhshme nga kreditë e dhëna më herët.

Koncepte kryesore Konkluzioni 2.1 a) Financa studion dhe adreson mënyrat në të cilat individët, firmat, dhe qeveritë mbledhin, alokojnë dhe përdorin burimet financiare gjatë kohës, duke marr parasysh gjithnjë riskun që mbajnë më vete projektet e tyre. b) Aktiviteti i financës është aplikimi i një strukture teknikash të cilat i përdorin individët, firmat dhe qeveritë, për të menaxhuar punët e tyre financiare, veçanërisht ndryshimet ndërmjet të hyrave dhe shpenzimeve dhe riskun e investimeve.

57

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

c) Financën e përdorin individët (financat personale), bizneset (financat e biznesit) , qeveritë (financat publike) etj., si dhe një varg organizatash duke përfshirë shkollat dhe organizatat jo fitimprurëse. d) Në përgjithësi, objektivat e çdo aktiviteti të përmendura më sipër arrihen përmes përdorimit të instrumenteve të përshtatshme financiare, duke marr në konsideratë ambientin e tyre institucional. Konkluzioni 2.2 Financa është zhvilluar në katër segmente kryesore: • Financat e biznesit, • Investimet, • Institucionet financiare, • Financa ndërkombëtare. Konkluzion 2.3 a) Ekonomia financiare përqendrohet në ndikimet e variablave të ekonomisë reale në ato financiare. b) Ekonomia financiare studion vlerësimin, tregjet financiare dhe instrumentet, institucionet financiare dhe rregullimin. c) Llogaritaria merret me raportimin e informacionit financiar historik. d) Matematika financiare studion të dhënat financiare me ndihmën e metodave matematikore, kryesisht statistikës. Konkluzion 2.4 a) Sistemi financiar në çdo ekonomi të zhvilluar është i kompozuar nga individët (familjet), bizneset, ndërmjetësit financiarë, dhe qeveritë. b) Të gjithë këta pjesëmarrës në sistemin financiar, janë edhe agjentë ekonomikë të cilët qëndrojnë në themel të aktivitetit ekonomik.

c) Ndërmjetësit financiarë janë institucione financiare të cilat mbledhin fonde nga individët dhe firmat e biznesit të cilët zotërojnë kursime, e më pas ato ua japin hua individëve, firmave të biznesit dhe qeverive, të cilat kërkojnë fonde financiare shtesë për financimin e operacioneve dhe projekteve investuese. d) Objektivat kryesore të politikës financiare eficiente dhe efektive janë: • • •

Të sigurojë fonde të mjaftueshme financiare; Në kohën e duhur; dhe Me çmimin më të ulët të mundshëm.

Konkluzioni 2.5 a) Burimet e financimit të aktivitetit ndahen në dy grupe kryesore: • Burimet interne, dhe • Burimet eksterne të financimit.

58

FINANCIMI

b) Firmat në biznes sigurojnë kapitalin financiar nga brenda firmës duke mbajtur fitimet e gjeneruara, kursimet e gjeneruara përmes menaxhimit më efecient të kapitalit punues, dhe amortizimit të aktiveve fikse dhe pajisjeve të firmës. c) Burimet eksterne të financimit janë dy lloje: financimi përmes borxhit dhe financimi përmes kapitalit aksionar. Konkluzion 2.6. a) Një mori ligjesh rregullojnë emetimin e instrumenteve të borxhit dhe të kapitalit aksionar. Ato gjithsesi rrisin kostot e emetimit të instrumenteve financiare të tregjeve publike, por sigurojnë edhe mbrojtje për investitorët, dhe rrisin vlerën e titujve me vlerë. b) Bankat e investimit janë të pranishme në procesin e emetimit të letrave me vlerë. Bankat bashkëkohore të investimit përbëhen nga dy pjesë: biznesi i përbashkët dhe biznesi i shitjes me ankand dhe tregtimit. c) Banka e investimit që paraqitet në rolin e nënshkruesit të një emetimi të letrave me vlerë, kryen katër funksione themelore: • Origjina, • Shpërndarja, • Bartja e riskut, dhe • Certifikimi. Konkluzioni 2.7 a) Rregullat vertikale të financimit e rregullojnë proporcionin ndërmjet fondeve vetjake dhe fondeve financiare të huaja. b) Rregullat horizontale të financimit i përkasin respektimit të afatshmërisë së përdorimit të burimeve të huaja financiare. Konkluzioni 2.8 Tendencat në zhvillimin e tregjeve të kapitalit janë globalizimi, derregullimi, instrumentet innovative, teknologjia, dhe emetimi i instrumenteve të borxhit me mbështetje mbi kërkesat e ardhshme nga kreditë e dhëna më parë.

Terma kryesor Financa Aktive Menaxhimi i riskut Qeveria Huadhënësi Huamarrësi Aktiviteti ekonomik Financa personale Financa të biznesit Financa publike Menaxhment financiar Ekonomi financiare 59

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

Llogaritari Matematikë financiare Financimi i aktivitetit Ndërmjetësit financiarë Banka komerciale Banka e investimit Shoqëri sigurimesh Fonde pensionale Shoqëri investimi Fondet e përbashkëta Fondacione bamirësie Lëvizje monetare Burime financimi Burime interne Burime eksterne Fitime të mbajtura Instrumente borxhi Kapital aksionar Përpjesëtim relativ Burime publike të kapitalit Burime private të kapitalit Instrumente inovative Teknologjia informative Tregje publike Tregje private Ambienti ligjor i financimit Derregullimi Shitje me ankand Rregulla horizontale të financimit Rregulla vertikale të financimit Globalizimi

Pyetje për diskutim dhe ushtrime • • • • • • • • • • • • • • • 60

Çfarë studion financa dhe cilat çështje i adreson? Cili është aktiviteti i financës? Cilat janë fushat themelore të financës? Si përkufizohen financat personale? Çfarë kuptoni me financa të biznesit? Pse ekziston emërtimi ‘financa publike’? Pse financa aplikohet edhe në fondacionet e bamirësisë dhe në organizatat jofitimprurëse? Çfarë është raporti ndërmjet financës dhe ekonomisë financiare? Çfarë studion ekonomia financiare? Themi se financa shikon përpara ndërsa llogaritaria shikon prapa. Pse? Themi Matematika financiare e ndihmon financën? Pse? Si përkufizohet sistemi financiar dhe cilët janë pjesëmarrësit kryesor të tij? Nga cilat aspekte mund të trajtohet financimi i aktivitetit ekonomik? Çfarë paraqet lëvizja në vlerë e aktivitetit ekonomik? Në themel të sistemit financiar dhe të aktivitetit ekonomik qëndrojnë agjentët e njëjtë. Cilët janë ata? Si përkufizohet ndërmjetësimi financiar? Cilët janë ndërmjetësit kryesor financiarë? Cilat janë objektivat kryesor të politikës financiare eficiente? Cilat janë burimet e financimit të aktivitetit? Radhitni burimet e financimit të

FINANCIMI

• • • • • • • • • • • • • •

brendshëm dhe burimet e financimit të jashtëm. Përpjesëtimin relativ ndërmjet burimeve të financimit e influencojnë disa faktorë. Tregoni disa prej tyre. Cili është dallimi ndërmjet burimeve publike dhe burimeve private të financimit? Si mund të shpjegoni ndryshimet në çmimet e instrumenteve financiare nga burime publike dhe nga burime private? Ambientin e financimit të aktivitetit e karakterizojnë elemente me rendësi. Përmendni disa nga ato. Rregullimi i tregjeve të kapitalit rrit kostot e emetimit të instrumenteve financiare nga tregjet publike. Tregoni pse është kështu dhe cilat janë efektet pozitive të një rregullimi të tillë. Bankat e investimit luajnë rol me rendësi në fushën e financimit të aktivitetit ekonomik. Si e përkufizoni atë rol? Kur banka e investimit paraqitet në rolin e nënshkruesit të një emetimi të letrave me vlerë, ajo kryen katër funksione themelore. Cilat janë ato funksione? Çfarë rregullojnë rregullat vertikale dhe horizontale të financimit? Pse duhet të merren në konsiderate rregullat e financimit të aktivitetit? Cilat janë tendencat në procesin e financimit të aktivitetit ekonomik? Si e shpjegoni ndikimin e tyre në zhvillimet e ardhshme të tregjeve financiare në përgjithësi? Si e shpjegoni tendencën e globalizimit të tregjeve të kapitalit? Çka kuptoni me procesin e derregullimit të industrisë financiare? Pse gjithnjë e më tepër po përdoren instrumente financiare inovative? Cili është roli i teknologjisë informative në zhvillimin e industrisë së shërbimeve financiare? Çka kuptoni me procesin e emetimit të instrumenteve të borxhit me mbështetje mbi kërkesat e ardhshme nga kreditë e dhëna më parë.

Referenca bibliografike Stigum, Marcia The Money Market, Burr Ridge, IL: Irwin Professional Publishing, 1990. Tufano, Peter “Financial Innovation and First Mover Advantages”, Journal of Applied Corporate Finance 5, 1992, pp. 83-87. Havrilesky, Thomas M. and Robert Schweitzer, eds. ‘Contemporary Developments in Financial Institutions and Markets, 2d ed. Arlington Heights, III: Harlan Davison, Inc., 1987. Wilson, Richard, and Frank Fabozzi The New Corporate Bond Market, Chicago: Probus Publishing, 1990. Dixon, R. and Holmes, P. Financial Markets: An Introduction, London, Chapman and Hall, 1992. Foley, B. Capital Markets, London, Macmillan, 1991. Keane, S. Stock Market Efficiency: Theory, evidence, implications, Philip Allan, 1983. Smith, T. Accounting for Growth: Stripping the camouflage from company accounts, Century Business, 61

FINANCIMI NË EKONOMINË ME TREG

1992. Weetman, P. Financial and Management Accounting: An Introduction, London, Pitman Publishing, 1996. Samuels, J., Wilkes, F. and Brayshaw, R. Management of Company Finance, Chapman and Hall, 1995. Barberis, N. ‘Markets: The price may not be right , in Mastering Finance, issue 7, Financial Times, 1997. Fama, E. ‘Efficient capital markets II’, Journal of Finance, Vol.46, Dec, pp.1575-617, 1991. Germain, L. ‘Market efficiency: a mirror for information’, in Mastering Finance, Issue 1, Financial Times, 1997. Naik, N. ‘The many roles of financial markets’, in Mastering Finance, Issue 1, Financial Times,1997. O’Brien, P. ‘Problems with earnings and cash flow’, in Mastering Finance, Issue 2, Financial Times,1997. Fabozi, Frank, and Dessa Fabozzi. ‘The Handbook of Fixed Income Securities, 4th ed. Burr Ridge, IL: Irwin Professional Publishing, 1995. Freedman, Charles and Goodet, Clyde. “The Financial Service Sector: Past Changes and Future Prospects”, Technical Report #82, Bank of Canada, 1997. Henry Kaufman. “On Money and Markets: A Wall Street Memoir”. New York: McGraw-Hill, 2000. Frederic S. Mishkin. “The Economics of Money, Banking, and Financial Markets”, Sixth Edition Update. New York: Addison Wesley, 2003. Lloyd B. Thomas. “Money, Banking, and Financial Markets”. New York: McGraw-Hill, 1997. Eun / Resnick International Financial Management, Fourth Edition, McGraw-Hill, New York, 2006. James C. Van Horne and John M. Wachowicz, JR Fundamentals of Financial Management, Twelfth Edition, FT – Prentice Hall, New York, 2005. Ross / Westerfield / Jordan Corporate Finance Fundamentals, Seventh Edition, McGraw-Hill, New York, 2006. Zvi Bodie / Alex Kane / Alan J. Marcus Essentials of Investments, Fifth Edition, McGraw-Hill, New York, 2004. Hirt / Block Fundamentals of Investment Management, Eighth Edition, McGraw-Hill, New York, 2006. 62

FINANCIMI

Frederic S. Mishkin The Economics of Money, Banking , and Financial Markets, Seventh Edition, Edition Update, Pearson International Edition, New York, 2006. Frederic S. Mishkin / Stanley G. Eakins Financial Markets & Institutions, Fifth Edition, McGraw-Hill, New York, 2000. REFERENCA NË UEB http://publicdebt.treas.gov www.bankofamerica.com www.ipohome.com www.usafutures.com www.frbdiscountwindow.org http://newyorkfed.org www.econlib.org http://finance.yahoo.com www.bloomberg.com www.martincapital.com www.investorhome.com www.forecasts.org http://finance.lycos.com www.financialservicesfacts.org www.econmagic.com http://research.stlouisfed.org www.ipomentor.com www.teachmefinance.com http://banks.yahoo.com www.interest.com www.moodys.com

63