Komparativna Pravna Historija - Skripta

WWW.BH-PRAVNICI.COM

BH-pravnici.com je portal za pravnike i studente Prava u BiH. Portal je osnovan 18.2.2009. Osnovala su ga tri studenta Pravnog fakulteta u Sarajevu. Cilj portala je da uveţe sve pravnike i studente Prava u BiH, olakša studiranje i omogući što bolji pristup informacijama. Posjetite naš FORUM, razmijenite informacije sa kolegicama i kolegama. Upoznajte studentice i studente Prava iz drugih BH gradova. Posjetite našu SKRIPTARNICU, u kojoj moţete pronaći veliki izbor skripti i zakona. Posjetite nas i postanite dio BH-pravnici.com zajednice! E-mail: [email protected] Website: www.bh-pravnici.com

1

WWW.BH-PRAVNICI.COM STARA MESOPOTAMIJA Historijski kontekst Drţava u staroj Mesopotamiji prošla je u svom razvoju kroz tri faze. U prvoj fazi nastali su sumerski gradovi-drţave, kao što je Lagaš. Centralno mjesto u takvim gradovima-drţavama pripadalo je hramu boţanstva zaštitnika. Stanovnici ovih gradova govorili su sumerski jezik. U drugoj fazi došlo je do nastanka i širenja teritorijalnih drţava. Primjer takve drţave bila je Akadska, koju je osnovao kralj Sargon. Ove drţave nastale su pokoravanjem manjih gradovadrţava i nisu imale posebna boţanstva.Vladari ove drţave govorili su akadski jezik. U prvoj polovini 2. milenija akadski jezik se podijelio na dva dijalekta- babilonski i asirski. U trećoj fazi nastala su multikulturna carstva kao što su: Babilonija, Asirija, Mitani i Hati. Hammurabi je osnovao drţavu koja se protezala od današnjeg Perzijskog zaliva do obala Libana. Pozicija grada Babilona kao glavnog grada carstva zahtijevala je da se boţanstvo toga grada (Marduk) podigne na nivo najvišeg boţanstva u panteonu stare Mesopotamije. Poĉetkom prvog milenija, Mesopotamija je došla pod dominaciju Asirije. Nakon toga, 539. p.n.e. Mesopotamija odlazi pod vlast Persije da bi tokom 4. vijeka p.n.e. ovo podruĉje osvojio Aleksandar Veliki i uĉinio ga dijelom helenistiĉkog svijeta. Organizacija vlasti Stanovnici stare Mesopotamije, koji su ţivjeli u naseljima pokraj rijeka, identifikovali su se kao pojedinci zajednica u kojima su ţivjeli. Vlast u tim zajednicama pripadala je savjetima uglednih muškaraca-graĊana. Veći gradovi bili su podijeljeni u distrikte koji su se zvali daggi na sumerskom, ili babtum na asirskom jeziku. Od poĉetka 3. milenija p.n.e. poĉela je izgradnja odbrambenih zidova oko naselja. Pojavila se nova klasa vojnih komandanata koji su se nazivali »kraljevi«. Istovremeno, postojali su i religijski autoriteti. Nekada su kraljevi vršili i religijsku funkciju. Državna ideologija Ustanova kraljevstva bila je podrţana i obrazloţena religijskom ideologijom. Prema mitu Enuma Eliš tvrdi se da je boţanstvo Marduk ili Asur uzdignuto na nivo kosmiĉke supermatije od strane savjeta boţanstva, zbog njegove hrabrosti u borbi protiv sila haosa. Nakon toga stvoreno je ĉovjeĉanstvo i osnovan grad Babilon (»vrata bogova«), koji je postao zemaljsko sjedište boţanskog skupa. U savremenoj literaturi se navodi da je pozicija vladara u Mesopotamiji bila ograniĉena s dva faktora, a to su religija, koju su vršili svećenici i državna organizacija, u kojoj se pojavljuje skupština kao stvarna brana vladareve samovolje. Sudovi i sudski postupak Najstarija ustanova za suĊenje u staroj Mesopotamiji bila je skupština graĊana. Svi stanovnici grada sastajali su se i izricali presudu. To se obiĉno dogaĊalo na mjestu zvanom rebitu. Od godine 2000.p.n.e. sudske funkcije preuzimaju manje grupe ljudi koje funkcionišu kao sudije. Kada se radilo o smrtnoj kazni, vladar je funkcionisao kao vrhovni sudija. On je sudsku funkciju vršio u palati. Kao dokazna sredstva korišteni su pisani dokumenti, usmene izjave praćene zakletvom i ordalije. Uobiĉajena ordalija bila je bacanje u rijeku. Strankama nije bilo dozvoljeno da se ţale višem autoritetu ili da ponovo pokreću spor.

2

WWW.BH-PRAVNICI.COM Pravni izvori Informacije o starom mesopotamskom pravu temelje se na pravnim zbornicima, mišarum ediktima (pisani nalozi vladara o nekim pitanjima) i javnim i privatnim dokume ntima. Pravni zbornici su: 1. Zakoni Ur-Nammu 2. Zakoni Lipit-Ištara 3. Zakoni Enšune 4. Zakoni Hammurabija Ovi zbornici pisani su klinastim pismom na razliĉitim jezicima. Zakone Ur-Nammu izdao je osnivaĉ 3. dinastije Ura sa juga Mesopotamije. Ovi zakoni se bave pitanjima iz vlasništva i porodice. Lipit-Ištarevi zakoni napisani su na sumerskom jeziku, iz Isina na jugu Mesopotamije, bave se zaštitom imovine. Zakoni Enšune napisani su na akadskom jeziku, iz Enšune u centralnoj Mesopotamiji i govore o razliĉitim klasama u babilonskom društvu. Posebno štite interese više klase. Hammurabijevi zakoni broje 282 ĉlana, napisani su na akadskom jeziku iz Babilona i predstavljaju najkomplektniju sliku mesopotamskog prava. Ovaj zakonik se sastoji od opširnog prologa, epiloga i samih propisa. Instituti posebnog interesa su: imovina, trgovina, ţena, djeca i brak. Propisi Hammurabijevih zakona mogu se svrstati u 11 grupa: postupak, imovina, vojska, zemlja i zemljoradnja, razliĉiti propisi koji nedostaju u tekstu, zastupanje, dugovi i osiguranje duga, porodiĉno pravo, povrede liĉnosti, zanatske naknade i odgovornost, te prodaja robova. Koncept prava i pravde Za stanovnike stare Mesopotamije pravda (mešarum) i istina (kittum) bili su dio religije i mita. Kittum je imalo osnovno znaĉenje: nešto ĉvrsto ustanoviti i predstavlja kosmiĉku i nepromjenljivu istinu. Izvor kittuma bio je boţanski a Šamaš je bio prvi nebeski autoritet u tome. Mešarum izvorno znaĉi »biti u redu« i odnosi se na proces u kome su zakoni praviĉno stavljeni u funkciju. Kombinovano rijeĉi kittum mešarum oznaĉavaju pravdu. Vladari su svojim ediktima dovodili u sklad ljudsko društvo sa boţanskim konceptom pravde. Vladar koji je tako djelovao naziva se šar mešarim, tj. pravedni kralj. U Mesopotamiji od davnih vremena imamo zakonske zbornike koji posjeduju zavisan stepen pravne tehnike. Oni se dijele na uvod, glavni dio i epilog. Druga karakteristika ovih zakonskih zbornika jeste da su oni po svom sadrţaju sekularni. Lični status Hammurabijevi zakoni pokazuju da su u starom babilonskom društvu postojale 3 klase: 1. Awilum- obiĉni graĊani mesopotamskih gradova 2. Muškenum- vojne i civilne zavisne osobe 3. Wardum- robovi Stanovnici pojedinih gradova uţivali su posebne privilegije i bili izuzeti od vojne sluţbe, javnih radova i plaćanja poreza. U doba Hammurabija ţene su mogle imati pravo vlasništva, sticati ga i raspolagati njime. Razlikovali su se tradicionalni i duţniĉki robovi, domaći i inostrani. Robovski status je nastajao zarobljavanjem, otmicom, roĊenjem od roditelja robova ili iz veze gospodara i robinje, padanjem u dug, prodajom djece u ropstvo od strane roditelja radi spašavanja od gladi ili kao posljedica kazne. Robovi su bili prodavani, zalagani, zakupljivani i nasljeĊivani. Ropstvo je prestajalo manumisijom, koja je imala efekte nakon smrti gospodara, a duţniĉko ropstvo je prestajalo vraćanjem duga ili protekom odreĊenog vremena.

3

WWW.BH-PRAVNICI.COM Imovinsko pravo Cilindriĉni peĉat i kudurru kamenje potvrĊuju da je privatno vlasništvo bilo pravno zaštićeno. Najraniji zapisi su ugovori iz Mesopotamije koji ovjekovjeĉuju prodaju zemlje. Nekim vrstama imovine, kao što su polje, voćnjak, kuća vojnika, ribara itd. bilo je ograniĉeno raspolaganje. Bilo je uobiĉajeno da zakupac plati 1/3 prihoda kao naknadu zak upodavcu. Ako su nepredvidive okolnosti dovele do propadanja usjeva, mesopotamsko pravo je oslobaĊalo zakupca odgovornosti. Neki propisi imali su za cilj da nadoknade štete vlasniku imovine koju bi mu poĉinila lica koja su neovlašteno ušla u tu imovinu. Brojni zakoni su predviĊeni da štite interese robovlasnika. Porodično pravo U Mesopotamiji je otac bio glava porodice. On je obiĉno imao jednu ţenu i koristio je ugovore da upravlja većinom porodiĉnih poslova. U pogledu sklapanja braka bilo je uobiĉajeno da otac mlade sklopi sporazum o braku sa mladoţenjom a zatim bi bile objavljene ceremonije u cilju efektuiranja valjanog braka. Mladoţenja je davao dva posebna dara- bilbum (darovi za svadbenu sveĉanost) i terhatum (novac koji mladoţenja daje ocu mlade). Nakon što su darovi dati, brak je smatran zaĉetim i mlada je, ovisno od njene dobi mogla preći u domaćinstvo muţa. Stari babilonski dokumenti koriste dva termina koji se tiĉu miraza, to su šeriktum (dio braĉne imovine) i nudunnum (ţenina braĉna imovina u cjelini). Babilonsko pravo tretiralo je miraz kao imovinu ĉiji vlasnik je ţena za ţivota. Muţ, ali ne i supruga, mogao je inicirati razvod deklarisanjem namjere da to uĉini. Nepriliĉno ponašanje ţene predstavljalo je osnovu za razvod. Djeca su obiĉno ostajala sa ocem ako je razvod bio opravdan. Muţ je bio duţan platiti naknadu razvedenoj supruzi ako je razvod braka bio bez opravdane osnove. Usvojena djeca su imala jednaka prava kao i biološka. Djeca koja nisu poštovala roditelje bila su surovo kaţnjavana. Nasljedno pravo Sinovi su dobivali veći nasljedni dio. Posebni propisi predviĊali su dodatni dio za sina koji treba svadbeni dar. Posebni propisi su takoĊe dopuštali da se da dodatno naslijeĊe »voljenom sinu«. Dopuštali su ocu da zbog odreĊenog razloga isk ljuĉi sina iz naslijeĊa. Udovica je imala pravo doţivotnog boravka u kući umrlog muţa, a njena djeca su miraz jednako nasljeĊivala. Kćerka je nasljeĊivala ili miraz ili dio oĉeve ostavštine, posebno ako nije bila udata, ako je pripadala hramu ili ako nije imala braće. Dijete koje je rodila robinja, nasljeĊivalo je jednako kao i ostala djeca, jedino ako je otac priznao to dijete.

4

WWW.BH-PRAVNICI.COM Krivično pravo Namjerno ubistvo i zavjera da se ubistvo poĉini bili su kaţnjavani smrću. Ubistvo iz nehata bilo je kaţnjavano blaţe. U sluĉaju kraĊe od poĉinioca se traţilo da plati kaznu koja se kretala izmeĊu dvostruke i trostruke vrijednosti ukradenog predmeta. Hammurabijevi zakoni su predviĊali smrtnu kaznu za kraĊu nekog predmeta iz hrama. Hammurabijevi zakoni sadrţe propise koji spreĉavaju maloljetnika ili roba da prodaje stvari koje nisu njegovo vlasništvo. Smrtna kazna je slijedila muškarcu koji je silovao udatu ţenu ili onu koja je pod ugovorom o braku. Razliĉiti oblici incesta kaţnjavani su smrću ili progonstvom. Mesopotamsko pravo smatralo je ţeninu nevjeru kao preljubu ali ne i muţevu. Preljuba je bila kaţnjavana smrću. HZ su tretirali izbjegavanje vojne sluţbe kao djelo za koje slijedi smrtna kazna. Smrtna kazna je bila predviĊena za noćnu provalu ili neovlašten prolaz preko posjeda. Kazne za ometanje pravde i krivu optuţbu varirale su od biĉevanja preko brijanja polovine glave pa do novĉanih kazni, pa ĉak i do smrtne kazne. Međunarodno pravo Od najstarijih vremena stanovnici stare Mesopotamije su odrţavali vaţne politiĉke i ekonomske odnose sa susjednim regionima. Miroljubivi odnosi meĊu drţavama su se uspostavljali putem ugovora. Najstariji primjeri tih ugovora su iz Ebla, starog babilonskog perioda, te Asirije. Ti ugovori su imali sveĉanu formu praćenu upo trebom zakletvi i simboliĉkih rituala. Pri zakljuĉivanju su se koristila imena boţanstava oba kraljevstva koja sklapaju ugovor i prizivanje prokletstva na one koji prekrše ugovor. Ovim ugovorima kraljevi se obavezuju na lojalnost jedni drugima. Politiĉki odnosi meĊu drţavama su ĉesto bili podrţani ţenidbenim vezama izmeĊu vladajućih kuća.

5

WWW.BH-PRAVNICI.COM

STARI EGIPAT Historijski kontekst Stara egipatska drţava je trajala preko tri hiljade godina i bila je podijeljena na tri glavna perioda. Na poĉetku je preddinastijski period (4500-3100 p.n.e),zatim rani dinastijski period, kada vladaju 1. i 2.dinastija. Nakon toga dolazi period Starog kraljevstva, koji obuhvata vladavinu 3. i 4. dinastije. U tom periodu se uspostavlja drţavna vlast, vladar se smatra nosiocem boţanske funkcije a njegova rijeĉ predstavlja zakon. Nakon Starog kraljevstva nastupa Prvi međuperiod. Drugi veliki period ĉini Srednje kraljevstvo. Tada vladaju dinastije 12. i 13. Zatim slijedi Drugi međuperiod. Treći veliki period predstavlja Novo kraljevstvo, kada vladaju dinastije 18., 19. i 20. Faraonova rijeĉ se nije više smatrala zakonom jer faraon postaje podvrgnut apstraktnom zakonu. Treći međuperiod traje od 1069. do 653.p.n.e., i obuhvata vladavinu 21., 22., 23., 24. i 25.dinastije. Zatim slijedi kasni period, koji obuhvata vladavinu dinastija 26. do 31. Ovaj period ukljuĉuje vladavinu Perzijanaca nad Egiptom. Od 332. p.n.e. Egiptom vladaju Ptolomeji da bi oko 30. p.n.e. Egipat došao pod rimsku vlast. Organizacija vlasti Na vrhu vlasti u starom Egiptu nalazio se faraon koji je imao moć nad svim aspektima ţivota. Nakon vladara, najviši sluţbenik bio je džati (vezir). Naredne vaţne pozicije bile su ministar radova i ministar finansija. Stari Egipat je bio podijeljen na pokrajine ili opštine koje su se zvale nome. Nomama su upravljali guverneri postavljeni od strane vladara. Državna ideologija Stari Egipćani su vjerovali da je njihov vladar nosilac vladanja. Za vladara se vjerovalo da predstavlja otjelovljenje boţanstva Horusa, a od ĉetvrte dinastije da je sin bog Sunca-Re. Sve do perioda Novog carstva, on je bio podvrgnut jednom višem autoritetu- principu ma'at (pravda) koji je uspostavio boţanski stvaralac na poĉetku svijeta. U pogledu statusa vladara u oĉima starih Egipćana postoje dvije teze. Po prvoj, on je bio inkarnacija boţanstva na zemlji. Po drugoj, stari Egipćani su smatrali da je vladar nosilac boţanske funkcije- vladanja. Atribut maat je kod starih Egipćana bio najvaţniji atribut vladara. Vlast je viĊena kao boţanska po porijeklu, a religija je ĉinila temelj njenog legitimiteta. Veza vlasti sa religijom ogledala se u okolnosti da je vladar bio prvo sveštenik i da je bio okruţen ceremonijama koje su imale za cilj da politiĉkoj funkciji daju sakralni karakter. Sveti tekstovi objavljenih religija, kao što su Stari zavjet i Kur'an, daju većinom negativan portret egipatskih vladara. To je posebno sluĉaj sa faraonom iz Mojsijevog doba, ĉija nasilja nad Izraelćanima se detaljno opisuju. Zbog toga je titula egipatskih vladara »faraon« u muslimanskoj tradiciji poprimila negativne konotacije.

6

WWW.BH-PRAVNICI.COM Sudovi i sudski postupak Već u ranoj historiji stari Egipćani su imali sudove. Prema tradiciji vladari Starog kraljevstva su formirali 6 velikih sudova i angaţovali Trideset velikih ljud i da sluţe kao arbitri u sluĉaju sporova. U vrijeme Srednjeg kraljevstva upravitelji pokrajina su djelovali kao sudije. Postojala je pravna ustanova poznata kao Desetorica s juga. U sluĉaju Novog kraljevstva slika sudstva je mnogo jasnija. Faraon je definitivno imao veoma znaĉajnu sudsku vlast. Veziri, jedan na Jugu, a drugi na Sjeveru, bili su glavni sudski funkcioneri. Pisari, koji su imali posebno obrazovanje, imali su kvazi-pravnu funkciju i pred njima su polagane zakletve. Sveštenici su bili ukljuĉeni u sudski postupak u sluĉaju iracionalnog dokaznog sredstva. SuĊenje je redovno trajalo jedan dan. Nije bilo profesionalnih pravnika, ali su pisari pisali pravne akte, ukljuĉujući i oporuke. Postupak je bio jednostavan: tuţilac je pokretao spor, tuţeni je odgovarao, a zatim je slijedila presuda. Od racionalnih dokaznih sredstava korištene su izjave svjedoka, pisani dokumenti, a od iracionalnih korišteno je proroĉanstvo. Pravni izvori Staro egipatsko pravo saznajemo na osnovu natpisa na grobnicama, ugovora, sudskih zapisa, priĉa i sl. Iz perioda Novog kraljevstva postoje sljedeći izvori: 1. Edikt faraona Horemhaba koji se opisuje kao serija politiĉkih propisa usmjerenih protiv odreĊenih nezakonitosti. 2. Novi dekret koji je izdao faraon Seti I, koji govori o privilegijama odreĊenom hramu, ali i kriviĉnim sankcijama protiv osoba koje oštete drţavnu imovinu. 3. Pravni zbornik »Zakonik iz Hermopolisa«, koji potiĉe iz doba 24 dinastije i predstavlja zbirku sudskih sluĉajeva .

Koncept prava i pravde Shvatanje prava i pravde starih Egipćana bilo je dio njihovog religijskog pogleda na svijet. U tom okviru kljuĉni koncept je bio ma'at. Ova rijeĉ oznaĉava boţicu pravde, koja prema egipatskoj »Knjizi mrtvih«, prati Horusa, pri odreĊivanju sudbine svakog pojedinca nakon smrti. Prema toj predstavi, srce svakog pojedinca se stavlja na vagu na ĉijoj suprotnoj strani je nojevo pero. Ako je srce ĉovjeka teţe nego pero to znaĉi da je oteţalo zbog zlih djela. Ako je tako, onda će jedna zvijer izjesti griješnika, a ako je srce u balansu sa perom- to je pravednik koji je spašen. Rijeĉ ma'at, osim boţice oznaĉava i sam princip poretka u svijetu. Ma'at je bio u svijesti starih Egipćana sveobuhvatni princip koji drţi u neraskidivom jedinstvu kosmos, prirodu, drţavu i pojedinca. Prorok ma'ata na zemlji bio je dţati. Stari Egipćani nisu imali rijeĉ za pravo. Posjedovali su rijeĉ hap, koja oznaĉava specifiĉan pravni propis koji reguliše pojedinaĉnu situaciju. Lični status Na ljestvici ispod vladara nalazila se grupa lica koja se oznaĉava rijeĉima pat- aristokratija. Oni su bili glavni vlasnici zemlje. Znaĉajan broj trgovaca, zanatlija i lokalnih ĉinovnika ĉinio je ono što bi se moglo oznaĉiti kao srednja klasa. Seljaci su obiĉno radili na velikim imanjima koja su pripadala aristokratiji. U peridu novog kraljevstva, strani robovi su dovoĊeni u Egipat kao ratni zarobljenici. Nasuprot ostalim civilizacijama, ţene u starom Egiptu uţivale su status jednak statusu muškarca.

7

WWW.BH-PRAVNICI.COM Imovinsko pravo Pitanje nekretnina bilo je od velikog znaĉaja za drţavu. U ranom periodu, vladar je smatran pravnim vlasnikom cjelokupne zemlje. U doba Novog kraljevstva Egipćani su tretirali nekretnine u smislu da su pojedinci koji su drţali zemlju bili njeni vlasnici. Drţava i brojni hramovi imali su u vlasništvu velika imanja i upravljali su njima. Dţatiji su drţali registre prodaje i oporezivanja nekretnina. Staro egipatsko pravo je poznavalo i nekoliko veoma razvijenih koncepata i principa koji se tiĉu imovine. Egipćani su priznavali: prirodnopravnu teoriju imovinskog prava, razliku izmeĊu ususa i usus fructusa, doţivotno uţivanje imanja i pravo korištenja tuĊim vlasništvom. Porodično pravo Inividualna porodica bila je veoma vaţna starim Egipćanima. Većina njih je ţivjela u monogamnom braku. Mladoţenja je redovno davao poklon nazvan šp ocu mlade. Mlada je obiĉno donosila u brak 3 vrste imovine: miraz, odreĊene liĉne stvari i sredstva za izdrţavanje mlade i njene djece. Muţu je pripadalo pravo kontrole nad imovinom tokom braka. I muţ i supruga imali su pravo da pokrenu razvod braka. Ukoliko supruga nije bila kriva za ozbiljan prekršaj ponašanja, nakon razvoda muţ joj je bio duţan vratiti tri vrste imovine koju je donijela u brak i bio je duţan da plaća njeno izdrţavanje. Nasljedno pravo Kada bi neki Egipćanin umro bez oporuke, pravila zakonskog nasljednog prava bi se primjenjivala. Po pravilu, djeca ostaviovca su nasljeĊivala jednake dijelove ostavštine. Ako nije bilo djece ostaviovca, braća i sestre ostaviovca su nasljeĊivali ostavštinu. Muţ i supruga se nisu meĊusobno nasljeĊivali. Najstariji sin je imao najviše prava i obaveza. On je nasljeĊivao sluţbu svoga oca, posebno u sluĉaju monarha ili vezira, imao je pravo da prvi odabere svoj nasljedni dio iz zaostavštine, brinuo se za pogreb i religijske obrede za svoje roditelje i sluţio je kao upravitelj imanja svojih roditelja. Testamenti su smatrani opozivim i njima se moglo raspolagati imovinom na naĉin kako je to testator ţelio. On je ĉak mogao iskljuĉiti iz nasljedstva neku djecu putem testamenta. Egipćani su takoĊe koristil i adopciju kao sredstvo za stvaranje nasljednika. Krivično pravo Tipiĉne kazne koje su u starom Egiptu korištene bile su: prisilni rad, gubitak sluţbe, konfiskacija imovine i gubitak ritualnog pokopa. Vremenom su kazne postajale sve brutalnije. MeĊu najteţim kaznama koje su osuĊeni kriminalci trpjeli bile su batinjanja, sakaćenje, nabijanje na kolac itd. Za obiĉnu kraĊu od poĉinioca se traţilo da vrati stvar, plati dvostruku ili trostruku vrijednost kao kaznu. Kazna je bila stroţija ako je ukradena stvar bila sveta ili pripadala drţavi, a u sluĉaju kraĊe iz vladarevog groba bila je zaprijećena smrtna kazna. Oni koji su bili osuĊeni za zavjeru da ubiju vladara kaţnjavani su smrću. Iznevjeravanje sudske funkcije je, takoĊe, kaţnjavano smrću. Silovanje je sma trano za zloĉin. Sakupljaĉi poreza i ostali ĉinovnici koji su bili krivi za iznuĊivanje bivali su prognani u udaljena mjesta i mogli bi biti kaţnjeni amputacijom noseva ili ušiju. Zlostavljanje je obiĉno kaţnjavano batinjanjem ili prinudnim radom. Kao prekršaji su smatrani neovlašten ulazak na zemljište i uvreda.

8

WWW.BH-PRAVNICI.COM Međunarodno pravo Intezivna trgovina Egipćana sa susjedima zahtijevala je razvijeno trgovaĉko pravo. U vrijeme Ramzesa II u Nubiji je postojao jedan Egipatski sud. U doba Starog kraljevstva Egipat ĉesto ratuje sa susjedima radi ratnog plijena. U doba Novog kraljevstva ratovi donose veliki broj ratnih zarobljenika koji se pretvaraju u robove. U tom periodu se javlja mirovni sporazum s Hetitima, kao pravni dokumenat prvenstvenog znaĉaja. Faraon Ra mses II je u 18. godini svog ţivota zakljuĉio prvi meĊunarodni sporazum s Hetitima. To je bio prvi poznati meĊunarodni ugovor izmeĊu dvije suverene zemlje u historiji ljudske civilizacije. Prvo, ovaj ugovor sadrţi princip nenapadanja. Drugo, dvije drţave su formirale jedan savez, obećavajući da će pomoći jedna drugu u sluĉaju napada od treće strane. Treće, obje drţave su se saglasile da će ekstradirati izbjeglice saglasivši se da ekstradirane osobe neće biti izloţene zlostavljanju po povratku u svoju zemlju.

9

WWW.BH-PRAVNICI.COM STARA JEVREJSKA DRŽAVA Historijski kontekst U modernoj upotrebi termini Hebrej (Jevrej), Izraelćanin i Judejac (Ţidov) koriste se kao sinonimi, iako te rijeĉi imaju historijski i etniĉki razliĉita znaĉenja. Termin Hebrej odnosi se na brojna semitska nomadska plemena koja su ţivjela na podruĉju istoĉnog Mediterana prije 1300.p.n.e. U jevrejskoj historiji, ovaj termin se odnosi na plemena koja su prihvatila Jahvea kao svoje boţanstvo. Termin Izraelćanin odnosi se na posebnu etniĉku i narodnu grupu koja je nastajala od Hebreja i koja je bila ujedinjena religijom. Ovaj termin nastao je iz drugog imena Abrahamovog sina Jakova. Termin Judejac ili Židov odnosi se na grupu koju ĉine kulturni nasljednici prve dvije grupe. Ova rijeĉ potiĉe od hebrejske rijeĉi yehudi izvedene iz plemena ĉetvrtog Jakovljevog sina Yehud. Biblijski period datira od polovine drugog milenija do 4.vijeka p.n.e. ovaj period se dijeli na pet faza: doba patrijarha, izbavljenje, doba sudija, monarhije i postegzilska faza. Preci Hebreja bili su Aramejci iz oblasti Ura u Sumeru. Poĉetkom drugog milenija p.n.e. grupa aramejskih plemena migrira u jednu starobabilonsku koloniju na mjestu današnjeg grada Harran u Turskoj. Nekoliko vjekova kasnije porodice iz tih plemena naseljavaju se oko rijeke Jordana. U Bibliji ovaj period se naziva »doba patrijarha«. Neka od hebrejskih plemena odlaze u Egipat. Tu ţive sve dok Egipćani ne izbace Hikse. Nakon toga Egipćani progone Hebreje kao strance i pretvaraju ih u robove. Pod Mojsijem Hebreji uspijevaju da se izbave od egipatskog ropstva. Mnogi historiĉari vide izbavlje nje (egzodus) kao uspješan napor Hebreja iz Egipta da se ponovo ujedine sa ostalim hebrejskim plemenima. U jevrejskoj historiji egzodus ima veliki znaĉaj. Prema vjerovanju, Mojsije je primio zavjet sa Jahveom. Hebreji ţive u pustinji ĉetrdeset godina i u to doba uspostavljaju se pravne osnove kasnijih politiĉkih institucija. Materijalni propisi daju se u obliku Deset zapovijedi koje je Mojsije primio od Boga. Nakon lutanja po pustinji Hebreji zapoĉinju osvajanje Kanaana. To je postignuto putem sklapanja brakova sa vladajućim porodicama u Kanaanu, saveza i vojih osvajanja. Nakon osvajanja Kanaana uspostavlja se labava konfederacija plemena koja se povremeno ujed injuju pod vodstvom voĊa poznatih kao »sudije«. Period sudija okonĉava se uspostavljanjem monarhije oko 1000.g.p.n.e. Prvi osnivaĉ izraelskog kraljevstva bio je Saul, a u vrijeme njegovog nasljednika Davida kraljevstvo dobija veliĉinu. Davidov sin Solomon gradi »Prvi hram«. Nakon Solomonove smrti kraljevstvo je 922.g.p.n.e. podijeljeno na dva dijela,a to su: Izrael na sjeveru i Judeja na jugu sa Jerusalemom kao glavnim gradom. Kraljevstvo Izrael osvojili su Asirci 722.p.n.e. i ono je nestalo sa historijske scene. Kraljevstvo Judeja proţivjelo je do 587.g.p.n.e. kada su ga osvojli Babilonci. Tim osvajanjem zapoĉinje doba egzila ili babilonskog ropstva. Pod perzijskom vlašću Judeja je bila provincija Yehud. Kljuĉna liĉnost u tom periodu bio je Ezra, sveštenik i pisar vješt u Mojsijevim zakonima. On je postavio osnove jevrejskom pravu. U 4. vijeku p.n.e. Perziju osvaja Aleksandar Makedonski koji pokazuje paţnju Jevrejima i dolazi do otvaranja velike trgovaĉke mogućnosti, te do kretanja Jevreja iz Judeje prema centrima carstva. Nakon smrti Aleksandra Makedonskog nastupila su doba politiĉkih i kulturnih opasnosti po Jevreje. U jednom periodu pod Hašmonejskom dinastijom polovinom 2. vijeka p.n.e. obnovljeno je jevrejsko kraljevstvo, koje je nakon unutrašnjih sukoba potpalo pod rimsku vlast 63.p.n.e.

10

WWW.BH-PRAVNICI.COM Organizacija vlasti Na ĉelu stare jevrejske drţave bio je kralj i njegova glavna funkcija bila je da štiti drţavu od vanjskih neprijatelja. Kraljevi su mogli izdavati samo propise koji se odnose na poreze, vojnu sluţbu i obavezni rad. Na kraljevsku poziciju dolazilo se na jedan od tri naĉina. To su bili: 1. Izbor princa od strane oca kralja i njegovo postavljanje za savladara uz Boţiju pomoć izraţenu u proroĉanstvu 2. NasljeĊivanjem prijestolja 3. Drţavnim udarom od strane pobunjenog princa ili nekog visokog sluţbenika. Zatim je slijedila ceremonija ustoliĉenja. U nauci su identifikovane sljedeće faze u ceremoniji ustoliĉenja. To su: izbor kralja proroĉanstvom, pomazanje, insceniranje ritualne bitke, dolazak kralja na mjesto investiture, roĊenje ili usvajanje kralja od strane Yahvea, obećavanje vjeĉne dinastije kralju, prihvaćanje od strane naroda i gozba. Centar drţave nalazio se u glavnom gradu gdje se nalazila kraljeva palata i hram. Vaţnu ulogu u drţavi imale su starješine koji su regrutovani iz bogatih i uglednih porodica. Državna ideologija Mišljenja starih Jevreja o drţavi bila su odreĊena njihovom nomadskom prošlošću, iskustvom u Egiptu i religijom. Zbog religije je vaţio princip jedinstva religije i drţave kod star ih Jevreja. Ustanova kraljevstva je potvrĊena od Boga, ali nema nikakvu svetost. Kraljevstvo je ustanovljeno uz saglasnost naroda. Pojedinac ima naglašenu individualnost, jer je, prema jevrejskom vjerovanju, ĉovjek stvoren prema Boţijem liku. Sudovi i sudski postupak U predmonarhijskom periodu jevrejske historije sudsku funkciju su vršile starješine gradova i profesionalne sudije. U postegzilskom periodu, perzijski imperator je dao pravom jevrejskom poglavaru Ezri da postavlja sudije. Kao dokazna sredstva korišteni su svjedoci, isprave, materijalni dokazi i pretpostavke. Korištena su iracionalna dokazna sredstva- proroĉanstvo. U javnim sluĉajevima optuţeni je dovoĊen na sud na osnovu prijave i drţan je u pritvoru sve do izricanja presude. U najteţim sluĉajevima, koji povlaĉe smrtnu kaznu, kao dokazno sredstvo traţena su najmanje dva svjedoka. Pravni izvori Izvori za saznanje jevrejskog prava su: 1. Petoknjižje, odnosno prvih pet knjiga Starog zavjeta. To su: Knjiga postanka, Knjiga Izlaska, Levitski zakonik, Knjiga brojeva i Ponovljeni zakon. Petoknjiţje se još naziva i Tora ili Zakon. Unutar petoknjiţja postoje dvije znaĉajne cjeline koje sadrţe svjetovne pravne propise. To je dio Knjige izlaska koji se naziva Kodeks saveza, i dio Ponovljenog zakona. 2. Mišna, kodeks zakona koje je kompilirao rabin Juda Princ oko 200. n.e. Mišna je podijeljena u šest redova koji predstavljaju grane prava. to su: Zeraim (o poljoprivredi), Moed (o religijskim praznicima), Našim (o porodiĉnom pravu), Nezikin (o graĊanskom i kriviĉnom pravu), Kodašim (o duţnostima u hramu), te Tohoroth (o propisima koji se tiĉu lica, stvari i mjesta). 3. Novi zavjet sadrţi dodatne informacije o starojevrejskom pravu, kao i veliki broj rukopisa otkrivenih na razliĉitim lokalitetima oko Mrtvog mora koji sadrţe komentare hebrejske Biblije i pravila jevrejske monaške zajednice.

11

WWW.BH-PRAVNICI.COM Koncept prava i pravde Prema jevrejskom shvatanju pravo obuhvata religijske i svjetovne propise. Idealna osnova starog jevrejskog društva bio je pojam sedeq što znaĉi pravda. Oĉekivalo se da svaki ĉlan društva ţivi prema ovom naĉelu. U ekonomji je ovaj princip znaĉio ĉuvanje prava siromašnih protiv bogatih. U pravu je ovaj princip znaĉio da se propisi nepristrasno primjenjuju. U politici je to znaĉilo da kralj nije iznad zakona. U religiji je to znaĉilo da su oni koji slijede sedeq na Boţijem putu. Lični status Pripadnici jedne hebrejske zajednice ĉinili su jednu kategoriju stanovništva. Oni su meĊusobno imali pravo sticanja imovine s ograniĉenjem vlasništva nad zemljom koja je pripadala samo odreĊenom plemenu. Imali su pravo da se meĊusobno ţene, s tim što je ţena ulazila u pleme muţa. Stranci i gosti su ĉinili zasebnu kategoriju stanovništva. Imali su neograniĉeno pravo sticanja imovine u pogledu zemlje i nisu se mogli ţeniti hebrejskim ţenama ukoliko ne bi bili primljeni za ĉlanove hebrejskog plemena. Pored slobodnih ljudi postojali su i robovi. Ako bi rob bio hebrej, nakon proteka 7 godina takvo lice bi sticalo slobodu, što se nije odnosilo na robinje Hebrejke. Imovinsko pravo Zemlja je smatrana temeljem egzistencije. Postojala je posebna procedura za prodaju zemljišta. Kupoprodajni ugovor je pisao prodavac u dva primjerka. Ugovore su ovjeravali svjedoci a novac je vagan. Nakon toga ugovori su pohranjivani u posebne posude. Razlikovano je raspolaganje gradskim nekretninama od raspolaganja poljoprivrednim zemljištem i poljskim kućama. Obaveze su preuzimane na dva naĉina: zavjetovanjem i obećanjem uz zakletvu. Zavjet se ĉinio Bogu, pred sveštenikom. Obećanje uz zakletvu stvaralo je obaveze i njime su se rješavale svakodnevne ţivotne potrebe. Porodično pravo Brak je bio više savez dvije porodice u cilju dobijanja zakonitih nasljednika nego liĉni odnos. Poligamija je bila dozvoljena. Postojale su 4 faze u zakljuĉenju braka: 1. Sporazum dvije porodice da će mlada biti data mladoţenji, koji je obiĉno bio sklapan izmeĊu mladoţenje ili njegovog oca i oca mlade. 2. Predaja mohara od strane mladoţenje koji bi za tu priliku pripremio gozbu. Od toga momenta je mlada zaruĉena. 3. Traţenje mlade od strane mladoţenje na osnovu toga što je plaćen mohar. 4. Upotpunjenje braka, odnosno kada mladin otac predaje mladu mladoţenji i tom prilikom prireĊuje gozbu. Muškarac je nekad bio obavezan da se oţeni odreĊenom ţenom. To su bili sluĉajevi ako zavede nezaruĉenu ţenu, ako je siluje itd. Miraz je igrao vaţnu ulogu kod starih Jevreja. To je bila imovina koju je davao otac kćeri prilikom njene udaje. Razvod braka je bio jednostrani akt muţa u formi izjave: »Ona mi nije ţena a ja nisam njen muţ.«

12

WWW.BH-PRAVNICI.COM Nasljedno pravo Osnovna porodiĉna cjelina kod starih Jevreja bila je »oĉeva kuća«, odnosno patrijarhalno domaćinstvo. Nakon smrti glave porodice njegovi sinovi ili unuci dijelili su imovinu kockom. PrvoroĊeni sin imao je pravo na poseban dodatak koji je mogao izgubiti u sluĉaju nevaljalog ponašanja. Ako u oĉevoj kući nije bilo nasljednika, nasljedstvo je pripadalo najbliţem agnatskom srodniku redom: brat, stric itd. Ako nije bilo sinova nasljeĊivale su kćeri, ali pošto se njihov nasljedni dio smatrao mirazom, bile su obavezne da se udaju unutar klana. Krivično pravo MeĊu kriviĉnim djelima koje poznaje staro jevrejsko pravo bili su sljedeći akti: ubistvo, kraĊa i polni prekršaji. Ubistvo – Namjerno ubistvo je dovodilo do stanja »dugovanja krvi«, koje je padalo na pojedinca ili na cijelu zajednicu. »Dugovanje krvi« moţe se smatrati kao teološki izraz pripisivanja odgovornosti i stepena društvene sankcije. Porodica ubijenog imala je pravo da ubije poĉinioca umišljajnog ubistva. Blaţe kazne slijedile su za ubistvo iz nehata. Poĉinioci nehatnog ubistva mogli su traţiti azil u hramu ili u drugim gradovima i njihov ţivot bi bio zaštićen. Krađa – Kazna za oduzimanje tuĊe stvari bila je višestruka naknada njene vrijednosti. Polni prekršaji – Preljubom je smatrana pola veza udate ilio zaruĉene ţene s muškarcem koji nije njen muţ ili zaruĉnik. Smrtna kazna je slijedila za preljubnicu i njenog ljubavnika. Za većinu ostalih polnih prekršaja slijedila je smrtna kazna. Silovanje je smatrano kao povreda vlasniĉkih prava oca ili muţa, a ne kao povreda tijela ţrtve. Ako je došlo do silovanja zaruĉene djevojke, napadaĉ je kaţnjavan smrţu. Silovanje nezaruĉene djevojke imalo je za posljedicu da je silovatelj mogao da se njome oţeni, plati fiksni braĉni poklon i odrekne se prava razvoda. Međunarodno pravo MeĊunarodni odnosi su bili regulisani pisanim ugovorima i obiĉajima. Glavni cilj ovog prava bilo je odrţavanje snage moći meĊu drţavama. Drţave su bile zainteresovane za zaštitu svojih trgovaĉkih interesa, zaštitu poslanika u stranim drţavama i povratak odbjeglih robova.

13

WWW.BH-PRAVNICI.COM KLASIČNA ATINA Historijski kontekst Današnji grĉki autori pod antiĉkim dobom razumijevaju vrijeme od oko 1000 godina koji poĉinje od pada Mikene i traje do rimskih osvajanja. Ovo doba se dijeli na 4 perioda: mraĉno doba, arhajski period ili »herojsko doba«, klasiĉni period i helenistiĉki period. Osnova grĉke politiĉke organizacije bio je polis. Pored vladara, postojala je klasa zemljoposjedniĉke aristokratije te trgovaĉki sloj. Vremenom jaĉaju antimonarhijske tendencije i Atina ukida monarhiju 683. p.n.e. Nakon iskustva sa tiranijom (vladavinom populistiĉkih lidera), ovaj polis 500 godine p.n.e. uspostavlja demokratiju (vladavinu naroda). Organizacija vlasti Osnovni oblik politiĉke organizacije kod starih Grka bio je polis- grad sa okolinom i pripadajućim selima. Središte polisa ĉini gradsko naselje sa trgom, tvrĊavom i hramom posvećenim boţanstvu. Nezavisnost jednog polisa u odnosu na druge oznaĉava se pojmovima autarhija (poljoprivredna nezavisnost) i autonomija (politiĉka nezavisnost). U većini polisa, postojali su neki zajedniĉki tipovi organa vlasti. Tu ubrajamo: demokratske organe, aristokratske organe i magistrate. Moţe se reći da se polis zasniva na dva principa: politeia (skup organa koji osiguravaju funkcionisanje polisa) i nomoi (zakon koji odreĊuje naĉin konstituisanja i funkcionisanja polisa). Državna ideologija U grĉkoj tradiciji nije moguće identifikovati jednu vrstu drţavne ideologije. Postoje autori koji zastupaju ideju vladavine naroda (demokratija), nekolicine (oligarhija), odreĊene grupe (aristokratija) ili pojedinca (monarhija). Najupeĉatljiviju pohvalu demokratiji dao je historiĉar Tukidid opisujući kako Perikle drţi nadgrobni govor Atinjanima palim u prvoj godini Peloponeskog rata. Sudovi i sudski postupak Još u 5. vijeku p.n.e. atinski graĊani mogli su se sporazumjeti da svoje privatne sporove prepuste arbitru na rješavanje. U 4. vijeku p.n.e. javna arbitraţa postala je obavezna u brojnim predmetima. Prvi sudovi dema formirani su u 5. vijeku p.n.e. U pogledu postupka, stari Atinjani su koristili dva termina: dike je oznaĉavao privatni spor dok je graphe oznaĉavao javnopravni spor. Postupak bi zapoĉinjao pozivom tuţenom, podnošenjem tuţbe i plaćanjem takse. Zatim bi slijedilo prethodno roĉište, a zatim glavna rasprava. Tuţilac je govorio prvi. Vodeni sat mjerio je vrijeme svakom govorniku. Nakon završenih govora, porotnici bi odmah izglasali. Porota je uvedena u Atini tokom 5. vijeka p.n.e. Svi porotnici su bili muškarci sa navršenih 30 godina i bili su plaćeni za vršenje svoje funkcije. Dokazna sredstva koja su korištena ukljuĉivala su svjedoke i pisane dokumente. Nije bilo dopušteno svjedoĉenje ţenama, djeci, licima kojima je oduzeto graĊanstvo i licima koja nisu bili oĉevidci.

14

WWW.BH-PRAVNICI.COM Pravni izvori 1. Najstariji izvori za saznanje starog grĉkog prava nalaze se u poeziji Homera i Hesioda. 2. Drugi izvor za saznanje starog grĉkog prava predstavljaju zakonici i natpisi, kao što je Gotinski zakonik iz 6. vijeka p.n.e. sa juţnog dijela ostrva Krit. 3. Treći izvor za saznanje starog grĉkog prava predstavljaju govori grĉkih oratora iz kasnog 4. i 5. vijeka p.n.e. Za grĉki koncept prava i pravde vaţna su djela filozofa, kao što su Platon (Zakoni, Republika), Aristotel (Nikomahova etika), i Teofrastus (Zakoni). Koncept prava i pravde Uobiĉajeno shvatanje o historiji prava je da je ono u najranijoj fazi strogo religijsko a kasnije postaje sekularnije. Jedan od najstarijih termina koji su Grci koristili za pravo bio je dike. Drugi termin je themis i oznaĉava nešto što je ĉvrsto nasuprot sili. U 7. vijeku u grĉkom svijetu se javlja ideja pisanog zakona i zakonodavca. Rani zakonodavci, kao što je Drakon, nazivali su svoje zakone rijeĉju thesmos, što znaĉi da je ono zapisano. Vremenom se ovaj termin napušta u korist termina nomos, što je izvorno znaĉilo obiĉaj. Krajem 5. vijeka p.n.e. u Atini je došlo do reinskripcije prava. To je bilo ponovo publikovanje ranijih pisanih zakona na kamenim ploĉama. Lični status Polovinom 5. vijeka p.n.e. ustanovljena je praksa da se punopravnim atinskim graĊaninom smatra samo ono lice koje potiĉe od roditelja Atinjana. Atinski momci sa navršenih 17 godina dobivali su formalno status graĊanina nakon postupka koji se zvao dokimasia. GraĊanski status je davao pojedincu pravo da glasa, vrši javnu sluţbu, obavlja poslove na gradskom trgu, ima imovinu, uĉestvuje u zakonodavnom procesu, sudskom postupku i da sklopi brak. Stranci su imali status »stranca sa pravom boravka« i zvali su se metik. Većina robova u Atini bili su stranog porijekla i bili su tretirani kao imovina. U nekim aspektima robovi su imali ograniĉen stepen individualne slobode i odgovornosti. Takav je sluĉaj bio sa robovima koji su radili izvan doma svog vlasnika i mogli su da zaraĊuju novac. ZaraĊujući, oni su mogli da kupe slobodu. Kada bi postali slobodni, robovi bi dobivali status metika. Imovinsko pravo Vlasništvo nad stvarima bilo je veoma vaţno, tako da je vlasniku zemljišta pripadalo i sve ono što se na zemljištu nalazi. Atinsko pravo je poznavalo i vlasništvo nad liĉnom imovinom. Neki autori su razlikovali vidljivu i nevidljivu imovinu te onu koja je naslijeĊena od predaka i onu koja je steĉena. Atinjani su razlikovali vlasništvo od posjeda. Priznavani su originarni izvori sticanja vlasništva, kao što je okupacija. Umjesto testamenta primjenjivan je zakonski nasljedni red ustanovljen tokom klasiĉnog perioda. Atinsko pravo osiguravalo je i formalne mehanizme za rješavanje imovinskih sporova. To su bile tuţbe diadikasia (za nasljieĊe), dike kheros (za dug) i dike ousias (za liĉnu imovinu).

15

WWW.BH-PRAVNICI.COM Porodično pravo Centar atinske porodice bilo je domaćinstvo. Glava porodice bio je otac, koji je sluţio kao staratelj supruzi i djeci. Ţene su imale neka prava, ali nisu mogle uĉestvovati u pravnim poslovima. Atinsko pravo nije dopuštalo brak meĊu bliskim srodnicima i traţilo se minimum od 17 godina za momka a 14 godina za djevojku. Tipiĉna forma braka bila je engue. Rijeĉ je sporazumu izmeĊu mladoţenje i oca mlade. Ako bi otac umro ostavljajući kćerku kao jedinog nasljednika, atinsko pravo je predviĊalo za nasljednicu posebnu vrstu braka (epidikasia). Radilo se o tome da se kćerka nasljednica uda za svog najbliţeg roĊaka da bi se imovina oĉuvala u porodici. Da bi se dijete smatralo zakonitim, moralo je poticati od roditelja koji su sklopili brak u formi engue ili epidikasia. Nasljedno pravo U pogledu nasljeĊivanja vaţilo je da sinovi, bez obzira na red roĊenja nasljeĊuju ostavštinu oca na jednake dijelove. U sluĉaju kćerke jedinice, brak u formi epidikasia osiguravao je kontinuitet domaćinstva ostavioca. Ukoliko ostavilac nije imao djece, red nasljeĊivanja bio je sljedeći: braća i polubraća od istog oca, sestre i polusestre od istog oca, drugi srodnici po oĉevoj liniji, polubraća od iste majke, polusestre od iste majke i ostali srodnici po majĉinoj liniji. Atinsko nasljedno pravo bilo je bazirano na principu per stirpes. Krivično pravo Stari Atinjani su imali propise koji su se bavili kaznama za ubistvo, kraĊu, polne prekršaje i povrede. Drakon je udario temelje atinskim propisima o ubistvu. Najmerno ubistvo je kaţnjavano smrću i gubitkom imovine. Sud Aeropag je bio nadleţan za sluĉajeve namjernog ubistva. Ostale sluĉajeve ubistva raspravljao je sud Ephetai. Kazna za kraĊe varirala je u zavisnosti od vrijednosti ukradene stvari. Silovanje je kaţnjavano novĉanom kaznom koju je poĉinilac plaćao ţrtvi. ZavoĊenje je smatrano većim deliktom nego silovanje zato što je podrazumijevalo mentalnu varku. Preljuba udate ţene je smatrano za nevaljalo djelo. Ţenska prostitucija je bila i pravno i društveno dozvoljena. Međunarodno pravo Razvoj trgovine u grĉkom svijetu doveo je do potrebe da se iznaĊu mehanizmi rješavanja sporova meĊu pojedincima koji su pripadali razliĉitim polisima. Formalni ugovori koji su sklapani izmeĊu polisa radi regulisanja postupka koji će se primijeniti u sluĉaju spora meĊu njihovim graĊanima nazivali su se symbola. Ugovorima su sklapani i savezi meĊu grĉkim drţavicama. Ugovori o miru sklapani su sa stranim drţavama.

16

WWW.BH-PRAVNICI.COM BIZANTIJA Historijski kontekst Drţava koja će biti poznata kao Bizantsko carstvo nastala je izgradnjom Konstantinopolisa 33.g. Bizantsko carstvo nastalo je kao rezultat transformacije Istoĉnog rimskog carstva, nakon 395. kada je Rimska drţava podijeljena u novu drţavu. Bizantsko carstvo se zasnivalo na ideji kontinuiteta Rimskog carstva, grĉkom jeziku i hrišćanstvu. Binzantinci su sami sebe nazivali Romeji (Rimljani) a tako su ih nazivali i narodi s kojima su imali bliske dodire. Od 15. vijeka za ovu drţavu se koristi naziv Bizantija. Organizacija vlasti Bizantsko carstvo je bila apsolutna autokratija. Vladar je bio najviša zakonodavna, izvršna i vojna vlast, te poglavar Crkve. Vladareva apsolutna vlast bila je ograniĉena sa dva faktora: vladarevom obavezom da poštuje osnovne zakone rimskog naroda i sviješću da je suveren primio vlast od naroda i da bi je nekada mogao i vratiti narodu. Bizantski imperator uvijek je bio formalno biran od senata, vojske i naroda Carigrada prije nego što bi bio krunisan. Na samom dvoru oko careve liĉnosti bio je okupljen veliki broj sluţbenika. Glavni sluţbenik zvao se magister officii- poglavar civilne sluţbe. Glavni sluţbenik za pravdu bio je kvestor posvećene palate. Zatim su slijedili upravljaĉi javnih prihoda i nadzornik carevih liĉnih imanja. Vojska je bila organizovana sa sluţbenikom magistri militium na ĉelu. Drugi centralni organ vlasti u Carstvu bio je senat. Lokalna administracija se mijenjala tokom vremena. U ranom periodu Carstvo se dijelilo na 4 prefekture. Prefekture su se dalje dijelile na dioceze i provincije. Državna ideologija Legitimizaciju drţavne vlasti u Bizantiji osiguravalao je hrišćanstvo. Imperator je smatran za Boţijeg namjesnika na zemlji. Takva pozicija je potvrĊivana aktom krunisanja. Bizantinski imperator bio je poglavar i drţave i crkve. Carevi su vjerovali da su Carstvo primili direktno od Boga. Vjerovalo se da je imperator imao neposredni kontakt s Bogom. Sudovi i sudski postupak Car je bio vrhovni sudija i njemu je uvijek bilo moguće uputiti ţalbu na presude niţih sudova. U Carigradu u 12. vijeku postojale su dvije vrste sudija: velike i male sudije. Velike sudije bili su magistrati kao što je prefekt grada. Oni su predsjedavali sudovima i vrlo ĉesto nisu poznavali pravo. Male sudije su bili obrazovni pravnici, poznavali su pravo i osim sudijske sluţbe nisu mogli vršiti druge funkcije. U kriviĉnim stvarima, kao što je preljuba ili ubistvo, te privatnim stvarima, kao što je uvreda, jedino velike sudije su mogli da sude. Pravni izvori Vaţna karakteristika bizantskog prava je da je ono bilo kodifikovano. U najpoznatije kodifikacije spadaju: 1. Justinijanova kodifikacija- Codex iuris civilis iz 6. vijeka. 2. Ekloga, pravni zbornik iz 726. 3. Prohiron, zakonik koji je izdao imperator Vasilije I Makedonac 4. Basilike, zbornik koji je izdao imperator Lav VI Mudri

17

WWW.BH-PRAVNICI.COM Koncept prava i pravde U 6. vijeku Justinijan je imao sekularizovanu predstavu o pravu koja je proizilazila iz prethrišćanskih vremena. Prema ovom shvatanju, autoritet imperatora bio je dovoljan da zakonu da njegovu snagu- legis vigor. Pri tome, Bog je podrţavao imperatora, pomagao mu a imperator je stalno traţio Boţiju pomoć. U toj perspektivi, Bog nije bio zakonodavac. Tokom narednih vijekova dolazi do radikalne promjene u razumijevanju zakona. Pravo izdavanja zakona pripada Bogu a imperator djeluje samo kao Njegov instrument. U razvijenom bizantskom pravu pod uticajem hrišćanstva konstruiše se trijada Bog- zakon- imperator, oko koje kreće novo shvatanje prava i pravde. Apsolutno pravo je apstraktan koncept, ali njegova primjena ima konkretne posljedice: griješnici i prekršitelji Boţijih zakona osuĊeni su na vjeĉnu vatru, a Kraljevstvo Nebesko pripada onima koji se pridrţavaju zakona. Lični status Prema Eklogi postoje dvije osnovne kategorije stanovništva, a to su slobodni ljudi i robovi. Rob je sticao slobodu ako je po volji umrlog išao u pogrebnoj povorci gospodara noseći na glavi bijelo platno, ako ga gospodar oţeni sa slobodnom osobom, ako gospodar ili njegova djeca drţe roba na obredu kršenja te ako rob postane sveštenik ili redovnik. OsloboĊenik je mogao ponovo postati rob ako nije bio zahvalan svome bivšem gospodaru. Imovinsko pravo U bizantinskom pravu sve do 12. vijeka dominira privatna svojina koja je mogla biti svojina slobodnih seljaka, veleposjednika i gradskog stanovništva. Od 12. vijeka uvodi se sistem pronije i prevladava feudalna svojina. Instituti posjeda, zaloga i sluţbenosti bili su regulisani prema pravilima rimskog prava. Postoji i dugoroĉni zakup, emfiteuza, koji moţe biti trajni ili povremeni. TakoĊe se ukratko regulišu zajam i zalog. Postojala je praksa da zajmodavac preuzima djecu duţnika te ih koristi za ropski rad. Porodično pravo U ovoj oblasti se posebno vidi uticaj hrišćanstva. Doba za brak je za muškarce 15 godina, a za ţene 13 godina. Brak se sklapa uz njihovu saglasnost i pristanak roditelja. Razvod je bio moguć, a razlozi za razvod braka bili su: ţenina preljuba, muţeva impotencija, pokušaj ubistva jednog braĉnog druga od drugog i oboljenje jednog braĉnog druga od lepre. Nasljedno pravo Prema Eklogi, postojala su dva osnova za nasljeĊivanje: zakon i testament. Prema zakonskom nasljednom redu na naslijeĊe su se pozivali sljedećim redom: djeca ili unuci, otac, majka, djed ili baka, braća i sestre, drugi bliski roĊaci, supruga umrlog i drţavna blagajna. Testament je mogao biti u pismenoj ili usmenoj formi. Pismeni testament je sastavljan u prisustvu i sa potpisom sedam svjedoka a usmeni testament izjavom pred sedam svjedoka.

18

WWW.BH-PRAVNICI.COM Krivično pravo Uticaj hrišćanstva na kriviĉno pravo u Bizantiji ogledalo se u ograniĉenju smrtne kazne, širokim korištenjem tjelesne kazne, pojaĉanom zaštitom hrišćanskog uĉenja i hrišćanske crkve. Smrtna kazna bila je predviĊena za zavjeru protiv cara i hrišćanske drţave, incest, homoseksualizam, vraĉanje, umišljajno ubistvo, potezanje maĉa sa smrtnim ishodom i razbojništvo. Smrtna kazna izvršavana je maĉem i vješanjem, zavisno od vrste djela. Sakaćenje je bilo predviĊeno za kraĊu u vojnom logoru ili za vrijeme vojnog pohoda, kraĊe slobodna ĉovjeka, preljube, silovanja djevice, zavoĊenja tuĊe zaruĉnice itd. Klasna pripad nost uzima se u obzir pri kaţnjavanju, pa se uglednija lica blaţe kaţnjavaju nego obiĉni ljudi. Međunarodno pravo U vrijeme izdavanja Ekloge, Bizantija je bila angaţovana u borbama sa muslimanskom drţavom na Istoku, kojom je vladala dinastija Emevija. Posljednje poglavlje Ekloge govori o ratnom pravu. Ekloga ne govori bliţe o uslovima kada je rat dozvoljen i naĉinu voĊenja rata.

19

WWW.BH-PRAVNICI.COM FRANAČKA DRŽAVA Historijski kontekst Sredinom 3. vijeka nove ere, brojna germanska plemena poĉela su da se koncentrišu na istoĉnoj obali donje Rajne. MeĊu njima je bilo pleme ĉiji su se pripadnici nazivali Franci, što znaĉi »ţestok« ili »slobodan«. Tokom 4. vijeka nove ere, kada je otpoĉela invazija rimske teritorije od strane barbarskih plemena, Rimljani su Francima dali status pomagaĉa, odnosno saveznika. Franci su se podijelili na dvije velike skupine: Salijske Franke i Ripuarske Franke. Kao rimski saveznici Franci su se tokom 5. vijeka n.e. izborili na strani rimskih komandanata Galije protiv drugih barbara. Salijski Franci formiraju svoju prijestolnicu u Tournai, današnjoj Belgiji. Ujedinjenje razliĉitih franaĉkih plemena izvršio je Klodovik I. Time je otpoĉeo period prve dinastije Franaka- Merovinga- koji je trajao do 751. Klodovik je izdao Salijski zakon, prvi pisani zbornik franaĉkog prava. Slabljenje moći vladara pratio je rast uloge maior domusa- starješine palate. Jedan od tih maior domusa, Karlo Martel, proglasio se za princa Franaka. Tako je nastupio drugi period u historiji franaĉke drţave, vladavina dinastije Karolinga. Najvaţniji vladar ove dinastije bio je Karlo Veliki, koji je teritorijalno proširio franaĉku drţavu. Na boţić 800.g Leo III krunisao je Karla Velikog za imperatora, ĉime je franaĉka drţava podignuta na rang carstva i priznata za nasljednika Rimske imperije. Glavni grad imperije bio je Aachen. Nakon smrti 28.januara 814. Karlo Veliki ostavio je iza sebe carstvo koje je po površini veće od rimskog. Po starom franaĉkom obiĉaju carstvo su podijelili njegovi unuci po ugovoru iz Verduna 843. Lothair I postao je imperator i vladar centralnih franaka, Louis German postao je kralj istoĉnih Franaka, a Karlo Ćelavi postao je kralj zapadnih Franaka. Od ove tri cjeline kasnije su nastale: Italija, Njemaĉka i Francuska. Organizacija vlasti U drţavnoj organizaciji mogla su se uoĉiti tri reda institucija: centralna vlast, lokalna vlast i posredni organi. Centralnu vlast predstavlja monarh i njegov dvor. Monarh je bio nosilac drţavne vlasti, a dvor je predstavljao jednu vrstu pokretnog administrativnog centra. U doba Merovinga, kljuĉna liĉnost dvora bio je majordom, prvobitno upravnik kraljevskih imanja a kasnije šef dvorskih funkcionera i odgajatelj prestolonasljednika. Karolinzi, ĉija je dinastija ustanovljena tako da je jedan majordom, Pipin Mali, postao vladar, ukinuli su moćnu liĉnost majordoma. Lokalnu vlast predstavljale su grofovije koje su nastale historijskom teritorijalnom podjelom, ĉime su se stopile nekadašnje rimske teritorijalne jedinice i franaĉke lokalne zajednice. Uprava grofovijom bila je u rukama grofa. Sve drţavne funkcije bile su u njegovim rukama. Posredni organi bili su vladarevi izaslanici i sabori. Vladarevi izaslanici su bili funkcioneri slati iz centra u provincije da vrše upravne, fiskalne i sudske funkcije. Sabori su bili dvovrsni- opšti sabor je sazivan u proljeće, a krajnji sabor u jesen. Na proljetnom saboru su se donosile odluke o ratnim pohodima, proglašavali su se kapitulari itd. Na jesenskim saborima uĉestvovao je manji broj uĉesnika. Sabori su imali funkciju da konsenzusom usvoje odluke koje je pripremio vladar sa svojim savjetnicima i o kojima su se izjasnili najznaĉajniji velikaši.

20

WWW.BH-PRAVNICI.COM Državna ideologija Ideologija Franaĉke drţave oblikovala se pod utjecajem germanske tradicije, naslijeĊa Rimskog carstva i hrišćanstva. Germani su svojim vladarima pripisivali izvjesne nadnaravne moći. Simbol toga bila je duga kosa kraljeva. Rimsko naslijeĊe bilo je isprepleteno s kršćanskim elementima. Pipinu Malom i njegovim potomcima rimski papa je dodijelio 754. titulu »rimskog patricija«, što je podrazumijevalo i obavezu franaĉkih vladara da štite Rim. Na taj naĉin stvoren je savez izmeĊu Svete stolice i Franaĉke drţave. Ovaj savez se oubliĉuje sa papskim krunisanjem Karla Velikog. On je sebe prvo titulisao kao »kralj Franaka i Langobarda«, a zatim kao »upraviteljem Rimskog carstva«. Obnavljanje Rimskog carstva na Zapadu nije bilo samo teritorijalno već i religijski- moralno. Novo carstvo bilo je kršćansko Franaĉko- Rimsko carstvo za razliku od Franaĉke drţave prvih franaĉkih vladara. Karlo Veliki je Papi i svećenicima prepuštao molitvu i milosrĊe, a sebi neprikosnovenost u vladanju. Svoju drţavu vidio je kao autentiĉnu kršćansku drţavu, a narod kome je vladao kao kršćanski narod. Sudovi i sudski postupak U centenama, manjim teritorijalnim jedinicama, odvijao se veći broj sudskih procesa. O njima je odluĉivao skup slobodnih ljudi pod predsjedavanjem lokalnog starješine koji se naziva vikar, centenar ili tungin. Karlo Veliki umjesto tungina suĊenje daje u nadleţnost grofova. Uz njih se pojavljuje i 7 skabina koji su doţivotno bili izabrani na tu funkciju a suĊenju prisustvuju svi slobodni graĊani. Na nivou drţave postojao je kraljevski sud, kome je predsjedavao sam kralj ili majordom. Sud su ĉinili sudije koji su bili imenovani iz reda kneţeva ili biskupa. Ovaj sud bio je apelaciona instanca u sluĉaju zloĉina izdaje ili poreskih prekršaja. Korištena su racionalna dokazna sredstva, kao što su: priznanje, svjedoci i isprave, i iracionalna dokazna sredstva: zakletve i ordalije. Zakletva je većinom bila opravdavajuća i njome je optuţeni negirao optuţbu. Ordalije su bile, npr. drţanje usijanog ţeljeza ili vrele vode nakon ĉega se provjeravalo da li je rana poĉela da zacjeljuje, te ordalije krsta, kada obje stranke stoje pred raspećem raširenih ruku, te se za pobjednika smatra stranka koja duţe izdrţi. Pravo na ţalbu nije postojalo. Stranka nezadovoljna sudskom presudom mogla bi izazvati na dvoboj suprotnu stranu ili ĉak sudiju. U sluĉaju takve pobjede stranke, donosila bi se nova presuda. Pravni izvori Izvori za saznanje franaĉkog prava su: 1. Kodifikacije obiĉajnog prava, kao što je Salijski zakon. 2. Rimski zakoni barbara, odnosno zbornici pojednostavljenog rimskog prava 3. Zakonodavni akti franaĉkih vladara kojima se »potvrĊuju« ili »ispravljaju« raniji propisi obiĉajnog prava ili nanovo reguliše neka nova materija. U doba Karlolinga ovi propisi su se nazivali kapitulari. Kapitulari su primjer vladarskih intervencija u vaţeće pravo i izraz jaĉanja drţave. 4. Povelje izdate razliĉitim pravnim i fiziĉkim licima, kao što su crkve, manastiri, gradovi, pojedinci.

21

WWW.BH-PRAVNICI.COM Koncept prava i pravde Rani feudalni pisci Franaĉke drţave kao što je bio Sedelius Scotus razumijevali su da je izvor vlasti vladara Bog i da su vladari Boţije sluge. Na taj naĉin suverenitet je izvoĊen iz Boţije volje. S druge strane tu tezu je dopunjavala teza o zakonitosti ljudskog zakonodavstva. Zakon je razumijevan kao neki davnašnji narodni obiĉaj koji kralj proglašava. Kada je takav zakon trebalo promijeniti onda je trebala saglasnost narodnih velikodostojnika, podrţanih opštim konsenzusom. Druga vaţna karakteristika razumijevanja prava u Franaĉkoj drţavi jeste njegovo shvatanje kao personalne stvari. Personalitet shvatanja i vaţenja prava otvorio je problem sukoba prava u Franaĉkoj drţavi i potakao iznalaţenje mehanizma njegovog rješavanja. Lični status U Franaĉkoj drţavi postojalo je nekoliko kategorija stanovništva- slobodni ljudi (Franci i Galorimljani), osloboĊenici, lidi i robovi. MeĊu slobodnim Francima nije bilo razlike na temelju roĊenja, ali se u prologu Salijskog zakona govori o uglednim licima i niţim licima. Pozicija slobodnih Galorimljana bila je u poĉetku pola vrijednosti slobodnog Franka. Zakoni ne daju mnogo podataka o osloboĊenicima i lidima. Lidi i osloboĊenici su imali status izmeĊu slobodnog lica i roba. Imovinsko pravo Zajedniĉko vlasništvo nad zemljištem, prema Salijskom zakonu, nasljeĊuju samo sinovi a ne i kćeri, a ako njih nema onda braća iili susjedi. Krajem 6. vijeka ukida se pravo susjeda na nasljeĊivanje zemlje. Uĉvršćuje se privatna svojina- alod- kojom vlasnik slobodno raspolaţe. Tokom 7. vijeka formiraju se krupni zemljoposjedi, vile ili fundi, koji predstavljaju zaokruţenu cjelinu i koje kraljevi, kao naknadu za razliĉite usluge, daju ljudima iz svoje okoline, crkvi i manastirima. Brojni sitni seljaci se preporuĉuju i stavljaju pod zaštitu krupnih posjednika ustupajući im svoje pravo svojine nad zemljom. Na taj naĉin alod se pretvara u beneficij, mirovanje zemljišta na odreĊeni rok koji se mogao produţavati. Zaštitnici postaju seniori, a štićenici vazali. Porodično pravo Franaĉka porodica je bila mala porodica koja se sastojala od muţa, ţene, maloljetnih sinova, neudatih kćeri i ostalih zavisnih lica ukljuĉujući lide (poluslobodna lica) i robove. Iako su ţivjeli u ovakvim individualnim porodicama, Franci su se oslanjali na šire srodniĉke grupe. Brak se mogao sklopiti izmeĊu slobodna ĉovjeka i ţene. Zakoni nisu odreĊivali minimum starosti za brak. RoĊaci mladenaca su davali saglasnost za brak. Braku su prethodile zaruke kojom prilikom je budući mladoţenja davao poklon budućoj supruzi. Poklon mladoj bi davao i njen otac. Udata ţena bila je pod pravnom kontrolom muţa. Ta kontrola nazivala se mundium. Nakon muţeve smrti ţena je bila pod mundiumom muţevih srodnika. Toga se oslobaĊala plaćanjem izvjesne sume ako bi ţeljela da se ponovo uda.

22

WWW.BH-PRAVNICI.COM Nasljedno pravo Salijski zakon propisuje da će se porodiĉno zemljište, koje se naziva alod nasljeĊivati sljedećim redom: djeca i njihovi potomci; majka i otac; braća i sestre; oĉeve sestre; majĉine sestre, oĉevi srodnici; majĉini srodnici. U Salijskom zakonu se na interesantan naĉin reguliše ustanova affatomie, odnosno nadomještanje nepostojanja testamenta. Prema tome postupku lice koje ţeli raspolagati imovinom pred svjedocima i sudijom baca granĉicu u krilo drugog lica s kojim nije u srodstvu i na koga prenosi svoju odreĊenu imovinu. Zatim se to lice nastanjuje u kući ostavioca te je duţno da u roku od godinu dana pred kraljevm sudom baci granĉicu u krilo onima koji su odreĊeni za nasljednika i da im preda imovinu koju im je ostavilac odredio. Ovim postupkom nadomještao se testament putem prenosa imovine na nasljednika putem prijatelja. Krivično pravo Široko se koristi sistem kompozicije. Ako je rijeĉ o ubistvu i teškim tjelesnim povredama onda se kompozicija naziva wergeld. Ako se radi o drugim kriviĉnim djelima naziva se busse. Smrtna kazna se rijetko koristi. Salijski zakon je previĊa u sluĉaju grofa koji ne vrši ili prekoraĉi svoja ovlaštenja, za kraljevog kmeta ili lida koji otme slobodnu ţenu i za roba koji poĉini zloĉin za koji bi slobodan ĉovjek bio kaţnjen kompozicijom od 45 solida. Dva su faktora utjecala na rijetko korištenje smrtne kazne u ranom franaĉkom pravu: uticaj rodovskoplemenskog ureĊenja i uticaj kršćanstva. Kaţnjava se takoĊe i za pokušaj ubistva. Prikrivanje ubistva se smatra za posebno oteţavajuću okolnost. Međunarodno pravo Dva autora su bila relevantna za meĊunarodno pravo pa i za kršćansku Franaĉku drţavu. To su bili sv. Augustin i sv. Isidor Seviljski. Sv. Isidor je smatrao da zemaljsko pravo mora biti u saglasnosti sa Boţijim pravom. Boţije pravo je standard kojim se mjeri i ocjenjuje zemaljsko pravo. U pogledu meĊunarodnog prava, naslanjajući se na rimsku tradiciju, sv. Isidor je raspravljao o pitanjima kao što su: zaposjedanje zemlje radi nastanjivanja, rat i njegova pravila, zarobljenici, zabrana braka sa strancima itd.

23

WWW.BH-PRAVNICI.COM ISLAMSKA DRŽAVA Historijski kontekst Prva drţava u Arabiji javlja se pojavom islama u 7.vijeku. U predislamskom periodu, stari Arapi su ţivjeli u plemenskom ureĊenju. Pravo predislamskih Arapa bilo je obiĉajno i postajalo je u nepisanoj formi. U imovinskom pravu bilo je tragova prava susjednih drţava. Situacija se bitno mijenja pojavom Muhammeda ibn Abdullaha iz mekanskog plemena Kurejš, koji oko 610. poĉinje pozivati u islam. Ovo uĉenje insistira na strogom monoteizmu, ĉinjenju dobrih djela, vjerovanju u budući svijet i proţivljenje i odgovornost svakog pojedinca za ţivot na ovom svijetu. U društvenom pogledu istiĉe da su svi ljudi Boţija stvorenja, da meĊu njima ne mogu postojati razlike na osnovu boje, jezika i porijekla, te da svi muslimani ĉine jednu zajednicu- ummet. Protiv islamskog uĉenja se okreće vladajuća plemenska aristokratija i predstavnici paganskih kultova. Muslimanska zajednica biva progonjena i traţi izlaz, prvo u migraciji u Etiopiju pod zaštitu jednog kršćanskog vladara, a zatim u obliţnji grad Jesrib. Ovo preseljenje (hidžra) u Jesrib, koje se desilo 622. uzeto je za poĉetak raĉunanja muslimanske ere. Nakon doseljenja muslimana i njihovog sklapanja saveza sa domaćim stanovništvom, Jesrib je prozvan Medinetu-n-nebijj (»Grad Boţijeg Poslanika«), tj. Medina, koja je postala grad-drţava. Unutrašnja organizacija i meĊusobni odnosi u gradudrţavi bili su ureĊeni ustavom iz 623.godine, koji se naziva kitab (spis, knjiga) ili sahifa (dokumenat). Nakon smrti Poslanika 632. pred muslimane se postavilo pitanje voĊstva vjerske zajednice i drţave. Nakon konsultacija ĉlanova zajed nice odluĉilo se za hilafet, odnosno model vjersko-politiĉkog voĊstva. Zakonodavnu vlast halife nisu imali zato što je, prema muslimanskom konceptu, Bog zakonodavac, a vladari treba da izvrše tumaĉenje datog prava i njegovu primjenu. Prva ĉetvorica halifa bila su izabrana od predstavnika zajednice. Ovaj period se zato nekada naziva i republikanski period Hilafeta, koji je nakon 30 godina postojanja okonĉan uspostavljanjem dinastije Emevija koja je bila je na vlasti do 750. Iste godine na vlast dolazi nova dinastija- Abasije ĉija je vladavina na arapskom Istoku trajala do 1258. Do smjene dinastija došlo je usljed narodnog nezadovoljstva emevijskom dinastijom i njihovim naĉinom uprave. Nova dinastija vezivala se za liĉnost Muhammeda a.s. U doba Abasija došlo je do razvoja nauke, knjiţevnosti i umjetnosti u muslimanskoj drţavi, te opšteg društvenog razvoja. Opšti napredak se izrazio i u oblasti pravne nauke. Od 11.vijeka Abasijski hilafet ulazi u period dekadence. Na vanjskom planu, drţava se suoĉava sa 2 izazova: krstaškim pohodima i mongolskim prodorima. Izgubivši unutarnju koheziju i efikasne ustanove, Abasijska drţava pada, a njenu prijestolnicu Bagdad zauzimaju Mongoli 1258. Pravni izvori Izvori za saznanje islamskog prava klasiĉnog perioda su: 1. Kur'an - Boţija rijeĉ objavljena Muhammedu a.s. 2. Zbirke hadisa. Hadis je izvještaj oĉevidaca o rijeĉima, djelima i prešutnim odobrenjima Poslanika islama. Hadisi su sabrani u zbirke od kojih su najpoznatije dvije iz 9.vijeka koje su kompilirali uĉenjaci El-Buhari i Muslim. 3. Djela muslimanskih pravnika. 4. Registri šerijatskih sudova. Ovi registri (sidžil) sadrţavaju podatke o imenovanjima, sporovima i presudama, kadijama i svjedocima, te predstavljaju vrlo vaţan izvor za saznanje praktiĉne primjene prava. 5. Historiografska djela.

24

WWW.BH-PRAVNICI.COM Organizacija vlasti Abasijski hilafet bio je centralistiĉki ureĊena drţava. Osnovni organi vlasti na centralnom nivou bili su halifa i veziri, a na pokrajinskom i lokalnom nivou valije i amili. Halifa je bio politiĉki šef drţave i vjerski poglavar muslimana. Pravni teoretiĉari postavljali su zahtjev da halifa mora biti musliman, muškarac, pravno i poslovno sposoban, bez tjelesnih organskih i funkcionalnih nedostataka, pravedan, sposoban za samostalno tumaĉenje šerijatskih izvora, sposoban za zaštitu interesa podanika i hrabar. Na poziciju halife dolazilo se ne više naĉina: izborom, imenovanjem od strane prethodnika i silom. Pri vršenju svojih ovlaštenja, halifa je bio obavezan da se konsultuje sa muslimanskim uglednicima. Taj proces konsultacije se nazivaju šura, ali odluka konsultativnog vijeća nije bila pravno obavezujuća za halifu. Vezir je bio glavni zastupnik, odnosno ministar vladara. U vrijeme Emevija drţavni sekretar se nazivao katib. Ova funkcija se formirala u vrijeme dinastije Abasija, kada se i ustalio naziv vezir. Pisci djela o šerijatskom javnom pravu iz abasijskog perioda govore o dvije vrste vezira: veziru-t-tefvid (opunomoćeni ministar) i veziru-t-tenfiz (izvršni ministar). Vali je bio namjesnik centralne vlasti u pokrajinama. U sebi je objedinjavao civilnu i vojnu vlast. Imenovan je od strane vladara i njemu bio direktno odgovoran. Amil je naziv za drţavne sluţbenike razliĉitog ranga i nadleţnosti. Postavljala ih je centralna vlast. Mogli su biti zaduţeni za prikupljanje poreza. Jedan takav sluţbenik bio je amilu-s-suk (nadzornik trgova), koji se zvao i muhtesib. Kancelarijske poslove za razliĉite nivoe vlasti obavljali su divani razliĉitih nadleţnosti. Državna ideologija Drţave u muslimanskoj historiji su se nazivale po imenu dinastija. Prema tumaĉenju muslimanskih autora, glavna funkcija drţave ogledala se u: ĉuvanju vjere, presuĊivanju sporova, zaštiti teritorije, izvršenju kriviĉnih sankcija, odrţavanju reda, preduzimanju vojnih pohoda, raspodjeli ratnog plijena i dobrovoljnih davanja onima koji su potrebni. Prema islamskom uĉenju, Bog je izvor suvereniteta i On daje vlast onome kome hoće. Islamska drţava temeljila je svoj legitimitet na islamskom uĉenju, ali je bila smatrana historijskom društvenom tvorevinom. Šerijat je bio razumijevan kao Boţije pravo. Šerijat je drţavi davao legitimnost, a drţava je imala meĊu glavnim zadacima da primjenjuje Šerijat. Islamska drţava nije bila teokratska drţava ako se teokratija shvati kao vladavina svešteniĉkog staleţa. Postojali su samo uĉenjaci, koji su imali ugled i uticaj u društvu kao poznavaoci vjere. Islamska drţava nije bila despotska drţava. Vladar nije imao neograniĉenu moć. Iznad njega je uvijek bio Šerijat, vladar ga nije mogao mijenjati. Sudovi i sudski postupak Sudska funkcija je spadala u nadleţnost vladara, a on ju je prenosio na imenovane kadije. Uslovi za kadiju su bili da bude musliman, muškarac, da poznaje šerijatske propise, da je dobar karakter i da je pravedan. Postojalo je više vrsta kadija. Naĉelno, sudio je kadija. U doba Abasija kreirana je funkcija vrhovnog sudije. Postojao je i vojni sudija. SuĊenje je pratio odreĊen broj lica koji su se nazivali svjedoci ĉina. Svjedoci su morali da budu muslimani, punoljetni, poznati kao pravedne osobe i oĉevici djela. Obiĉno su se traţila dva svjedoka muškarca, osim u sluĉaju bluda, kada su se traţila 4 oĉevica uz tuţioca. Umjesto jednog muškarca prihvatalo se svjedoĉenje dvije ţene.

25

WWW.BH-PRAVNICI.COM Koncept prava i pravde Kljuĉni islamski termin za pravo je šerijat. Šerijat je, prema muslimanskom vjerovanju, od Boga dato pravo. Poslanik je prenio, objasnio i primjerom pokazao primjenu toga prava. Cjelina ljudskog tumaĉenja Šerijata uobliĉena u pravni sistem naziva se fikh. Za razliku od Šerijata, koji je metahistorijski i nepromjenjiv, fikh je historijski uslovljen i promjenljiv. Jedna od kljuĉnih vrijednosti Šerijata jeste pravda. Pravednost se traţi od svakog pojedinca, a posebno od vladara, sudija i svjedoka, jer su oni u situaciji da, ako su nepravedni, nanesu štetu drugima. Kur'an navodi da je kroz historiju Bog slao poslanike sa dokazima, objavljenim knjigama i kriterijima ravnoteţe da bi se uspostavila pravda meĊu ljudima. Pravedno svjedoĉenje je obaveza svakom muslimanu pa makar to bilo protiv samoga sebe, svojih roditelja i roĊaka. Materijalno pravo Stanovništvo islamske drţave se dijelilo prema kriteriju slobode na slobodne i robove, a prema kriteriju vjere na muslimane i nemuslimane. Pravna sposobnost se sticala roĊenjem a poslovna fiziĉkom zrelošću. Ţeni je priznavana pravna i poslovna sposobnost, ali ne i potpuna jednakost s muškarcem. Pravni poloţaj robova je kompleksniji. Oni su imali pravo sklapanja braka sa robovima i slobodnim licima. Rob muškarac se mogao oţeniti sa dvije robinje. Neudata robinja je mogla sluţiti kao konkubina gospodaru. U kriviĉnom pravu, za ubistvo robova primjenjuje se kazna taliona ĉak i protiv slobodnog ĉovjeka. Nemuslimani koji su bili podanici islamske drţave pravno su imali status zaštićenih. Postojali su i nemuslimani koji su privremeno s dozvolom vlasti boravili na teritoriji islamske drţave. Oni su se nazivali muste'min i imali su ista prava kao i zimmije, s tim što je osnova njihove zaštite bila individualna garancija i što je garancija bila vremenski ograniĉena. Henefijska pravna škola nije dopuštala egzekuciju muslimana koji bi namjerno ubio muste'mina a dopuštala je talion u sluĉaju kada je ţrtva bio zimmija. Imovinsko pravo Stvari koje su predmet poslova u šerijatskom pravu nazivaju se mal. Dijele se na pokretne i nepokretne, zamjenjive i nezamjenjive. Posebnu vrstu imovine predstavlja zaduţbina, gdje se radi o pokretnim ili nepokretnim stvarima koje su voljom dobrotvora stavljene van prometa.. Originarni naĉini stjecanja vlasništva ukljuĉuju okupaciju niĉijih stvari dok derivativni naĉin stjecanja vlasništva obuhvata prenos vlasništva putem prenosa posjeda te putem transakcija koje same po sebi kreiraju stvarna prava. Obligacije nastaju na osnovu ugovora, neosnovanog obogaćenja, nezvanog vršenja tuĊih poslova i delikata. Ugovori u šerijatskom pravu su u naĉelu konsenzualni. Sklapaju se ponudom i prihvatanjem. Zabranjeno je ugovaranje kamate. Međunarodno pravo U Šerijatskom pravu razvijena je posebna grana koja je tretirala odnose muslimanskih i nemuslimanskih drţava u doba rata i mira. Ova grana nazvana je sijer. Prema shvatanju muslimanskih klasiĉnih pravnika zemlje u tadašnjem svijetu su bile podijeljene na 3 vrste: Daru-l-islam, odnosno islamska teritorija gdje vlada muslimanski vladar i primjenjuje se islamsko pravo; Daru-l-ahd, prijateljske muslimanske drţave i Daru-l-harb, neprijateljska nemuslimanska drţava. To je drţava s kojom islamska drţava nema ugovor, muslimanima na njenoj teritoriji nije dozvoljen boravak i moţe se pokrenuti rat protiv takve drţave.

26

WWW.BH-PRAVNICI.COM Krivično pravo U šerijatskom kriviĉnom pravu postoje 3 vrste kriviĉnih djela: 1. Kriviĉna djela protiv ţivota i tijela- ubistvo i ranjavanje 2. Kriviĉna djela koja su spomenuta u Kur'anu i za koje su odreĊene fiksne kazne. Ova djela se nazivaju hudud, i tu spadaju: kraĊa, razbojništvo i ugroţavanje sigurnosti, izvanbraĉni polni odnosi, pijenje alkohola, istupanje iz vjere. 3. Kriviĉna djela i prekršaji koji nisu precizno definisani, ali predstavljaju prekršaje vjerskih i moralnih normi ili ugroţavaju javni poredak. Ako se radilo o kršenju šerijatskih normi ova djela su nazivana tazir (javno kršenje islamskih normi od strane muslimana, zakidanje na vagi, primanje mita, zlostavljanje ţivotinja itd.), a ako se radilo o ugroţavanju javnog poretka onda su nazivani sijase (razliĉiti akti ugroţavanja javne sigurnosti ukljuĉujući vršenje kriviĉnih djela u povratu). Porodično pravo Brak je osnov porodice. Brak je ugovor graĊanskog prava koji se zakljuĉuje izmeĊu mladoţnje i mlade, prema uĉenju hanefijske škole. Braĉni ugovor se sklapa ponudom i prihvatom pred dva svjedoka. Ograniĉena poligamija je bila dozvoljena, iako je proteţiran monogamni brak. Slobodan musliman mogao je sklopiti brak sa ĉetiri ţene istovremeno. Svakoj ţeni je morao osigurati uslove stanovanja i izdrţavanja. Brak je mogao prestati na jedan od više naĉina: 1. Jednostranim dokazom od strane muţa. Muţ je morao ponoviti izjavu tri puta i nije bio duţan da je obrazlaţe. 2. Razvodom braka nakon postupka pred kadijom na inicijativu jedne od braĉnih strana ili djelovanjem kadije po sluţbenoj duţnosti. 3. Postupkom hul kojim se supruga oslobaĊala braka plaćajući. 4. Ostvarivanjem zakletve muţa da neće imati braĉne odnose sa suprugom tokom ĉetiri mjeseca. 5. Procedurom meĊusobnog proklinjanja supruţnika koja se primjenjuje ako jedan od supruţnika optuţi drugog za blud a to ne moţe dokazati s ĉetiri pravedna svjedoka. Nasljedno pravo Šerijatsko pravo poznaje dva osnova za nasljeĊivanje: oporuku i zakonski nasljedni red. Oporuka ima prednost pred zakonskim nasljeĊivanjem. Oporukom se redovno posta vlja izvršilac testamenta, koji se stara da se posljednja volja ostaviovca poštuje. Zakonski nasljedni red odreĊen je najvećim dijelom tekstom Kur'ana. Nasljedni red ĉine 3 kategorije lica: 1. Ashabu-l-feraid, odnosno lica kojima pripada alikvotni dio ostavštine preciziran tektsom Kur'ana. 2. Asaba, odnosno srodnici po muškoj liniji. 3. Zevu-l-erham, odnosno srodnici ostavioca po ţenskoj liniji.

27

WWW.BH-PRAVNICI.COM ENGLESKA Historijski kontekst Smatra se da engleska pravna historija zapoĉinje sa normanskim osvajanjem Britanskog ostrva 1066. godine. Pobjeda normanskog kralja Wiliama kod Hatingsa unijela je bitne promjene u drţavno- pravno ureĊenje. Englesko pravo je uglavnom ostalo netaknuto. Wiliam Osvajaĉ je konfiskovao svu zemlju u drţavi i podijelio je svojim najvjernijim pratiocima dobivajući zauzvrat njihovu lojalnost i sluţbu. Time je nastao poseban vid feudalizma u Engleskoj. U to doba lokalni sporovi su se rješavali u sudovima grofovija i okruga. U normanskoj Engleskoj nije postojala podjela vlasti. Kralj, sa svojim sa vjetom koji se nazivao Curia regis, vršio je zakonodavnu, izvršnu i sudsku funkciju. Neke Curie regis su delegirane novoobraznim tijelima koja se nazivaju kraljevski sudovi. Nadleţnost i funkcionisanje ovih sudova doveli su do stvaranja Opšteg prava Engleske (Common law). Jaĉanje kraljevih sudova na raĉun sudova u grofovijama i okruzima dovela je do revolta barona. Oni su prisilili kralja Johna 1215. da izda domenat koji je kasnije postao poznat kao Magna Carta (Velika povelja). Ovim dokumentom baroni su pokušali da zaustave gubitak feudalnih privilegija. U 13. vijeku formira se još jedna vaţna ustanova engleskog prava- parlament, u koji su ulazili ne samo baroni već i predstavnici crkve, gradova i okruga. U vrijeme Edwarda I 1295. formirao se tzv. model parlament u ĉiji su sastav ušli biskupi i opati, plemići najvišeg ranga, dva viteza iz svake grofovije i dva predstavnika svakog grada. Jedan od najvaţnijih akata engleske historije donijet je u periodu restauracije kraljevstva. Rijeĉ je o Habeas Corpus Actu iz 1679. kojim je zabranjeno zatoĉenje preko mora, zabranjeno lišavanje slobode bez sudskog naloga itd. Slavna revolucija 1688. ustanovila je protestantsko kraljevsko naslijeĊe i ustavnu monarhiju u Engleskoj. Pošto je bilo uoĉeno da Opšte pravo sporo odgo vara na društvene promjene, engleski pravnik Jeremy Bentham i drugi zagovornici reforme, zaloţili su se da Parlament postane nosilac promjene. Oni su vidjeli izlaz u kodifikacijama. Brojni zakoni su donijeti u oblasti javnog prava, porodiĉnog i nasljednog prava i organizacije sudova. Njima je englesko pravo, sastavljeno od tri glavne komponente- Opšteg prava, Praviĉnosti i Zakonadobilo moderni oblik. Organizacija vlasti Engleska je bila samostalno kraljevstvo od ranog srednjeg vijeka sve do 1707., kada je Zakonom o ujedinjenju ujedinjena sa Škotskom u Kraljevinu Velike Britanije. Engleska i Škotska su nastavile da imaju razliĉite pravne sisteme: engleski pravni sistem i škotski pravni sistem. Glavne ustanove monarhije su monarh, parlament i vlada. Monarh. Do revolucije 1688., monarh je koristio svoja ovlaštenja, dovodeći u pitanje samo postojanje parlamenta. Nakon donošenja zakona o nagodbi iz 1700. prerogative monarha su bitno smanjene i svedene na simboliĉku funkciju. Parlame nt. Ovo tijelo je nakon 1700. postalo glavna zakonodavna instanca u Engleskoj. Sastoji se od Krune, Doma lordova ili Gornjeg doma i Doma opština ili Donjeg doma. Samo dva doma ĉine parlament. Zakoni se donose u Donjem domu, razmatraju u Gornjem domu a monarh im daje kraljevsku saglasnost. Gornji dom ĉine odreĊeni crkveni velikodostojnici, svjetovna aristokratija i nosioci visokih sudskih funkcija. Vlada. Izvršnu vlast vrši vlada, odnosno komitet ministara koji se naziva kabinet. Premijer je obiĉno voĊa većinske stranke u Donjem domu. Vlada zavisi od politiĉke većinske stranke. Ĉlanovi kabineta su takoĊer i ĉlanovi Tajnog savjeta, savjetodavnog tijela monarha.

28

WWW.BH-PRAVNICI.COM Državna ideologija Engleska je ustavna monarhija, monarhija u kojoj su prerogative monarha ograniĉene ustavom. Kaţe se da u Engleskoj postoji »nepisani ustav«. Time se ukazuje na ĉinjenicu da ustav ĉini više izvora koji se mogu identifikovati. Ti izvori ukljuĉuju kraljevske prerogative, konvencije, Common law i zakone parlamenta. Kraljevske prerogative su cjelina ovlaštenja, privilegija i imuniteta koje Opšte pravo priznaje Kruni. Konvencije su dijelovi obiĉaja koji proistiĉu uglavnom iz nesudskih precedenata koji su ustanovljeni na osnovu vjekovne prakse. MeĊu zakonima poseban znaĉaj imaju Zakon o uniji sa Škotskom iz 1707., Zakon o pravima iz 1689., Zakon o nagodbi iz 1700. i Habeas Copus Act iz 1679. Svi ovi zakoni potiĉu iz vremena nakon »slavne revolucije« kada su uspostavljeni novi odnosi izmeĊu monarha i parlamenta. Sudovi i sudski postupak U normanskoj Engleskoj nije postojala podjela vlasti. Kralj, sa svojim savjetom vršio je zakonodavnu, izvršnu i sudsku funkciju. Vremenom su neke funkcije Kraljevog savjeta delegirane novoobraznim tijelima. MeĊu ovim ustanovama formirala su se 3 suda: Visoki finansijski sud, Sud obiĉajnih sporova i Sud kraljevog stola. Pored kraljevskih sudova i sudova u grofovijama i okruzima postojali su i crkveni sudovi koji su bili nadleţni za suĊenje poĉiniocima religijskih prekršaja. Od 13. vijeka nastaje još jedna nova sudska ustanova. To je Kancelarov sud, koji preuzima jurisdikciju u sporovima u kojima rješenje nije bilo moguće na osnovu Opšteg prava. U 14. vijeku u Engleskoj je ustanovljena još jedna sudska instanca. To su bili Mirovne sudije. Rijeĉ je bila o vitezovima koji su se vratili iz krstaških ratova i koji su dobili ovlaštenje od kralja da progone, hapse i kaţnjavaju one koji su remetili mir. U vrijeme Henrija VII, osnivaĉa dinastije Tjudora, uspostavljen je Sud zvjezdane palate. On je imao široku nadleţnost u kriviĉnim stvarima ukljuĉujući djela zavjere, falsifikata i ometanja pravde. Nakon »slavne revolucije« Zakon o nagodbi kreirao je nezavisno sudstvo propisujući da jedino Parlament moţe smijeniti sudije. Ovim zakonima kreiran je Vrhovni sud koji se sastoji od Visokog suda pravde i Apelacionog suda. Pravni izvori Pošto se englesko pravo sastoji od 3 komponente: Opšte pravo (Common law), Pravo praviĉnosti (Equity) i Zakonsko pravo (Statue law), postoje i razliĉiti oblici putem kojih su te komponente izraţene te izvori gdje se ti izrazi mogu naći. 1. Opšte pravo je obiĉajno pravo koje obuhvata tri vrste obiĉaja, a to su: opšti obiĉaji, posebni obiĉaji koji se u većini sluĉajeva odnose na stanovnike nekih okruga i odreĊeni partikularni propisi. 2. Pravo pravičnsti se definiše kao popravljanje onoga gdje je pravo, zbog svoje univerzalnosti, deficitarno. 3. Engleski zakoni oznaĉavaju zakone koje je donio Parlament kao i brojne druge normativne akte koje je donijela izvršna vlast. Tu spadaju normativni akti koji se nazivaju bill, što se uglavnom odnosi na zakonske projekte.

29

WWW.BH-PRAVNICI.COM Lični status U srednjovjekovnoj Engleskoj poloţaj pojedinca u odnosu prema vlasti bio je izraţen terminom »podanik«. Pojedinac je bio pod vlašću vladara. Od 13. vijeka poĉinju da se ustanovljavaju odreĊena prava koja pripadaju pojedincima. Ta prava nazivaju se prava Engleza. Za uspostavljanje i definisanje tih prava vaţna su 3 dokumenta: Velika povelja, Peticija o pravima i Zakon o pravima. Engleski Zakon o pravima iz 1689., u pogledu pojedinaca potvrdio je tradicionalna prava Engleza. Ovaj dokument nije garantovao slobodu religije, ali je Zakon o toleranciji dao pravo slobode vjeroispovijesti manjinskim protestantskim grupama dok je katolicima dopušteno prešutno da praktikuju svoju vjeru. Status graĊanina je sluţbeno priznanje integracije pojedinca u politiĉki sistem. Teoretiĉari prirodnog prava razvili su koncept prirodnih prava ĉovjeka. Po ovom konceptu ljudi su stvoreni jednak, njihov Tvorac ih je obdario odreĊenim neotuĊivim pravima. Imovinsko pravo Vlasništvo se definiše kao status ili prava vlasnika u pogledu nekog interesa u imovini. Postoji razlika izmeĊu vlasniĉkih prava na zemljištu i pokretnim stvarima. Common law pod vlasništvom uglavnom podrazumijeva vlasniĉka prava nad zemljom. U okviru Opšteg prava, neka vlasniĉka prava imaju zaštitu putem vlasniĉkih tuţbi i ta prava ulaze u okvir pojma real property. Ovlaštenja koja nisu zaštićena tim tuţbama, kao što je zakup zemlje, ulaze u okvir pojma personal property ili personality. Vlasništvo nad zemljom je regulisano Opštim pravom dok je vlasništvo nad pokretnim stvarima regulisano uglavnom u okviru Prava praviĉnosti. Prava na zemlju ukljuĉuju sljedeće vrste: 1. fee simple, neograniĉeno pravo na zemlju 2. fee tail, doţivotno uţivanje nakon smrti korisnika prelazi na njegove srodnike 3. life estate i estate, doţivotno uţivanje koje neko ima za ţivota i za ţivota drugoga. Jedan od karakteristiĉnih ustanova engleskog prava je trust, koji se definiše kao aranţman po kome jedno lice drţi novac ili drugu imovinu za korist drugog lica, kome prvo lice duguje fiducijarnu duţnost u pogledu ĉuvanja, upravljanja ili raspolaganja sa imovinom trusta ili njenim prihodom. Porodično pravo Oblast porodiĉnih odnosa ureĊena je djelimiĉno kanonskim a djelimiĉno Opštim pravom. Prema Common law, porodica je prirodna, moralna i pravna zajednica. Glava porodice je muţ, odnosno otac. Osnova porodice je brak. Braĉna punoljetnost se stiĉe za muškarce sa 14, a za ţene sa 12 godina. Muţ je pravni zastupnik svoje supruge. U sluĉaju smrti supruge, njezina zemlja pripada djeci. Ako su djeca bila maloljetna, muţ ima pravo uţivanja tih nepokretnosti dok djeca ne postignu punoljetnost. Ako umrla supruga nije imala djece, onda se zemlja vraća njenoj porodici. Nasljedno pravo Postoji razliĉit naĉin nasljeĊivanja u pogledu razliĉitih kategorija imovine. U pogledu zemljišta vaţi zakonsko nasljedno pravo. U pogledu pokretne imovine, ona se nakon smrti ostavioca dijelila na 3 dijela: jedan dio je pripadao supruzi, drugi dio djeci, a jednim dijelom je ostavilac mogao raspolagati putem testamenta. Ako nije saĉinio testament, ta trećina bi onda pripadala Kruni. Ako ostavilac nije imao djece, njegova supruga je dobijala polovinu pokretnih stvari a drugom polovinom ostavilac je mogao raspolagati putem testamenta.

30

WWW.BH-PRAVNICI.COM Krivično pravo U poĉetku je termin trespass korišten da oznaĉi svaku povredu prava bilo da je rijeĉ o prouzrokovanju štete ili kriviĉnom djelu. Od 13. vijeka pod uticajem kanonskog prava dolazi do razlikovanja kriviĉnog djela i odgovornosti za štetu. Uoĉava se da postoje kriviĉna djela razliĉite teţine, te se vremenom uvodi njihova podjela na: 1. Najteţe zloĉine u koje su spadali zloĉini protiv kralja, njegove supruge, nasljednika prijestolja, visokih drţavnih sluţbenika, krivotvorenje drţavnog peĉata i novca, te vojna pobuna. Ova djela kaţnjavana su smrću i konfiskacijom imovine. 2. Teške zloĉine, kao što su ubistvo, razbojništvo, teška kraĊa, silovanje itd. 3. Manje zloĉine, gdje su spadala ostala kriviĉna djela kaţnjavanja novĉanim kaznama. Tokom 19. vijeka izvršene su reforme engleskog kriviĉnog prava. 1823. ukinuta je smrtna kazna, 1827. donijet je Kriviĉni zakon koji je sistematizovao ovu oblast. Od 1838. optuţeni je imao pravo da dovede pred sud svoje svjedoke i da ima punomoć pravnika koji će u njegovo ime unakrsno ispitivati svjedoke. Od kraja 19. vijeka optuţeni je imao pravo da se i sam brani. Međunarodno pravo U 18. i 19. vijeku u Velikoj Britaniji je u oblasti meĊunarodnog prava bio veoma popularan švajcarski autor Emmerich de Vattel, pisac djela »Međunarodno pravo i principi prirodnog prava«. Od britanskih autora 18. vijeka u ovoj oblasti treba pomenuti Jeremyja Benthama. Njegova shvatanja o meĊunarodnom pravu su primjena principa korisnosti na ponašanje drţava. On je naveo nekoliko principa koji bi se trebali prihvatiti u meĊunarodnom pravu. Jedan od onih koji negiraju meĊunarodnom pravu status prava, bio je britanski autor John Austin koji polazi od definicije da je pravo naredba politiĉki superiorne instance politiĉki inferiornim podrţana sankcijom te nalazi da meĊunarodno pravo ne ispunjava uslove te definicije.

31

WWW.BH-PRAVNICI.COM SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE Historijski kontekst Prije evropskog otkrića Sjeverne Amerike na tom podruĉju su ţivjela indijanska plemena u plemenskom društvenom ureĊenju. Znaĉajniji pokušaji evropske kolonizacije tog kontinenta biljeţe se u 17. vijeku. Kolonizacija je pravno bila uobliĉena u proces davanja kraljevskih povelja privatnim grupama ili pojedincima da na otkrivenom teritoriju mogu osnovati kolonije. Po iskrcavanju, doseljenici su sklapali sveĉane paktove kojim su formirali novu civilnu politiĉku zajednicu. Tokom 1600- tih nastalo je više od stotinu ovakvih zavjeta, kakav je npr. The Mayflower Compact od 11.nov. 1620. Doseljenici su se naseljavali na istoĉ noj obali Sjev. Amerike. Naseljeniĉke kolonije su imale vlastite dokumente ustavnog karaktera kojima su ureĊivali unutrašnju organizaciju, prava i obaveze. Takvi dokumenti su se nazivali »zavjeti«. Poznati dokumenat iz ove kategorije je Temeljne naredbe Connecticuta od 14. januara 1639. Nakon rata Velike Britanije i Francuske oko prevlasti u kolonijama, Velika Britanija postala je gospodar kolonija na Istoĉnoj obali Sjeverne Amerike. U namjeri da namiri ratne troškove, Velika Britanija je izvršila ekonomsk i pritisak na kolonije. Kolonisti nisu ţeljeli radikalni raskid sa Velikom Britanijom, ali ih je britanska politika usmjerila u tom pravcu. Kada je poĉeo rat, ujedinjene kolonije proglašavaju nezavisnost 4. jula 1776. Rezultat ovog rata bila je nezavisnost kolonija i nastanak nove drţave Sjedinjenih Ameriĉkih Drţava. Nakon nezavisnosti glavna briga nove drţave bila je uvećanje teritorija. Najveći unutrašnji problem drţave bio je ropstvo. Robovi su bili prisutni u Sjev. Americi i poticali su iz Afrike. Ekonomsku i politiĉku ekspanziju SAD su nastavile u drugoj polovini 19. vijeka. Poĉetkom 20. vijeka su napustile tzv. Monroovu doktrinu (Amerika Amerikancima) i postale znaĉajan faktor u svjetskim odnosima. Organizacija vlasti Po obliku vladavine SAD su republika. Po obliku drţavnog ureĊenja, u svojoj historiji SAD su prvo kratkotrajno bile konfederacija a zatim se opredijelili za federaciju. Prvi ustav poznat kao »Ĉlanci konfederacije i vjeĉnog saveza« usvojen je na II kontinentalnom kongresu 15. novembra 1777. Ovaj ustav je predviĊao savez drţava sa jednodomnim Kongresom u kome su bile nejednako predstavljene drţave- ĉlanice ali sa jednakim brojem glasova. Postojao je i Komitet drţava, koji je vodio tekuće poslove izmeĊu zasjedanja Kongresa. Ustav SAD sastoji se od 7 duţnih ĉlanova i 27 amandmana. Predstavlja najstariji vaţeći ustav na svijetu. Usvojen je na ustavnoj konvenciji u Philadelphiji 17. septembra 1787. Nakon usvajanja tekst ustava poslat je drţavama na ratifikaciju. Jedan od uslova nekih drţava da ratifikuju Ustav bio je donošenje amandmana koji će ojaĉati temeljna prava graĊana prema federalnoj vlasti. To je osigurano putem prvih deset amandmana na Ustav, koji su ratifikovani 15.decembra 1791. i nazivaju se Zakon o pravima. Šef drţave je predsjednik SAD a sjedište vlade je u Distriktu Columbia. Ustav uspostavlja 3 grane vlasti: zakonodavnu, izvršnu i sudsku. U vremenu nakon usvajanja, izvršna vlast je povećala svoje funkcije u ekonomskim i društvenim stvarima. Jedno vrijeme je zakonodavna vlast bila glavna grana vlasti, ali je vremenom izgubila taj primat u korist izvršne vlasti. Izvršnu vlast predstavlja predsjednik SAD. Bira ga izborni kolegij većinom glasova na period od 4 godine. Zakonodavnu vlast u SAD vrši Kongres i sastoji se od dva doma- Senata i Predstavniĉkog doma. Senat se sastoji od dva predstavnika svake drţave. Predstavniĉki dom ĉine ĉlanovi izabrani u drţavama na osnovu broja stanovnika. Pored federalnog nivoa vlasti postoji i lokalni nivo. Sve federalne jedinice ili drţave su uglavnom podijeljenje na teritorijalne jedinice koje se nazivaju »okruzi«.

32

WWW.BH-PRAVNICI.COM Državna ideologija Drţavna ideologija SAD moţe se identifikovati u Deklaraciji o nezavisnosti usvojenoj 4.jula 1776. Autor njene preambule bio je Thomas Jefferson. U kasnijoj debati u Kongresu, Jeffersonov nacrt je donekle korigovan, ali su najvaţnije ideje ostale netaknute. Te ideje ukljuĉuju: 1. Pojedinac roĊenjem stiĉe neotuĊiva prava. 2. Legitimitet drţave zasniva se na saglasnosti onih kojima se vlada. 3. Pravo naroda na revoluciju. 4. Cilj vlasti je da osigura bezbjednost i sreću graĊanima. Sudovi i sudski postupak Sudstvo u SAD se sastoji od federalnog sistema sudova i sudova u drţavama. Kongres je 1789. donio Zakon o sudstvu, kojim je uspostavljen Vrhovni sud i sistem niţih federalnih sudova. Federalni sudovi vrše dvije ustavne funkcije: tumaĉenje zakona i upravnih propisa i kontrolu ustavnosti. Vrhovni sud SAD se sastoji od 9 sudija koje nominuje predsjednik SAD uz saglasnost Senata. Na nivou federalnih jedinica postoje nezavisni sistemi sudova koji djeluju na osnovu ustava i zakona te drţave. Najveći broj sudskih sporova rješava se u okviru drţavnih sudova. Iako je ovo pravo po porijeklu englesko, ipak postoje neke njegove specifiĉne karakteristike koje dopuštaju da se danas govori o »angloamer iĉkom pravu«. U oblasti sudskog postupka to su: 1. Vaţnost i znaĉaj sudskih odluka. 2. Teorija i praksa sudskog procesa. Pravni izvori Izvori za saznanje prava SAD su: 1. Ustav SAD. Najstariji ustav na svijetu koji sadrţi 7 ĉlanova i 27 amandmana. 2. Zakoni koji donose zakonodavna tijela na nacionalnom, drţavnom i lokalnom nivou. 3. Ameriĉko Opšte pravo ili Case Law. 4. Uredbe (Regulations), koje potiĉu od administrativnih organa na nacionalnom, drţavnom i lokalnom nivou. Koncept prava i pravde Britansko shvatanje prava, kategorijalni aparat i terminologija ugraĊeni su u sistem prava SAD. Specifiĉne karakteristike ameriĉkog prava u odnosu na britansko u oblasti javnog prava su: nepostojanje monarhije i s njom povezanih ustanova, javno pravo SAD temelji na konceptu republike, federalizma i predsjedniĉkog sistema, SAD posjeduju pisani ustav a Velika Britanija historijski ustav, u SAD postoji posebna ustanova ispitivanja javnosti zakona. Specifiĉne karakteristike ameriĉkog privatnog prava su: vaţnost i znaĉaj sudskih odluka, teorija i praksa sudskog procesa, kodifikacija i zakonodavstvo nasuprot sudskog prava. U pogledu teorije prava tokom 19. vijeka u SAD je dominiralo shvatanje po kome je u pravu vaţna ĉistota koncepata i pravna logika. Jedan od predstavnika takvog pristupa bio je Christopher Columbus Langdell, koji je smatrao da je Common Law nauka koja posjeduje stroge principe i da se suština tih principa treba prenijeti na studente tokom obrazovanja. Poĉetkom 20. vijeka javlja se škola ameriĉkog realizma koja je zastupala shvatanje po kome se pravo moţe razumjeti i odrediti samo putem prakse sudova, advokata i policije.

33

WWW.BH-PRAVNICI.COM Lični status GraĊanima su garantovana individualna prava koja treba da ih zaštite od nasilja od strane drţavnih i federalnih autoriteta. Ta prava su pobrojana u prvih deset amandmana na Ustav SAD, koji ĉine ameriĉki Zakon o pravima (Bill of rights). Ozbiljan nedostatak ameriĉkog koncepta graĊanstva u vremenu nakon sticanja nezavisnosti bila je ustanova ropstva. Ropstvo je u SAD postojalo od poĉetka evropske kolonizacije, a vremenom se raširilo u juţim drţavama. Osnivaĉi SAD su predvidjeli mogućnost da Kongres nakon 1808. zabrani trgovinu robljem, ali je ropstvo smatrano lokalnom stvari i bilo je ostavljeno u nadleţnost drţava. Godine 1857. jedan sudski spor pred Vrhovnim sudom dodatno je zagrijao atmosferu u pogledu ropstva. To je poznata odluka u sluĉaju Dred Scott. Rob po imenu Dred Scott odveden je u slobodnu drţavu Illinois i slobodnu teritoriju Wisconsin a nakon toga nazad u Missouri, drţavu u kojoj je postojalo ropstvo. Godine 1846. Scott je tuţio lice koje ga je drţalo u ropstvu tvrdeći da je boravkom na teritorijama bez ropstva stekao svoju slobodu. Sluĉaj je došao do Vrhovnog suda. Predsjednik suda napisao je u ime suda obrazloţenje presude u kojoj je naveo 2 suštinska zakljuĉka: 1. Crnci, bilo robovi bilo slobodni, ne mogu biti graĊani SAD. 2. Federalna vlada nema pravo da iskljuĉi ropstvo sa teritorija. Godine 1860. za predsjednika SAD izabran je Abraham Lincoln, zagovornik ukidanja ropstva. On je u septembru 1862. izdao Proklamaciju o oslobaĊanju, kojom je proglašeno da su sva lica u robovskom statusu »od sada i ubuduće slobodna«. Uspostavljen je sistem segregacija bijelaca i Afroamerikanaca, što je uĉinjeno putem tzv. Crnaĉkih zakonika. Njima je svaki crnaĉki uposlenik koji napusti svoga poslodavca bez dobrog razloga mogao biti uhapšen i vraćen poslodavcu, Afroamerikanci nisu mogli svjedoĉiti u sluĉajevima gdje su stranke bili bijelci, brakovi izmeĊu rasa bili su strogo zabranjeni. Ovaj sistem segregacije je okonĉan tek polovinom 20. vijeka. Imovinsko pravo U pogledu stvarnih prava glavna tendencija u ameriĉkom pravu nakon sticanja nezavisnosti bila je da se omogući slobodno sticanje i raspolaganje zemljištem. Neke doktrine iz engleskog prava postale su zastarjele u odnosu na društveno- ekonomski razvoj. Tako je bilo sa konceptom »neprekinutog uţivanja«, koji je davao pravo vlasniku na nesmetano korištenje svjetlosti i zraka. Izgradnja gradova zahtijevala je intenzivno korištenje zemljišta a ne njegovo spreĉavanje. Tako je krajem 19. vijeka većina drţava ukinula vlasniĉko pravo na neometan pogled. Federalna javna zemljišta (public land) su dugo bila neiskorištena. U drugoj polovini 19. vijeka federalna vlada dodjeljuje znatne dijelove javnog zemljišta rad i izgradnje ţeljeznice i puteva. Porodično pravo U pogledu forme brak postaje sve formalniji i drţava uzima ulogu u njegovom sklapanju i regulisanju. U većini drţava bio je valjan brak poznat kao common law marriage. To je specifiĉni ameriĉki termin koji oznaĉava braĉnu zajednicu nastalu na osnovu verbalnog kontakta koju pravo priznaje. Po Common Law dob za brak bila je odreĊena na 14 godina za mladiće i 12 godina za djevojke. Bigamija je bila smatrana za kriviĉno djelo. Uoĉava se tendencija da se nakon 1850. proširuju imovinska prava udatih ţena. Uloga miraza se takoĊe mijenja u ţeninom interesu. Ova ustanova se odnosila na zemlju i predstavljala je samo pravo udovice da doţivotno uţiva tu zemlju.

34

WWW.BH-PRAVNICI.COM Nasljedno pravo U drţavama kao što je California, Texas i Louisiana, gdje je postojao sistem zajedniĉke braĉne imovine kojom je upravljao muţ, supruga nakon smrti muţa postaje automatski vlasnik polovine te imovine. Testamentalno pravo bilo je uvijek pod uticajem engleske doktrine i prakse. Neki zakoni ameriĉkih drţava o testamentu bili su napisani po uzoru na Egleski zakon o posljednjoj volji. Opšta tendencija u zapadnim i juţnim drţavama bilo je korištenje vlastoruĉno napisanog testamenta. Krivično pravo U drugoj polovini 19. vijeka kriviĉno pravo u SAD je doţivjelo znaĉajne promjene. Jedna od vaţnih promjena bilo je potiskivanje Common law koncepta kriviĉnih djela i kazne pod uticajem zakonskog prava. Neka kriviĉna djela su se ticala ţivota u odreĊenoj drţavi, druga su se bavila pitanjem javnog morala. Povećava se uloga policije i njena profesionalizacija. Istovremeno se u nekim dijelovima SAD pojavljuje i fenomen privatnih grupa koje poĉinju da provode privatna suĊenja za kriviĉna djela. Bilo je sluĉajeva samovoljnog kaţnjavanja stvarnih ili navodnih prekršilaca zaštićenih vrijednosti. Međunarodno pravo Izolacionistiĉka politika SAD nije bila podsticajan faktor za nauĉno bavljenje meĊunarodnim pravom u zemlji. Sa napuštanjem izolacionistiĉke politike u 20. vijeku povećava se prisustvo SAD u meĊunarodnim odnosima a time i interes za nauku meĊunarodnog prava.

35

WWW.BH-PRAVNICI.COM FRANCUSKA Historijski kontekst Ugovorom iz Verduna 843. Franaĉka drţava je podijeljena na 3 dijela. Tri unuka Karla Velikog dobili su odgovarajuće dijelove nekadašnje imperije. Iz Louisovog dijela nastala je Njemaĉka, iz Sharlesovog dijela Francuska, a iz Lothairovog dijela Francuska i Njemaĉka. Nakon toga se u Francuskoj uspostavlja feudalni poredak i smjenjuju razliĉite dinastije. MeĊu vladajućim dinastijama bili su Kapeti, koji su vladali više od tri stotine godina. Dinastija Valoa bila je na vlasti od 1328. do 1589., obuhvatajući vrijeme kasnog feudalizma i ranog modernog doba. U 14. vijeku Francuska je, zajedno sa drugim evropskim zemljama bila zahvaćena epidemijom kuge, koja je imala za posljedicu gubitak jedne trećine stanovništva. Krajem 15. vijeka Francuska dolazi pod uticaj renesanse i reformacije. Tokom 16. vijeka ideje reformacije u Francuskoj poprimaju distinktivni vid u obliku uĉenja Jeana Calvina. Dinastija Burbon davala je vladare u periodu 1598-1792. Njihova vlast je okonĉana revolucijom i ukidanjem monarhije 1792. Vladavinu ove dinastije obiljeţili su dogaĊaji kao što je Nantski edikt iz 1598., kojim je data sloboda religije svim podanicima, rast ekonomije i jaĉ anje kraljevog autoriteta. U 18. vijeku Francuska je postala najbogatija i najmoćnija evropska drţava. francuska revolucija odvijala se u nekoliko faza. Ona je zapoĉela 14. jula 1789., pobunom protiv monarhistiĉkog reţima. Narodna skupština radi na ustavu i 26. augusta 1789. usvaja preambulu ovog temeljnog zakona koja je postala poznata kao Deklaracija o pravima ĉovjeka i graĊanina. Ustav je proglašen 4. septembra 1791. i po njemu je Francuska postala ustavna monarhija, i trajala je samo godinu dana. Francuski kralj nije bio spreman da prihvati ovakvo preureĊenje drţave i zajedno sa feudalnom aristokratijom saraĊuje sa inostranim feudalnim drţavama radi njihove vojne intervencije protiv revolucionara. Oni ukidaju monarhiju i proglašavaju republiku koja je poznata kao Prva republika. Jedni su smatrali da je revolucija okonĉana uvoĊenjem ustavne vladavine (ţirondinci), dok su drugi smatrali da revolucija teĉe i dalje (jakobinci). Ideološki sukobi meĊu revolucionarima se intenziviraju i politiĉka grupa jakobinaca preuzima vlast u drţavi, te 2. juna 1793. uvodi »vladavinu terora«. MeĊu ţrtvama terora bili su aristokrati, kler, burţoazija, ali i neoĉekivano veliki broj radnika i seljaka. Nakon pada jakobinaca prevagu u drţavnoj vlasti dobivaju ţirondinci pod ĉijim uticajem se 22. augusta 1795. donosi novi ustav. Ovaj period francuske historije traje 5 godina i poznat je kao period Direktorija. Reţim ĉvrste ruke dešava se 9. novembra 1799., kada general Napoleon Bonaparta izvrši drţavni udar, ukida ustav i uvodi novi oblik vladavinekonzulat. Devetnaesti vijek protekao je u Francuskoj u znaku ĉestih promjena oblika vladavine. Vladavinu imperatora Napoleona slijedila je restauracija vlasti Burbona. Slijedila je zatim Julska monarhija, zatim Druga republika. Nakon toga došao je period Drugog carstva i konaĉno stabilizacija republikanskog oblika vladavine nakon Treće republike pa do savremenog doba. Lični status Feudalne titule su ukinute a svi francuski drţavljani proglašeni graĊanima. Stranci nisu bili jednaki Francuzima, supruga nije bila jednaka muţu, vanbraĉna djeca nisu bila jednaka braĉnoj. U pogledu statusa uveden je institut »graĊanske smrti«. To je bila pravna fikcija po kojoj se smatralo da su poĉinioci odreĊenih kriviĉnih djela pravno mrtvi. To je znaĉilo da su njihovi brakovi poništeni, njihova djeca proglašena siroĉadima a imovinska prava ugašena.

36

WWW.BH-PRAVNICI.COM Organizacija vlasti Na osnovu prvog ustava iz 1791. francuska drţava se zasniva na principima narodnog suvereniteta i predstavniĉke vlade. Zakonodavna vlast pripada Narodnoj skupštini. Skupština je jednodomna. Izvršna vlast pripada kralju. Sudsku vlast vrše sudije koje biraju graĊani na odreĊeno vrijeme. U kriviĉnim stvarima obavezno je porotno suĊenje. Uspostavlja se i Kasacioni sud kao najviša instanca. Drugi ustav u francuskoj historiji poznat je pod imenom Montanjarski ustav. Donijela ga je narodna skupština – Konvent - 24. juna 1793. Nikada nije stupio na snagu, ali je interesantan kao ilustracija naĉina mišljenja u jednoj fazi francuske revolucije. Ovaj ustav Francusku proglašava za jednu i nedjeljivu republiku u kojoj je narod suveren. PredviĊa se postojanje sljedećih organa vlasti: Narodna skupština, Izvršni savjet, starješine organa republike i Kasacioni sud. Narodna skupština nije imala potpunu zakonodavnu vlast. Ona je mogla donositi samo zakonske prijedloge. Izvršni savjet bio je tijelo potĉinjeno Narodnoj skupštini. U pogledu Kasacionog suda, Montanjarski ustav je predviĊao da se sudije Kasacionog suda biraju svake godine od strane izbornih skupština. Na osnovu ustava 1795. Francuska Republika je jedna i nedjeljiva, te zasnovana na narodnom suverenitetu. Organi drţavne vlasti su bili Zakonodavno tijelo, Direktorijum, ministri, Kasacioni sud i Visoki sud. Zakonodavno tijelo bilo je dvodomno. Sastojalo se od Savjeta starih i Savjeta pet stotina. Savjet pet stotina je bio donji dom i on je donosio zakonske prijedloge. Savjet starih je bio gornji dom i on je prihvatao ili odbacivao zakonske prijedloge. Izvršna vlast pripadala je Direktorijumu, koji je brojao pet ĉlanova. Ministri su bili odgovorni za izvršenje zakona i direktiva Direktorijuma i nisu smjeli da se okupljaju u zasjedanju. U pogledu Kasacionog suda ovaj ustav je donekle ublaţio krajnje radikalne odredbe Montanjarskog ustava o biranju sudija svake godine. Sada je predviĊeno da se svake godine obnavlja jedna petina ĉlanova Kasacionog suda. Državna ideologija U drţavnoj ideologiji koja je u Francuskoj razvijena nakon revolucije moţe se identifikovati nekoliko glavnih ideja. To su: Republikanizam. Republika je prolazila kroz razliĉita razdoblja- ţirondinsko, montanjarsko, termidorsko, direktorijum i konzulstvo. Prisutna je i u doba kada je Francuska proglašena carstvom. Narodni suverenitet. U francuskoj Deklaraciji o pravima ĉovjeka i graĊanina kaţe se da princip svakog suvereniteta poĉiva u narodu. Teorijsko obrazloţenje naĉela narodnog suvereniteta izvršili su pisci epohe prosvjetiteljstva kao što je bio Jean Jacque Rousseau. Građanska jednakost. GraĊanstvo je egalitarni i sveobuhvatni status. O n je egalitaran jer sve pojedince stavlja u istu poziciju, on je sveobuhvatni jer ukljuĉuje sve pojedince na drţavnom teritoriju bez obzira na njihove odlike. Da bi se ovakav status mogao uvesti bilo je potrebno: definisati prava i duţnosti pojedinaca i ograniĉiti vlast vladara putem koncepta narodnog suvereniteta. Centralizam. Centralizacija predstavlja rezultat starog reţima koji je revolucija preuzela i prilagodila ga. Centralizovana uprava pretpostavljala je postojanje jakog centra i transmisije njegovih naloga u niţim teritorijalnim jedinicama, što je izvršeno putem podjele Francuske na okruge (departments). Laicizam. U pogledu odnosa religijskog i politiĉkog autoriteta francuska revolucija je usvojila princip njihovog odvajanja, potiskivanja religije k ao izvora prava i neutralnosti javne sfere. Ovakva politika bila je rezultat negativnog odnosa prosvjetiteljskih autoriteta prema Crkvi i religiji uopšte. Drţava je preuzela i pravne mjere za zakonsko ureĊenje sveštenstva i crkvene hijerarhije putem Zakona o graĊanskom ustrojstvu sveštenstva iz juna 1790.

37

WWW.BH-PRAVNICI.COM Sudovi i sudski postupak Sudske pozicije bile su ĉesto nasljedne i mogle su se pribaviti za novac. Najutjecajniji sudovi predrevolucionarnog reţima- parlamenti- bili su preuzeli, pored funkcije apelacione instance za civilne i crkvene sudove, zakonodavne i administrativne aktivnosti. Revolucija je odluĉila da oduzme privilegije sudijama, demokratizuje ovu ustanovu i iskljuĉi sudstvo iz bilo kakve uloge u zakonodavstvu i upravi. Ove promjene su izvršene putem Zakona o organizaciji sudova. Njime je zabranjeno sudovima da se direktno ili indirektno miješaju u zakonodavnu vlast i da izdaju »regulacije«. Kasacioni sud ustanovljen je da djeluje kao neka vrsta nadzornog agenta zakonodavstva. Ovaj sud proglašen je za najvišu instancu u graĊanskim i kriviĉnim stvarima. Odluĉivao je samo o pravnim pitanjima. Zato je Kasacioni sud mogao samo da ukine presudu niţeg suda a ne i da je zamijeni svojom vlastitom presudom. Kasacioni sud bio je obavezan da jednom godišnje izvještava zakonodavnu vlast o svim sluĉajevima koje je riješio. Uvedeno je vremensko ograniĉenje izbora sudija. Ukinuta je njihova nezavisnost i oni su svedeni na obiĉne civilne sluţbenike. U svim kriviĉnim stvarima uvedena je porota. Isti zakon je proglasio i odvajanje sudstva od uprave. Kasnije je u vrijeme Konzulata 1799. to upotpunjeno kreiranjem cjelovitog sistema upravnih sudova. Na vrhu te piramide bio je Drţavni savjet (Conseil d' Etat). Drţavni savjet je imao nadleţnost da presuĊuje tuţbe protiv drţave i da pruţa pomoć u izradi nacrta pravnih akata. Pravni izvori Izvori za saznanje modernog francuskog prava su: 1. Predrevolucionarno pravo. Francusko predrevolucionarno pravo ĉinili su: preţivjelo rimsko pravo, obiĉajno pravo i kraljevske uredbe. Na jugu je dominiralo rimsko pravo a na sjeveru germanski obiĉaji. Od 15. vijeka francuski kraljevi nareĊuju da se zapiše obiĉno pravo. Nastaju zbirke obiĉaja koji doprinose nastanku opšteg obiĉajnog prava Francuske. 2. Revolucionarno pravo. Revolucionarno pravo obuhvata pravne norme nastale u periodu izmeĊu prvog zasjedanja ustavne skupštine 1789. i dolaska na vlast Napoleona Bonaparte 1799. 3. Kodifikacije. Prvi nacrt kodifikacija prava upućen je skupštini 1793., ali je tek u vrijeme vladavine Napoleona projekat kodifikacije uspješno okonĉan. Taj projekt ukljuĉuje 5 zakonika: GraĊanski zakonik, Zakonik o graĊanskom postupku, Trgovaĉki zakonik, Kriviĉni zakonik i Zakonik o kriviĉnom postupku. Koncept prava i pravde Prema Montesquieu postoje 3 oblika vladavine. To su monarhija, koja se zasniva na principu ĉasti, republika, koja se zasniva na principu vrline, i despotija, koja se zasniva na principu straha. U pogledu drţavnog ureĊenja ovaj autor je zastupao ideju podjele vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Ove 3 grane vlasti treba da odvojeno funkcionišu i imaju mehanizme ograniĉavanja i uticaja jedna na drugu. U vrijeme nakon kodifikacije prava u Francuskoj javila se posebna škola koja se naziva egzegetska škola. Ona je nauĉavala da pravni nauĉnici imaju samo jednu ulogu: da objasne i protumaĉe zakonik, paragraf po paragraf.

38

WWW.BH-PRAVNICI.COM Imovinsko pravo Vlasništvo je opisano kao potpuno, iskljuĉivo i stalno pravo. Feudalna opterećenja vlasništva su ukinuta. Zakonik je štitio prava vlasnika. Interesi lica bez imovine nis u bili štićeni. U obligacionom pravu, centralno mjesto pripada ugovorima. Usvaja se princip slobode ugovaranja u okviru zakona. Porodično pravo Revolucija u francuskoj izvršila je sekularizaciju braka. Brak je dobio karakter graĊanskopravnog ugovora koji se sklapa pred civilnim organima. Odnosi u braku ureĊeni su tako da supruga duguje pokornost muţu a muţ je duţan da štiti suprugu. Bez muţevog odobrenja supruga ne moţe sticati imovinu, s njom raspolagati ili nastupati pred drţavnim organima. Razvod braka dozvoljen je u sluĉajevima braĉnog nevjerstva, kaţnjavanja na neĉasne kazne jednog od supruţnika, sramotnog ponašanja, maltretiranja i teških povreda. Sporazumni razvod braka je moguć uz komplikovanu proceduru. Ţena koja poĉini nevjerstvo mogla je biti zatvorena od 3 mjeseca do 2 godine u zavisnosti od muţevog opredjeljenja. Muţ kriv za nevjeru bio bi kaţnjen novĉanom kaznom od 100 do 2000 franaka. Muţ koji bi zatekao suprugu u aktu braĉne nevjere i ubio je, nije bio kriviĉno odgovoran. Postoji vlast oca nad djecom sve do njihovog punoljetstva. Bez oĉeve saglasnosti djeca nisu mogla sklopiti brak niti napustiti roditeljsku kuću. Nasljedno pravo U oblasti nasljednog prava proglašeno je da je zakonsko nasljeĊivanje osnovni naĉin nasljeĊivanja. Pozivanje na naslijeĊe i nasljedni dijelovi su ureĊeni na sljedeći naĉin. Djeca dobivaju jednake dijelove. Roditelji dobivaju ¼ ostavštine a ako nema ostalih srodnika onda cijelu ostavštinu. Baka i djed nasljeĊuju ako su roditelji ostavioca umrli a nema braće i sestara. Preţivjeli supruţnik dobiva svoj nasljedni dio ako nema porodice da ga uzdrţava. Testamentalno raspolaganje ostavioca ograniĉeno je nuţnim zakonskim dijelom djece. Krivično pravo U francusko kriviĉno pravo 19. vijeka unijeti su principi koje je u ovoj grani prava proglasila revolucija. To pravo je kodifikovano u Francuskom kriviĉnom zakoniku koji ĉini dio Napoleonovih kodifikacija. Uvedena je tripartitna podjela kriviĉnih djela na istupe, prestupe i zloĉine. Istupi su djela koja se kaţnjavaju popravnim kaznama a zloĉini su djela koja se kaţnjavaju bolnim i bešĉasnim kaznama. Kriviĉni postupak kodifikovan je u posebnom zakoniku iz 1808. Ovaj zakonik je uveo vaţne novine koje su postale dio tradicije francuskog kriviĉnog postupka. To su: podjela postupka na 3 faze: istragu istraţnog sudije, optuţbu i suĊenje, garanciju prava na ţalbu i princip kolegijalnosti u suĊenju za sva djela osim najlakših. Međunarodno pravo U 19. vijeku odrţavaju se vaţni kongresi i konfederacije koji oblikuju moderno meĊunarod no pravo. Takvi su bili Beĉki kongres, Pariški kongres, Berlinski kongres i Haške mirovne konfederacije. Veliki uticaj u nauci meĊunarodnog prava imalo je djelo švajcarskog autora Emmericha de Vattela »MeĊunarodno pravo i principi prirodnog prava primjenje ni na voĊenje poslova drţava i suverena«, objavljeno 1758.

39