Pravna Norma (1)

UVOD

Bavljenje pravnom naukom u prvom redu iziskuje upoznavanje sa osnovnim pojmovima na kojima se temelje osnovna načela i principi pravnog sistema. Već pri samom definisanju pojma prava ono se dovodi u vezu sa nekim postavljenim načelima, zakonitostima, normama i pravilima. Stoga je osnovni cilj ovog Seminarskog rada upoznavanje sa pojmom pravne norme, pravnog akta, te pojašnjavanje pravnih odnosa i svih mogućih veza između navedenih pojmova. Također, bitno je napomenuti i opće društveni karakret pravne nauke, te samim tim i društveni značaj pojmova pravne norme, pravnog akta i pravnog odnosa.

PRAVNA NORMA 1

Pravna norma ili pravno pravilo je, pored običajne i moralne norme, vrsta društvene norme. Obzirom da se pravo sastoji os pravnih normi može se reći da je pravna norma osnovni element prava. Pravna norma je određeno pravilo o ponašanju subjekata koje je zaštićeno državnom prinudom., ovim je pravna norma usko vezana za državu, jer je samo država nadležna za donošenje, priznavanje, mijenjanje, dopunjavanje, ukidanje i tumačenje pravnih normi. Pravna nrma se ne smije identifikovati sa članovima zakona ili drugih pravnih ataka, jer se ona veoma rijetko u cijelosti podudara sa tim članovima. Član zakona može da sadrži dio jedne ili više normi i ponekad potpunu pravnu normu. Ovo je veoma važno znati povodom praktične primjene prava kada se izdvajaju pravne norme iz pozitivnih pravnih ataka (zakona, uredbi i dr.). Pravna norma se donosi sa namjenom da utiče na ponašanje subjekata , naročito da ona bude efikasna. Ako pravna norma nije efikasna, smatra se da ona i ne postoji. Donosilac pravne norme- adresant (država) upućuje normu adresatima (pravna i fizička lica) i ona istovremeno obavezuje adresanta i adresata. Pravne norme uvijek važe na određenom teritoriju i u određenom vremenu. Teritorijalni princip važenja pravne norme ukazuje da pravne norme pojedine države važe na njezinom teritoriju, u okviru njezinih granica. U ovu teritoriju uključuju se i njezini brodovi registrovani u toj zemlji, kao i zgrade njezinih diplomatskih i konzularnih predstavništava u inostranstvu. Po personalnom principu važenja prane norme, norme jedne države važe i za osobe koje imaju državljanstvo te države a nalaze se u inostranstvu, ali samo na osnovu načela reciprociteta. Pravne norme, koje su donijete po određenom postupku od strane nadležnog državnog organa i koje su u skladu sa ustavom i zakonom, počinju važiti stupanjem na snagu. Pravilo je da pravna norma, prije nego što stupi na snagu, treba biti objavljena u službenom glasilu. Vrijeme od objave do stupanja na snagu pravne norme naziva se „vacatio legis“- mirovanje zakona. Prestanak važenja pravne norme vrši se na tri načina: 1. Kada sama pravna norma određuje svoju vremensku važnost; 2. Kada se jedna pravna norma izričito ukida drugom pravnom normom;

3. Kada se jedna pravna norma prešutno ukida drugom pravnom normom; Po pravilu norme se primjenjuju nakon stupanja na snagu, unaprijed. Zbog pravne sigurnosti subjekata rijetko se norme primijenjuju retroaktivno. Pravilo je da se samo zakonom može regulisati da njegove pojedine odredbe imaju povratno dejstvo. 2

Postoje četiri vrste pravnih normi: 1. Uslovne 2. Bezuslovne 3. Opšte 4. Pojedinačne Uslovne norme donose se unaprijed. One se ne mogu primijeniti ako ne nastupi situacija kakva se normom predviđa. Nastupanje takve situacije je uslov za primjenu te norme (npr. adresant- donosilac norme umjesto da čeka da ubistvo bude izvršeno, pa da onda donese normu o tome, on norme donosi unaprijed po kojima će se postupiti ako se ubistvo desi). Ove norme nazivaju se još i apstraktnim normama. Bezuslovne norme se odnose na subjekte koji se nalaze u istoj, ili mogu doći u istu situaciju koja je predviđena normom. One se odnose na neodređeni broj slučajeva (npr. svi građani koji imaju nepokretnu imovinu obavezni su plaćati porez). Pojedinačne norme odnose se samo na jednu konkretnu situaciju (npr. građanin N.N. je obavezan platiti 100 KM poreza na promet). Elementi pravne norme su DISPOZICIJA i SANKCIJA. Obzirom da postoje i pravne norme koje nemaju sankciju (npr. ustavne odredbe), dispozicija je najvažniji element svake pravne norme. Dispozicija i sankcija su pravila ponašanja i to alternativna ponašanja- primijenjuje se jedno ili drugo. Neprimjenjivanje dispozicije je uslova za primjenu sankcije. Bez dispozicije i sankcije nema norme u pravnom smislu (osim ustavnih odredbi, što je diskutabilno). Bez sankcije, dispozicija ima obilježja moralne, običajne ili neke druge društvene norme. Dispozicija je primarno pravilo ponašanja- zapovijest o ponašanju ljudi. Ova zapovijest u dispoziciji može biti formulisana kao: naređenje („roditelji su obavezni izdržavati svoju djecu“); zabrana („zabranjeno je krasti“) i ovlaštenje („svi građani imaju pravo na zaštitu zdavlja“). Sankcija je drugi bitni element pravne norme, pravilo ponašanja koje se primjenjuje tek ako je učinjen prekršaj dispozicije. Prekršaj- delikt, kao osnovni uslov za primjenu sankcije, mora biti voljna i svjesna radnja subjekta i to u obliku činjenja ili nečinjenja. U savremenom pravu postoje dvije osnovne vrste delikta: krivičnopravni (krivična djela) i građanskopravni (nanošenje štete). Pored navedenih, postoje i disciplinski delikti (povrede službenih dužnosti od strane službenih loca). Ukoliko subjekt prekrši dispoziciju, on odgovara za prekršaj- podložan je sankciji. Ova podložnost prekršioca

3

dispozicije sankcije naziva se pravna odgovornost. U zavisnosti od vrste prekršajadelikta i sankcije postoji: krivična, građanska i disciplinska odgovornost. Sankcije se primjenjuju prema licima i aktima. Npr. sankcije za krivična djela su kazne, a građanskopravne sankcije sastoje se u nadoknadi štete. Mjere koje se preduzimaju protiv pravnih akata koji bi proizveli posljedice suprotne nekoj pravnoj normi su poništavanje tih akata, i to su sankcije prema aktima ( npr. brak koji je sklopljen uz prekršaj odgovarajuće norme može se poništiti). Pored glavnih elemenata pravne norme- dispozicije i sankcije, norma sadrži i hipotezuu dispozicije i sankcije. Hipoteza- pretpostvaka dispozicije je izvjesno predviđanje šta treba da se ostvari da bi za subjekta nastala obaveza da se ponaša na određeni način po dispoziciji (npr. hipoteza opšte norme predviđa imovinu kao uslov za plaćanje poreza). Hipoteza- pretpostavka sankcije je uslov primjene sankcije. Taj uslov mora biti uvijek predviđen, a on je prekršaj dispozicije. Prekršaj dispozicije- delikt, nalazi se u hipotezi sankcije. Hipoteza sankcije, ustvari, sadrži opis delikta.

PRAVNI AKT 4

U teoriji prava nije do sadausaglašen jedinstveni stav o pojmu pravnog akta. Ne samo to, postoje teretičari prava koji sasvim negiraju taj pojam, tvrdeći da pravna norma sadrži sve atribute pravnog akta. Ove tvrdnje imaju uporišta u pojedinim teorijskim kontradiktornim objašnjenjima odnosa pravnog akta i norme, kao što su: „pravni akti se donose shodno određenim pravnim normama...“ i „pravne ankte kojima se stvaraju pravne norme donose...“ (da li pravni akti stvaraju norme, ili obrnuto?). Ovakva teorijska stanovišta uzrokovala su izvjesne nedoumice, nejasnoće i zabune. Ostaje da teorijski spor o odnosu pravnih akata i pravnih normi riješi teorija prava. Pravni akt je psihički akt čovjeka koji počinje djelovati prema drugim ljudima kada se materijalizuje (pismeno ili usmeno). Između pravnog akta, kao psihičkog akta, i pravnog akta, kao materijalizovane sadržine psihičkog akta, potrebna je podudarnost. Međutim, moguća je i nepodudarnost između ova dva elementa pravnog akta, odnosno da materijalizovani pravni akt ne izražava tačno psihički akt koji treba da materijalizuje. U pravu, ovakav slučaj se naziva „neslaganje između volje i psihičkog akta i njene izjave- materijalizovanog akta“. Ovaj problem, u većini slučajeva rješava se davanjem prednosti izjavi volje- materijalizovanom aktu. Znači, pravni akt ima dva značenja. Pravni akti se odnose prema određenim pravnim propisima i normama. Ovim propisima se određuje proces donošenja pravnog akta- njegov oblik (forma) i njegova sadržina. Oblik, forma pravnog akta sastoji se iz tri elementa: nadležnosti subjekta za njegovo donošenje; postupka donošenja- radnji pomoću kojih subjekt donosi akt i načina materijalizacije (npr. pravni akt može biti materijalizivan putem jezika). Sadržina pravnog akta sastoji se iz glavnog i sporednog elementa. Glavni elementi sadržine pravnog akta je dvostran, dijeli se na dvije vrste. Prvu vrstu čine akti kojima se stvaraju pravne norme (ovi akti sadrže te norme). Drugu vrstu čine akti kojima se daju izjave volje a koje su pravnim normama predviđene kao pravne činjenice, kao uslov za primjenu normi. Sporedni element sadržine pravnog akta bliže označava sam akt- kojoj vrsti pravni akt pripada po formi i sadržini (ko je akt donio, cilj donošenja akta, kada i gdje se akt donio i dr). Pravni akti kojima se stvaraju pravne norme dijele se na opšte i pojedinačne.

5

Pravni akti kojima se stvaraju opšte norme nazivau se opšti pravni akti, normativni akti i izvori prava. Najvažniji opšti akti su: ustav, zakon i podzakonski akti. Pored njih postoje deklaracije, rezolucije, preporuke, statuti i dr. Pojedinačni pravni akti konkretizuju i individualiziraju elemente opšte norme. Oni se dijele na potpune, pojedinačne i nepotpune pojedinačne pravne akte. Potpuni pojedinačni pravni akti sadrže oba elementa pravne norme (dispoziciju i sankciju). Nepotpuni pojedinačni pravni akti sadrže samo jedan element pravne norme (dispoziciju- upravni akt i pravni poslovi ili sankciju- sudski akti). Najvažniji pojedinačni pravni akti su ukaz, rješenje, presuda i pravni posao. Pošto postoje dva osnovna elementa pravnog akta- sadržina i forma, pravni akt se određuje s obzirom na njegovu sadržinu- materijalni pojam pravnog akta i na njegovu formu- formalni pojam pravnog akta. Sadržina i forma pravnog akta treba po pravilu da se poklapaju. Postoje slučajevi kada se ne poklapaju materijalni i fromalni pojam pravnog akta. Tada nastaju određene pravne posljedice (npr. jedanpravni akt može biti po formi upravni, a po sadržini sudski). Svi pravni akti nemaju jednaku pravnu snagu. Pravni akti koji se donose na osnovu drugih pravnih akata imaju od njih manju pravnu snagu (npr. ustav ima janjveću pravnu snagu, zakon ima manju pravnu snagu od ustava, podzakonski akti od zakona itd). Ljestvica pravnih akata prema njihovoj pravnoj snazi čini hijerarhiju pravnih akata. Pravni akti, bez obzira na hijerarhiju, obavezni su za subjekte na koje se akti odnose. Obaveznost uključuje i donosioce pravnih akata. Svi pravni akti, u zavisnosti od vrste, donose se po određenom postupku.

PRAVNI ODNOS

6

Pravni odnos je posebna vrsta društvenih odnosa koja je regulisana pravom- pravnim normama. To je u stvari odnos- ponašanje ljudi jednih naspram drugih, zapravo odnos u kome su ljudi dužni da se ponašaju po pravnim normama. Povodom pravnih odnosa, država obavezno interveniše svojim apatarom prinude na subjekte pravnih odnosa kako bi oni izvršili svoju dužnost (pravni odnos je npr. odnos između poreskog organa i poreskog obaveznika, između zakupodavcai zakupca itd). U pravnom osnosu uvijek je jedna strana- subjekat ovlašten da nešto čini , a druga strana- subjekt dužan da nešto čini. Putem pravnih odnosa, pravne norme (normativni dio pravnog poretka) povezuju se sa faktičkim dijelom pravnog poretka (ljudsko ponašanje). Pravni odnos je obavezni sastavni dio pravnog poretka. Obzirom da se pravne norme dijele na opšte norme (norme koje se donose unaprijed, prije nastanka određenih društvenih odnosa- uslovne norme) i pojedinačne norme (norme koje se donose nakon ostvarenja takvog odnosa- bezuslovne norme), pravni odnos može biti regulisan na tri načina: jednom opštom normom (npr. pravni odnos regulisan opštom normom između organizacija koje obavljaju prevoz putnika i korisnika tog prevoza); jednom opštom i jednom pojedinačnom normom (npr. kad se u skladu sa opštom normom putnik sklopi ugovor o prevozu sa prevozničkom organizacijom) i jednom pojedinačnom normom (u slučaju kada nema opšte normepostojanje tzv. pravne praznine). Svaki pravni odnos se sastoji iz dva elementa, pravnog ovlaštenja i pravne obavezedužnosti. U pranom odnosu, ovlaštenje jednog subjekta predstavlja dužnost drugog subjekta i obratno. Pravne činjenice su činjenice na osnovu kojih nastaju, mijenjaju se, i prestaju pravni odnosi. Ove činjenice se predviđene u predpostavci opštih- uslovnih normi i one su određene pravom (npr. falsifikat, prevara, umišljaj, nehat i dr). Pored pravnih činjenica postoje i obične činenice koje nisu pravne pojave (npr. rođenje, smrt, starost i dr). Pravne činjenice se dijele na prirodne događaje koji nastaju bez uticaja ljudske volje i svijesti (zemljotres, poplava) i ljudske radnje- čovjekove voljne i svjesne radnje kojima pripadaju i pravni akti. Ljudske radnje mogu biti pravne radnje, odnosno radnje koje su u skladu sa pravom i protivpravne radnje (prekršaji prava ili delikti). Pravne radnje predstavljaju izjavu volje subjekta i njima se stvaraju određene pravne posljedice (npr. sklapanje ugovora o osiguranju). Tim pravnim radnjama nastaje pravni odnos. Protivpravne radnje stvaraju pravne posljedice i one su, također, osnova za nastajanje pravnog odnosa (npr. kod nastale štete- odnos štetnika i oštećenog)

ZAKLJUČAK

7

Onovni cilj ovog Seminarskog rada je da pojasni i definiše pojmove pravne norme, pravnog akta i pravnog odnosa. Također, pokušala sam da prikažem osnovna svojstva ovih pravnih pojmova, njihove podjele, odnose sa ostalim pravnim pojmovima. Cilj mi je bio i da prikažem osnovne prednosti i nedostatke ovih pravnih pojmova. Međutim, najvažniji i najpraktičniji dio rada odnosi se na primjenu ovih definicija, pravila i zakonitosti u stvarnim situacijama, sa posebnim osvrtom na slučajeve i primjenu u transportu i pravnim načelima koja se odnose na njega.

LITERATURA

•

Dr. Hilmija Šemić, SAOBRAĆAJNO PRAVO, Saobraćani fakultet, Sarajevo 1996. god. 8

•

www.wikipedia.org

SADRŽAJ:

UVOD.............................................................................................................................. 1 9

PRAVNA NORMA.........................................................................................................2 PRAVNI AKT.................................................................................................................5 PRAVNI ODNOS...........................................................................................................7 ZAKLJUČAK.................................................................................................................. 8 LITERATURA................................................................................................................9

10