Kanunski Zakoni.docx

UNIVERZITET U TUZLI FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK: HISTORIJA

Institucije Osmanskog Carstva (Kanunski zakoni)

Mentor: Dr. sc. Izet Šabotić, van.prof.

Tuzla, Februar 2019

Student: Eldar Haračić

SADRŽAJ

UVOD ............................................................................................................................................. 1

I

CARSTVO I DRŽAVA ......................................................................................................... 2

1.1. Teritorijalno Širenje Osmanskog Carstva i državno uređenje ......................................... 3

II

SULTAN KAO HALIFA ...................................................................................................... 4

III KANUN – i OSMANI ........................................................................................................... 6 3.1. Kanu- name ............................................................................................................................ 8

IV KADIJA ............................................................................................................................... 10

V

EL- KANUNI ....................................................................................................................... 11

VI

POČETAK PROPADANJA ........................................................................................... 13

VII

ZAKLJUČAK .................................................................................................................. 14

VIII

LITERATURA ................................................................................................................ 15

UVOD U proučavanju mnogobrojnih carstava, koja su obilježila historiju čovječanstva, posebno mjesto pripada epohi Osmanskog Carstva. Osmansko Carstvo je od male kneževine postalo najmoćnije Carstvo islamskog svijeta. Sveti rat (gaza) protiv nevjernika - hrišćana bila je osnovna pokretačka ideja osmanskih osvajanja. Kada je emir, a kasnije i sultan Osman I, osnovao dinastiju Osmanlija i kada je započeo ratne podvige protiv Bizantskog Carstva, nije ni slutio da će njegova dinastija postati jedna od najuticajnijih i najvećih dinastija historije ljudskog razvoja. Sultan, odnosno vladar Osmanskog carstva postao je najuticajnija ličnost islamskog svijeta, posebno nakon osvajanja Carigrada 1453 godine od strane Mehmeda II el- Fatiha i 1517 godine kada je Selim I zagospodario arapskim zemljama. Tada je sultan istovremeno ponio i titulu halife ( vrhovnog poglavara svih muslimana svijeta) ali i proširio Osmansko Carstvo na tri kontinenta (Azija, Evropa, Afrika). Nakon njegove smrti na prijestolju ga je zamjenio sultan Sulejman I el Kanuni – Zakonodavac, period vladavine ovog sultana ujedno je period vrhunca Osmanskog carstva. Zakoni Osmanskog Carstva koje je donio Sulejman I, pomogli su mu da u historiografiji ostane upamćen kao el Kanuni- Zakonodavac. Primjerci Kanu – nama iz doba sultana Bajazida II i Sulejmana I el - Kanunija sačuvani su do danas. Na osnovu njih može se pratiti razvoj zakonodavstva Osmanskog Carstva. Međutim prisutna su mnogobrojna pitanja koja se vežu uz sam nastanak i razvoj kanunskih zakona, neka od njih se dotiču Osmanskog shvatanja pravnog sistema, običaja, šerijatskog prava, uleme, društvenog i državnog uređenja, centralne i provnicijske administracije, ali i međunarodnih odnosa. U ovom radu obrađeno je šest pitanja koja su važna za razmatranje nastanka i razvoja institucije kanunskih zakona ( uređenje Osmanskog carstva i teritorijalno širenje, gaza- sveti rat i titula halife, kanun-i osmani (državni zakon) i kanu-name, uloga kadije u Omsanskom carstvu, vladavina sultana Sulejmana I el- Kanunija i početak propadanja Osmanskog carstva) Dakle, ovaj rad na temu Institucije Osmanskog Carstva (Kanunski zakoni) čini skroman pokušaj da se detaljnije analiziraju kanuni Osmanskog carstva. Istovremeno rad potencira dalja istraživanja svih ostalih institucija Osmanskog Carstva.

1

I

CARSTVO I DRŽAVA

U skladu sa razvojem Carstva mjenjalo se i osmansko shvatanje države. Teritorijalno širenje i vojni uspjesi osmanskih sultana zahtjevali su efikasniju organizaciju državnog sistema. Tako se uspostavio timarski sistem1, koji je postao državni sistem, unutar kojeg se razvijalo osmansko društvo u skladu sa islamskim načelima. U svom djelu Istorija Osmanskog Carstva, Mantran (2002) nas uvodi u implikaciju: „Da se Osmansko Carstvo u vrijeme vladavine sultana Selima I (1512-1520) proširilo na tri kontinenta (Azija, Evropa, Afrika), da je zagospodario islamskim zemljama i da je tim činom sultan istovremeno ponio titulu halife (vrhovni poglavar svih muslimana svijeta).“2 Stoga se nameću pitanja. Da li je uređenje Osmanskog carstva definitivno definisano njegovim teritorijalnim širenjem i na koji način je teritorijalno širenje kao i titula halife uticala na razvoj zakonodavstva u Osmanskom Carstvu? Pri traženju odgovora na ova pitnaja treba uzimati u obzir i činjenice da je timarski sistem kao državni sistem još od samih početaka nastanka Osmanskog Carstva jačao zajedno sa vojnim uspjesima osmanskih sultana i da je Osman I još od samih početaka ratovao u ime vjere, zbog čega je dobio nadimak Gazi. Kako nam u svom djelu Osmansko Carstvo- klasično doba (1300-1600), Inaldžik (2003), navodi: „da su odbrana i širenje islama ali poštovanje šerijata najvažniji zadaci osmanskih sultana“3, onda je sasvim logično i opravdanje za tezu da su sultani Osmanskog carstva sa pravom ratovali, širili teritoriju i na kraju ponijeli titulu halife. Što znači, da su osmanski sultani svojim djelovanjem uveliko uticali na državno uređnje Osmanskog carstva, a samim time i na razvoj državnog zakonodavstva.

1

Timarski sistem zasnivao se na feudu/ zemljišnom posjedu/ lenu kojeg bi sultan dodjeljivao vojnim starješinama, gazijama i rođacima kao nagradu za vojne uspjehe. Pod Muratom I timarski sistem zadobio je svoj konačni oblik. Zakonom je utvrđeno da ubuduće svaki borac koji se odlikuje može postaviti valjani zahtjev za dobivanje male nadarbine/ timara, zauzvrat je imao služiti kao konjanik sa lenom (spahija). Za više vojne položaje sultan Murat I uveo je velike nadarbine / Zijamete. Nadarbine nisu bile nasljedne i mogle su se oduzimati. Tako je nastao poseban oblik feudalizma karakterističan za Osmansko Carstvo. Josef Matuz: Osmansko Carstvo, (J.M.- Osmansko Carstvo), Zagreb 1992, str 26- 31. 2 Rober Mantran: Istorija Osmanskog Carstva, (R.M. Istorija Osmanskog Carstva), Beograd 2002, str. 165-172 3 Halil Inaldžik: Osmansko Carstvo – Klasično doba (1300-1600), (H.I. Osmansko Carstvo- klasično doba (13001600), Beograd 2003, str.101.

2

1.1. Teritorijalno Širenje Osmanskog Carstva i državno uređenje

U pogledu proučavanja historije Osmanskog Carstva, teritorijalno širenje Osmanskog carstva nezaobilazno je pitanje. U historiografiji je poznato da je Osman I naslijedio svog oca Ertogrula na čelu Oguskog plemena Kayi. Došavši na vlast Osman I započeo je vojne akcije sa namjerom da širi vjeru islam, zbog čega je dobio nadimak Gazi. Uz primjenu metode „spaljene zemlje“ on je osvojio: Inegol, Bilecik, Yenisehir, a još je doživio i osvajanje Bruse. Nakon toga je vlast prenio na svog sina Orhana i tako uspostavio dinastiju Osmanlija. Svaki sultan koji je dolazio na vlast poslje Osmana I, doprinjeo je teritorijalnom širenju Osmanskog Carstva, jedino je period vladavine sultana Bajazida I problematičan, zbog toga, što se ovaj vladar suočio sa najezdom Timur Lenka i mongola koji su ga pobjedili u bici kod Ankare 1402 godine, nakon čega se Osmansko carstvo privremeno raspalo. Dolaskom na vlast Mehmeda I započela je obnova Osmanskog carstva i od tog momenta započinje njegov uspon koji će naročito biti primjetan kada sultan Mehmed II osvaja Carigrad (29.5.1453). Teritorija Osmanskog carstva nakon vladavine Mehmeda II obuhvatala je: nekadašnju teritoriju Bizantskog carstva, Trapezuntsko carstvo, Moreju, Transilvaniju, Anadoliju i kraljevinu Bosnu.4 Nakon toga za vrijeme vladavine sultana Selima I i Sulejmana I el- Kanunija carstvo je još više proširilo teritoriju i dostiglo svoj vrhunac.5 Teritorijalno širenje Osmanskog carstva zahtjevalo je efikasnije državno uređenje. Timarski sistem se pokazao kao odličan način održavanja odnosa unutar državnih struktura ( administrativnih i vojnih komponenti). Mnogi vojni uspjesi, ali i motivacija vojske zbog određenih zemljišnih nagrada koje bi dobijali za zasluge u ratovanjima podstakli su jačanje timarskog sistema kao državnog sistema. Zbog toga je bilo potrebno donositi zakone koji su uređivali te složene odnose. U tom pogledu možemo kazati da je timarsko državno uređenje Osmanskog carstva definitivno definisano njegovim teritorijalnim širenjem i osvajanjima. Što naročito zaključujemo na osnovu toga, da je nakon prestanka ratnih osvajanja primjetan pad u državnim odnosima, a što je na kraju rezultiralo ukidanjem timarskog sistema i divana. Takvi odnosi su posebno vidljivi za vrijeme vladavine sultana Mahmuda II.6

4

Franc Babinger: Mehmed osvajač I njegovo doba, (F.B. Mehmed osvajač i njegovo doba), Beograd 2010, str.79-82 Jospef Matuz: Osmasnko Carstvo, (J.M. Osmansko Carstvo), Zagreb 1992, str.25-85 6 Rober Mantran: Istorija Osmanskog Carstva, (R.M. Istorija Osmanskog Carstva), Beograd 2002, str. 545 5

3

II

SULTAN KAO HALIFA

Kako nam u svom djelu Uspon Evrope (1450-1789), Živojniović (1989) navodi: „ Ideja svetog rata predstavlja važan činilac u osnivanju i razvitku Otomanske države. Sveti rat je verska obaveza, pa su osvajanja opravdana. Bog nalaže muslimanima da šire islam oružjem, a osvajanje i pokoravanje hrišćanskih zemalja predstavlja osnovnu dužnost.“7 Turski historičar Halil Inaldžik, napisao je djelo Osmansko Carstvo klasično doba (1300-1600), Inaldžik (2003), u svom djelu navodi: „Gaza, sveti rat bila je kao ideal, značajan činilac osnivanju i razvoju osmanske države društvo u tim pograničnim kneževninama saobrazilo se posebnom kulturnim obrascem i bilo je prožeto idealom neprestanog svetog rata i neustalog širenja Darulislama, islamskih kraljevina, sve dok ne obuhvati cijeli svijet. Gaza je značila vjersku dužnost i ona je svoje vjernike nadahnjivala na svakojake poduhvate i žrtve, svrha svetog rata nije bila da uništava, već da potčinjava nevjernički svijet, Darulharb.“8 Na osnovu toga možemo kazati da je gaza bila pokretačka ideja osmanskih osvajanja i da je primarni zadatak osmanskih sultana bio da štite i šire islam. Međutim treba istaći da Živojinović griješi kada kaže da „Bog nalaže muslimanima da šire islam oružjem,a osvajanje i pokoravanje hrišćanskih zemalja predstavlja osnovnu dužnost“. Tome doprinosi i činjenica da su osmanski sultani zagovarali toleranciju sa hrišanskim dijelom stanovništva u hrišćanskim zemljama koje bi osvojili, međutim ne treba odbaciti ni činjenicu da je osmanski sultan ratovao protiv Egipatskih mamemluka, koje je porazio i podčinio pod svoju vlast 1516 godine da bi zatim u velikoj džamiji u Halepu, u prisustvu abasidskog halife al – Mutevekila primio titulu „Sluge Meke i Medine“. Osmanska vojska je potom savladala otpor preostalih mamemlučkih jedinica i zauzela Damask i Jeusalem. 1517 godine poglavar Meke poslao je Selimu ključeve

7

Dragoljub Živojinović: Uspon Evrope (1450-1789), (D.Ž. Uspon Evrope- 1450-1789), Novi sad 1989, str. 139 Halil Inaldžik: Osmansko Carstvo – Klasično doba (1300-1600), (H.I. Osmansko Carstvo- klasično doba (13001600), Beograd 2003, str. 9-10 8

4

svetih gradova i pokorio mu se. Od tog momenta Osmansko carstvo postaje islamski halifat, a sultani se smatraju zaštitnicima cijelog muslimanskog svijeta.9 Stoga treba biti oprezan kada se govori o upotrebi svetog rata u osmanskim osvajanjima.Sva osvajanja osmanskih sultana i pokoravnja hrišćanskih zemalja bila su isključivo u cilju zaštite islama i Osmanskg carstva, od eventualne prijetnje križarskog rata ili hrićanskih zemalja općenito. Treba istaći i to da je riječ o periodu vrhunca moći Osmanskog carstva, za vrijeme vladavine sultana Selima I i Sulejmana I. U vezi s tim osmanski sultani su počeli izdavati fermane, čiji je broj rastao i tako učvršćivao osmansko zakonodavstvo, a u čijoj osnovni je ležao šerijat. Međutim treba imati na umu da je šerijat nastao još mnogo ranije za vrijeme Muhammeda a.s. i četvrioce pravednih halifa. Stoga možemo kazati da su osmanski sultani samo primjenjivali šerijat u svom carstvu, ali da nisu učestvovali u izgradnji tog prava. Osmanski sultani su na temelju šerijata gradili osmansko običajno pravo iz čega se postepeno izgradilo i osmansko zakonodavstvo. Širenjem teritorije Osmanskog carstva, na temelju zaštite islama uz upotrebu gaze kao svetog rata, zatim prihvatanjem titule halife i uspostavom osmanskog mira u provincijama carstva, osmanski sultani su nastojali biti što pravedniji. Zbog složene strukture Osmanskog carstva, osmanski sultani su počeli intezivnije donositi kanu- name u cilju jačanja zakonodavstva i prava, ali i sa namjerom da efikasnije urede svoj državni sistem, na prostranoj teritoriji. Stoga možemo zaključiti da je državno uređenje (timarski sistem) Osmanskog carstva definisano teritorijalnim širenjem, da su osmanski sultani uz upotrebu gaze- svetog rata nastojali da zaštite islam od hrišćanskog svijeta i ojačaju svoje carstvo, što je kulminiralo uspostavom halifata, kada je osmanski sultan postao zvanično zaštitnik svih muslimana svijeta. To je dovelo do intezivnije upotrebe šerijata i običajnog prava u cijelom carstvu, a iz čega se rodilo osmansko zakonodavstvo u vidu raznih fermana, kanu- nama.... Primarni cilj uspostave efikasnog zakonodavstva bio je kontrolisanje ogromnog prostora koje se rasprostiralo na tri kontinenta. Stoga se postavlja pitanje u kojoj mjeri su zakoni doprinjeli usponu i padu Osmanskog Carstva i kakva je njihova uloga u državnim odnosima?

9

Isto djelo, str. 51

5

III

KANUN – i OSMANI

Osmansko carstvo rodilo se na temeljnim učenjima islamske religije. Sultani su se smatrali zaštitnicima islama, posebno nakon što je sultan 1516 godine ponio titulu halife. Cjelokupni razvoj Osmanskog carstva veže se uz islamsku vjeru. Stoga je i samo unutrašnje uređenje carstva izgrađeno na temeljima islama. Kada kažemo unutrašnje uređenje, tu prije svega mislimo na zakonodavstvo Osmanskog carstva, koje je usko povezano sa islamskom vjerom. Svi odnosi (državni, društveni, privredni, kulturni, vojni...) u Osmanskom carstvu uređivani su na temelju islama, a zakoni koje su donosili sultani morali su biti u skladu sa islamskim učenjem. Da li je šerijat kao vjerski zakon islama direktno uticao na sultanove odluke? U kojoj mjeri su zakoni doprinjeli usponu i padu Osmanskog carstva? Pravni sistem islama izuzetno je bogat. Svi stari narodi su imali svoje posebne zakone, ali jedna pravna nauka apstraktnih i jasnih zakona, zakonika, nije postojala prije Šafije (150-20 H/767-820). Djelo ovog pravnika Risala, ovu nauku naziva imenom Osnovi zakona, korijeni iz kojih izrastaju sve grane ljudskog ponašanja. Ta nauka, prozvana kasnije Usuli- fikh, bavi se kod muslimana u isto vrijeme filozofijom prava, izrazima i principima zakonodavstva, tumačenjem i primjenom pravnih tekstva.10 Svakako da je postojala potreba za zakonima u Osmanskom carstvu. To je nemoinovno jer svako državno uređenje zahtjeva pravedni sistem zakona. Osmanski sultani su muslimani, stoga su svoje odluke donosili u načelima islamske vjere, sa namjerom da budu što pravedniji. Međutim zbog prostranosti carstva događalo se da šerijat nije bio dovoljno efikasan u pogledu riješavanja određenih problema, naročito zbog multikulturalnosti carstva. Stoga su sultani nastojali običajnim pravom koje bi bilo u skladu sa šerijatskim učenjem donositi odluke koje bi kodificirali u obilk kanuna (zakona), koji su složeni u koncept Knun-i Osmani (državni zakon). Prema tome uticaj šerijata i fikha na sultnaove odluke bio je indirektan, dok je vladarski suverenitet u carstvu bio je neosporan i riječ sultana morala je biti poštovana.

10

Muhamed Hamidullah: Uvod u islam (M.H. Uvod u islam), (n.d.), str. 119

6

Princip kanu- nama seže duboko u prošlost, čak i prije uspona dinastije Osmanlija. Međutim poznato je da su kanu-name zvanično kodificirane u vrijeme sultana Mehmeda II elFatiha, Bajazida II i sultana Sulejmana I el- Kanunija. Kako nam u svom djelu Historija Osmanske države i civilizacije, Ihsanoglu (2004), navodi: „Fatihova Teskilat Kanunamesi koju je napisao Lejszade, sačinjena je na temelju sultnaovih ukaza,a zvanični karakter kanuname vidi se iz njenog početka koji glasi:“primjerak sultanova rukopisa“.“11 Suština donošenja kanu- nama bila je da se spriječi bilo kakva zloupotreba vojnih i provnicijskih upravnika koji bi mogli narušiti suverenitet sultanove odluke i riječi. Dakle princip donošenja kanu- nama utemeljio se zvanično još za vrijeme vladavine sultana Mehmeda II el – fatiha. Kada je prvi put kodificiran. Do danas su sačuvani i primjerci kanu-nama sultan Bajazida II. Ovaj sultan je koristio princip donošenja zakona kako bi ojačao poziciju centralne vlasti, tako što je prenosio ovlasti nas svoje vezire koji su bili značajni u pogledu vođenja pregovora i sporazuma.Međutim slutanova odluka u donošenju tih kanu-nama bila je jedina odluka, prenošenje ovlasti bilo je isključvio zbog toga da bi se lakše kontrolisale provnicijske oblasti. Važno je još napomenuti da je za vrijeme vladavine sultana Bajazida II izučavanje pravnog sistema iznjedrilo velike poznavaoce zakonskog prava i zakona, to su: Mejdin, Lutfi- Sinan paša, Hatib- zade, Hekimšah...

12

Dok je period vladavine sultana Sulejmana I el- Kanunija, period

vrhunca moći Osmanskog carstva. Vladavina Sulejmana I obilježena je mnoštvom važnih zakona koji su stremili ka efikasnom uređenju države.

11

Ekmeldin Ihsanoglu: Historija Osmanske države I civilizacije, (E.I. Historija Osmanske države I civilizacije), Sarajevo 2004, str.520 12 Joseph von Hammer: Historija Osmanskog carstva, (J.V.H. Historija Osmanskog carstva), Zagreb 1979, str. 284

7

3.1. Kanu- name

Proces donošenja kanu-nama (zakona) u Osmanskom carstvu bio je složen proces. Na osnovu uspostave zakona u cijelom carstvu, može se odrediti i kompleksnost centralne vlade, na čijem čelu je sultan. Porcedura uspostave zakona najjasnije govori o tome kako je centralana vlada funkcionisala u pogledu uspostave pravnog sistema. Osim toga sama procedura uspostave kanu-nama uticala je i na provnicijsku administraciju Osmanskog carstva, gdje su sandžaci i sandžakbegovi primjenjivali zakone koje je centralna vlada donosila. Tako se desilo da je timarski sistem efikasnije bio uspostavljen u provnicijskim dijelovima carstva i da je proces prikupljanja dažbina, poreza, nadarbina bio znatno olakšan donošenjem raznih kanu-nama, što se najviše doticalo raje kao sloja društva u Osmanskom carstvu i njenih privilegija. Potrebno je napomenuti da iako su sandžaci formirani kao administrativne jedinice na čelu sa sandžakbegom, ipak je njihov sistem bio kompaktan sa centralnom vladom u Carigradu, samim time i zakoni sandžaka nisu smjeli odstupati od sultnaovih odluka. Razvoj osnovnog državnog zakona kanun-i osmani kroz razne kanu-name osmanskih sultana, doveli su do transformacije položaja raje. Naime prema državnom zakonu sva obradiva zemlja izuzev mulkova, slobodnih imanja i vakufa bila je državna.13 Prema tome raja je i zemlja su pripadali sultanu. Kanun-i osmani kao državni zakon je svojim razvojem direktno uređivao državne i društvene odnose unutar Osmanskog carstva. Samim time državni zakon se doticao i međusobnih odnosa vojnih komponenti i seljaštva, u pogledu da je zakon nastojao zaštiti seljake od samovolje vojnika, a karakterističan je i krivični zakon koji se primjenjivao širom carstva. On je prema pravilu dopunjavao šerijat prema kojem su kadije djelile pravdu. Važno je istaknuti da je zakon predviđao kao kaznu čak i smrtnu presudu ili tjelesno sakaćenje. Proces donošenja kanu-nama i fermana bio je dosta složen, pa se zbog toga dešavalo da se u kanu- nami ne nalazi jasna uputa kako riješiti sporno pitanje. Tada bi kadija pristupao specifičnom riješavanju određenog problema, tako što bi sporno pitanje uputio direktno u Carigrad, a potom kada bi bila donijeta odluka o određenom sporu, kadija je bio dužan da postupi u skaldu sa njom i zatim da je zavede u sidžil/ registar, kako bi određeni spor bio trajno zabilježen i kako bi se i u budućnosti moglo na sličan način riješiti određeno pitanje. Pitanja koja se dotiču nasljednih elemenata, riješavali su se u skaldu sa šerijatom, prema 13

Grupa autora: Bosna I Hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog svjetskog rata (G.A. Bosna I Hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog svjetskog rata), Sarajevo 1998, str. 99

8

tome i sam sultan je morao poštovati kadijinu odluku. Na osnovu toga možemo kazati da je džravni zakon kanun- i osmani bio iznad sultana. Država na prvom mjestu, to je princip kojim su se vodili i sultani,a zakon je svakako određivao uređenost države. Kao i u svakom sistemu, tako se i u Osmanskom carstvu nalazilo dosta zloupotreba. Ponekad se dešavalo da su kadije ili neki visoki zvaničnici nametali raji kuluk ili nezakonito oduzimali namirnice, tako što su mimo zakona povećavali globu ili dažbinu. U tom slučaju sultan je idavao adalet- name.

14

Na osnovu

toga možemo kazati da je uspostava kanun-i osman (državnog zakona), donošenje kanu-nama, fermana itd svakako u velikoj mjeri uticalo na razvoj Osmanskog carstva koje se sve do kraja vladavine sultana Sulejmana i el- Kanunija kretalo ka vrhuncu. Također možemo primjetiti da su provnicijski visoki zvaničnici često znali prekoračiti svoje ovlasti, tako da bi zloupotrjebili zakone, pa bi ih sultan svojim rapsisima kažnjavao. To su bili prvi znaci slabosti i korupcije unutar državog uređenja koje će postepno dovesti do opadnja moći Osmanskog carstva.

14

Osmanski kanun se svodio na fermane- sve što sultan naređuje, njegov je zakon. Svaki ferman sadržavao je frazu kojom je usaglašen sa šerijatom. Postoje tri kategorije kanuna. U prvu spadaju dekreti sa karakterom zakona koje je izdavao sultan u specifičnim slučajevima. Drugo mjesto zauzimaju dekreti koji se odnose na neku posebnu oblast ili društveni stalež, dok treću grupu čine opšte kanu-name koje su primjenjivane u cijelom carstvu. Većinu zakona donosila je centralna vlada. Dokumente bi najprije provjerio i parafirao veliki vezir,a zatim bi ih zvanično podnio sultanu, pošto bi ih on pismeno ili usmeno potvrdio. Tada su sticali zakonsku snagu svaki sandžak imao je svoj popisni defter, kojem je predhodila kanu-nama, na osnovu koje su riješavani lokalni sporovi. Glavna svrha kanuname jednog sandžaka bila je da se odrede iznosi i načini prikupljanja dažbina na timarima. To znači da su u kanunami tumačeni zakoni o državi i prenosu zemlje, o zakonskom statusu raje ili o njenom eventualnom oslobađanju od dažbina. Mada je svaki sandžak imao svoje zakone svi su se oni u suštini podudarali sa osnovnim državnim zakonom kanun-i osmani. Iz kanu- nama s kraja petnaestog stoljeća se vidi da je osnovni princip zakonika Kanun-i osmani bio da su raja i zemlja pripadali sultanu. Što znači da niko nije imao prava da osim sultan gospodari zemljom i seljaštvom. Kanun-i osmani je u načelu osuđivao kuluk i radne usluge, zamjenjujući ih plaćanjem u gotovom novcu naime državni opunomoćenici su kupovali namirnice od raje po tržišnim cijenama. Svrha tih odredbi je bila da se spriječi da vojnička klasa izrabljuje seljački živalj. Osim toga kanun-i osmani je pridavao i značaj utvrđivanju iznosa svakog danka, vodeći računa na koji če se način i u koje vrijeme prikupljati. Krivnični zakon se primjenjivao za teške zločine, kao što su ubistvo, otmica, pljačka, drumsko razbojništvo. Posebna poglavlja bila su posvećena preljubi, fizičkom napadu, pijančenju i krađama, za što su kazne propisivane u vidu globe ili batinjanje. Dok su uobičajni oblici tjelesnih kazni bili amputacija šake ili noge, osuda na robijanje na galiji ili batinjanje po tabanima. U slučaju da se u kanu-nami ne nalazi jasno pisana odredba, sporno pitanje kadija mora zvanično uputiti u prijestolnicu, postupajući u skladu sa prispjelim naređenjem, morao je donijeti odluku u skladukojom će razrješiti spor, tu odluku je dužan da unese u svoj registar (sidžil) i da je potom primjenjuje u specifičnim prilikama. U slučajevima koji su obuhvaćeni građanskim zakonom, a koji se nalazio u sklopu šerijata i sam sultan je morao poštovat ikadijine odluke, naprimjer, u slučaju nasljendih parnica, kada nije bilo direktnih potomaka, sporno imanje je ostajalo u rukama izvršioca u trajanju od jedne godine i tek nakon tog perioda državna blagajna mogla je polagati pravo na imanje. Takav zakon je uskraćivao mogućnost Blagajni da konfiskuje imovinu. U slučaju da je dolazilo do zloupotreba od strane visokih dužnosnika države, sultani su izdavali adalet- name/ raspise kojima su izglađivali zloupotrebe provnicijskih vlast. Halil Inaldžik: Osmansko carstvo klasično doba (1300-1600), (H.I. Osmansko Carstvo klasično doba (1300-1600), Beograd 2003 str. 110-118.

9

IV

KADIJA

Pravda je temelj svakog zakona. Iako nedostižna ona je nužna jer zločin ne poznaje granice, a zakon je granica, preko koje nema prelaska ni za koga. Da bi se pravda mogla prikazati u pravom svjetlu i tako kazniti zločin, potrebno je imati uspostavljen efikasan sistem koji će rukovoditi zakonima i zakonodavstvom. U Osmanskom carstvu zakonima je rukovodila funkcija kadije.15 Vremenom je funkcija kadije postala složena. Tako se desilo da je kadija, koji bi bio postavljen od strane Šejhulislama, istovremeno postao nezavisan u donošenju odluka, kada su u pitanju odnosi sa provincijskim vlastima. Što se može uporediti sa nezavisnim sudstvom. Dužnost kadije bila je da vrši sudačku funkciju, te su kadije bile obavezne voditi sporove prema šerijatskom pravu. Nadležnosti i odgovornosti kadije obuhvatale su sve pravne i krivične sporove. Osim ove funkcije kadije su istovremeno predstavljale i upravne dužnosti. Naprimjer u manjim oblastima kadija bi kontrolirao tržnicu i robu koja se prodaje. U tome su imali pomoćnike koji su se zvali muhtesibi, a ponekad bi im u nekim slučajevima pomagali i beglerbegovi kao i spahije i subaše. Sve odluke i sporove kadija ili njegovi poomoćnici bi uvodili u sidžile- sudske knjige koji bi na taj način trajno obilježili sjećanje na zločin ili riješavanje nekog slučaja.16 Prema tome možemo kazati da je funkcija kadije u nezavisnom položaju izuzetno važna za izricanje kazni. Po ovom principu kadija je mogao kazniti i visoke vojne dužnosnike. Te bi na taj način svjetlo prave bilo dostojno sprovođenja kazne u svim segmentima državnog uređenja. Dužnosti kadije su izuzetno važne za uspostavu zakonodavnog sistema Osmanskog carstva. Funkcija kadije je temelj osmanskog zakonodavstva i nužna je za sprovođenje zakona u djelo,a samim time i iznošenje prave za određeni zločin.

15

U periodu vladavine sultana Murata I (1360-1389) imenovana je funkcija vojnog sudca (kadiasker), koji je istodobno bio vrhovni suda Osmanske države. ta funkcija najprije je povjerena Čandarali Kara Halilu (Hayreddin). Kadija Burse bio je najviša sudska funkcija. Dok se dotad pri donošenju presuda primjenivao samo šerijat,a ponekad iobičajno pravo, od tog momenta, kada je uspostavljena funkcija kadije, počeli su se donositi svjetovni zakoni (kanuni). Joseph Matuz: Osmansko carstvo, (J.M. Osmansko carstvo), Zagreb 1992, str.31 16 Između kadije I beglerbega ili sandžakbega, nije vladao odnos nadređenog – podređenog, što je neposredna činjenica da je sudstvo bilo nezavisno od državne uprave. Dužnost predstavnika uprave bila je da optuženog dovedu na sud kako bi mu se sudilo I da izvrše presudu koja mu se izrekne. Kad je kadija pisao centru, obavljao je to direktno, bez psoredovanja najvišeg predstavnika uprave u kraju gdje on službuje. Što void ka principu nezavinosg sudstva. Ekmeldin Ishanoglu: Historija Osmanskog carstva i civilizacija, ( E.I. Historija Osmanskog carstva i civilizacija), Sarajevo 2004 str. 538-542

10

V

EL- KANUNI

Vladavina sultan Sulejmana I el- Kanunija (1520-1566), predstavlja izuzetan period Osmanskog carstva. U toku njegove vladavine Osmansko carstvo dostiže vrhunac moći. Osmanska država postaje svjetska vojna sila bez čije volje se ne može rješavati niti jedno važno pitanje vezano sa međunarodne odnose. Brojni su vojni uspjesi sultana Sulejmana I el– Kanunija. Međutim u ovom radu fokusirat ćemo se samo na njegovu zakonodavnu djelatnost, koja je pomogla da Osmansko carstvo postane najuređenija država tog perioda, u pogledu pravnog sistema. Kanun-nama sultana Sulejmana Kanunija je nastala u prvim godinama njegove vladavine. Po sultanovom naređenju, kanun-namu je sastavio Sejdi-bej, koji je dobro poznavao zakonske propise i bio jako dobar u svom poslu, odnosno u pisanju kanun-nama. Podijeljena je na tri glave: u prvoj se govori o novčanim i fizičkim kaznama, u drugoj o pristojbama i daćama, koje pripadaju fiskusu i spahijama, a u trećoj o raji. Svaka glava je podijeljena na odsjeke u kojima je materijal sređen po materiji koju obrađuje. Tako u prvoj glavi se govori o kažnjavanju za počinjene zločine, pa tako imamo novčane kazne za blud, za svađu, tuču i ubistvo, kazne za pijenje vina, krađu i nasilje. Druga glava Sulejmanove kanu-name govori o: pitanjima posjednika timara, onom što spahija uživa na timaru, o carini, o desetini, o pitanjima koji se odnose na pješake itd, u trećoj glavi kanu- nama se bavi pitanjima problema koji se odnose na raju, pitanje vlaha , dokinute novotarije , zakon koji je ustanovljen za drva itd.17 Postoji i jedna uredba iz XVI stoljeća, koja govori da je kanun-nama koju je donio Sulejman el- Kanuni, poslana u grad u kojem se nalazi sud i da je kadije trebaju primjenjivati.18 Pri stupanju na prijesto padišah nije bio obavezan da prihvati akte koje su izdavali njegovi predhodnici, već je morao da potvrdi svaki pojedinačno, da bi oni imali pravnu vrijednost. Jedna od prvih odluka novog sultana pri stupanju na prijesto bila je davanje bakšiša, odnosno poklona za srećno stupanje na položaj, janjičarima, čime se priznavao njihov značaj.19

17

Hamid Hadžibegić: Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, Državna štamparija u Sarajevu, 1948., str. 299. 18 Ekmeldin Ishanoglu: Historija Osmanskog carstva i civilizacija, ( E.I. Historija Osmanskog carstva i civilizacija), Sarajevo 2004 str 520 19 Rober Mantran: Istorija Osmanskog Carstva, (R.M. Istorija Osmanskog Carstva), Beograd 2002, str 198

11

U sklopu poreza kodificirao je mjesno i običajno pravo, tako što je povećao administrativne zadatke unutar carstva, koje je uvjetovao popisima i fermanima.20 Nišandžijama je dao veću širinu djelovanja, pa su pored vršenja dužnosti vrhovnog šefa administracije, započeli i posao tumačenja zakona21 Širok je spektar zakonodavne djelatnosti sutlana Sulejmana I el- Kanunija. Njegova značajna uloga u procesu donošenja zakona omogućila mu je da u historiji ostane upanćen kao kao el- Kanuni (Zakonodavac), zapadna historiografija ga označava kao Veličanstveni što je sasvim opravdano, s obzirom na činjenicu da je pored fantastične zakonodavne djelatnosti, Sulejman I bio nosilac i velikih vojnih pohoda. Njegova vladavina je vrhunac moći Osmanskog carstva, da bi nakon što ga je na prijestolju naslijedio njegov sin Selim II (1566-1574), započelo opadanje te moći.

20 21

Jospef Matuz: Osmasnko Carstvo, (J.M. Osmansko Carstvo), Zagreb 1992, str 82 Grupa autora: Histroija naroda Jugoslavije, (G.A. Historija naroda Jugoslavije) II tom, Zagreb 1959, str. 19

12

VI

POČETAK PROPADANJA

Nakon vladavine sultan Sulejmana I el- Kanunija, koja je trajala četrdeset i šest godina, na prijestolje je zasjeo njegov sin Selim II (1566-1574). Vladavina novog sultana zbog nemarnosti prema državnim poslovima obilježena je opadanjem moći, država je počela postepeno da propada. Zahvaljujući velikom veziru Mehmed – paši Sokoloviću to propadanje ipak nije uzelo velikog maha.22 Međutim ono je počelo i to je bio ključan momenat kada će Osmansko carstvo postepeno gubiti snagu. Nakon Sulejmana I, zakoni su postepeno uzrokovali akceleraciju opadanja moći Osmanskog carstva. Već smo ranije spomenuli da je primarni cilj uspostave efikasnog zakonodavstva bio je kontrolisanje ogromnog prostora koje se rasprostiralo na tri kontinenta. Za vrijeme vladavine sultana Murata III, Mehmeda III, nepovoljni ratovi su doveli do anarhije u provnicjiskim službama.samim time raspad timarskog sistema bio je neminovan. Kako nam u svom djelu Osmansko carstvo, Matuz (1992) navodi: „ Unutrašnja kriza Osmanskog carstva počela se produbljivati. Radi podmirivanja sve većih izdataka državne blagajne oko 1578 godine smanjuje se udio plemenite kovine u srebrenoj aspri, posljedica toga je pojačana inflacija i kvarenje novca. Porast cijena, nestašica gotovine zaoštirli su krizu u priuvrenom i društvenom sklopu Osmanske države. Beglerbezi su iskoristili situaciju za sebe i dodjeljivali ne smao u očitoj suprotnosti prvobitnoj svri timarskog sistema- manje timare, vlastitim službenicima, istodobno uzurpiravši pravo da podjeljuju i veće timare. Spahije su napuštale timare, dužnosti podavnja i porezni teret seljaka do 1600 godine povećan je na čak šest puta. Primjetan je bijeg seljaka sa zemlje, što je nazadovalo uzgajanje žitarica u korist ekstazivnog stočarenja, uporedo sa raspadanjem timarskog sistema, Porta je bila prinuđena povećati broj plaćenih odreda da bi tako održala udarnu moć vojske. Korupcija i potkupljivost, ušla je u sva područja javnog i privatnog života, njenom širenju pridonjelo je primanje darova, što je postalo redovita pojava...“23U tom sistemu zakoni su postali nefunkcionali, korupcija je ogrezla duboko u društvu i državnom vrhu. Što je vodilo ka raspadu Osmanskog carstva.

22 23

Rober Mantran: Istorija Osmanskog Carstva, (R.M. Istorija Osmanskog Carstva), Beograd 2002, str 185 Jospef Matuz: Osmasnko Carstvo, (J.M. Osmansko Carstvo), Zagreb 1992 str. 59-96

13

VII

ZAKLJUČAK

Državno uređenje (timarski sistem) Osmanskog carstva definitivno je bilo definisano teritorijalnim širenjem. Zahvaljujući vojnim uspjesima osmanskih sultana, kojih je bilo jako mnogo, a svakako da je jedan od najistaknutijih Mehmed II el- Fatih koji je 1453 osvojio Carigrad, carstvo se kretalo ka usponu. 1516 godine proširilo se na tri kontineta (Aziju, Evropu i Afriku). Sultan Selim I, bio je prvi osmanski sultan koji je preuzeo titulu halife. Od tog momenta širenje islama postaje intezivnije, a osmanski sultani se počinju smatrati zaštitnikom svih muslimana svijeta. Samim tim gaza- sveti rat je isključivo u službi zaštite islama i Osmanskog carstva od eventualnog križarskog pohoda hrišćanskih zemalja. Zbog goleme prostranosti Osmanskog carstva, kao i njegove složene provnicijske podjele, sultani započinju kodificiranje zakonodavstva u vidu raznih kanu-nama, fermana, adalet-nama... sa namjerom da ojačaju svoju vlast u onim pokrajinama koje su daleko od prijestolnice. U tu svrhu učvršćuju funkciju kadije koja je imala za cilj zaštiti zakon (kanune) Osmanskog carstva. Nakon vladavine Selima I, na prijestolje dolazi sultan Sulejman I el- Kanuni (zakonodavac), period njegove vladavine je period vrhunca moći Osmanskog carstva. Teritorijalno je tokom njegove vladavine najrasprostanjenije carstvo u svijetu. Sjaj njegove vladavine najjasnije se očituje kroz zakone koje je donosio, sa namjerom da što bolje učvrsti poziciju Osmanskog carstva u svijetu, ali i da unutar carstva održi efikasno džravni sistem (timarski sitem) na snazi. Njegovi zakoni su doprinjeli usponu Osmanskog carstva. Međutim kao što je rekao poznati filozof Heraklit: „Panta rei“ (Sve teče, sve se mjenja). Tako je i Osmansko carstvo nakon vladavine Sulejmana I i vrhunca moći, ušlo u proces propadanja. Tome su najviše doprinjeli nemarni sultani poput Selima II, Murata III, Mehmeda III... koji su svojim nemarnim, ponekad nemoralnim i razvratnim ponašanjem, ali i nedovoljnim znanjem za upravljanjem državom, podsticali to propadanje. Jedino je sultan Mahmud II nastojao reformama oživjeti carevinu, tako što je ukinuo nefunkcionalni timarski sistem i divan. Međutim i njegovo djelvanje nije bilo uspješnog karaktera. Carstvo je postepeno stremilo ka raspadu, a tome su najviše svkako doprinjeli: nemarni sultani, defanzivni karakter države, porazi u ratovima, inflacija, korupcija, propadanje privrednih odnosa, potkupljivost visokih dužnosnika... u cijelom tom procesu propadanja, sultanovi fermani, kanu-name i zakoni nisu se više mogli oduprjeti i samo su podsticali raspad velikog Osmanskog carstva.

14

VIII

LITERATURA

1. Dragoljub Živojinović: Uspon Evrope (1450-1789), (D.Ž. Uspon Evrope- 1450-1789), Novi sad 1989. 2.

Ekmeldin Ihsanoglu: Historija Osmanske države I civilizacije, (E.I. Historija Osmanske države i civilizacije), Sarajevo 2004.

3. Franc Babinger: Mehmed osvajač i njegovo doba, (F.B. Mehmed osvajač i njegovo doba), Beograd 2010. 4. Grupa autora: Bosna I Hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog svjetskog rata (G.A. Bosna I Hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog svjetskog rata), Sarajevo 1998. 5. Grupa autora: Histroija naroda Jugoslavije, (G.A. Historija naroda Jugoslavije) II tom, Zagreb 1959. 6.

Halil Inaldžik: Osmansko Carstvo – Klasično doba (1300-1600), (H.I. Osmansko Carstvo- klasično doba (1300-1600), Beograd 2003.

7.

Hamid Hadžibegić: Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, Državna štamparija u Sarajevu, 1948.

8. Jospef Matuz: Osmasnko Carstvo, (J.M. Osmansko Carstvo), Zagreb 1992. 9. Joseph von Hammer: Historija Osmanskog carstva, (J.V.H. Historija Osmanskog carstva), Zagreb 1979. 10. Muhamed Hamidullah: Uvod u islam (M.H. Uvod u islam), (n.d.). 11. Rober Mantran: Istorija Osmanskog Carstva, (R.M. Istorija Osmanskog Carstva), Beograd 2002.

15