Kamp.pdf

Masterthesis    

Kampbeul(en)     Verkennend  onderzoek  naar  ex-­‐  kampbewaarders  van  Kamp  Erika.                                        

    Robin  Burlage   Studentnummer:  2516790   Master:  Criminologie     Afstudeerrichting:  Opsporingscriminologie,  misdaadprofielen  en  misdaadbestrijding       Eerste  begeleider:  J.A.M.  Stuifbergen     Tweede  begeleider:  J.  van  Wijk     Vrije  Universiteit  Amsterdam     Augustus  2017        

In  de  auto  die  ons  wegreed,     Zei  de  “Grüne”  ons  al  dra   Wat  er  met  ons  ging  gebeuren:     “Nach  dem  Lager  Erika!”       Erika!  De  hel  van  Ommen!     ’t  Kamp,  schrikwekkend  en  berucht,     Waar  de  goede  Nederlanders   Leerden  kennen  Duitse  tucht.       Waar  zij  wreed  gefolterd  werden,     Laf  getreiterd  en  gekweld.     Landgenoten  waren  ‘t,  die  zich     Leenden  voor  bruut  geweld!     Vloeken  was  in  ’t  kamp  het  welkom   Razen,  tieren,  nacht  en  dag.     Voor  dat  tuig  te  moeten  werken     Was  voorwaar  een  hard  gelag.       Met  ons  twaalven  voor  een  wagen   Met  een  vracht,  onmenselijk  zwaar;     En  als  wij  niet  verder  konden:     Razen,  beuken,  ranselen  maar!       Ja,  zij  toonden,  dat  ze  waren   Van  het  echter  beulenras:     Erger  soms  nog  dan  de  Duitscher,     Die  toch  onze  vijand  was.       Na  vier  eind’loos  lange  weken   Van  geweld  en  slavernij.     Kwam  voor  ons  het  eind  van  ’t  lijden     Waren  wij,  goddank  weer  vrij!         (…)     Gebr.  Reuvers  (8  jan.  1945  –  4  febr.  1945)   Nederland  gedenk.  Gedenkboek  van  het  Nederlansche  concentratiekamp  “Erika”  te  Ommen  

     

 

2  

Voorwoord   De  Tweede  Wereldoorlog  laten  we  al  een  aantal  jaren  achter  ons.  Velen  die  de  oorlog  werkelijk   hebben  meegemaakt,  zijn  overleden.  Naast  de  verhalen  uit  geschiedenisboeken  is  mijn  interesse   tevens  gewekt  door  de  indrukwekkende  verhalen  van  mijn  opa  en  oma.  Die  als  kinderen,  tijdens   de  Tweede  Wereldoorlog,  zijn  opgegroeid.  Zijn  wij  bereid  om  het  verhaal  en  de  zwarte  kant  van   de  oorlog  door  te  geven  aan  onze  kinderen?      

Als  onderzoeker  kreeg  ik  de  kans  om  me  meer  te  verdiepen  in  de  achtergronden  van  

oorlogsmisdadigers  van  de  Tweede  Wereldoorlog.  Dit  alles  is  mede  mogelijk  gemaakt  door  een   bijdrage  te  leveren  aan  het  onderzoek  van  J.A.M.  Stuifbergen.  De  eerste  strafdossiers  van  deze   daders  uit  het  Centraal  Archief  Bijzondere  Rechtspleging  (CABR)  waren  niet  altijd  even  makkelijk   om  te  lezen.  Alles  krijgt  vorm.  Echter  wist  ik  al  vrij  snel  waar  ik  over  wilde  gaan  schrijven.  Daarom,   ligt  voor  u  mijn  scriptie.  Geschreven  ter  afronding  van  de  Master  Opsporingscriminologie,   misdaadprofielen  en  misdaadbestrijding  aan  de  Vrije  Universiteit  te  Amsterdam.  Het  onderwerp   waarvoor  ik  heb  gekozen  heeft  mij  meermalen  laten  inzien  hoe  de  Tweede  Wereldoorlog  nou   werkelijk  in  elkaar  zat.  Namelijk,  mij  werd  in  menig  geschiedenislessen  geleerd  dat  enkel  degene   die  het  nationaalsocialisme  steunden  daders  waren.  Hierover  berustte  bij  mij  de  veronderstelling   dat  dit  voornamelijk  Duitsers  waren  en  in  Nederland  zij  die  de  Nationaal  Socialistische  Beweging   (NSB)  steunden.  Na  het  inzien  van  velen  strafdossiers  heeft  het  mij  dan  ook  verrast  dat  er  veel   over  deze  huidige  periode  onderbelicht  is  gebleven.  Zo  ook  de  misdaden  gepleegd  door   kampbewakers  in  Kamp  Erika  te  Ommen.  Ik  hoop  dat  deze  scriptie  leidt  tot  meer  inzicht  in  die   gebeurtenissen  en  tevens  een  aanzet  zal  geven  tot  meer  onderzoek.     Het  schrijven  van  mijn  scriptie  was  een  hele  strijd.  Nog  nooit  heb  ik  iets  zo  lastig   gevonden,  echter  hoop  ik  dat  het  een  leesbaar  geheel  is  geworden.  En  tevens  een  stuk  wat  u  zal   verbazen.  Ik  heb  moed  kunnen  houden  door  de  steun  van  veel  dierbaren,  die  mij  meerdere  malen   met  een  arm  en  veel  goede  woorden  door  deze  tijd  hebben  heen  geslagen.  Dank  daarvoor.  Mijn   grootste  dank  gaat  hierbij  uit  naar  Mirjam  en  Jasper.  Daarnaast  wil  ik  Emmaly,  Brenda,  Merel  en   Danielle  bedanken  die  tussen  het  lezen  van  de  strafdossiers  door  voor  enkele  luchtigere   gesprekken  zorgden.  Tevens  Suus  Pesch  die  er  elke  keer  voor  zorgde  dat  de  dossiers  klaar  lagen.   En  tot  slot  wil  ik  mijn  begeleidster  Jantien  Stuifbergen  bedanken  die  ervoor  heeft  gezorgd  dat  ik   met  deze  data  kon  werken  en  het  geven  van  kilometers  feedback  waar  ik  intens  veel  aan  heb   gehad.      

   

 

 

 

 

 

 

 

 

Robin  Burlage,  3  augustus  2017  

 

 

3  

Samenvatting     Het  onderzoek  is  verkennend  van  aard  en  tracht  een  eerste  inzicht  te  bieden  in  een  groep   kampbewaarders  van  Kamp  Erika  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog.  De  onderzoeksvraag  die   hierbij  centraal  staat  luidt  als  volgt:  Wat  waren  de  motieven  om  misdrijven  te  plegen  door  de   kampbewaarders  van  Kamp  Erika  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog  en  hoe  zijn  deze  vanuit  een   dadersperspectief  te  verklaren?  De  onderzoekspopulatie  bestaat  uit  35  mannen  die  veroordeeld   zijn  bij  een  Bijzonder  Gerechtshof  in  Nederland.  De  data  is  verzameld  vanuit  strafdossiers  die   beschikbaar  zijn  gesteld  bij  het  Centraal  Archief  Bijzondere  Rechtspleging  te  Den  Haag.  Dit  archief   bevat  dossiers  van  degenen  die  na  de  oorlog  zijn  vervolgd  om  hun  daden  tijdens  de  oorlog.      

Tot  op  heden  is  nog  weinig  onderzoek  gedaan  naar  Kamp  Erika  en  de  bewakers  die  er  

tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog  werkzaam  waren.  Eerder  onderzoek  schetst  voornamelijk  de   geschiedenis  van  het  kamp  in  verschillende  perioden  en  benoemt  een  aantal  brute  bewakers.  De   vraag  hoe  hun  handelingen  tot  stand  hebben  kunnen  komen,  wordt  in  geen  enkel  onderzoek   belicht.  Dit  gebeurde  wel,  op  kleine  schaal,  in  een  aantal  onderzoeken  naar  andere   kampbewaarders  in  concentratiekampen.  In  deze  onderzoeken  staat  -­‐    over  het  algemeen  -­‐  de   vraag  centraal  hoe  ‘gewone’  mensen  konden  transformeren  tot  kampbeulen,  die  gevangenen   gedurende  een  lange  periode  blootstelden  aan  treiterijen  en  mishandelingen  met,  soms,  moord   tot  gevolg.  In  deze  onderzoeken  wordt  gesproken  over  financiële  en  ideologische  motivaties;   veel  kampbewaarders  stonden  er  voor  de  oorlog  financieel  slecht  en  zagen  toekomst  in  een  baan   in  een  concentratiekamp.  Daarnaast  bleek  een  groot  deel  van  de  kambewaarders  ook  ideologisch   gemotiveerd,  hoewel  dit  geen  doorslaggevende  factor  bleek.  Voor  een  daadwerkelijke  verklaring   van  de  gewelddadige  gedragingen  van  de  kampbewaarders,  werden  sociaalpsychologische   experimenten  ingezet,  die  aanwijzingen  toonden  dat  factoren  als  gehoorzaamheid  aan  een   autoriteit,  groepsdruk  en  een  creatie  van  ‘wij-­‐zij’  denken  een  rol  zouden  spelen.      

Naar  aanleiding  van  deze  bevindingen  is  in  huidig  onderzoek  gekozen  om  de  sociaal-­‐

economische  context  van  Nederland  voor  en  tijdens  de  oorlog  te  schetsen,  die  bepalend  zou   kunnen  zijn  geweest  voor  hun  handelen.  Met  name  de  toenemende  werkeloosheid  in  1935  lijkt   daarin  een  rol  te  spelen.  Daaraan  toegevoegd  lijkt  er  binnen  de  concentratiekampen  een  systeem   te  gelden  waar  van  mensen  wordt  verwacht  hard  op  te  treden  tegen  hun  gevangenen,     normoverschrijdend  gedrag  was  er  eerder  een  gebod  dan  een  verbod.      

Uit  de  analyse  is  gebleken  dat  de  onderzoekspopulatie  uit  Nederland  komt,  relatief  jong  

en  gehuwd  is.  De  meesten  hebben  de  lagere  school  afgemaakt  en  zijn  daarna  gaan  werken  in  de   landbouw.  Degenen  die  gehuwd  waren,  hadden  kinderen.  Slechts  een  minderheid  kende  een   strafrechtelijk  verleden  voor  de  oorlog  of  kampte  met  een  psychische  stoornis.  Zodoende  lijken  

 

4  

ze  niet  erg  af  te  wijken  van  de  gemiddelde  Nederlanders  destijds  en  kunnen  ze  beschouwd   worden  als  een  ‘normale’  groep  mannen.  

 

De  motieven  van  de  kampbewaarders  van  Kamp  Erika  lijken  overeen  te  komen  met  eerder   bestudeerde  kampbewaarders.  Naast  het  feit  dat  bij  een  deel  van  de  kampbewaarders  nationaal-­‐ socialistische  overtuiging  een  rol  speelde,  werden  zij  allen  door  materialistische  overwegingen   overtuigd  om  te  gaan  werken  als  kampbewaarder  in  Kamp  Erika.  De  verdiensten  in  het  kamp   waren  goed,  waardoor  dit  het  voornaamste  motief  was  om  er  te  gaan  werken.  Uit  het  historisch   kader  is  gebleken  dat  het  aantal  werklozen  voor  de  oorlog  enorm  steeg,  in  1935  zat  ongeveer  19,4   procent  van  de  beroepsbevolking  zonder  werk.  Deze  crisis  had  voornamelijk  effect  op  delen  van   de  metaal-­‐  en  scheepsbouw,  katoenindustrie,  handel-­‐  en  transportsector  en  de  landbouw.  Er   sloten  veel  fabrieken,  waardoor  veel  gezinnen  in  financiële  problemen  kwamen.  Uit  onderhavig   onderzoek  is  gebleken  dat  de  meerderheid  van  de  onderzoekspopulatie  werkzaam  was  in  de   landbouw,  en  daarom  last  had  van  deze  crisis.  Voor  velen  was  dit  aanleiding  haastig  op  zoek  te   gaan  naar  een  baan  die  hen  wel  financieel  iets  opleverde.     Geld  blijkt  in  de  meeste  gevallen  een  grotere  rol  te  hebben  gespeeld  dan  in  eerder   onderzoek  naar  voren  komt.  Wat  opvalt  in  de  strafdossiers  is  dat  bewakers  werden  beloond  voor   ‘abnormale’  gedragingen;  deze  werden  aangemoedigd  in  plaats  van  verboden.  Vanuit  het   perspectief  van  de  bewaking  leverde  gewelddadig  gedrag  meer  voordelen  op  dan  nadelen.  Ook   de  angst  om  te  worden  ontslagen  of  gestraft  wanneer  niet  hard  werd  opgetreden  tegen  de   gevangenen  speelde  een  rol.  Daarnaast  kan  gesteld  worden  dat  het  merendeel  van  de   onderzoekspopulatie  heeft  gehandeld  in  opdracht  van  een  ander  en  omdat  ongehoorzaamheid   werd  bestraft,  deden  bewakers  wat  er  van  hun  werd.  Ook  groepsdruk  kan  van  invloed  zijn   geweest  op  hun  handelingen,  waardoor  zij  geen  persoonlijke  verantwoordelijkheid  voelden  voor   het  gebruikte  geweld.  Het  blindelings  gehoorzamen  aan  bevelen  ondermijnde,  zoals  reeds  in   andere  onderzoeken  aangehaald,  bij  hen  de  eigen  keuze.  Derhalve  mist  eenduidig  bewijs,   waardoor  vervolgonderzoek  van  belang  is.        

 

         

 

5  

Inhoudsopgave     Voorbladen   Voorwoord    

 

 

 

 

 

 

 

 

3  

Samenvatting      

 

 

 

 

 

 

 

4  

Inhoudsopgave    

 

 

 

 

 

 

 

6  

Inleiding  

 

 

 

 

 

 

 

 

8  

Hoofdstuk  1  

Methoden  

 

 

 

 

 

 

11  

 

 

 

 

 

 

11  

1.1.1  Toegang,  ethiek  en  privacy    

 

 

 

 

11  

1.1.2  Literatuuronderzoek  

 

 

 

 

 

11  

1.1.3  Gerechtshoven      

 

 

 

 

 

12  

1.1  Vooronderzoek      

 

 

1.1.4  Definitie  oorlogsmisdadiger  en  andere  politieke  delinquenten     12   1.2  Dataverzameling  en  analyse    

 

 

 

 

 

13  

 

1.2.1  Onderzoekspopulatie    

 

 

 

 

 

13  

 

1.2.2  Itemlijst,  operationalisatie  en  analyse  

 

 

 

14  

 

1.2.3  De  inhoud  van  de  CABR  dossiers  en    

 

 

 

14  

hoe  om  te  gaan  met  tegenstrijdige  informatie    

 

 

 

Hoofdstuk  2     Literatuurstudie    

 

 

 

 

 

16  

2.1  Daders  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16  

2.1.1  Algemeen    

 

 

 

 

 

 

16  

 

 

17  

2.1.2  Daders  in  concentratiekampen  tijdens  WO  II    

2.2  Verklaringen  gedrag  

 

 

 

 

 

 

19  

 

2.2.1  Conformiteit  aan  een  groep    

 

 

 

 

20  

 

2.2.2  Gehoorzaamheid      

 

 

 

 

 

20  

 

2.2.3  Transformatie  

 

 

 

 

 

21  

 

 

 

 

 

23  

 

 

 

23  

 

Hoofdstuk  3     Historisch  kader    

3.1  Sociaal-­‐economische  context  van  Nederland   3.1.1  Voor  de  oorlog    

 

 

 

 

 

 

23  

3.1.2  Tijdens  de  oorlog      

 

 

 

 

 

24  

3.2  Systeem  binnen  concentratiekampen    

 

 

 

 

25  

Hoofdstuk  4     Kamp  Erika    

 

 

 

 

 

27  

4.1  Het  ontstaan  van  Kamp  Erika  

 

 

 

 

 

27  

4.2  Gevangenen    

 

 

 

 

 

 

 

 

28  

4.3  Het  dagelijks  leven    

 

 

 

 

 

 

29  

 

 

6  

4.4  Mishandelingen  binnen  de  muren  van  Kamp  Erika    

 

 

31  

4.5  Sluiting  Kamp  Erika  1943    

 

 

 

 

 

32  

Hoofdstuk  5     Resultaten    

 

 

 

 

 

 

34  

5.1  Achtergrondkenmerken    

 

 

 

 

 

 

34  

 

 

 

 

34  

5.1.2  Lidmaatschappen  NSB,  WA  of  SS?  

 

 

 

36  

5.1.3  Economische  kenmerken    

 

 

 

 

36  

5.1.4  Strafrechtelijk  verleden      

 

 

 

 

37    

5.2  Berechting  ná  de  Tweede  Wereldoorlog      

 

 

 

37  

5.2.1  Psychiatrisch  onderzoek      

 

 

 

 

37  

5.2.2  Veroordeling  

5.1.1  Demografische  kenmerken    

 

 

 

 

 

 

38  

   

 

 

 

 

 

40  

6.1  Motieven  aanmelding  voor  Kamp  Erika  

 

 

 

 

40  

6.2  Verklaringen  gedrag  

 

 

 

 

43  

6.2.1  Conformeren  aan  een  groep    

 

 

 

 

43  

6.2.2  Gehoorzaamheid    

 

 

 

 

 

44  

6.2.3  Transformatie    

 

 

 

 

 

 

47  

 

 

 

 

 

 

51  

 

 

 

 

 

 

53  

 

 

 

 

 

 

56  

Hoofdstuk  6     Analyse  

 

 

 

 

  Conclusie    

 

 

Discussie  &  aanbevelingen       Literatuurlijst       Bijlage  1  

 

Inventarisnummers  Centraal  Archief  Bijzondere     Rechtspleging    

 

 

 

 

60    

Bijlage  2  

Codering  en  operationalisatie  SPSS    

 

 

62  

Bijlage  3    

Frequentietabellen    

 

 

68  

Bijlage  4  

Tabel  strafvermindering  van  hoofdstraf  

 

 

82  

 

   

 

 

         

   

7  

Inleiding     De  Tweede  Wereldoorlog  is  voor  Nederland  een  van  de  meest    ingrijpende  gebeurtenissen  van  de   twintigste  eeuw  geweest.  Deze  periode  is  in  verschillende  wetenschappelijke  vakgebieden   nauwkeurig  en  gedetailleerd  beschreven  en  onderzocht.  Vooral  de  gebeurtenissen  in  de   concentratiekampen  maken  generaties  later  nog  enorme  indruk.  Tijdens  een  bezettingsstrijd,  die   volgt  op  het  invallen  van  de  Duitsers  op  de  vroege  ochtend  van  10  mei  1940  en  ongeveer  vijf  jaar   duurt  (Blom,  1989),  werden  in  Nederland  verschillende  concentratiekampen  ingericht  door  de   bezettende  macht.  Dat  in  Nederland  mensen  als  ongedierte  werden  beschouwd  en  ook  op  die   manier  behandeld  werden,    in  de  hiervoor  bestemde  concentratiekampen  is  men  tot  de  dag  van   vandaag  nog  niet  vergeten.  Toch,  ondanks  dat  er  in  concentratiekampen  de  meest  wrede   misdaden  zijn  gepleegd,  houden  criminologen  zich  hier  tot  op  heden  nog  weinig  mee  bezig.  Men   zou  zich  kunnen  afvragen  waarom,  binnen  het  wetenschappelijke  veld  waar  misdadig  gedrag   centraal  staat.      

Nederland  heeft  verschillende  concentratiekampen  gekend,  niet  allen  even  uitgebreid  

uitgelicht.  De  Nederlandse  geschiedschrijving  lijkt  zich  voornamelijk  te  richten  op  kampen  die   onder  leiding  stonden  van  de  Schutzstaffel  (SS)  die  onder  Eicke’s  Inspekttion  der   Konzentrationlager  ressorteerden,  aldus  De  Jong  (1969)  in  zijn  standaardwerk  over  de  Tweede   Wereldoorlog.  Zij  worden  door  De  Jong  (1969)  aangeduid  als  ‘officiële’  concentratiekampen.  Dit   waren  echter  niet  de  enige  kampen  in  Nederland  waar  gevangenen  op  een  wrede  manier  werden   behandeld.  In  Nederland  bestonden  ook  ‘onofficiële’  kampen,  waar  de  Inspektion  weinig  mee  te   maken  had,  maar  waar  velen  Nederlanders,  niet  alleen  Joden,  gevangen  hebben  gezeten  (De   Jong,  1969).   Kamp  Erika  in  de  bossen  bij  Ommen,  ook  wel  ‘Het  vergeten  kamp’,  is  hiervan  een   voorbeeld.  Hierover  bestaat  nauwelijks  geschiedschrijving  (Trouw,  1993).  Wel  stond  ex-­‐   kampbewaarder  en  voormalig  Waffen-­‐SS’er  Herbertus  Bikker  nog  in  2004  terecht,  nadat  de   Stichting  Onderzoek  Oorlogsmisdaden  hem  op  het  spoor  kwam.  Hij  stond  bekend  om  zijn  wrede   activiteiten  in  Kamp  Erika  en  de  moord  op  verzetsstrijder  Jan  Houtman.  In  1949  kreeg  hij  de   doodstraf  voor  zijn  daden,  maar  hij  ontsnapte  in  1952  uit  de  Koepelgevangenis  van  Breda.  Hij   vluchtte  naar  Duitsland,  waar  hij  tot  2004  een  ongestoord  bestaan  leefde.  De  Duitse  justitie   trachtte  hem  toen  opnieuw  te  vervolgen  voor  zijn  daden,  maar  vanwege  gezondheidsredenen   kwam  dit  niet  tot  een  veroordeling  (Trouw,  2009).   De  Jong  (1978)  en  Veldman  (1993)  geven  een  redelijk  uitgebreide  beschrijving  van  de   gebeurtenissen  in  het  kamp.  Ze  staan  stil  bij  de  verschillende  perioden  die  het  kamp  doormaakte,   de  mishandelingen  en  treiterijen  die  gevangenen  hebben  ondergaan,  de  leefomstandigheden  in  

 

8  

het  kamp  en  (kort)  bij  het  kamppersoneel.  Hoewel  kamp  Erika  tijdens  de  bezettingsperiode  een   onofficieel  concentratiekamp  is  geweest,  deed  de  behandeling  van  gevangenen  niet  af  aan  die  bij   andere  concentratiekampen  (De  Jong,  1978).  Onder  ressortatie  van  Duitser  Werner  Schwier   werden  er  voornamelijk  gevangenen  ondergebracht  die  veroordeeld  waren  wegens  economische   delicten  door  de  Nederlandse  justitie.  De  wrede  behandelingen  die  zij  moesten  ondergaan   stonden  in  geen  enkele  relatie  tot  hetgeen  waarvoor  zij  door  de  Nederlandse  justitie  waren   gestraft.  Ook  bijzonder  was  het  kamppersoneel,  dat  werd  gerekruteerd  in  Nederland.  Kamp  Erika   was  daardoor  het  enige  kamp  waar  de  Duitsers  niet  zelf  het  gezag  uitoefenden.  De  terreur  binnen   de  kampmuren  was  die  van  collaborateurs,  terreur  van  Nederlanders  tegen  Nederlanders   (Veldman,  1993).  De  vraag  komt  dan  op  wat  bracht  deze  Nederlandse  kampbewaarders  ertoe   bracht  om  zulk  gewelddadig  gedrag  te  vertonen  tegen  landgenoten?     In  onderhavig  onderzoek  tracht  de  onderzoeker  een  beter  inzicht  te  geven  in  de   achtergrond  en  de  huidige  kennis  omtrent  kampbewaarders  van  Kamp  Erika.  Dit  aan  de  hand  van   (onder  andere)  strafdossiers.  Kort  na  de  oorlog  werden  in  Nederland  negentien  tribunalen,  vijf   Bijzondere  Gerechtshoven  en  een  Bijzondere  Raad  van  Cassatie  opgericht  (Noach,  1948).  Van  hen,   die  veroordeeld  is  bij  een  Bijzonder  Gerechtshof  of  bij  de  Bijzondere  Raad,  ligt  een  strafdossier   bewaard  in  het  Centraal  Archief  Bijzondere  Rechtspleging  (CABR)  in  het  Nationaal  Archief  Den   Haag.  Wie  waren  deze  daders?  Wat  motiveerde  het  kamppersoneel  van  Kamp  Erika  om  intensief   samen  te  werken  met  de  Duitse  bezetter?  Waren  ze  -­‐  cru  gesteld  -­‐    ideologisch  overtuigde   nationaalsocialisten  of  werden  ze  gedreven  door  opportunisme?  Waren  er  materialistische   overwegingen?  Heeft  deze  motivatie  er  uiteindelijk  tevens  toe  geleid  dat  ze  tot  zulke   onmenselijke  daden  in  staat  waren,  of  spelen  daarbij  andere  persoonskenmerken,  het   kampsysteem  of  de  context  van  de  oorlog  een  rol?     Ook  zal  dit  onderzoek  inzicht  geven  in  het  hevige  en  voortdurende  debat  dat  is  ontstaan   omtrent  onderzoek  naar  daders  van  de  Tweede  Wereldoorlog.  Onderzoek  toont  aan  dat   kampbewaarders  ‘normale  mensen’  waren  die  in  een  uitzonderlijke  situatie  overgingen  tot   kwaadaardig  handelen  (Hillberg,  1992;  Waller,  2007;  Welzer  e.a.,  2006).  Deze  bevinding  sprak  de   breed  gedeelde  vermoedens  tegen,  dat  dergelijke  oorlogsdaden  gepleegd  waren  door  mensen   die  psychisch  niet  in  orde  waren.  Dat  het  om  ‘gewone  mensen’  ging,  was,  en  is,  voor  velen  lastig   te  bevatten.  Toch  was  de  Tweede  Wereldoorlog  een  periode  waarin  misdaden  over  het  algemeen   werden  gelegitimeerd,  mede  omdat  geweld  inherent  was  aan  het  heersende  naziregime.  Het   werd  de  norm.  Waar  het  in  de  maatschappij,  echter,  werd  gezien  als  verbod.  Na  de  oorlog  was   men  zeer  geïnteresseerd  hoe  men,  door  externe  omstandigheden  kon  transformeren  in  een   geweldpleger.  Door  verschillende  onderzoekers  werden  experimenten  ingericht,  waaruit  bleek   dat  verschillende  factoren  als  groepsdruk,  gevoeligheid  en  gehoorzaamheid  voor  autoriteit  en  

 

9  

bevelsstructuur  een  charismatisch  leider  of  het  overnemen  van  de  stereotype  kenmerken  van  de   uitgeoefende  functie  een  rol  kunnen  spelen  in  dit  transformatieproces  (Asch,  1956;  Staub,  1993;   Milgram,  1974;  Zimbardo,  2007;  Browning,  1992).  Opvallend  in  dit  debat  is  echter  dat  er  weinig   onderscheid  wordt  gemaakt  tussen  daders.  Niet  alle  daders  zijn  immers  gelijk.     Dit  onderzoek  doet  een  poging  om  de  motieven  en  mechanismen  te  analyseren  die   specifiek  deze  dadergroep  tot  hun  gewelddadig  handelen  brachten,  door  de  vraag  te  stellen  of  de   achtergronden  van  kampbewaarders  van  Kamp  Erika  aanknopingspunten  kunnen  bieden  om   vanuit  de  criminologie  een  verklaring  te  vinden  voor  hun  gedrag.  Om  dit  te  kunnen  doen  is  een   breed  scala  aan  factoren  onderzocht,  met  als  doel  een  beschrijving  te  geven  van  de  verschillende   typen  daders  binnen  Kamp  Erika.  Behoren  zij  tot  de  groep  ‘gewone  mannen’  die  in  uitzonderlijke   omstandigheden  de  meest  afschrikwekkende  misdrijven  plegen  of  waren  zij  een  bijzondere  groep   die  gedreven  werd  door  uitzonderlijke  motieven?  Uit  bovenstaande  is  de  navolgende   probleemstelling  geformuleerd,  welke  centraal  staat  bij  dit  onderzoek:     “Wat  waren  de  motieven  om  misdrijven  te  plegen  door  de  kampbewaarders  van  Kamp  Erika  tijdens   de  Tweede  Wereldoorlog  en  hoe  zijn  deze  vanuit  een  dadersperspectief  te  verklaren?”         Leeswijzer     In  het  volgende  hoofdstuk  worden  de  methoden  van  onderzoek  uiteengezet.  Het  tweede   hoofdstuk  zal  zich  wijden  aan  wat  tot  op  heden  bekend  is  binnen  de  (wetenschappelijke)   literatuur  over  daders  van  de  Tweede  Wereldoorlog  en  meer  specifiek  gericht  op  kampbewakers   in  deze  tijd,  waarna  verklaringen  voor  het  gedrag  worden  beschreven.  Hierna  volgt  een  historisch   kader,  waarin  de  sociaal-­‐economische  context  in  Nederland  van  de  oorlog  en  het  systeem  wat   gehanteerd  werd  in  concentratiekampen  worden  geschetst.  In  het  vierde  hoofdstuk  wordt  de   geschiedenis  van  Kamp  Erika  te  Ommen  worden  weergegeven.  Het  kamp  kent  een  aantal   duidelijk  te  onderscheiden  periodes,  waardoor  er  een  heel  andere  dynamiek  heerste  in  het  kamp.   Er  wordt  ingegaan  op  de  voorbereidingen  van  het  kamp,  rekruteren  van  personeel,  de  soorten   gevangenen  en  de  behandeling  van  hen.  In  hoofdstuk  vijf  worden  de  resultaten  systematisch   weergeven,  deze  resultaten  worden  in  hoofdstuk  zes  geanalyseerd.  Hierna  wordt  afgesloten  met   een  conclusie  en  tenslotte  een  discussie  en  aanbevelingen  voor  verder  onderzoek.      

 

 

 

10  

Hoofdstuk  1  

Methoden    

In  dit  hoofdstuk  worden  de  methoden  van  onderzoek  uiteengezet.  Hierbij  wordt  allereerst   ingegaan  op  de  toegepaste  methoden  tijdens  het  vooronderzoek.  Hierna  worden  de  methoden   van  zowel  de  dataverzameling  als  de  analyse  uiteengezet.       1.1  Vooronderzoek     1.1.1  Toegang,  ethiek  en  privacy     De  dossiers  die  tijdens  het  onderzoek  zijn  gebruikt,  zijn  niet  openbaar.  Er  moest  vooraf   toestemming  verkregen  worden  tot  inzage  van  de  dossiers.  Aangezien  dit  onderzoek  deel   uitmaakt  van  een  groter  onderzoek  naar  de  criminele  carrières  van  misdadigers  uit  de  Tweede   Wereldoorlog,  was  deze  toestemming  al  verkregen.     Er  wordt  bewust  om  gegaan  met  het  feit  dat  er  gewerkt  wordt  met  zeer  gevoelige   informatie.  Naast  het  tekenen  van  een  geheimhoudingsplicht,  worden  alle  namen  in  het   onderzoek  anoniem  weergegeven.  Althans,  er  zullen  schuilnamen  gebruikt  worden  waardoor  de   privacy  van  de    te  onderzoeken  daders  niet  zal  worden  aangetast.       1.1.2  Literatuuronderzoek   Voor  zowel  hoofdstuk  twee  als  hoofdstuk  drie  en  vier  is  een  literatuurstudie  verricht,  van  reeds   gepubliceerde  onderzoeken.  Om  deze  onderzoeken  te  achterhalen  is  gebruik  gemaakt  van  de   catalogus  van  de  bibliotheek  van  de  Vrije  Universiteit  Amsterdam  en  tevens  die  van  het  NIOD,   Instituut  voor  Oorlogs-­‐,  Holocaust-­‐  en  Genocidestudies.  Artikelen  werden  meestal  gevonden  via   scholar.google.nl  en  ScienceDirect.     Om  aan  de  informatie  te  komen  beschreven  in  al  bestaande  onderzoeken  zijn  voor   hoofdstuk  twee  de  volgende  zoektermen  gebruikt:  daders  oorlogsmisdrijven,  collaboreren,   collaborateur,  Tweede  Wereldoorlog,  kampbewaarders,  sociaal  profiel,  motieven,   concentratiekampen,  Kamp  Erika,  systeem,  NSB  en  verklaringen  gedrag.  De  gevonden   onderzoeken  gaven  mij  als  onderzoeker  meer  inzicht  in  wat  er  al  geschreven  is  over  daders,  meer   specifiek  kampbewaarders,  in  de  Tweede  Wereldoorlog.  Vanuit  deze  gevonden  informatie  is  dan   ook  gekozen  om  in  hoofdstuk  twee  dieper  in  te  gaan  op  de  sociaal-­‐economische  context  van   Nederland  voor  en  tijdens  de  oorlog.  Alsmede  het  systeem  te  schetsen  wat  gehanteerd  werd  in   concentratiekampen.  Daarom  is  voor  het  tweede  hoofdstuk  op  termen  gezocht  als:  economie,   werkloosheid,  werk  Tweede  Wereldoorlog,  accommodatie,  collaboratie,  Nederland  Tweede   Wereldoorlog,  systeem  concentratiekamp  en  naziregime.  Voor  het  derde  hoofdstuk  over  kamp   Erika  werd  na  een  korte  verkenning  op  google.nl  snel  duidelijk  dat  er  een  beperkt  aantal  bronnen  

 

11  

was  voor  dit  kamp.  De  gehanteerde  zoektermen:  Kamp  Erika,  brachten  mij  bij  het  proefschrift   ‘Knackers  achter  prikkeldraad’  geschreven  door  Guusta  Veldman  (1993)  en  het  standaardwerk  van   Lou  de  Jong  (1978),  ‘Het  Koninkrijk  der  Nederlanden  in  de  Tweede  Wereldoorlog’.     De  gehanteerde  zoektermen  zijn  zowel  in  het  Nederlands  als  in  het  Engels  in  de   zoekmachines  ingevoerd.  Daaropvolgend  is  tevens,  via  de  sneeuwbalmethode,  in  de  bibliografie   van  de  geraadpleegde  literatuur  gezocht  naar  andere  bruikbare  bronnen,  waar  voornamelijk   gekeken  is  naar  titels  met  dezelfde  zoekwoorden  als  bovenstaande.  Deze  studies  zijn   voornamelijk  in  Nederlandse-­‐  en  Engelse  taal  bestudeerd,  in  verband  met  de  geringe  talenkennis   van  de  onderzoeker.  Boeken  en  artikelen  die  hoge  kosten  met  zich  mee  brachten  en  dus  niet  vrij   toegankelijk  waren  zijn  niet  meegenomen  in  het  onderzoek.      

   

1.1.3  Gerechtshoven     Dit  onderzoek  richt  zich  op  degenen  die  voor  het  Bijzonder  Gerechtshof  of  de  Bijzondere  Raad   van  Cassatie  zijn  verschenen.  Beide  gerechtshoven  zijn  speciaal  ingericht  voor  de  berechting  van   oorlogsmisdadigers  na  afloop  van  de  Tweede  Wereldoorlog  (Faber  en  Donker,  2000;  Romijn,   1989).  Deze  daders  zijn  allen  strafbaar  gesteld  op  basis  van  het  Wetboek  van  Strafrecht  en  het   Besluit  Buitengewoon  Strafrecht  (BBS)  (Faber  en  Donker,  2000).  Dit  laatste  is  slechts  van   toepassing  op  misdrijven  begaan  gedurende  de  tijd  van  de  Tweede  Wereldoorlog  (Belifante,   2006).  In  totaal  zijn  er  ruim  300  000  mensen  in  aanraking  gekomen  met  deze  bijzondere   rechtspleging,  hiervan  zijn  14  562  personen  door  een  Bijzonder  Gerechtshof  veroordeeld  (Blom,   1989).  Anderen  zijn  vrijgesproken,  ontslagen  van  rechtsvervolging  of  veroordeeld  door  een   Tribunaal.       1.1.4  Definitie  oorlogsmisdadiger  en  andere  politieke  delinquenten   De  term  ‘oorlogsmisdadiger’  wordt  binnen  de  criminologie,  en  andere  wetenschappelijke   gebieden,  vaak  gebruikt  als  verzamelnaam.  Hier  vallen  daders  van  verschillende  misdrijven  onder,   zoals  oorlogsmisdrijven,  misdrijven  tegen  de  menselijkheid  of  genocide.  Het  zijn  misdrijven  die  de   internationale  vrede  en  veiligheid  in  gevaar  brengen  en  waarover  internationale  tribunalen  en   strafhoven  rechtsmacht  bezitten.  Hoewel  onder  dezelfde  noemer  geschoven,  is  er  wel  degelijk   een  onderscheid  te  maken  en  wordt  dit  onderscheid  in  de  meeste  gevallen  in  de  literatuur  niet   genoemd.  Om  verwarring  te  voorkomen,  wordt  in  deze  scriptie  de  definitie  van  het  ICC-­‐  statuut   genomen:      

 

12  

‘Oorlogsmisdrijven  zijn  in  grote  lijnen  de  overtredingen  van  het  oorlogsrecht  en  worden  vervolgd  ‘when   committed  as  part  of  a  plan  or  policy  or  as  part  of  a  large-­‐  scale  commission  of  such  crimes1’.  

  Het  BBS  werd  speciaal  ingesteld  om  daden  begaan  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog  te  berechten.   Deze  speciaal  opgerichte  wetgeving  gaf  niet  alleen  de  mogelijkheid  oorlogsmisdrijven  gepleegd   door  militairen  of  andere  gewapende  personen  en  hun  leiders  te  beoordelen,  ook  burgers  konden   er  door  berecht  worden  (Cassese  &  Gaeta,  2013).  Van  een  oorlogsmisdadiger  kan  gesproken   worden  wanneer  men  veroordeeld  is  voor  artikel  27a  Besluit  Buitengewoon  Strafrecht.  Personen   die  niet  veroordeeld  zijn  voor  dit  artikel  moeten,  juridisch  gezien,  worden  aangeduid  als  politieke   delinquenten,  bestraft  aan  de  hand  van  de  artikelen  101  en  102  Wetboek  van  Strafrecht  en  de   artikelen  26  en  27  Besluit  Buitengewoon  Strafrecht  (Kamerstukken  I  1978-­‐  1979,  15322).       1.2  Dataverzameling  en  analyse     1.2.1  Onderzoekspopulatie     De  onderzoekspopulatie  van  dit  empirische  onderzoek  bestaat  uit  mannen  die,  na  afloop  van  de   Tweede  Wereldoorlog,  op  basis  van  het  Wetboek  van  Strafrecht  en  het  Besluit  Buitengewoon   Strafrecht  (BBS)  zijn  veroordeeld  door  een  Bijzonder  Gerechtshof  in  Nederland  en  die  in  de   periode  van  ’42  tot  en  met  ’45  als  bewaker  werkzaam  zijn  geweest  in  Kamp  Erika.  In  het  NIOD   Amsterdam  is  door  de  onderzoeker  een  lijst2  gevonden  met  namen  van  kampbewaarders  uit   Kamp  Erika.  Niet  zeker  is  of  dit  een  volledige  lijst  betreft.  Ook  bestaat  een  lijst  van  het   Directoraat-­‐  Generaal  voor  Bijzondere  Rechtspleging  (DGBR),  die  namen  bevat  van  personen  die   na  de  Tweede  Wereldoorlog  tot  tien  jaar  of  meer  zijn  veroordeeld.  Indien  de  door  het  NIOD   gevonden  namen  op  de  DGBR-­‐  lijst  aanwezig  waren,  zou  dit  betekenen  dat  zij  tijdens  of  na  de   oorlog  zijn  berecht  bij  een  Bijzonder  Gerechtshof  in  Nederland.     De  DGBR-­‐  lijst  is  geraadpleegd  via  het  Nationaal  Archief  in  Den  Haag.  Op  basis  van  de   DGBR-­‐  lijst  zijn  alle  dossiers  geselecteerd  die  overeenkwamen  met  de  namen  van  de   kampbewaarders.  In  het  NIOD  zijn  122  volledige  namen  gevonden  met  geboortejaar,  35  personen   kwamen  met  naam  en  geboortejaar  overeen  op  de  DGBR-­‐  lijst.  Hiervan  was  een  dossier   beschikbaar  in  het  Nationaal  Archief.  In  onderhavig  onderzoek  zijn  van  deze  35  personen  de   dossiers  geanalyseerd.  Van  de  overige  87  namen  is  niet  bekend  of  zij  elders  berecht  zijn,  gevlucht   zijn  of  tijdens  of  na  de  oorlog  zijn  overleden.  Hoeveel  kampbewaarders  er  in  totaal  in  Erika  

                                                                                                                1  ICC  Statuut  art.  8     2

 NIOD,  Instituut  voor  Oorlogs-­‐,  Holocaust-­‐  en  Genocidestudies  Amsterdam.  Archief  250h,  inventarisnummer  42  (online,   document  10).    

 

13  

hebben  gewerkt,  valt  niet  op  te  maken  uit  de  literatuur  (Veldman,  1993).  Er  is  derhalve  gewerkt   met  een  aselecte  steekproef,  in  de  vorm  van  een  enkelvoudige  steekproef.       1.2.2  Itemlijst,  operationalisatie  en  analyse   In  het  onderzoek  naar  de  criminele  carrières  van  oorlogsmisdadigers  uit  de  Tweede   Wereldoorlog,  werd  gewerkt  met  een  scorelijst  van  163  items.  Waarvan  een  deel  is  gebruikt  voor   het  analyseren  van  de  dadergroep  uit  onderhavig  onderzoek.  Op  basis  van  de  voor  dit  onderzoek   bestudeerde  literatuur  is  een  selectie  van  79  items  gemaakt.  Het  onderzoek  is  exploratief  van   aard,  waarbij  niet  beperkt  wordt  tot  de  toetsing  van  één  of  enkele  items.  Het  doel  van  dit   onderzoek  is  om  de  lezer  meer  achtergrondinformatie  te  verstrekken  over  de   onderzoekspopulatie.  Om  zo  een  beter  beeld  te  krijgen  wie  de  bewakers  van  Kamp  Erika  waren.   Hierbij  gaat  het  onder  andere  om  persoonlijke  kenmerken  zoals  burgerlijke  stand,  lidmaatschap   van  de  NSB  en  strafrechtelijk  verleden  als  verklaringen  die  zij  hebben  gegeven  voor  hun   misdaden.  Om  zo  uiteindelijk  te  bekijken  of  er  factoren  voorhanden  zijn  die  hun  handelingen   tijdens  de  oorlog  kunnen  verklaren.  Aan  de  hand  van  onder  andere  deze  items  werden  de   dossiers  opnieuw  gescoord.   De  items  zijn  allereerst  geoperationaliseerd,  vervolgens  gecodeerd  om  ze  te  gebruiken  in   het  programma  SPSS23.  In  bijlage  1  worden  de  gehanteerde  items  met  bijbehorende   operationalisatie,  zoals  gebruikt  in  dit  onderzoek,  weergegeven.  Voor  elk  item  is  een  frequentie   gedraaid  en  een  overzicht  gemaakt.  Aan  de  hand  van  dit  overzicht  wordt  door  middel  van   beschrijvende  statistiek  de  resultaten  beschreven.          1.2.4  De  inhoud  van  de  CABR  dossiers  en  hoe  om  te  gaan  met  tegenstrijdige  informatie     De  dossiers  bevatten  documenten  van  verschillende  instanties.  Allen  bevatten  ten  minste  een   uitspraak  van  het  Bijzonder  Gerechtshof  en  één  of  meerdere  processen  verbaal.  Tevens  bevindt   zich  in  de  meeste  dossiers  een  Staat  van  Inlichtingen,  waarop  persoonlijke  gegevens  omtrent   (o.a.)  beroep  en  opleiding  worden  vermeld.  Deze  gegevens  werden  veelal  door  de  verdachte  zelf   verstrekt,  in  de  vorm  van  een  zelfrapportage.  Daarnaast  bevinden  zich  in  enkele  dossiers   lidmaatschapskaarten  van  bijvoorbeeld  de  NSB  en  uittreksels  van  het  strafregister.  Aan  de  hand   van  deze  strafregisters  kan  nagegaan  worden  of  de  daders  voorafgaand  aan  of  tijdens  de  Tweede   Wereldoorlog  in  aanraking  zijn  gekomen  met  de  politie.  Deze  zullen  niet  in  elk  dossier  aanwezig   zijn  daarom  is  tevens  het  register  van  de  Justitiële  Informatiedienst  te  Almelo  geraadpleegd.  Dit   register  biedt  inzicht  in  (bijna  alle)  justitiële  documentatie  van  de  Nederlandse  bevolking.  Er   bestaat  een  mogelijkheid  dat  in  dit  register  de  informatie  van  personen  mist,  bijvoorbeeld  omdat   hun  strafkaarten  tijdens  of  na  de  oorlog  zijn  verbrand.  Dus  in  enkel  geval  kunnen  hierover  geen  

 

14  

uitspraken  worden  gedaan.  Daarnaast  is  bij  een  aantal  veroordeelden  een  psychiatrisch   onderzoek  uitgevoerd,  waarvan  het  rapport  tevens  in  het  dossier  aanwezig  is.  Niet  alleen  wordt   gerapporteerd  over  de  psychische  gesteldheid  van  de  dader,  ook  wordt  vaak  de  gehele   levensloop  van  de  dader  omschreven.  Bovendien  bevatten  veel  dossiers  verschillende  soorten   getuigenverklaringen,  zowel  voor  als  tegen  de  veroordeelde.  Hieruit  kan  een  beeld  geschetst   worden  van  de  onderlinge  verhoudingen  en  eventuele  hiërarchische  structuren  binnen  het  kamp   en  over  de  persoon  van  de  dader.      

Met  dit  soort  bronnenmateriaal  moet  om  twee  redenen  voorzichtig  en  kritisch  worden  

omgegaan.  Ten  eerste  mag  de  context  waarin  en  de  manier  waarop  het  bronnenmateriaal  tot   stand  kwam,  niet  vergeten  worden.  De  strafdossiers  zijn  juridisch  van  aard,  waardoor  de   historische  gebeurtenissen  die  worden  weergegeven  voornamelijk  gericht  zijn  op  gebeurtenissen   waarvoor  men  veroordeeld  kon  worden  en  waar  naar  in  het  proces  verbaal  naar  gevraagd  is.  De   bekentenissen  van  daders  en  getuigenverklaringen  zijn  meegenomen  in  onderhavig  onderzoek   om  beide  kanten  van  het  verhaal  te  belichten.  Ten  tweede  spreken  de  verschillende  documenten   in  bepaalde  dossiers  elkaar  in  een  aantal  gevallen  tegen.  Een  voorbeeld  hiervan  is  dat  de   verdachte  in  zijn  proces  verbaal  stelt  geen  lid  te  zijn  geweest  van  de  NSB,  maar  wel  een   lidmaatschapskaart  van  deze  beweging  wordt  aangetroffen  in  het  dossier  en  meerdere   getuigenverklaringen  het  lidmaatschap  bevestigen.  Hierbij  is  uitgegaan  van  de  bevestiging  van   lidmaatschap.  Om  de  reden  dat  na  de  Tweede  Wereldoorlog  men  probeerde,  waar  mogelijk,  hun   straf  te  beperken.  In  andere  gevallen,  waar  blijvend  sprake  is  van  tegenstijdigheden,  is  uitgegaan   van  het  meest  voorkomende  antwoord  in  de  dossiers.    

                       

15  

Hoofdstuk  2  

 Literatuurstudie      

Onderzoek  vanuit  verschillende  vakgebieden  naar  daders  van  de  Tweede  Wereldoorlog  startte   vrijwel  direct  na  de  bezetting,  en  kwam  tot  stand  vanuit  de  veronderstelling  dat  zij  in   psychologisch  opzicht  zouden  afwijken  van  wat  normaal  was.  Men  geloofde  dat  mensen  die  tot   zulke  gruwelijkheden  in  staat  waren  alleen  criminelen,  psychisch  gestoorde  of  sadisten  konden   zijn.  Wetenschappers  wilden  dit  bewijzen,  aan  de  hand  van  de  zogeheten  ‘mad-­‐  nazi  theorie’   (Waller,  2007).  Dit  bleek  echter  lastig  te  bewijzen  en  langzaam  ontstond  het  inzicht  dat  –  anders   dan  de  persoonlijkheid  van  de  dader  –  externe  factoren  een  rol  speelde  in  hun  gedrag.  In  dit   hoofdstuk  wordt  kort  stilgestaan  wat  de  binnen  de  (wetenschappelijke)  literatuur  de  stand  van   zaken  is  ten  aanzien  van  het  huidige  daderonderzoek  van  daders  van  de  Tweede  Wereldoorlog  in   Nederland  en  daar  buiten,  in  het  bijzonder  voor  dat  van  kampbewaarders.       2.1  Daders  Tweede  Wereldoorlog     2.1.1  Algemeen     Forensisch  psycholoog  Douglas  Kelley  (1946)  onderzocht  als  eerste  de  persoonlijkheidsstructuur   van  oorlogsmisdadigers,  die  terechtstonden  voor  het  Neurenberg-­‐tribunaal  (Harrower,  1976).  Uit   zijn  bevindingen  bleek  dat  de  door  hem  onderzochte  misdadigers  niet  ziek  noch  uitzonderlijk   waren.  Zijn  conclusie  was  zelfs  dat:  men  zou  ze  heden  ten  dage  in  elk  ander  land  ter  wereld   kunnen  aantreffen  (Harrower,  1976).  Ongeveer  twintig  jaar  later  volgde  filosofe  Hannah  Arendt   (1964)  deze  lijn  der  gedachte  met  haar  controversiële  publicatie  over  de  ‘banaliteit  van  het   kwaad’.  Arendt  (1964)  volgde  in  ’61  de  rechtszaak  tegen  Adolf  Eichmann  en  concludeerde  dat  hij   geen  gruwelijk  monster  was  maar  eerder  een  onbetekenend  individu.  Derhalve  wilde  Arendt   (1964)  duidelijk  maken  op  wat  voor  wijze  georganiseerde  systemen  hun  ondergeschikten  kunnen   beroven  van  hun  moraliteit,  waardoor  de  meest  gewone  figuren  in  staat  zijn  tot  gruwelijke   misdaden.  Hierbij  hoeven  haat  en  wezenlijk  kwaad  niet  nodig  te  zijn  om  bij  te  dragen  aan  een   wrede  manier  van  handelen.  Voldoende  waren,  volgens  Arendt  (1964),  gehoorzaam,   conformerend  en  loyaal  aan  een  kwaadaardig  systeem.     Het  begon  duidelijk  te  worden  dat  heel  gewone  mensen  in  heel  extreme  omstandigheden   tot  de  meest  gruwelijke  misdrijven  in  staat  geweest  waren.  Deze  stroming  schetst  een  heel  ander   beeld  over  daders  dan  door  de  maatschappij  verwacht  werd.  Geen  van  de  daders  had  een   mentale  stoornis  noch  beschikten  zij  over  een  strafblad  of  een  anderszins  crimineel  of   gewelddadig  verleden.  Zowel  voorafgaand  als  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog  waren  zij   gezagsgetrouwe  burgers.  Deze  bevinding  sprak  de  breed  gedeelde  vermoedens  tegen,  dat   dergelijke  oorlogsdaden  gepleegd  waren  door  mensen  die  psychisch  niet  in  orde  waren  (Arendt,  

 

16  

1964;  Browning,  1992;  Hillberg,  1992;  Kren  &  Rappoport,  1980;  Waller,  2007;  Welzer  e.a.,  2006;   Smeulers,  2004;  Smeulers,  2014).  Het  was  voor  velen  maar  moeilijk  te  bevatten  dat  dergelijke   daden  gepleegd  waren  door  (voornamelijk)  psychisch  normale  mensen.  ‘Gewone  mensen’  die   door  externe  omstandigheden  konden  transformeren  tot  een  geweldpleger  van  grote  proporties   (Arendt,  1964;  Browning,  1992;  Smeulers,  2004;  Smeulers,  2008).  Daders  zouden  hun  misdrijven   begaan  binnen  het  kader  van  het  uitoefenen  van  hun  functie.  Dit  hoeft  niet  na  een  direct  bevel,   cruciaal  is  dat  men  denkt  dat  het  misdrijf  wordt  gedoogd  of  zelfs  goedgekeurd  door  autoriteiten.   Kelman  en  Hamilton  (1989)  noemen  dit  crimes  of  obedience.       2.1.2  Daders  in  concentratiekampen  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog     Kampbewaarders  waren  zoals  gezegd  geen  groot  subject  van  wetenschappelijk  onderzoek.  Er   zijn  slechts  enkele  studies  gevonden  die  deze  nader  ingaan  op  de  persoon  van  de  daders  in  hun   uitoefening  van  het  beroep  als  kampbewaarder..     In  een  aantal  onderzoeken  worden  de  persoonlijke  kenmerken  van  kampcommandanten   weergeven.  Uit  een  studie  van  Segev  (1987),  die  de  persoonlijkheid  en  gewoontes  van  31  Duitse   kampcommandanten  bestudeerde,  blijkt  dat  het  merendeel  van  de  commandanten  idealistische   en  plichtsgetrouwe  politieke  soldaten  waren  in  dienst  van  een  nieuwe  sociale  orde,  het  nazi   regime.  Hij  stelt  dat  commandanten  de  SS  dienden  omdat  zij  zich  hiermee  identificeerden,  zij   sloten  zich  bij  de  beweging  aan  uit  overtuiging  en  vrije  wil  (Segev,  1987).  De  Jong  (1978)  schetst   ditzelfde  beeld,  echter,  stelt  tevens  dat  er  sprake  was  de  onintelligente,  brute  man,  die  zijn   loopbaan  uitsluitend  te  danken  had  aan  dit  nationalistische  regime  en  de  SS.  Hij  baseerde  dit   beeld  op  bestaande  biografieën  van  kampcommandanten.  Uit  de  bevindingen  van  Orth  (1999)   blijkt  dat  de  groep  kampcommandanten  die  zij  onderzocht  juist  uiterst  heterogeen  waren   samengesteld.  Ze  baseerde  haar  onderzoek  op  46  strafdossiers  van  SS-­‐  kampcommandanten  en   leverde  daarmee  een  belangrijke  bijdrage  aan  de  kennis  van  de  sociaal-­‐economische  en   ideologische  achtergronden  en  het  carrièrreverloop  van  diverse  kampleiders.  Wat  bleek:  Er  werd   zowel  door  mannen  als  vrouwen  hard  opgetreden  in  de  kampen.  Er  waren  jonge  kampleiders  en   oude,  sommige  veteranen  of  ervaren  soldaten,  maar  ook  personen  zonder  enige  militaire   achtergrond.  Sommigen  werden  kampleider  omdat  ze  verkeerden  in  een  bepaald  werkveld,   anderen  waren  werkloos  -­‐  je  bleek  geen  opleiding  nodig  te  hebben  om  deze  functie  te  vervullen  -­‐   en  weer  anderen  vanuit  een  crimineel  verleden  dat  de  drempel  verlaagde  tot  het  vertonen  van   sadistisch  gedrag  (Orth,  1999).     Een  aantal  onderzoeken  heeft  tevens  gekeken  naar  de  persoonlijkheden  van  het   kamppersoneel.  Van  den  Wijngaert,  Roden,  Nefors,  Jorissen  en  van  der  Wilt  (2010),  wiens   onderzoek  zich  richtte  op  het  bewakingspersoneel  van  het  fort  Breendonk  in  België  dat  in  de  

 

17  

Tweede  Wereldoorlog  diende  als  Auffangslager  -­‐  een  oord  waar  politieke  gevangenen  werden   opgesloten  -­‐,  concludeert  in  een  paar  zinnen  dat  de  bewakers  van  Breendonk  voornamelijk  jonge   mannen  (van  gemiddeld  28  jaar  oud)  waren.  In  de  meeste  gevallen  waren  zij  ongehuwd,   laaggeschoold  en,  voordat  ze  verdiensten  deden  als  kampbewaarder,  werkloos.  De   nationaalsocialistische  ideologie  heeft  een  rol  gespeeld  bij  sommige  kampbewaarders,  maar  is   niet  bepalend  geweest  om  te  verklaren  waarom  zij  in  dienst  traden.  Het  speelt  eerder  een  rol  dat   zij  er  financieel  en  materieel  beter  van  werden  (Wijngaert  e.a.,  2010).     In  het  proefschrift  van  Meeuwenoord  (2011)  over  concentratiekamp  Vught  blijkt  dat  de   sociaal-­‐economische  achtergronden,  van  de  door  haar  onderzochte  groep  mannen,  verschillen.   Ze  heeft  zowel  Nederlandse  als  Duitse  mannen  en  vrouwen  bestudeerd,  die  verschillende  functies   in  het  kamp  vervulden.  In  deze  literatuurstudie  zijn  enkel  de  resultaten  meegenomen  van  68   dossiers  van  Nederlandse  SS’ers,  van  hen  zijn  achtergronden  en  motieven  geanalyseerd.  Uit  haar   resultaten  is  gebleken  dat  er  vooral  sprake  was  van  laaggeschoolde  mannen  met  een  gemiddelde   leeftijd  van  29  jaar.  Zeker  de  helft  van  de  mannen  volgde  alleen  de  lagere  school,  anderen  hadden   verder  geleerd  aan  de  ambachtsschool,  Mulo  of  Ulo  (die  ze  overigens  niet  altijd  voltooiden).  Meer   dan  de  helft  van  de  door  haar  onderzochte  groep  mannen  was  getrouwd  en  alle  gehuwden   hadden  ook  kinderen.  Een  kwart  van  de  mannen  was  ongehuwd,  dit  waren  voornamelijk   jongeren3.  Een  derde  van  de  bewakers  was  enkel  lid  van  het  SS-­‐  Wachbataillon  Nordwest,  wat  in   januari  1942  werd  opgericht  en  hield  zich  bezig  met  de  buitenbewaking  van  de  Nederlandse   concentratiekampen  en  vielen  onder  het  commando  van  de  Waffen-­‐  SS.  De  resultaten  van  het   onderzoek  van  Van  Meeuwenoord  (2011)  laten  zien  dat  deze  kampbewaarders  zich  niet  leken  te   interesseren  voor  andere  nationaalsocialistische  organisaties.  Slechts  een  kwart  van  de  bewakers   was  lid  van  de  Nationaal  Socialistische  Beweging  (NSB)  en  eventueel  de  Weerafdeling  (WA)  van   de  NSB  voordat  zij  zich  bij  het  Wachbatallion  melden.  39  mannen  waren  lid  van  de  NSB,  waarvan   twaalf  dit  al  waren  voor  het  uitbreken  van  de  oorlog.  Daarnaast  bleek  dat  nog  30  bewakers  die   naast  hun  lidmaatschap  van  de  NSB,  of  eventueel  WA  en  het  Wachbataillon,  nog  lid  waren  van   andere  nationaalsocialistische  organisaties  die  door  Meeuwenoord  (2011)  in  twee  categorieën  zijn   gedeeld.  Namelijk,  organisaties  meer  gericht  op  het  vinden  van  werk  zoals  het  Nederlands   Arbeidsfront  (NAF)  en  paramilitaire  organisaties  als  de  Landstorm.  Tevens  bleken  dertien   personen  een  strafblad  te  hebben  gehad,  wat  de  indienstneming  bij  het  Wachbataillon  kennelijk   niet  in  de  weg  stond.  De  meesten  waren  berecht  voor  verduistering,  diefstal  en  mishandeling  en   waren  voornamelijk  in  hun  jeugd  gepleegd  (Meeuwenoord,  2011).  Van  hen  kan  gesteld  worden   dat  zelfs  onder  normale  omstandigheden  om  welke  reden  dan  ook,  dus  niet  in  een  oorlogssituatie  

                                                                                                               

 Meeuwenoord  (2010)  geeft  in  zijn  onderzoek  niet  aan  vanaf  welke  leeftijd  hij  spreekt  van  ‘jongeren’.    

3

 

18  

waar  de  moraal  al  verschoven  kon  zijn,  al  betrokken  zijn  geraakt  bij  criminaliteit.  Haar  onderzoek   toont  aan  dat  er  twee  beweegredenen  voornamelijk  voorkwamen  als  motivatie  om   kampbewaarder  te  worden.  Een  eerste  reden  was  dat  het  een  relatief  goed  betaalde  baan  was,   dit  leverde  hen  meer  steun  aan  het  gezin  en  eventuele  andere  materiële  voordelen.  En  ten   tweede  de  overtuiging  voor  het  nationaalsocialisme  (Meeuwenoord,  2011).  Na  de  oorlog  heeft   een  aanzienlijk  deel  van  de  bewakers,  werkzaam  in  Vught  terechtgestaan.  Velen  van  hen  zijn   berecht  bij  een  Bijzonder  Gerechtshof  en  liepen  de  kans  tot  een  hoge  vrijheidsstraf  veroordeeld   te  worden.  Meeuwenoord  (2011)  geeft,  echter,  geen  overzicht  van  de  rechterlijke  artikelen   waarvoor  de  bewakers  zijn  veroordeeld.     Uit  een  studie  van  Webb  en  Chocholaty  (2014)  blijkt  dat  de  gemiddelde  leeftijd  van  de   kampbewaarders  in  Treblinka  tussen  de  30  en  40  jaar  ligt.  Het  merendeel  van  hen  is  getrouwd,     heeft  kinderen  heeft  en  behoort  tot  de  lagere  middenklasse.  Het  merendeel  beoefende   eenvoudige  ambtelijke  beroepen  als,  fabriekswerker,  slager,  bediende  voordat  ze  een  baan  als   kampbewaarder  in  Treblinka  kregen.    

Hilberg  (1992)  het  personeel  van  concentratiekampen  ‘uitschot’;  zij  hoefden  niet  meer  te  

doen  dan  weerloze  gevangenen  te  bewaken.  Het  onmenselijke  gedrag  vloeide  bij  hen  dan  ook   voort  uit  ongeduld  en  zij  probeerden  hun  taken  zo  efficiënt  mogelijk  te  vervullen,  ondanks  dat  ze   het  hier  niet  altijd  mee  eens  waren.  Men  kwam  niet  in  verzet.       2.2  Verklaringen     Bovenstaande  onderzoeken  trachten  niet  enkel  de  gepleegde  delicten  en  persoonlijkheden  van   deze  daders  te  beschrijven,  maar  tevens  hun  handelen  te  verklaren.  Hoe  heeft  men  massaal   kunnen  meewerken  aan  het  regime  wat  Hitler  destijds  voerde,  waarin  crimineel  gedrag  de  norm   werd.  Deze  context  zorgde  ervoor  dat  het  gedrag  dat  werd  vertoond  en  de  misdrijven  die  werden   gepleegd  niet  als  deviant  werden  beschouwd,  maar  als  legitiem  en  noodzakelijk.  Daders  handelde   niet  op  eigen  initiatief  maar  op  bevel  van  hun  superieuren.  Handelingen  kwamen  voort  uit   gehoorzaamheid  en  conformisme.  Drie  sociaalpsychologische  experimenten  schenen  licht  op  dit   vraagstuk,  waar  naar  een  verklaring  werd  gezocht  hoe  ‘gewone  mensen’  kunnen  transformeren   in  een  dader,  die  hun  eigen  verantwoordelijkheid  kan  loslaten  en  in  staat  is  meerdere  slachtoffers   te  maken  door  marteling,  treiterijen  en  moord  (Welzer  e.a.,  2006).       2.2.1  Conformeren  aan  een  groep     In  het  klassieke  experiment  van  Solomon  Asch  (1952)  werd  aangetoond  dat  mensen  publiekelijk   conformeren  aan  een  groep.  Daar  waar  mensen  met  elkaar  in  contact  komen  lijken  factoren  als   conformiteit  en  groepsdruk  een  grote  rol  te  spelen  in  het  maken  van  beslissingen.  In  dit  

 

19  

experiment  werd  het  aanpassingsvermogen  van  mensen  aangetoond.  Deelnemers  werden  in  een   groep  met  andere  ogenschijnlijke  deelnemers  geplaatst  en  moesten  individueel  verschillende   papieren  sets  met  lijnen  beoordelen.  Aan  allen  werden  vijf  lijnen  getoond,  vier  bij  elkaar  en  één   lijn  afzonderlijk,  en  vervolgens  gevraagd  welk  van  de  vier  lijnen  naar  schatting  even  lang  was  als   de  standaardlijn.  Ieder  die  meedeed  aan  het  experiment  gaf    antwoord  op  deze  vraag,  waarbij  de   proefpersoon  als  laatste  moest  antwoorden.  Wat  de  proefpersoon  niet  wist  ,  was  dat  alle  andere   deelnemers  geïnstrueerd  waren  een  verkeerd  antwoord  te  geven  op  deze  vraag.  Hierbij  werd   gekeken  of  de  proefpersoon  tegen  de  antwoorden  van  de  andere  deelnemers  inging  of  juist   onder  druk  van  de  groep  mee  zou  gaan  met  de  geïnstrueerde  deelnemers  en  daardoor  het  foute   antwoord  gaf.   Uit  dit  experiment  bleek  dat  driekwart  van  de  proefpersonen  zich  aansloot  bij  de     meerderheid  van  de  groep,  en  dus  een  fout  antwoord  gaf.  Concluderend  kan  gesteld  worden  dat   een  groep  zeker  invloed  had  op  het  antwoord  wat  men  gaf.  Dit  experiment  toonde  aan  dat  in  het   overgrote  deel  van  de  gevallen  men  zich  conformeert  aan  de  heersende  groepsnorm,  groepsdruk   speelde  in  dit  experiment  een  grote  rol.  Het  experiment  is  ook  omgedraaid,  een  meerderheid  aan   proefpersonen  en  één  geïnstrueerd  persoon.  Dit  experiment  liet  zien  dat  degene  die  een  fout   antwoord  gaf,  werd  uitgelachen  om  zijn  antwoord.  Wat  een  tegenovergesteld  beeld  laat  zien   evenals  de  invloed  van  aanpassing  in  een  groep  (Asch,  1952).     2.2.2  Gehoorzaamheid     Ook  het  resultaat  van  het  experiment  van  Milgram  is  tot  op  heden  veelvoudig  gebruikt  om  het   gedrag  van  daders  uit  de  Tweede  Wereldoorlog  te  verklaren,  mede  omdat  het  aantoont  op  welke   manier  mensen  gehoorzamen  aan  een  autoriteit  (Browning,  1992;  Waller,  2007;  Welzer  e.a.,  2006;   Wijngaert  e.a.,  2010;  Meeuwenoord,  2011).  Met  zijn  experiment  poogde  Milgram  (1974)   gehoorzaamheid  aan  een  gezaghebbend  persoon  te  begrijpen,  door  te  laten  zien  dat  individuen   in  staat  waren  zowel  pijnlijke  als  gevaarlijke  schokken  toe  te  dienen  aan  een  onbekend  persoon,   die  ze  niet  konden  zien  maar  wel  konden  horen.      

In  het  kort  bestond  het  experiment  uit  een  proefleider,  een  leraar  en  een  leerling.  De  

leerling  hoorde  bij  het  experiment  en  de  rol  van  de  leraar  werd  vervuld  door  een  proefpersoon.   Deze  persoon  is  in  de  veronderstelling  dat  het  om  een  leer-­‐  experiment  gaat  en  kreeg  de  taak   vragen  te  stellen  aan  de  leerling  en  foute  antwoorden  te  bestraffen  met  een  elektrische  schok  die   kon  oplopen  van  45  tot  450  Volt.  Hierbij  was  de  leerling  niet  zichtbaar,  maar  de  leraar  kon  wel  de   reacties  op  de  pijn  van  de  schokken  van  de  leerling  horen.  Hierbij  werd  de  leraar  tevens   aangemoedigd  door  de  onderzoeksleider  om  door  te  gaan.  Hier  kon  men  gehoor  aan  geven  als  ze   dat  wilden,  dit  werd  echter  niet  verplicht.  Het  experiment  was  bedoeld  om  te  onderzoeken  hoe  

 

20  

ver  de  leraar  bereid  was  te  gaan  met  het  toedienen  van  schokken  om  gehoorzaam  te  blijven  aan   de  eisen  van  de  proefleider.  De  uitkomsten  van  het  experiment  waren  anders  dan  verwacht.   Namelijk,  Milgram  verwachtte  dat  de  meeste  proefpersonen  gedurende  het  experiment  zou   afhaken.  Het  tegendeel  werd  bewezen.  De  meeste  proefpersonen  gingen  door  met  het  geven   van  schokken,  ondanks  dat  ze  er  moeite  mee  hadden.  Uiteindelijk  bleef  62  procent  van  de   proefpersonen  gehoorzamen.  Dit  experiment  laat  zien  dat  het  morele  besef  van  mensen  in  de   meeste  gevallen  zwicht  voor  autoriteit  (Milgram,  1974).     Milgram  (1974)  formuleerde  op  baisis  van  deze  uitkomsten  een  aantal  factoren  die  de   bereidheid  om  te  gehoorzamen  sterk  beïnvloeden.  Allereerst  was  de  manier  van  optreden  van  de   onderzoeksleider  van  belang,  de  ‘norm  van  gehoorzaamheid’  werd  door  deze  leider  als  het  ware   geactiveerd  bij  de  proefpersoon.  In  onze  maatschappij  hebben  we  geleerd  dat  het  verstandig  is   om  (legitieme)  autoriteiten  te  gehoorzamen.  Het  wordt  gezien  als  een  soort  ongeschreven  regel   waarin  wij  verzoeken  en  bevelen  moeten  opvolgen  en  hen  daarin  moeten  vertrouwen.  Ook  nam   de  onderzoeksleider  tijdens  het  experiment  alle  verantwoordelijkheid  op  zich,  wanneer  de   proefpersoon  twijfelde  en  zich  naar  de  proefleider  wendde.  Hierdoor  voelde  de  proefpersoon   zich  na  afloop  van  het  experiment  niet  verantwoordelijk  voor  zijn  handelen.  En  alle   verantwoordelijkheid  dan  ook  afschoof  op  de  leider  van  het  experiment.  Zodoende   gehoorzaamde  de  proefpersoon  vaak  ook  bij  twijfel.  Tot  slot  bleek  de  nabijheid  tussen  dader  en   slachtoffer  ook  belangrijk,  hoe  groter  de  afstand,  hoe  meer  schokken  er  werden  toegediend   (Milgram,  1974).       2.2.3  Transformatie   Hierna  volgde  Philip  Zimbardo  die  in  1971  een  experiment  deed  aan  de  Stanford  University.  Na   kennis  te  hebben  genomen  van  de  praktijken  in  concentratiekamp  Auschwitz,  was  hij   geïnteresseerd  geraakt  hoe  dit  had  kunnen  gebeuren.  In  zijn  vooronderzoek  werd  duidelijk  dat   wanneer  een  individu  werd  geminimaliseerd,  men  zich  agressief  en  asociaal  ging  gedragen  en  hun   begrip  voor  anderen  verloor.  In  een  anonieme  omgeving  voelen  mensen  zich  geen  uniek  persoon,   en  krijgen  daardoor  het  gevoel  dat  ze  zich  kunnen  laten  gaan  (Zimbardo,  1970;  Crelinsten,  1992).   Aan  de  hand  van  deze  resultaten  wilde  hij  een  experiment  uitvoeren  waarin  hij  de  interacties   tussen  de-­‐individualisering-­‐  en  dehumaniseringprocessen  onderzocht.  Hij  onderzocht  wat  er  zou   gebeuren  met  mensen  wanneer  je  twee  groepen  indeelde  en  in  een  anonieme  ruimte  zou   plaatsen,  zonder  toezicht  (Zimbardo,  2007).      

Voor  het  experiment  besloot  hij  in  1971  een  (nep-­‐)gevangenis  in  de  kelder  van  de  Stanford  

University  als  anonieme  omgeving  te  gebruiken.  Aan  de  hand  van  een  advertentie  in  de  krant   vroeg  hij  mensen  die  mee  wilden  werken  aan  een  twee  weken  durend  onderzoek  naar  het  

 

21  

gevangenisleven.  Hij  selecteerde  uit  zijn  reacties  een  groep  van  24  mannelijke  proefpersonen.   Hierbij  werd  gelet  op  hun  stabiliteit,  volwassenheid  en  sociale  karakter.  Deze  groep  verdeelde  hij   vervolgens  in  twee  groepen.  Ze  kregen  random  de  rol  van  bewaker  of  van  gevangene.  Zimbardo   en  zijn  assistent  namen  de  rol  van  hoofdopzichter  en  directeur  op  zich.  De  bewakers  kregen   voorafgaans  aan  het  experiment  geen  duidelijke  instructies  over  hoe  men  zich  moest  gedrag,   afgezien  van  een  verbod  op  fysiek  geweld.  Zij  waren  vrij  in  hoe  zij  vonden  dat  ze  de  gevangenis   moesten  bewaker.  Het  experiment,  wat  veertien  dagen  zou  duren,  is  na  zes  dagen  stop  gezet   wegens  gedragingen  die  niet  getolereerd  konden  worden.  De  bewakers  toonden  zulk  wreed   gedrag  tegenover  de  gevangenen,  door  hen  te  mishandelen  en  te  vernederen,  dat  ingrijpen   vereist  was.  De  gevangenen  ervoeren  door  deze  situaties  enorme  stress  en  gingen  zich  steeds   onderdaniger  opstellen.     Uit  dit  experiment  blijkt  dat  naast  groepsdynamiek,  de  context  en  de  ingenomen  rol  van   belang  is  waarin  daders  opereren.  Desalniettemin  is  dit  experiment  meerdere  malen  bekritiseerd   omdat  bleek  dat  de  bewakers  wel  degelijk  door  Zimbardo  zelf  werden  geïnformeerd  zich   machtsbewust  te  gedragen  tegenover  de  gevangenen.  Dit  wordt  duidelijk  in  een  interview  van   Richard  Yacco,  één  van  de  proefpersonen  die  de  rol  als  gevangene  in  nam,  in  het  Stanford   Magazine  (2011).     Uit  bovenstaande  wordt  duidelijk  dat  er  beperkt  onderzoek  is  gedaan  naar  de  achtergronden  en   motieven  van  kampbewaarders  .  Er  is  weliswaar  onderzoek  voorhanden  die  inzichten  geven  in   waarom  mensen  handelen  in  bepaalde  uitzonderlijke  situaties.  Deze  worden  veelal  toegepast  om   een  verklaring  te  bieden  voor  het  handelen  van  kampbewaarders.  Echter,  is  dit  vooralsnog  niet   empirisch  getoetst.  Omdat  daders  van  de  Tweede  Wereldoorlog  in  veel  gevallen  niet  bleken  af  te   wijken  van  wat  ‘normaal’  was,  is  men  gaan  onderzoeken  of  externe  omstandigheden  invloed   zouden  kunnen  hebben  op  het  gedrag  van  mensen.  Zo  tonen  bovenstaande  drie  experimenten   aan  dat  factoren  als  groepsdruk,  gehoorzaamheid  aan  een  gezagsdragend  persoon  en  processen   van  de-­‐individualisering-­‐  en  dehumaniseringprocessen  bijdragen  aan  hoe  mensen  zich  gedragen.    

         

     

22  

Hoofdstuk  3  

 

Historisch  kader    

Het  huidige  beschikbare  onderzoek  naar  kampbewaarders  toont  aan  dat  het  hun  handelingen   veelal  werden  gepleegd  vanuit  economisch  oogpunt.  Aangezien  de  sociaal-­‐economische  context   ingrijpend  veranderde  voor  de  Nederlandse  bevolking  voor  en  tijdens  de  oorlog  is  het  van  belang   deze  context  tevens  te  schetsen.  Om  hier  een  beter  beeld  bij  te  krijgen  wordt  in  dit  hoofdstuk   kort  toegelicht  hoe  die  verandering  tot  stand  kwam.  Daarbij  is  het  van  belang  kort  stil  te  staan  bij   het  systeem  wat  werd  gehanteerd  binnen  de  muren  van  (vrijwel  alle)  concentratiekampen,  om   zodoende  beter  te  begrijpen  wat  van  het  personeel  verwacht  werd.       3.1  Sociaal-­‐economische  context  van  Nederland     3.1.1  Voor  de  oorlog     Voor  de  oorlog,  rond  de  jaren  ’20,  ging  het  economisch  goed  met  Nederland.  Het  land   moderniseerde,  de  arbeidsproductie  steeg  en  meer  mensen  genoten  een  (goede)  opleiding.    Dit   veranderde  in  1929,  tijdens  de  beurscrisis.  De  gevolgen  hiervan  werden  niet  direct  opgemerkt;  pas   in  1931  toen  Groot  Brittannië  de  pond  devalueerde  besefte  men  in  Nederland  dat  ze  hun   internationale  concurrentiepositie  verloren.  De  open  economie  van  Nederland  werd  sterk   benadeeld,  omdat  landen  grenzen  begonnen  te  sluiten  voor  buitenlandse  producten.  Waardoor   in  Nederland  de  crisis  vooral  effect  heeft  gehad  op  delen  van  de  metaal-­‐  en  scheepsbouw,   katoenindustrie,  handel-­‐  en  transportsector  en  de  landbouw.  Er  sloten  veel  fabrieken  en  er   ontstond  grote  werkeloosheid.  Vele  gezinnen  kwamen  in  financiële  problemen  (De  Jong,  1999;   Klemann,  2002).      

In  1933  kwam  Hitler  aan  de  macht  in  Duitsland  en  waar  het  voorheen  economisch  slecht  

ging  in  de  buurstaat,  betekende  dit  een  economische  groei  in  Duitsland.  Het  aantal  werklozen  in   Nederland  was  in  1935  op  zijn  hoogtepunt  van  ongeveer  600  000,  in  procenten  uitgedrukt  zat   19,4  procent  van  de  beroepsbevolking  zonder  werk  (CBS,  2009).  Hoewel  het  daarna  enigszins   daalde,  bleef  het  aantal  werklozen  tot  de  oorlog  erg  hoog  zo  rond  de  350  000.  Vanuit  de  regering   werd  hulp  geboden,  alleen  die  hulp  was  voor  velen  net  genoeg  om  enkel  de  huur  en  eten  te   kunnen  betalen.  Tevens  werden  werklozen  gedwongen  werk  te  verrichten  voor  de  regering  in  de   zogenaamde  werkverschaffing.  Echter,  zorgden  deze  maatregelen  niet  voor  structurele   oplossingen,  de  economische  crisis  hield  voor  veel  mensen  aan  waardoor  het  vertrouwen  in  de   Nederlandse  regering  daalde.  Er  was  dus  niet  alleen  sprake  van  een  economische  crisis  er  kon   tevens  gesproken  worden  van  een  politieke  crisis  die  de  maatschappij  verdeelde.  Democratische   en  antidemocratische  partijen  kwamen  tegenover  elkaar  te  staan,  met  de    Nationaal  Socialistische   Beweging  als  de  meest  extreme  vorm  van  antidemocratie  (Blom,  1989).    

 

23  

 

Vanwege  de  dalende  werkloosheidscijfers  in  Duitsland  kregen  veel  Nederlanders  

bewondering  voor  het  leiderschap  van  Hitler,  namelijk  daar  leek  de  economische  crisis  minder   effect  te  hebben  op  de  werkende  maatschappij.  Nederland  had  voorafgaand  aan  de  oorlog  veel   sympathie  voor  Duitsland  en  de  relaties  onderling  bleven  lang  goed.  Zelfs  nadat  Duitsland  in  1939   Polen  binnenviel,  omdat  men  in  Nederland  verwachtte  dat  ze  tijdens  de  oorlog  neutraal  zouden   blijven  (Klemann,  2002).       3.1.2  Tijdens  de  oorlog     10  mei  1940  was  een  zwarte  dag  in  de  Nederlandse  geschiedenis.  Nederland  werd  door  de   Duitsers  aangevallen  en  moest  na  enkele  dagen  het  verzet  staken,  waardoor  een  bezettingstijd   begon  van  ongeveer  vijf  jaar.  De  eerste  jaren  van  de  oorlog  leken  relatief  rustig  te  verlopen,  er   waren  nauwelijks  confrontaties,  hoewel  de  Duitsers  wel  probeerden  zo  veel  mogelijk   Nederlanders  voor  het  nationaal  socialisme  te  winnen.     De  Nederlandse  economie  had  in  de  oorlogsjaren  veel  minder  te  lijden  dan  vaak  wordt   aangenomen,  het  ging  na  mei  1940  niet  slecht.  De  bezetter  was  juist  geïnteresseerd  in   Nederlandse  producten  waardoor  mensen  in  verschillende  sectoren  als  de  metaalindustrie,  de   transportsector  en  in  de  landbouw  weer  aan  het  werk  konden.  Hierdoor  bleef  de  economie   intact,  alleen  nam  Duitsland  de  productie  van  deze  uiteenlopende  producten  en  grondstoffen   mee  zonder  betaling  waardoor  de  Nederlandse  bevolking  enorm  verarmde  (Klemann,  2002).   Ondanks  dat  niet  iedereen  het  eens  was  met  de  bezetting  en  de  werving  door  de  Duitsers  van   nieuwe  of  oude  werknemers  niet  gepaard  ging  met  dwang,  pasten  velen  zich  aan  de  nieuwe   situatie  aan,  simpelweg  omdat  het  realistisch  leek  (Klemann,  1997).  Men  ging  bewust,  en  in   sommige  gevallen  onbewust,  aan  het  werk  voor  de  Duitsers.  De  meeste  Nederlanders  trachtten   het  leven  tijdens  de  bezetting  zo  normaal  mogelijk  voort  te  zetten.  Dit  werd  door  Hans  Blom   omschreven  met  de  term  accommodatie  (Blom,  1982).     Naast  accommodatie  bestond  collaboratie.  De  achterliggende  motivatie  voor  collaboratie   lijkt  te  verschillen  met  dat  van  accommodatie  (Blom,  1982).  Werken  voor  de  Duitser  betekende   voor  velen  een  toekomst,  omdat  men  er  financieel  erop  vooruit  kon  gaan,  men  was  zich  ervan   bewust  dat  er  in  Duitsland  wel  werk  was.  Bij  collaboratie  speelde  daarbij  andere  factoren  als   ideologie  en  machtswellust  een  rol  (Blom,  1982).  Zowel  tijdens  als  na  de  bezetting  werd   collaboratie  al  snel  geassocieerd  met  de  NSB  en  degenen  die  toetraden  tot  het  Duitse  leger  of   aanverwante  organisatie.  De  NSB  werd  beschouwd  als  de  belichaming  van  collaboratie   (Belinfante,  1978).  De  beweging  ontstond  al  voor  de  oorlog  in  1931  en  wilde  graag  een   Nederlandse  ‘volkseenheid’  stichtten,  zodoende  groeide  het  uit  tot  een  politieke  partij.  Het  was   een  antidemocractische  beweging,  geïnspireerd  op  de  Nationalsozialistische  Deutsche  

 

24  

Arbeitspartei  (NSDAP)  (Kok,  2006).  Het  ledental  explodeerde  tijdens  het  eerste  bezettingsjaar   van  de  Tweede  Wereldoorlog.  Dit  kwam  voornamelijk  doordat  mensen  die  lid  werden  bepaalde   voordelen  konden  verwachten  met  betrekking  tot  werk:  NSB’ers  kregen  meer  functies  in  het   lokale  bestuur  (Romijn,  2006).   Collaboratie  is  echter  meer  dan  de  NSB,  onder  de  term  wordt  elke  vorm  van   samenwerken  met  de  vijand  verstaan  (Blom,  1982).  Deze  samenwerking  kan  op  verschillende   manieren  plaatsvinden,  bijvoorbeeld  economisch,  bestuurlijk,  militair  en  politiek-­‐  ideologisch.   Personen  die  toetraden  tot  het  nationaalsocialistische  regime  konden  worden  verdeelt  in  drie   groepen:  mensen  die  ambitie  en  de  flexibiliteit  hadden  om  in  een  nieuwe  sector  carrière  te   maken,  mensen  die  eerder  maatschappelijk  mislukt  waren  en  hier  een  nieuwe  kans  zagen,   waarvan  het  merendeel  bij  de  SS  terechtkwam,  en  mensen  die  uit  volle  overtuiging  tot  het   nazisme  bekeerd  waren  (Hillberg,  1993).  Om  te  collaboreren  hoefde  je  dus  niet  verplicht  lid  te  zijn   van  de  NSB,  het  kwam  wel  vaak  voor.  Mede  omdat  na  het  uitbreken  van  de  oorlog,  de  NSB  geheel   aan  Duitse  kant  stond.  Waarbij  hun  leden  de  nationaal-­‐  socialistische  ideologie  nastreefden.     Ook  speelde  mee  dat  de  Duitsers  er  gedurende  de  oorlog  rond  1942  achter  kwamen  dat  zij   een  te  kort  aan  arbeidskrachten  in  Duitsland  hadden,  mede  omdat  veel  soldaten  moesten  worden   ingezet  om  het  land  te  verdedigen  tegen  Rusland.  Zodoende  besloot  de  Nazi-­‐  top  om  in  de   bezette  gebieden  arbeidskrachten  te  werven,  de  zogenoemde  Arbeidsinzet  (Van  Liempt,  2009).   Hiervoor  werden  onder  andere  mannen  uit  Nederland  verplicht  tewerkgesteld  in  Duitsland.  Men   was  niet  vrij  om  te  kiezen  waar  en  wisten  vrijwel  nooit  vooraf  wat  voor  baan  dit  zou  zijn.  Over  de   aantallen  bestaat  onzekerheid,  maar  er  wordt  geschat  dat  er  ongeveer  500.000  Nederlanders,  al   dan  niet  verplicht,  in  Duitsland  hebben  gewerkt.  Om  hieronder  uit  te  komen,  moest  men   onderduiken  (Blom,  1989;  Van  Liempt,  2009).   Door  deze  gebeurtenissen  werd  het  voor  families  nog  moeilijker  om  rond  te  komen,   tevens  werden  producten  schaarster  omdat  het  merendeel  naar  Duitsland  werd  gezonden  (Blom,   1989).  Bovendien  werd  een  bonnensysteem  ingesteld,  alleen  hiermee  kon  men  zich  voorzien  van   levensmiddelen.  Dit  moment  leek  dan  ook  het  omslagpunt  in  Nederland  van  de  oorlog,  de  sfeer   verslechterde.       3.2  Systeem  binnen  concentratiekampen     Bij  het  verklaren  van  het  gedrag  van  kampbewaarders  moet  men  zich  er  bewust  van  zijn  dat   geweld  inherent  was  aan  het  regime  wat  de  bezetter  destijds  voerde.  Om  hun  macht  in   verschillende  landen  te  behouden  werd  voortdurend  gebruik  gemaakt  van  geweld.  Het  gebruik   van  geweld  was  niet  langer  een  verbod,  maar  een  gebod  (Sofsky,  2013).      

 

25  

 

In  het  tweede  jaar  van  de  oorlog  werden  er  in  Nederland  meerdere  concentratiekampen  

ingericht,  hier  werden  gevangenen  aan  een  gewelddadig  regime  blootgesteld.  Met  de  groeiende   categorieën  gevangenen,  steeg  ook  het  aantal  soorten  concentratiekampen.  Naast  de   vernietigingskampen,  waren  er  werkkampen  en  doorgangskampen  die  elk  dus  een  eigen   benaming  kregen.  Er  bestonden  onder  meer  Internierungslager,  Arbeitslager,  Polizeiches   Durchgangslager,  Arbeitserziehungslager,  Geisellager  en  Judendurchgangslager  (Stuldreher,  1970).   Deze  kampen  konden  niet  worden  aangeduid  als  Konzentrationslager,  dat  was  alleen   voorbehouden  aan  die  kampen  die  onder  toezicht  stonden  van  de  Inspekteur  der  KL,  maar  velen   stonden  organisatorisch  onder  toezicht  van  de  SS  en  de  politie.  Hoewel  ze  in  naam  verschillen   dienden  ze  allen  één  van  deze  functies:  afschrikking,  vergelding,  vernietiging  en/  of  heropvoeding   (Trouw,  2015;  Stuldreher,  1970).     Er  vond  een  systeem  van  onderdrukking  plaats  binnen  concentratiekampen,  met  als   hoofddoel:  het  wegnemen  van  het  ‘individu’.  Het  tuchtreglement  van  kamp  Dachau,  opgesteld   door  Theodor  Eicke,  liet  niet  alleen  geweld  toe,  het  eiste  hardheid  van  de  bewakers.  Binnen  dit   regelement  stonden  voor  de  bewakers  twee  begrippen  centraal:  depersonalisatie  en   dehumanisering.  Gevangenen  mochten  zich  binnen  de  kampmuren  geen  mens  meer  voelen,  maar   moesten  zich  aansluiten  bij  een  volgzame  massa  waarbinnen  verzet  niet  mogelijk  was.  Het  proces   van  depersonalisatie  begon  bij  aankomst  in  het  kamp  waar  gevangen  werden  ontdaan  van  hun   naam  in  ruil  voor  een  nummer  en  werd  hen  soortgelijke  kleding  aangedaan.  Deze  handelingen   gingen  gepaard  met  geschreeuw  en  mishandeling  (Bettelheim,  1960;  Goffman,  1986).  Hierna   volgde  het  proces  van  dehumanisering.  Gevangenen  werden  gedurende  dag  vernederd,   geïntimideerd.  Hun  manier  van  leven  en  hun  eigen  tijd  konden  zij  niet  zelf  indelen,  dit  werd  voor   hen  gedaan.  Men  stond  op,  werkte,  at  en  ging  naar  bed  op  vaste  tijdstippen.  Momenten  van  vrije   tijd  waren  er  niet  of  van  heel  korte  duur.  Van  het  bewakingspersoneel  werd  verwacht   gevangenen  te  controleren  of  ze  zich  gedroegen.  Gedroeg  een  gevangene  zich  niet,  dan  mocht   men  hard  optreden  (Meeuwenoord,  2011;  Sofsky,  2013;  Stuldreher,  1970).       Daarbij  speelt  mee  dat  de  meeste  concentratiekampen  in  afgelegen  gebieden  werden   gevestigd,  omringd  met  bos  en  ver  weg  van  de  bewoonde  wereld.  Het  waren  omheinde  gebieden   die  zich  afsloten  van  de  samenleving,  waardoor  de  maatschappij  geen  directe  invloed  en  zicht  had   op  wat  er  gebeurde.  Gesuggereerd  werd  dat  dit  het  tevens  lastiger  maakte  om  als  maatschappij   in  te  grijpen  (Sofsky,  2013).      

 

 

26  

Hoofdstuk  4    

Kamp  Erika    

Het  aantal  studies  naar  Kamp  Erika  is  zeer  beperkt.  Een  klein  aantal  (wetenschappelijke)  studies  is   gevonden  die  zich  richten  op  de  gebeurtenissen  binnen  het  kamp.  Kamp  Erika  heeft  vier  perioden   gekend,  die  zich  onderscheiden  door  de  verschillende  functies  die  het  kamp  had  (De  Jong,  1978;   Veldman,  1993).  In  de  eerste  paragraaf  wordt  stilgestaan  bij  de  totstandkoming  van  Kamp  Erika.   Hierna  wordt  kort  toegelicht  op  wie  de  bewakers  toezicht  hielden,  en  in  paragraaf  drie  wordt  het   dagelijkse  leven  van  de  gevangenen  omschreven.  Ten  slotte  wordt  een  korte  beschrijving   gegeven  van  wat  er  uit  de  literatuur  over  Erika  bekend  is  over  de  ernstige  mishandelingen   waaraan  de  gevangene  werden  blootgesteld.4.       4.1  Het  ontstaan  van  Kamp  Erika   Nog  voordat  het  kamp  de  naam  Arbeitseinsatzlager  Erika  kreeg,  werd  het  bosrijke  gebied  rondom   Ommen  gebruikt  als  ontmoetingsplaats  voor  aanhangers  van  de  theosofische  beweging  de  ‘Orde   van  de  Ster’  opgericht  door  Krishnamurti  (Lutyens  &  Hulskramer,  1983;  Veldman,  1993).  In  de   zomer  van  1924  kwam  het  eerste  Sterkamp  op  het  terrein  bij  Ommen  bijeen.  Dit  evenement  zou   jaarlijks  terugkeren,  maar  in  augustus  1929  kwam  vervroegd  een  einde  aan  de  ‘Orde  van  de  Ster’   (Veldman,  1993).  Krishnamurti  hief  de  organisatie  op,  hoewel  er  wel  kantoren  van  de   zogenaamde  Star  Publishing  Trust  blijven  bestaan,  die  de  denkbeelden  van  Krishnamurti  verder   verspreiden  (Seinen,  Jong  &  Dool,  1946).  In  Ommen  blijven  de  jaarlijkse  Sterkampen  ,  maar  ook   die  stoppen  –  mede  door  oorlogsdreiging  in  augustus  1939  (Veldman,  1993).      

Met  de  eerste  troepen  die  op  10  mei  1940  Nederland  binnen  trekken,  komen  ook  de  

eerste  Duitse  bestuursambtenaren  ons  land  binnen  (De  Jong,  1978).  Op  de  vierde  dag  van  de   oorlog  vertrekken  de  koningin  en  veel  leden  van  het  kabinet  uit  Den  Haag,  en  wordt  een  Duits   bestuur  ingesteld  (De  Jong,  1978).  Nederland  wordt  vanaf  dan  bestuurd  door  ‘Reichskommissar   für  die  besetzten  niederländischen  Gebiete’  Arthur  Seyss-­‐Inquart,  die  de  opdracht  kreeg  om   Nederland  te  nazificeren:  de  Nederlander  moest  overtuigd  worden  van  de  Nationaalsocialistische   idealen  (Blom,  1989).  Onder  Seyss-­‐Inquart  stond  ‘Generalkommissar  zur  besonderen  Verwendung’   Frits  Schmidt  die  zich  bemoeide  met  (o.a.)  alle  vraagstukken  betreffende  niet-­‐economische   verenigingen,  zoals  de  theosofische  beweging  de  ‘Orde  van  de  Ster’  (De  Jong,  1978).  Ondermeer   deze  en  andere  organisaties  moesten  vernietigd  worden  (Veldman,  1993).  De  daadwerkelijke   uitvoering  hiervan  in  Nederland  werd  gedelegeerd  aan  de  ‘Bereitsschaftführer’  Werner  Schwier,  

                                                                                                                4

 Ik  wil  hierbij  benadrukken  dat  niet  alle  gebeurtenissen  in  het  kamp  worden  omschreven.  Er  wordt  een  algemeen  beeld  geschetst,  

waardoor  in  grote  lijnen  de  gebeurtenissen  binnen  het  kamp  duidelijk  worden.    

   

27  

hoofd  van  het  Referat  Internationale  Organisationen  en  tevens  oud  paardenslager  (De  Jong,  1978;   Veldman,  1993).  In  zijn  functie  had  hij  in  de  lente  van  1941  onder  meer  de  organisatie  van  de  ‘Orde   van  de  Ster’  opgeheven  en  daarbij  viel  zijn  oog  op  het  Sterkamp  te  Ommen.  Het  gebied  was   immers  al  voorzien  van  barakken,  omringd  door  bossen  en  vlakbij  de  Duitse  grens.  Hij  hield  het  in   zijn  bezit  voor  een  nog  nader  te  bepalen  doel  (De  Jong,  1978;  Veldman,  1993).    

De  inrichting  van  het  kamp  begon  juni  1941.  Dit  deed  Schwier  echter  niet  alleen.  Hij  bood  

de  Nederlander  Karel  Diepgrond  voormalig  tolk  bij  de  Sicherheitsdienst  en  oud  -­‐  NSB’er,  de  functie   van  Lagerführer  aan  (De  Jong,  1978;  Veldman,  1993).  Diepgrond  ging  op  het  voorstel  in,  waarna  hij   zijn  eerste  taak  kreeg  opgelegd:  het  rekruteren  van  nieuw  personeel  (Veldman,  1993).  Dit  is   tevens  de  start  van  de  eerste  periode  (juni  ’41  –  juni  ’42)  van  Kamp  Erika.  Er  viel  in  die  periode   echter  nog  niemand  te  bewaken,  uit  de  literatuur  blijkt  dat  het  kamp  bijna  een  jaar  leeg  heeft   gestaan,  slechts  kampbewaarders  bewoonden  het  kamp,  en  er  was  derhalve  nog  geen  sprake  van   een  gericht  doel  voor  het  kamp  (De  Jong,  1978;  Veldman,  1993).     Plannen  passeerde  de  revú,  echter,  zijn  allen  niet  uitgevoerd.  Zowel  De  Jong  (1969)  en   Veldman  (1993)  stellen  dat  het  Kamp  Erika  dienst  zou  gaan  doen  als  doorgangskamp  of  als  Joods   werkkamp.  Dit  werd  duidelijk  uit  het  briefverkeer  tussen  Werner  Schwier  en  Karel  Diepgrond.   Joden  zouden  in  Erika  worden  geschoold,  hierna  naar  werkkampen  in  West-­‐  Duitsland  gestuurd   waar  zij  als  voormannen  in  dienst  zouden  treden.  Mede  hierom  zouden  de  bewakers  zowel   opleiders  als  bewakers  van  Joden  worden.  Daarom  kregen  zij  zowel  exerceer-­‐  als   schietoefeningen  die  werden  gegeven  door  een  Nederlandse  SS’er.  Ook  moest  het  terrein   omheind  worden  met  prikkeldraad.  Joden  konden  hierbij  wel  rekenen  op  een  buitengewoon   strenge  behandeling,  een  dode  Jood  zou  een  goede  Jood  zijn.  Desalniettemin  werd  ook  dit  plan   niet  uitgevoerd.  Omstreeks  april  1942  werd  door  het  Reichskommissariat  besloten  dat  het  kamp   ging  dienen  als  justitiekamp  voor  gevangenen  van  de  Nederlandse  justitie  (Veldman,  1993).       4.2  Gevangenen     Nadat  het  kamp  officieel  in  gebruik  werd  genomen  als  justitiekamp,  arriveerde  voornamelijk   gevangenen  die  door  de  Nederlandse  Justitie  veroordeeld  waren  wegens  economische  delicten   met  een  gevangenisstraf  van  meer  dan  drie  maanden  (Stuldreher,  1970;  Veldman,  1993).  In   Nederland  trad  er  in  die  tijd  een  enorme  stijging  op  van  het  aantal  economische  delicten  als   gevolg  van  zwarte  handel  (De  Jong,  1978;  Veldman,  1993).  Veel  daders  van  deze  delicten  werden   opgepakt  en  veroordeeld.  Door  de  overbezetting  in  de  Nederlandse  gevangenissen  konden  zij   hun  straf  niet  uitzitten  (De  Jong,  1978;  Niod,  250h;  Veldman,  1993).  Hier  bood  Kamp  Erika  een   oplossing  voor.    

 

28  

Door  medewerking  van  Nederlandse  autoriteiten  en  de  secretaris-­‐generaal  van  Justitie   Jaap  Schrieke  arriveerde  er  tussen  midden  juni  en  begin  oktober  1942  meer  dan  tweeduizend   gevangenen  in  het  kamp    (De  Jong,  1978;  Niod,  250h;  Veldman,  1993).  Naast  deze  gevangenen   werden  ook  moordenaars  en  zedendelinquenten  in  het  kamp  ondergebracht.  Dit  blijkt  uit  de   administratie  van  het  gevangenenregister  van  Kamp  Erika.  Tevens  blijkt  uit  dit  register  dat  een   aantal  Joden  verbleven  in  Kamp  Erika,  die  in  het  kamp  ondergeschikt  waren  aan  andere   gevangenen  (Veldman,  1993).   Het  justitiekamp  in  Ommen  werd  in  april  1943  opgeheven  en  gevangenen  werden   vrijgelaten  of  overgebracht  naar  andere  strafinrichtingen  (Veldman,  1993).  Dit  kwam  mede  door   de  slechte  behandelingen  in  het  kamp,  die  voor  de  buitenwereld  werden  verzwegen.  Dit  zal  nader   worden  toegelicht.  Echter,  nadat  het  merendeel  van  de  justitiële  gevangenen  Kamp  Erika  had   verlaten,  werd  het  ingericht  om  nieuwe  gevangenen  te  ontvangen.  Begin  februari  1943   ontstonden  hiervoor  al  nieuwe  plannen:  het  zou  een  kamp  voor  ‘asocialen’  worden  (Veldman,   1993).  Een  selectie  van  gevangenen  waar  men  onder  andere  bedelaars  en  langdurige  werklozen   onder  rekende.  De  eerste  bewoners  in  die  periode  waren  echter  geen  van  beide.  Duizenden   Nederlandse  studenten  werden  in  Kamp  Erika  ondergebracht  (De  Jong,  1978;  Veldman,  1993).  Zij   werden  in  Erika  geplaatst  omdat  ze  weigerden  een    loyaliteitsverklaring  aan  de  bezetter  te   tekenen  om  verder  te  kunnen  studeren  (De  Jong,  1969).  In  afwachting  van  hun  tewerkstelling  in   Duitsland  verbleven  zij  acht  dagen  in  Kamp  Erika  (Dokter,  Verhage  &  Binneveld,  2001).     Na  deze  korte  invasie  van  studenten  werd  de  oorspronkelijke  functie  voor  het  kamp  toch   vervuld  en  in  mei  1943  werden  er  naast  ‘asocialen’  ook  weigeraars  van  de  Arbeitseinsatz  in  het   kamp  opgesloten  (Veldman,  1993).  Opvallend  aan  deze  periode  is  dat  gevangenen  in  duidelijke   groepen  werden  verdeeld,  voornamelijk  te  onderscheiden  door  kledingvoorschriften.  Zo  was  er   de  groep  ‘burgers’,  die  bestonden  uit  contractbrekers  en  weigeraars  van  de  Arbeitseinsatz.  Zij   hielden  hun  eigen  kleding  en  verbleven  vaak  maar  een  week  in  het  kamp.  Een  groep  ‘asocialen’,   ging  in  een  groen  pak  gekleed  waardoor  zij  de  bijnaam  groenen  kregen  (Seinen,  Jong  &  Dool,   1946;  Veldman,  1993).  Contact  tussen  beiden  groepen  was  verboden.  Er  is  niet  na  te  gaan  hoeveel   gevangenen  er  in  de  derde  periode  in  het  kamp  verbleven,  er  mist  een  goed  bijgehouden   gevangenenregister  zoals  in  voorgaande  periode  (Veldman,  1993).       4.3  Het  dagelijks  leven     Het  dagelijkse  leven  voor  de  gevangenen  wordt  omschreven  als  wreed  (De  Jong,  1978;   Stuldreher,  1970;  Veldman,  1993).  Uit  getuigenverklaringen  is  bekend  dat  gevangenen  arriveerden   op  het  station  Ommen.  Hiervandaan  marcheerden  zij,  onder  begeleiding  van  de  marechaussee,   richting  de  poort  van  Kamp  Erika,  waar  zij  aan  de  kampbewaking  werden  overgedragen  

 

29  

(Veldman,  1993).  Bij  binnenkomst  werd  naar  hen  geschreeuwd,  gescholden  en  bij  iedere   beweging  of  opmerking  werd  geslagen  of  geschopt  (Seinen,  Jong  &  Dool,  1946;  Veldman,  1993).   Elke  gevangene  werd  bij  binnenkomst  in  het  kamp  geregistreerd,  althans  in  de  periode  van  1942   tot  en  met  1943,  waarna  ze  kleding  en  eventuele  andere  persoonlijke  bezittingen  moesten   inleveren,  dit  gold  dus  niet  voor  de  groep  ‘burgers’  in  de  periode  van  1943  tot  en  met  1945   (Veldman,  1993).  Uit  deze  bronnen  valt  niet  op  te  maken  of  van  de  bewakers  werd  verwacht  zich   zo  te  gedragen,  hier  kunnen  dus  geen  uitspraken  over  worden  gedaan.      

Hierna  kreeg  men  de  verplichte  douche  het  moest  men  het  zogenoemde  ‘knackerpakkie’  

aan,  ofwel  de  gevangeniskleding.  Deze  naam  komt  voort  uit  het  fenomeen  dat  gevangenen  in   Ommen  ‘Knackers’  werden  genoemd,  wat  niet  meer  betekende  dan  onwaardig  (Seinen,  Jong  &   Dool,  1946).  Er  werd  niet  gekeken  naar  maten  en  de  kleding  bestond  uit  een  groen  jasje  en  een   broek,  een  paar  sokken,  een  hemd,  een  onderbroek  en  een  paar  klompen  (Veldman,  1993).   Bovendien  werden  de  gevangenen  kaalgeschoren,  kregen  zij  een  nummer,  leerden  zij  Duitse   commando’s  en  werden  zij  ten  slotte  ingedeeld  bij  een  bepaalde  afdeling.  Elke  afdeling  kreeg,  die   bestond  uit  ongeveer  60  man,  kreeg  een  eigen  barak.  Men  sliep  in  hangmatten,  drie  boven  elkaar   en  kreeg  enkel  twee  moltondekens  -­‐  zelfs  in  de  winter.  De  dag  begon  om  zes  uur  ’s  ochtends,   binnen  vijf  minuten  werd  iedereen  aangekleed  verwacht  op  het  appèl.  Wanneer  je  te  laat  was,   werd  niet  alleen  jij  maar  ook  jouw  afdeling  gestraft.  Tijdens  het  appèl  werd  iedereen  geteld.  Men   moest  in  de  houding  staan  waarbij  elke  beweging  van  een  gevangene  opgemerkt  werd  en   vervolgens  beboet.  Vanuit  de  appèlplaats  marcheerde  iedereen  richting  de  keuken  waar  het   ontbijt  binnen  vijf  minuten  moest  worden  opgegeten.  Na  het  ontbijt  werden  er  groepen  van   twintig  gevormd  die  onder  leiding  van  een  bewaker  aan  het  werk  werden  gezet.  Dit  kon  buiten  of   op  het  terrein  zijn  (Veldman,  1993).      

Er  werd  gewerkt  tot  12.00  uur  ’s  middags.  Wie  buiten  het  terrein  werkte  kreeg  een  stuk  

(oud)  brood  mee.  Als  op  het  kampterrein  gewerkt  werd  ging  men  wederom  in  marcheerpas  terug   naar  de  keuken,  voor  een  hete  kom  soep.  Bij  onregelmatigheden  werd  men  gestraft,  bijvoorbeeld   door  gedwongen  toe  te  kijken  hoe  andere  aten  –  iets  wat  regelmatig  voorkwam.  Voorafgaand   aan  het  eerste  fluitsignaal  om  te  gaan  eten  was  er  een  korte  gelegenheid  voor  een  gebed,  maar   dit  regelmatig  verstoord  door  het  uitslaan  van  grove  beledigingen  over  Koningin  Wilhelmina  door   bewakers  (Seinen,  Jong  &  Dool,  1946).  Voor  het  eten  kreeg  men  wederom  vijf  minuten  de  tijd.   Omdat  het  eten  zo  gloeiendheet  was,  was  dat  voor  het  merendeel  van  de  gevangenen  niet   genoeg  om  het  voor  de  helft  op  te  krijgen.  Als  je  na  het  tweede  fluitsignaal  toch  nog  een  hap   nam,  werd  er  hardhandig  door  een  bewaker  in  je  maag  gestompt  zodat  je  het  eten  alsnog   uitbraakte  (Veldman,  1993).  Bovenstaand  eetritueel  wordt  door  meerdere  auteurs  omschreven   als  een  van  de  ergste  mishandelingen  van  het  kamp.  Het  viel  de  gevangenen  zwaar  dat  er  een  

 

30  

constante  dreiging  was  voor  het  inhouden  of  halveren  van  eten  (De  Jong,  1978;  Seinen,  Jong  &   Dool,  1946;  Veldman,  1993).  Wanneer  de  eetpauze  was  afgelopen,  werd  men  de  kantine  uitgezet   en  hadden  de  gevangenen  de  resterende  tijd  tot  13.00  uur  ’s  middags  vrij.  Hierna  werd  men  weer   aan  het  werk  gezet  tot  17.00  uur.  De  dag  werd  afgesloten  met  een  appèl,  waar  alle  gevangenen   werden  geteld.  Veldman  (1993)  omschrijft  dat  alle  gevangenen  na  het  appèl  –  vermoeid  als  ze   waren  -­‐  vrijwel  direct  naar  hun  slaapplaatsen  teruggingen.  Mede  door  het  hoge  drankgebruik  van   de  bewakers  in  de  avonden,  was  men  ook  tijdens  de  nachtrust  niet  zeker  of  de  treiterijen  van  de   bewakers  niet  door  gingen,  gevangenen  konden  plots  van  hun  bed  worden  gelicht,  voor  vermaak   van  de  leiding  (Veldman,  1993).    

Naast  de  constante  treiterijen  en  mishandelingen,  konden  gevangenen  ook  privileges  

verdienen.  Naar  voorbeeld  van  de  concentratiekampen  in  Duitsland  werd  het  zogenoemde  kapo-­‐ systeem  ingesteld.  Dit  systeem  betekende  dat  enkele  gevangenen  de  leiding  kreeg  over  een   groep  medegevangenen,  de  zogenoemde  Kapo’s.  Hoger  in  rang  waren  Oberkapo’s.  Zowel  Kapo’s   als  de  Oberkapo’s  maakten  zich  schuldig  aan  hevige  mishandelingen,  zij  deden  niet  onder  voor   hun  bewakers  blijkt  uit  een  brief  van  een  ex-­‐  gevangene:     ‘De  3  Oberkaputs  waren  echte  duivels  in  menschengestalte  en  zij  hadden  er  een  satanisch  genoegen   in  mannen  te  kwellen  en  te  mishandelen.  De  allerergste  was  een  zekere  D.  en  zijn  collega  R.,  ware   monsters!  De  derde,  die  pas  de  derde  rang  had,  was  nog  vrij  geschikt.  Zonder  de  minste  reden   sloegen  en  trapten  ze  erop  los.  Dat  slaan  gebeurde  met  de  riem  en  gesp  van  hun  leren  gordel.  Ze   maakten  het  hiermee  zo  bont  dat  hen  dit  later  zelfs  verboden  werd’  (Veldman,  1993).      

 

4.4  Mishandelingen  binnen  de  muren  van  Kamp  Erika      Uit  getuigenverklaringen  blijkt  dat,  meer  mishandelingen  dagelijkse  gang  van  zaken  was  (De   Jong,  1978;  Seinen,  Jong  &  Dool,  1946;  Veldman,  1993).  Zo  was  ‘robben’  een  bekend  fenomeen   binnen  de  kampmuren  van  Kamp  Erika,  waarbij  gevangenen  zich  over  de  grond  voort  moesten   bewegen,  met  gestrekt  lichaam  en  steunend  op  hun  ellebogen.  Deze  straf  werd  veelvoudig   toegepast,  vaak  alleen  om  te  treiteren  (Veldman,  1993).  Tevens  was  een  vaak  toegepaste  straf   ‘grammofoonplaatje  draaien’,  waarbij  de  gevangenen  met  hun  linker  wijsvinger  in  hun  linkeroor   en  de  rechter  wijsvinger  in  de  grond,  kromgebogen  rondjes  moesten  draaien.  Dit  ging  door  totdat   zij  neervielen  of  totdat  zij  het  bewustzijn  verloren  -­‐  zo  blijkt  uit  getuigenissen  van  oud-­‐ gevangenen  (Sein,  Jong  &  Dool,  1946).      

Verder  kan  worden  opgemaakt  dat  er  nog  een  andere  categorie  mishandelingen  was,  die  

minder  tot  de  dagelijkse  praktijk  van  de  gevangenen  behoorde  (De  Jong,  1978;  Veldman,  1993).   Het  waren  voornamelijk  strafmaatregelen.  Zo  blijkt  dat  gevangenen,  wanneer  zij  betrapt  werden   met  na  werk  meegesmokkeld  voedsel,  aan  de  schandpaal  werden  gebonden.  Hier  werd  men  te  

 

31  

kijk  gezet  en  gesommeerd  te  blijven  staan  totdat  de  bewakers  hen  van  deze  vernedering   verlosten  (Veldman,  1993).  Erger  was  het  om  publiekelijk  afgeranseld  te  worden,  hiervan  wordt   enkel  een  voorbeeld  gegeven  door  Veldman  (1993).  Een  gevangene  zou  door  Halbzugführer   Driehuis,  vanwege  een  poging  tot  ontvluchting,  zo  hevig  zijn  toegetakeld  tegenover  andere   gevangenen  dat  een  aantal  van  hen  bij  het  aanzien  van  de  mishandelingen  flauw  vielen  (Veldman,   1993).      

Bij  wangedrag  kon  men  ook  terechtkomen  in  de  zogenaamde  Strafkompanie  (SK).  Hierin  

zaten  gemiddeld  tien  tot  twintig  gevangenen  die  in  een  aparte  barak  verbleven.  Tegen  deze   groep  werd  nog  harder  opgetreden  door  de  bewakers.  Uit  een  getuigenverklaring  blijkt  dat  de   bewakers  zichzelf  het  recht  gaven  om  juist  deze  groep  als  beesten  te  behandelen.   Bovengenoemde  mishandelingen  kwamen  meer  voor  bij  gevangenen  in  de  SK,  dan  bij  anderen   gevangenen  (Veldman,  1993).  Verder  werd  de  kleine  groep  Joden  uiterst  slecht  behandeld,  nog   slechter  dan  alle  andere  gevangenen.  Zij  werden  apart  gehuisvest  in  tenten  en  kregen  hun  eten   niet  in  de  daarvoor  bestemde  kantine,  maar  aten  in  hun  tent.  ’s  Avonds  waren  Joden  verplicht   hun  kleding  in  te  leveren,  zodat  zij  naakt  sliepen.  Tevens  kregen  de  bewakers  een  vrijbrief  wat   betreft  de  behandeling  van  deze  groep  gevangenen  (Veldman,  1993).  Twee  van  de  acht  joden  zijn   als  gevolg  van  mishandeling  in  Kamp  Erika  om  het  leven  gekomen  (Veldman,  1993).      

Ten  slotte  was  er  nog  de  bunker,  eveneens  een  strafmaatregel.  Hier  werden  gevangenen  

voor  enkele  dagen  in  opgesloten  zonder  eten  of  drinken.  De  bunker  was  een  betonnen  gat  in  de   grond,  verdeeld  in  kleine  individuele  hokjes,  waarin  men  nauwelijks  overeind  kon  staan.  Deze   bevond  zich  net  buiten  het  kamp.  Doordat  er  water  naar  beneden  sijpelde  langs  de  muren  lag  er   altijd  een  laagje  water  op  de  grond  van  de  bunker,  althans  dit  water  was  vermengd  met  urine  en   andere  uitwerpselen.  Hierdoor  werd  men  gedwongen  om  te  blijven  staan.  Gevangenen  kwamen   vaak  verzwakt  en  ziek  uit  de  bunker  (De  Jong,  1978;  Seinen,  Jong  &  Dool,  1946;  Veldman,  1993).    

 

4.5  Sluiting  Kamp  Erika  1943   Kamp  Erika  werd  een  korte  periode  gesloten,  omdat  men  hoogte  kreeg  van  de  praktijken  die  zich   binnen  de  kampmuren  afspeelde.  Namelijk,  deze  werden  voor  een  groot  deel  verzwegen.   Ondanks  dat  omwonenden  de  gevangenen  vaak  in  en  rondom  Ommen  aan  het  werk  zagen,   durfde  ze  hierover  geen  melding  te  maken.  Waardoor  de  Nederlandse  rechterlijke  macht  niet  op   de  hoogte  was  van  de  wrede  omstandigheden  binnen  de  kampmuren  (Veldman,  1993).  Door   reeds  genoemde  mishandelingen  door  kampbewaarders  kwamen  gevangenen  terecht  in   ziekenhuizen  in  en  omstreeks  Ommen,  dit  werd  dan  ook  gemeld  door  Nederlandse  medici  aan   rechterlijke  macht  (De  Jong,  1978).  Bovendien  publiceerde  Het  Parool,  een  toentertijd  illegale   verzetskrant,  een  artikel  in  september  1942  over  de  barre  omstandigheden  binnen  de  kampmuren  

 

32  

van  kamp  Erika  (Parool,  1942).  Beide  gaven  echter  voor  de  Nederlandse  rechterlijke  macht  geen   aanleiding  om  licht  gestrafte  economische  delinquenten  niet  meer  naar  kamp  Erika  te  sturen  en   de  gevangenen  die  al  in  Kamp  Erika  verbleven  te  verlossen  van  hetgeen  hen  overkwam.  Dit  kwam   mede  door  het  feit  dat  een  aantal  ‘foute’  rechters  dit  tegenhielden  (Trouw,  1993).     Pas  in  december  1942  werd  er  aanstalten  gemaakt  om  deze  geruchten  over  de   verschrikkelijke  behandeling  van  gedetineerden  te  onderzoeken  (Stuldreher,  1970;  Veldman,   1993).  Ambtenaren  van  het  Openbaar  Ministerie  in  Nederland  startten  zelf  een  onderzoek  om   gegevens  te  verzamelen  over  gevangenen  die  door  het  kamppersoneel,  naar  ziekenhuizen   rondom  Ommen  werden  gezonden  (Stuldreher,  1970;  Veldman,  1993).  Hierna  vervolgde  zij  hun   onderzoek  door  Kamp  Erika  in  maart  ’43  te  bezoeken,  wat  leidde  tot  een  officieel  protest  en  zelfs   tot  het  Leeuwarder  arrest  (Veldman,  1993).  De  uitspraak  van  dit  arrest  was  dat  plaatsing  in  het     gevangenenkamp  Erika  onmogelijk  werd,  door  de  misstanden  en  gruwelijkheden  die  er   plaatsvonden  (De  Jong,  1978;  Stuldreher,  1970;  Veldman,  1993).  Het  justitiekamp  in  Ommen  werd   in  april  1943  opgeheven  en  gevangenen  werden  vrijgelaten  of  overgebracht  naar  andere   strafinrichtingen  (Veldman,  1993).     Bovenstaande  geeft  een  algemeen  beeld  over  de  gebeurtenissen  in  Kamp  Erika  tijdens  de   Tweede  Wereldoorlog.  Er  is  bekend  dat  het  leven  voor  gevangenen  zeer  zwaar  was  en   onderhavig  aan  veel  vernedering  en  mishandeling  waar  af  en  toe  zelfs  de  dood  op  volgde.  Er  is   weinig  onderzoek  gedaan  naar  wie  de  kampbewaarders,  de  daders,  van  kamp  Erika  waren.  Wat   wel  bekend  is,  is  dat  Kamp  Erika  onder  leiding  stond  van  de  Duitser  Werner  Schwier  (De  Jong,   1978;  Veldman,  1993).  Aanvankelijk  zijn  er  voorbereidingen  getroffen  om  het  kamp  in  te  richten   als  Jodenkamp.  Dit  plan  werd  uiteindelijk  niet  uitgevoerd,  het  werd  een  justitiekamp  voor   gevangenen  veroordeeld  door  Nederlandse  justitie  vanwege  economische  delicten.  In  de  latere   perioden  werden  er  ook  andere  gevangenen  gehuisvest.  Mishandelingen  en  treiterijen  waren  de   orde  van  de  dag.  Wat  opvalt  uit  deze  bronnen  is  dat  de  kampbewaarders  zich  een  jaar  hebben   kunnen  voorbereiden  op  de  komst  van  de  eerste  gevangenen.  Kamp  Erika  heeft  dus  voor  een   lange  tijd  geen  gevangenen  gehad  om  te  bewaken  echter,  werden  kampbewaarders  wel  opgeleid   en  geïnstrueerd  om  op  een  bepaalde  manier  met,  een  nog  onbekende  groep,  gevangenen  om  te   gaan.  (De  Jong,  1978;  Veldman,  1993).  

 

       

33  

Hoofdstuk  5  

Resultaten    

In  de  onderstaande  paragrafen  worden  de  resultaten  van  dit  onderzoek  weergegeven.  Aan  de   hand  van  een  itemlijst  is  in  dit  onderzoek  geprobeerd  zoveel  mogelijk  informatie  te  verkrijgen   over  de  onderzochte  groep  kampbewaarders  van  Kamp  Erika.  In  dit  hoofdstuk  worden,  om  zo   een  algemeen  beeld  te  schetsen,  de  resultaten  hiervan  systematisch  weergeven.  Het  volgende   hoofdstuk  zal  een  resultatenanalyse  geven.       5.1  Achtergrondkenmerken   5.1.1  Demografische  kenmerken     Kamp  Erika  bestond  qua  personeel  alleen  uit  mannen.  De  groep  mannen  die  is  onderzocht   bestaat  uit  in  Nederland  geboren  die  allen  de  Nederlandse  nationaliteit  bezitten,  geen  van  de   onderzochte  personen  is  genaturaliseerd  tot  Nederlander.  Het  merendeel  (n=16)  is  geboren  in  de   Randstad  (Utrecht,  Noord-­‐Holland,  Zuid-­‐Holland  of  Zeeland).  Dertien  mannen  in  het  noorden   (Groningen,  Friesland  of  Drenthe)  van  Nederland.  Vier  in  het  oosten  (Overijsel  of  Gelderlang)  en   één  in  het  buitenland.  Ten  tijde  van  arrestatie  zijn  er  vijftien  mannen  woonachtig  in  het  noorden   van  Nederland,  waarna  de  randstad  volgt.  Hier  woonde  destijds  veertien  mannen.  Vijf  mannen   waren  woonachtig  in  het  oosten  van  Nederland  en  één  in  het  buitenland.     Hoewel  de  leeftijden  van  de  mannen  vrij  uiteen  lopen,  is  de  onderzoekspopulatie  -­‐  met  40   procent  in  de  leeftijdscategorie  achttien  tot  drieëntwintig  jaar  -­‐    relatief  jong.  De  gemiddelde   leeftijd  is  27.57  jaar.  Op  10  mei  1940  was  de  jongste  man  18  jaar  en  de  oudste  44  jaar.    

Het  merendeel    (n=27)  heeft  enkel  de  lagere  school  afgerond.  Het  is  dan  ook  voor  meer  

dan  de  helft  de  hoogst  genoten  opleiding,  drie  mannen  hebben  een  vervolgopleiding  gedaan.   Tevens  zijn  er  vijf  personen  begonnen  aan  de  lagere  school,  maar  maakten  deze  om  variërende   redenen  niet  af.  ‘Ik  heb  net  als  mijn  tweelingbroer  nooit  kunnen  lezen  of  schrijven.  Toen  ik  4  ½  was   werkte  ik  al  als  koeienhoeder’  (CABR,  73558).  De  voornaamste  reden  hiervoor  was  dat  zij  financieel   het  ouderlijk  gezin  moesten  steunen,  omdat  men  slecht  rondkwam  (CABR,  73558;  61199/74652;   64332;  67536;  66629).      

Tabel  1  geeft  een  overzicht  van  de  burgerlijke  staat  van  de  onderzoeksgroep,  waarbij  

opvalt  dat  dit  een  divers  beeld  laat  zien.  Een  meerderheid  van  23  mannen  was  gehuwd.  Dit  kan   mede  verklaard  worden  door  het  feit  dat  mannen  in  1945  trouwden  rond  hun  30ste  levensjaar   (CBS,  2016a),  overeenkomstig  met  de  gevonden  gemiddelde  leeftijd  van  de  onderzoekspopulatie.   9  mannen  waren  ongehuwd,  dit  lijkt  te  komen  door  het  feit  dat  de  grootste  groep  van  de   onderzochte  kampbewaarders  vrij  jong  was,  tussen  de  twintig  en  drieëntwintig.  En  dus  zeer   waarschijnlijk  nog  niet  getrouwd  op  die  leeftijd  omdat  de  meeste  mannen  rond  hun  dertigste  

 

34  

trouwden.  Het  aantal  scheidingen  is  met  drie  mannen  niet  erg  hoog.  Uit  de  dossiers  bleek  wel  dat   een  enkeling  na  scheiding  of  bij  overlijden  van  de  echtgenote  opnieuw  getrouwd  was.  Daarnaast   hebben  drie  van  de  mannen  toegegeven  een  buitenechtelijke  relatie  te  hebben  gehad  tijdens  hun   huwelijk.  Uit  onderzoek  van  het  Centraal  Bureau  voor  Statistiek  (CBS)  blijkt  dat  er  tot  het  einde   van  de  Tweede  Wereldoorlog  een  betrekkelijk  gelijkmatige  stijging  plaats  vond  van   echtscheidingen.  Kort  erna,  in  1946,  was  er  echter  een  opmerkelijke  stijging  te  zien  en  vonden  er   opvallend  veel  scheidingen  plaats  (CBS,  2011).  Uit  de  dossiers  is  echter  niet  gebleken  wanneer  de   mannen  uit  de  onderzoekspopulatie  zijn  gescheiden.       Tabel  1:  Burgerlijke  staat  onderzoekspopulatie    

Burgerlijke  staat    

Onderzoekspopulatie  (%)  

Ongehuwd    

25,7  

Gehuwd    

65,7    

Gescheiden    

8,6  

Weduwe  

0  (1  persoon,  maar  weder   getrouwd)  

 

 

Vrijwel  alle  gehuwde  mannen  in  de  onderzoekspopulatie  hadden  kinderen.  Dit  onderzoek  

onder  kampbewaarders  van  Kamp  Erika  toont  aan  dat  25  van  de  35  mannen  kinderen  had  -­‐  van   twee  mannen  is  dit  onbekend.  Uit  het  onderzoek  blijkt  eveneens  dat  er  gedurende  de  oorlog   kinderen  geboren  zijn  in  de  gezinnen  van  de  daders.  Op  10  mei  1940  ligt  het  aantal  op  50  kinderen   verdeeld  over  de  onderzoekspopulatie  en  stijgt  tot  75  kinderen  op  5  mei  1945.      

Tot  slot  is  een  aantal  factoren  onderzocht  die  niet  in  eerder  onderzoek  naar  voren  zijn  

gekomen.  Wanneer  men  de  resultaten  omtrent  kerkgenootschap  analyseert  blijkt  dat  iets  minder   dan  de  helft  van  de  mannen  Nederlands  Hervormd  zijn,  gevolgd  door  Rooms  Katholiek.  Als  men   dit  vergelijkt  met  de  gehele  Nederlandse  bevolking  in  1947,  waar  ook  vrouwen  deel  van  uitmaken,   wordt  tevens  een  hoog  percentage  van  deze  twee  groepen  vertegenwoordigd  in  Nederland   (CBS,  2016b).  Ook  is  de  gezinssituatie,  zowel  in  de  jeugd  als  in  het  volwassen  leven,  onderzocht.   Van  acht  mannen  wordt  duidelijk  dat  zij  hun  vader  hebben  verloren,  twee  van  hen  maakten  dit   mee  op  jonge  leeftijd.  Van  de  andere  mannen  is  hieromtrent  geen  data  bekend.  Tevens  hebben   zes  mannen  hun  moeder  verloren,  maar  bij  gebrek  aan  overlijdensdata,  is  over  de  leeftijd  van  de   mannen  ten  tijde  van  deze  gebeurtenis  weinig  te  zeggen.  Van  iets  minder  dan  de  helft  van  de   onderzoekspopulatie  (n=16)    is  gebleken  dat  ze  broers  en/  of  zussen  hadden.  ‘Ik  was  de  oudste  van   10  kinderen  geboren  uit  het  huwelijk  van  (…).  De  financiële  status  was  niet  rooskleurig,  dus  na  het   afmaken  van  de  lagere  school  moest  ik  meehelpen  inkomsten  vergroten’  (CABR,  584).  

 

35  

  ‘Ik  kom  uit  een  groot  gezin  van  7.  Mijn  vader  was  arbeider  en  moeder  was  ziekelijk,  daardoor  liet  de   opvoeding  nog  vaak  wat  te  wensen  over.  Moeder  was  zwak,  daarom  hingen  wij  vaak  op  straat’   (CABR,  67561).  Verder  maken  nog  acht  mannen  melding  van  een  onprettige  thuissituatie  tijdens   hun  jeugd.  Drie  mannen  geven  aan  verwaarloosd  te  zijn,  hoewel  de  redenen  hiervoor   uiteenlopen.  Een  van  de  vaders  was    bijvoorbeeld  weinig  thuis  omdat  hij  aan  een  stuk  door  op  het   land  werkte.  Bij  thuiskomst  had  hij  geen  oog  voor  zijn  kinderen.  Een  andere  vader  was  pro-­‐Duits   opgevoed  ,  met  alle  gevolgen  van  dien,  en  een  ander  juist  anti-­‐Duits.       5.1.2  Lidmaatschappen  NSB,  WA  of  SS?   Uit  eerder  onderzoek  is  gebleken  dat  overtuiging  voor  de  nationaalsocialistische  ideologie  een   motivatie  kon  zijn  om  als  kampbewaarder  in  dienst  te  treden.  Er  is  in  onderhavig  onderzoek   eveneens  gekeken  naar  het  aantal  mannen  dat  lid  was  van  de  NSB,  voorafgaand  aan  en  tijdens  de   oorlog.  Dit  is  eveneens  gescoord  voor  lidmaatschap  van  de  WA  of  SS.        

Een  groot  deel,  namelijk  23  van  de  35  mannen  was  lid  van  de  NSB.  Drie  van  hen  hebben  

een  functie  binnen  de  NSB  als  blokleider5  vervuld.  Tien  daders  werden  voor  de  oorlog  al  lid,  de   andere  dertien  zijn  gedurende  de  oorlog  lid  geworden.  Uit  de  verklaringen  die  hierover  in  de   dossiers  zijn  teruggevonden  blijkt  dat  diegene  die  later  lid  werden  van  de  NSB  dit  meestal  deden   op  aandringen  van  kennissen  of  hun  superieuren  uit  kamp  Erika  (CABR,  64119;  74530;  584).  Uit  de   strafdossiers  valt  niet  op  te  maken  of  het  voor  werken  in  kamp  Erika  een  vereiste  was  lid  te  zijn   van  de  NSB.  Wel  blijkt  uit  de  publicaties  van  zowel  De  Jong  (1978)  als  Veldman  (1993)  dat  er   advertenties  werden  geplaatst  bij  het  NAF  (nationale  arbeiders  front),  een  nationaalsocialistische   organisatie,  om  personen  te  werven  in  dienst  te  treden  bij  Kamp  Erika.  Hier  waren  over  het   algemeen  veel  NSB’ers  aan  verbonden,    mede  hierom  is  het  mogelijk  dat  leden  van  de  NSB  zijn   oververtegenwoordigd  in  de  onderzochte  groep.  Hierover  is,  echter,  geen  hard  bewijs  gevonden   in  de  beschikbare  strafdossiers.  Van  acht  mannen  is  informatie  gevonden  dat  zij  aangesloten   waren  bij  het  NAF.  Daarnaast  werkten  veertien  kampbewaarders  voor  de  Weerbaarheidsafdeling   (WA),  vijf  mannen  werkten  voor  de  Sicherheitsdienst  (SD)  en  zes  mannen  waren  lid  of  werkzaam   voor  de  Germaanse  Schutzstaffel  (SS).    

                                                                                                                5

 Richtlijnen  voor  den  Blokleider,  Utrecht  1941:  De  blokleider  heeft  een  tweeledige  taak:  a.  De  Leiding  der  Beweging  in   te  lichten  over  de  stemming  en  de  houding  van  de  massa  in  het  algemeen  en  van  den  enkelen  Volksgenoot  in  het   bijzonder.  Het  verzamelen  van  gegevens,  het  naar  voren  brengen  van  bruikbare  elementen,  en  het  registreren  van   politiek  of  sociaal  gevaarlijke  personen  –  kortom  te  dienen  als  de  oren  en  de  ogen  van  de  gevoelszenuwen  der   Beweging.     b.  De  Volksgenoten  op  te  voeden  en  voor  te  lichten  omtrent  de  bedoeling  der  Beweging;  hiervoor  propaganda  te   maken  en  maatregelen  en  beslissingen  door  onze  Leiding  genomen,  aan  de  Volksgenoten  te  verduidelijken:  De   spreekbuizen  der  Beweging.    

 

36  

  5.1.3  Economische  kenmerken   Uit  eerdere  onderzoeken  is  gebleken  dat  werkloosheid  of  armoede  een  rol  kon  spelen  om  te  gaan   werken  voor  de  Duitsers,  omdat  de  beschikbare  banen  veel  mensen  een  toekomst  boden  met   zekerder  werk  en  meer  geld.  Dit  resulteerde  in  materiële  voordelen  en  steun  voor  het  gezin.  In   veel  strafdossiers  van  de  huidige  onderzoekspopulatie  was  geen  gedetailleerde  informatie  terug   te  vinden  omtrent  de  economische  omstandigheden  ten  tijde  van  de  jeugd  van  de  daders,  maar   van  veertien  mannen  is  wel  bekend  dat  ze  opgroeiden  in  zeer  slechte  economische   omstandigheden  en  vaak  maar  net  rond  konden  komen.    ‘Ik  kwam  uit  een  groot  arbeidersgezin,   kinderen  waren  vaak  ziek  en  het  brood  kon  maar  net  op  de  plank  komen’    (CABR,  121).  Van  de   overige  21  mannen  is  hierover  niets  bekend  uit  de  dossiers.      

Over  de  economische  omstandigheden  in  de  volwassentijd  zijn  in  de  strafdossiers  meer  

details  bekend.  Alle  mannen  geven  aan  in  hun  sententie  bij  het  Bijzonder  Gerechtshof  een  beroep   te  beoefenen,  deze  variëren.  Twaalf  mannen  zijn  werkzaam  als  landarbeider  -­‐  niet  op  eigen  land   maar  in  dienst.  Over  het  algemeen  worden  praktische  beroepen  beoefent,  zoals  fietsenmaker,   meubelmaker,  timmerman,  schilder,  bouwvakker  etc.  Daarbij  benadrukken  zestien  mannen  dat  ze   het  economisch  zeer  slecht  hadden:  ze  konden  hun  gezin  vaak  maar  net  onderhouden  door  hun   lage  salarissen  en  te  weinig  werk,  waardoor  het  mogelijk  was  een  tijd  zonder  werk  te  zitten.  Acht   mannen  gaven  aan  vrijwillig  in  Duitsland  te  zijn  gaan  werken,  om  zo  meer  geld  te  verdienen  voor   het  gezin.  Slechts  één  man  stelt  zelf  een  gemiddeld  inkomen  te  hebben  waarvan  zij  goed  konden   rond  komen.  Zes  mannen  konden  net  rond  komen  en  van  de  overige  twaalf  is  niets  bekend.     5.1.4  Strafrechtelijk  verleden     Zes  mannen  uit  onderhavig  onderzoek  bleken  al  een  strafblad  te  hebben  voorafgaand  aan  de   oorlog.  Vijftien  van  hen  zijn  onbekend  in  het  strafregister  en  over  veertien  mannen  is  niets  te   vinden  in  de  strafdossiers  noch  in  het  register  van  de  Justitiële  Informatiedienst  te  Almelo.  In   totaal  pleegden  de  mannen  met  een  aantekening  in  het  strafregister  tien  delicten  waarbij  diefstal   het  meest  voorkwam.  Drie  mannen  zijn  voor  diefstal  veroordeeld.  Overeenkomstig  met  eerder   onderzoek  (Meeuwenoord,  2011)  komt  naast  diefstal,  mishandeling  op  de  tweede  plek.  Voor  dit   delict  werden  twee  mannen  veroordeeld.  Het  delict  oplichting  komt  evenveel  voor  als   mishandeling.  Een  ander  delict  is  overtreding  van  de  distributiewet.  Bovenstaande  delicten   werden  gepleegd  tussen  hun  19e  en  28e  levensjaar.       5.2  Berechting  ná  de  Tweede  Wereldoorlog     5.2.1  Psychiatrisch  onderzoek    

 

37  

Omdat  de  visie  op  dit  type  dader  na  de  oorlog  was  dat  ze  afwijkend  zouden  zijn  van  normale   mensen  ten  aanzien  van  hun  psychische  gesteldheid,  is  getracht  informatie  te  vinden  over  de   geestesgesteldheid  van  de  onderzochte  groep  kampbewaarders  van  Kamp  Erika.  Bij  vier   personen  is  een  psychiatrisch  onderzoek  uitgevoerd,  althans,  van  hen  is  een  psychisch  rapport   teruggevonden  in  hun  strafdossier.  In  deze  rapporten  is  geconcludeerd  dat  drie  mannen  van  de   onderzochte  groep  verminderd  toerekeningsvatbaar  waren  ten  tijde  van  het  plegen  van  hun   delicten.  Voor  twee  van  hen  gold  de  diagnose  een  gebrekkige  ontwikkeling  der   geestesvermogen.  De  ander  bleek  makkelijk  beïnvloedbaar,  waardoor  deskundigen  tot  de   conclusie  zijn  gekomen  dat  ze  verminderd  toerekeningsvatbaar  waren.  Bij  één  van  de  vier   mannen  wordt  geen  diagnose  gesteld,  deze  persoon  bleek  geen  stoornis  of  andere  psychische   aandoeningen  te  hebben.       5.2.2  Veroordeling     Het  merendeel  van  de  kampbewaarders  werd  berecht  bij  het  Bijzonder  Gerechtshof  te   Amsterdam  (n=10)  of  bij  het  Bijzonder  Gerechtshof  te  Leeuwarden  (n=10).  Zes  man  stond  terecht   bij  het  Bijzonder  Gerechtshof  te  Arnhem  en  de  rest  stond  elders  terecht.  Van  twee  mannen  mist   informatie  over  de  berechting  bij  een  Bijzonder  Gerechtshof  of  bij  de  Raad  van  Cassatie.      

Een  veroordeling  berust  op  een  aantal  juridische  wetsartikelen.  Om  te  kunnen  spreken  

van  ‘hulpverlening  aan  de  vijand’,  moet  men  daden  hebben  gepleegd  die  strafbaar  zijn  gesteld  in   artikel  102  Wetboek  van  Strafrecht.  In  het  geval  van  onderhavig  onderzoek  zijn  24  mannen  op   basis  van  gedragingen  gepleegd  tijdens  de  oorlog  door  middel  van  dit  wetsartikel  veroordeeld.   Negentien  mannen  zijn  strafbaar  gesteld  aan  de  hand  van  artikel  101  Wetboek  van  Strafrecht,  dat   staat  voor  het  vrijwillig  indiensttreden  bij  een  krijgsmacht.  Beide  worden  aangeduid  als   collaboratiedelicten,  misdrijven  tegen  de  veiligheid  van  de  Staat.  Omdat  het  misdrijven  zijn  naar   nationaal  recht,  en  dus  niet  naar  internationaal  recht,  kan  hier  niet  gesproken  worden  van  een   oorlogsmisdrijf  (Kamerstukken  I  1978-­‐  1979,  15322).  Drie  mannen  zijn  veroordeeld  voor  artikel  26   Besluit  Buitengewoon  Strafrecht  en  geen  van  de  daders  op  basis  van  artikel  27  en  27a  Besluit   Buitengewoon  Strafrecht,  waardoor  zij  juridisch  gezien  niet  worden  aangemerkt  als   oorlogsmisdadiger.  In  artikel  300  Wetboek  van  Strafrecht  is  mishandeling  strafbaar  gesteld.  Zes   mannen  van  de  onderzochte  groep  zijn  aan  de  hand  van  dit  artikel  veroordeeld.  Opmerkelijk,   omdat  in  de  strafdossiers  zestien  mannen  toegeven  zich  schuldig  te  hebben  gemaakt  aan   (ernstige)  mishandelingen,  echter,  hiervoor  blijken  zij  niet  altijd  juridisch  veroordeeld.  Van  andere   geweldsdelicten  blijkt  ook  geen  sprake  in  de  veroordeling.  Uit  de  dossiers  blijkt  dat  twaalf   mannen  handelde  in  bevel  om  (een  autoriteit)  te  gehoorzamen.  Lastig  is  op  te  maken  van  wie  zij   dit  bevel  kregen.  Vijf  mannen  stellen  niet  te  hebben  gehandeld  op  bevel.  Derhalve  komen  in  de  

 

38  

dossiers  verschillende  verklaringen  voor,  het  is  daarom  lastig  te  stellen  wanneer  een  bekentenis   op  de  waarheid  gebaseerd  is.     De  lengte  van  de  opgelegde  gevangenisstraffen  door  een  Bijzonder  Gerechtshof  lopen   erg  uiteen  en  worden  weergegeven  in  een  tabel  in  bijlage  vier.  In  totaal  werden  drie  mannen   veroordeeld  voor  de  doodstraf,  waarvan  maar  één  is  voltrokken.  Twee  werden  tijdens  het  proces   in  cassatie  omgezet  in  een  lagere  straf.  In  zes  gevallen  werd  een  levenslange  gevangenisstraf   opgelegd,  maar  ook  voor  hen  gold  dat  deze  werd  omgezet  in  een  kortere  straf  tijdens  de   cassatieprocedure  of  pas    -­‐  in  een  enkel  geval    -­‐  bij  een  verzoek  tot  gratie.  Vijf  mannen  kregen  een   gevangenisstraf  van  18  jaar  of  meer  en  het  merendeel  van  de  onderzochte  groep  kreeg  een   gevangenisstraf  die  tussen  de  10  jaar  en  12  jaar  lag.     Door  zeventien  mannen  werd  geen  cassatieprocedure  ingesteld,  wat  betekent  dat  hun   straf  in  eerste  instantie  niet  veranderde.  Wel  konden  zij  een  verzoek  tot  gratieverlening  in  dienen,   wat  heel  kort  inhoud:  verandering  of  kwijtschelding  van  straf  (Belinfante,  1978).  Dit  verzoek  werd   in  de  meeste  gevallen  gehonoreerd.  Bovendien  vierde  koningin  Wilhelmina  in  augustus  1948  haar   vijftigjarige  regeringsjubileum,  een  zeldzame  gelegenheid,  waarbij  zij  strafvermindering  heeft   toegekend  aan  veroordeelden  met  een  vrijheidsstraf.  Hier  kan  gesproken  worden  over   jubileumgratie  (Belinfante,  1978).  Veertien  mannen  hebben  een  verzoek  tot  gratie  ingediend  of   aan  hen  is  gratie  verleend,  waardoor  het  aantal  jaren  gevangenisstraf  daalde.  In  de  bijlagen  is  een   tabel  weergegeven  waarin  is  te  zien  in  hoeverre  er  strafvermindering  plaatsvond  op  de   hoofdstraf,  bijvoorbeeld  na  cassatie  of  een  verzoek  tot  gratie.  Onduidelijk  is  echter  hoeveel  jaar   de  mannen  daadwerkelijk  hebben  vastgezeten.  Twee  kampbewaarders  van  Kamp  Erika  wisten   Nederland  na  de  bevrijding  te  ontvluchten,  nadat  tegen  hen  een  proces  werd  begonnen.       Concluderend  blijkt  uit  de  resultaten  dat  de  mannen  niet  enorm  blijken  af  te  wijken  van  wat  wij   ‘normaal’  achten  in  de  maatschappij.  Het  aantal  criminelen  en  personen  met  een  psychische   stoornis  lijken  in  de  minderheid.  Voordat  zij  in  dienst  gingen  als  kampbewaarder  waren  zij  over   het  algemeen  gezagsgetrouwe  burgers,  het  merendeel  getrouwd  en  heeft  kinderen.      

       

 

 

39  

Hoofdstuk  6  

Analyse  

De  resultaten  van  onderhavig  onderzoek  zijn  in  voorgaand  hoofdstuk  weergegeven.  In  deze   resultaten  is  een  algemeen  beeld  geschetst  van  de  onderzoekspopulatie.  Aan  de  hand  van     strafdossiers,  waarin  getuigen-­‐  en  andere  verklaringen  zijn  aangetroffen,  zal  in  dit  hoofdstuk   getracht  worden  het  gedrag  van  de  daders  te  verklaren6.  Uit  eerder  (wetenschappelijk)   onderzoek  zijn  een  aantal  motieven  naar  voren  gekomen  die  een  rol  speelden  bij  de   indiensttreding  als  kampbewaarder.  In  de  eerste  paragraaf  zal  aan  de  hand  van  de  resultaten   geanalyseerd  worden  in  hoeverre  deze  motieven  van  toepassing  zijn  op  de  onderzoekspopulatie.   In  de  tweede  paragraaf  wordt  getracht  in  te  schatten  in  hoeverre  de  verklaringen  van  invloed  zijn   op  de  onderzoekspopulatie.     6.1  Motieven  aanmelding  voor  Kamp  Erika   Een  aantal  mannen  hebben  in  hun  strafdossiers  toegelicht  welke  motieven  meespeelden  om  tot   het  (deels)  vrijwillige  besluit  te  komen  zich  aan  te  melden  om  als  bewaker  te  werken  in  Kamp   Erika.  ‘Deels’,  omdat  drie  mannen  geen  evidente  keuze  maakten  om  als  bewaker  in  dienst  te   treden.  Hen  werd  verzekerd  bij  dat  ze  op  het  land  of  als  sanitäter  kwamen  te  werken.       ‘Bij  aankomst  in  Ommen  kwam  ik,  tot  grote  schrik,  in  een  strafkamp  terecht  als  bewaker.  Mij  werd   verzekerd  dat  ik  op  het  land  zou  komen  te  werken.  Toch    kwam  ik    voor  heel  andere  werkzaamheden   te  staan’  (CABR,  64118).     Uit  een  getuigenverklaring  wordt  duidelijk  dat  Diepgrond  bewakers  ronselde  met  mooie   verhalen:     ‘Diepgrond  was  de  man  die  onder  mooie  voorspiegelingen  bewakers  voor  het  Kamp  “Erica”   ronselde.  Hij  deed  het  dan  voorkomen  alsof  de  manschen  een  betrekking  als  normaal   gevangenisbewaarder  zouden  krijgen  doch  telaat  bemerkten  velen  dan  in  welke  omgeving  zij  terecht   waren  gekomen’  (CABR,  66960).       De  bewakers  die  dit  overkwam,    overwogen  te  vluchten  of  ontslag  te  nemen  maar  werden   overtuigd  door  het  goede  salaris  (CABR,  64118;  64119;  74530).  Voor  de  andere  32  mannen  gold  dat   zij  vrijwillig  in  dienst  traden.  Er  werd  van  elke  bewaarder  verwacht  een  verklaring  te   ondertekenen  -­‐  deze  wordt  dan  ook  in  elk  dossier  terug  gevonden.  Uit  deze  verklaring  blijkt  dat   men  zich  ervan  bewust  was  te  tekenen  voor  een  baan  als  opzichter:  ‘Ik  verplicht  mij  als  goede   Nationaal-­‐  Socialist  de  mij  opgedragen  taak  naar  beste  weten  en  volgens  eer  en  geweten  te  vervullen,  

                                                                                                                6

 De  onderzoeker  beschikt  over  weinig  gegevens,  enkel  de  strafdossiers,  waaruit  niet  altijd  alle  informatie  is  te  halen.  

 

40  

mijn  superieuren  onvoorwaardelijk  te  gehoorzamen  en  met  al  mijn  krachten  de  Germaanse  idealen   na  te  streven  en  te  dienen.  Ik  verplicht  mij  tevens  voor  de  duur  van  deze  oorlog  als  opzichter  bij  het   Kontroll-­‐  Kommando  dienst  te  doen,  ook  wanneer  deze  in  het  Duitse  Rijk  verricht  moet  worden.  Het   is  mij  bekend,  dat  ik  het  mij  toevertrouwde  geweer  niet  anders  dan  in  de  uitoefening  van  mijn  taak   als  opzichter  dragen  mag’.   Uit  eerder  onderzoek  naar  kampbewaarders  blijkt  dat  één  van  de  motivaties  zou  liggen  in   het  najagen  van  de  nationaalsocialistische  ideologie.  Uit  de  resultaten  is  gebleken  dat  meer  dan   de  helft  van  de  mannen  lid  was  van  de  NSB.  Dit  kan  betekenen  dat  zij  zich  verbonden  voelden  met   Duitsland,  het  nationaalsocialisme,  of  de  NSB.  In  drie  gevallen  is  hier  heel  duidelijk  sprake  van  .  Bij   drie  kampbewaarders  worden  deze  ideologische  overtuigingen  al  vanaf  jongs  af  aan  met  de   paplepel  ingegoten;  vader  of  moeder  waren  pro-­‐Duits  of  waren  al  lid  van  de  NSB.  Dit  maakte  het   voor  hen  vanzelfsprekend  al  vroeg  de  ideologie  van  deze  organisatie  te  steunen  (CABR,  187;  509;   74053).  Uit  de  dossiers  blijkt  dat  het  hebben  van  pro-­‐Duitse  gevoelens  destijds  niet  betekende  dat   men  het  eens  was  met  de  acties  van  de  NSB-­‐beweging.  Van  twee  mannen  wordt  duidelijk  dat  zij   beide  pro-­‐Duits  ingesteld  waren,  maar  niet  achter  de  werkzaamheden  van  de  NSB  stonden  en   zich  daarom  nooit  bij  deze  organisatie  hebben  aangesloten  (CABR,  121;  64119).  Dit  bevestigt  dat   het  nationaalsocialisme  en  de  NSB  niet  –  vanzelfsprekend  –  hetzelfde  kunnen  worden  genoemd.   Uit  de  strafdossiers  valt  niet  op  te  maken  of  de  kampbewaarders  voor  hun  baan  bij  Kamp  Erika   kozen  vanuit  een  ideologisch  motief.     Hoewel  meer  dan  de  helft  van  de  onderzoekspopulatie  overtuigd  nationaalsocialist  was,   hield  de  andere  helft  zich  niet  zozeer  bezig  met  het  nationaalsocialisme  of  andere  soortgelijke   organisaties.  Een  tweede  motief  zou  daarom  kunnen  liggen  in  materialistische  overwegingen   (Wijngaert  e.a.,  2010;  Meeuwenoord,  2011).  Uit  de  strafdossiers  van  de  onderzoekspopulatie  blijkt   dat  een  betere  toekomst  voor  alle  kampbewaarders,  dus  zowel  degenen  die  ideologisch   overtuigd  waren  en  degenen  die  dat  niet  waren,  van  belang  was.  Werken  in  Kamp  Erika  zou   mogelijkheden  bieden  voor  deze  groep  mannen,  die  onderaan  de  maatschappelijke  ladder   stonden:  de  onderzoekspopulatie  kwam  voornamelijk  uit  de  lagere  klasse  van  de  maatschappij.   Financieel  stonden  ze  er  niet  goed  voor,  en  het  lukte  ze  maar  nauwelijks  om  een  heel  gezin  te   onderhouden.  Velen  zagen  geen  andere  uitweg,  of  oplossing.  Ze  wisten  vaak  ook  niets  beters.       ‘Ik  was  werkloos  veenarbeider  en  heb  een  gezin  van  7,  daarom  meldde  ik  me  bij  een  arbeidsbureau   om  werk  te  krijgen.  Hier  kreeg  ik  steevast  te  horen:  “Ga  maar  over  de  grens  naar  Duitsland,  daar  is   wel  werk  voor  je”.  Zodoende    noodgedwongen  in  Duitsland  gewerkt.  Om  toch  in  de  buurt  van  mijn   gezin  te  zijn  heb  ik  me  bij  nader  inzien  gemeld  voor  het  Kontroll  Kommando,  waar  ik  in  dienst  trad  als   bewaker’  (CABR,  121).      

 

41  

  De  verdiensten  waren  goed  en  werden  al  in  advertenties  van  het  NAF  gemeld,  zeer  waarschijnlijk   om  zo  mensen  te  overtuigen  te  komen  werken.  Hierover  zegt  een  dader:         ‘Voor  de  oorlog  was  ik  werkloos.  Ik  kwam  achter  het  werk  in  Kamp  Erika  door  een  advertentie  in  een   nieuwsblad.  Aanmelden  geschiedde  via  het  NAF,  waarin  duidelijk  werd  dat  mijn  salaris  gegarandeerd   rond  de  40  gulden  per  week  zou  zijn  en  om  de  14  dagen  naar  huis’  (CABR,  686).       Het  loonbedrag  wordt  bevestigd  in  een  bron  in  het  NIOD;  hier  werd  een  brief  aangetroffen   waarin  de  voorwaarden  van  de  nettosalarissen  van  kampbewaarders  in  Kamp  Erika  per  week   worden  weergegeven,  dit  overzicht  is  overgenomen  in  tabel  3.  Er  wordt  onderscheid  gemaakt   tussen  gehuwden  met  en  zonder  kinderen,  en  ongehuwden.       Tabel  3.  ‘Voorwaarden  nettosalaris  per  week’  (Bron:  NIOD,  Inventaris  250h).    

Ongehuwden    

f.  14.65  

Gehuwden    

f.  27.55  

“                            “    -­‐  1  kind    

f.  32.47  

“                            “    -­‐  2  kind  

f.  37.19  

“                            “    -­‐  3  kind  

f.  41.91  

“                            “    -­‐  4  kind  

f.  46.63  

“                            “    -­‐  5  kind  

f.  50.09  

                                         enz.       Met  bovenstaande  salarissen  zou  je  kunnen  veronderstellen  dat  men  erop  vooruitging.  Des  te   meer  omdat  uit  de  resultaten  is  gebleken  dat  werkloosheid  veel  voorkwam  en  dat  personen  er   financieel  slecht  voorstonden.  Om  dit  te  verduidelijken  een  voorbeeld:  een  (ongehuwde)  dader   stelt  dat  hij,  voordat  hij  in  Kamp  Erika  kwam  werken,  in  de  winter  1,25  gulden  per  week  verdiende,   en  in  de  zomer  2,50  gulden.  Na  tewerkstelling  in  Kamp  Erika  verdiende  hij  dus  bijna  twaalf  keer  zo   veel  (CABR,  67536).  Van  een  dergelijke  rationele  keuze,  waarbij  kosten  en  baten  zijn  afgewogen,   blijkt  in  ieder  strafdossier  sprake.  Dit  motief  lijkt  dan  ook  een  plausibele  verklaring  voor  de   onderzoekspopulatie.       Een  extra  motief,  dat  niet  voortkomt  uit  wetenschappelijk  onderzoek,  maar  wel  door  een   aantal  kampbewaarders  wordt  genoemd,  zou  militaire  ambitie  kunnen  zijn.  In  vijf  dossiers  is   aangetroffen  dat  de  mannen  al  voor  hun  sollicitatie  bij  Kamp  Erika  veel  voor  de  militaire  wereld  

 

42  

voelden.  Omdat  zij  daar  geen  toegang  toe  kregen,  kwamen  zij  -­‐    afkeuring  na  afkeuring  -­‐  zelf  of   via  kennissen  bij  Kamp  Erika  terecht.  In  dit  werk  zagen  zij  overeenkomsten  met  werken  op  een   legerbasis  (CABR,  148;  66835;  220;  74053;  66960).       Concluderend  kan  gesteld  worden  dat  de  motieven  van  de  onderzoekspopulatie  voor  aanmelding   als  kampbewaarder  in  Kamp  Erika  goed  lijken  aan  te  sluiten  bij  de  motieven  die  uit  eerder   onderzoek  maar  voren  zijn  gekomen.    De  nationaalsocialistische  overtuiging  speelde  immers  bij   een  deel  van  de  kampbewaarders  een  rol,  en  allen  werden  door  materialistische  overwegingen   overtuigd.  In  wetenschappelijk  onderzoek  ontbreekt  echter  de  rol  die  militaire  ambitie  speelde  bij   de  keuze  voor  deze  baan.  Dit  zou  een  extra  motivering  kunnen  zijn.       6.2  Verklaringen     Niet  alle  onderzochte  kampbewaarders  maakten  zich  schuldig  aan  extreme  vormen  van  geweld.   Hoewel  een  aantal  bewakers  en  Kapo’s  gespecialiseerd  leken  te  zijn  in  het  vernederen  en   mishandelen  van  gevangenen,  waren  er  ook  bewakers  die  slechts  toekeken  zonder  in  te  grijpen.   Uit  de  literatuurstudie  is  gebleken  dat  externe  omstandigheden  kunnen  leiden  tot  daderschap,     tot  het  uitvoeren  van  handelingen  waar  iemand  zich  totaal  niet  in  toe  in  staat  achtte.  Aan  de  hand   van  sociaalpsychologische  experimenten  is  aangetoond  dat  factoren  als  groepsdruk  of  een   creatie  van  ‘wij-­‐  zij’  denken  en  gehoorzamen  aan  autoriteit,  meespelen  in  normoverschrijdend   gedrag  in  uitzonderlijke  situaties.  Hieronder  zal  worden  beschreven  of  deze  ook  van  toepassing   kunnen  zijn  op  huidige  onderzoekspopulatie,  en  worden  aanvullende  verklaringen  toegevoegd.       6.2.1  Conformeren  aan  een  groep   Eén  van  de  verklaringen  in  eerder  (wetenschappelijk)  onderzoek  zou  zijn  dat  mensen,  bij  het   maken  van  een  beslissing,  zich  conformeren  aan  een  groep.  Dit  zou  een  verklaring  kunnen  bieden   voor  het  gewelddadige  gedrag  van  de  kampbewaarders  van  Kamp  Erika.  Uit  de  strafdossiers  valt   op  te  maken  dat  treiterijen  en  mishandelingen  aan  de  orde  van  de  dag  waren.  Dankzij  de   omheining  om  het  kamp  kreeg  men  een  heel  nieuw  referentiekader  dan  daarbuiten,  gedragingen   binnen  de  kampmuren  werden  gezien  als  de  norm.  Twee  bewakers  verklaren  hierover:       ‘Ik  wist  van  de  dagelijkse  mishandelingen  en  treiterijen,  waaraan  ik  zelf  niet  aan  meedeed.  Ik  wist  dat   het  fout  was,  maar  kwam  ook  niet  in  verzet’  (CABR,  64119).      

 

43  

‘Ik  weet  dat  in  Ommen  veel  is  geslagen  en  wel  behoorlijk.  Ik  had  geen  opdracht  om  die  mensen  te   slaan.  Ik  vind  mijn  daden  onmenselijk,  maar  ik  was  een  slap  mens  en  liet  mijzelf  snel  overhalen’   (CABR,  74530).      

Soortgelijke  verklaringen  komen  in  de  strafdossiers  veel  voor.  Het  lijkt  te  veronderstellen  

dat  men  bewust  was  van  de  vergissingen  in  de  groep,  maar  zich  er  niet  van  wilde  distantiëren.  In   sommige  gevallen  werd  zelfs  gedacht  dat  dit  gedrag  het  juiste  gedrag  was,  omdat  het  in  zekere   zin  werd  beloond.  Men  gaf  de  voorkeur  zich  te  onderwerpen  aan  de  groep,  om  niet  het  risico  te   lopen  uit  de  groep  gesloten  te  worden.     Ook  waren  er  bewakers  die  zich  bewust  waren  van  de  mishandelingen  en  die,  in  plaats   van  in  verzet  komen,  gevangenen  individuele  hulp  boden.     ‘Wanneer  we  het  kamp  verlieten  bood  ik  hulp  in  de  vorm  van  sigaretten  en/  of  eten’  (CABR,  76272).     Een  andere  bewaker  verklaarde:     ‘Zelf  mishandelde  ik  de  gevangenen  niet,  ik  hielp  ze  daarentegen.  Ik  kende  de  sanitäter  en  heb  samen   met  hem  velen  jongens  laten  ontvluchten  door  ze  ongeneeslijk  te  verklaren’  (CABR,  64118).     Dit  deden  zij  echter  niet  in  het  openbaar.  Uit  bovenstaande  verklaringen  blijkt  dat  zij  in  een  groep   deden  wat  van  hen  werd  verwacht,  maar  zonder  toezicht  of  druk  van  een  groep  bood  men  hulp.   Zo  probeerden  zij  hun  innerlijke  conflict  op  te  lossen.     Conformeren  aan  een  groep  deed  niet  iedereen.  Althans,  uit  de  dossiers  van  elf  mannen   valt  op  te  maken  dat  zij  zelf  besloten  in  te  grijpen  wanneer  gevangenen  zich,  naar  hun  mening,   niet  gedroegen.  Deze  elf  mannen  waren  niet  enkel  bewakers,  ook  Kapo’s.  Twee  bewakers   verklaren  het  volgende:       ‘Ik  heb  een  gevangene  in  zijn  dijbeen  gestoken  omdat  hij  sigaretten  had  verborgen  en  gestolen.  Ook   als  gevangenen  hun  werk  niet  goed  deden  kregen  zij  slaag  met  het  geweer’  (CABR,  67561).       ‘Ik  heb  meerdere  opzettelijke  en  ook  mindere  mishandelingen  gepleegd.  Soms  zo  erg  dat  ze  onder   doktersbehandeling  moesten  worden  gesteld.  Echter  nimmer  is  er  iemand  overleden.   Mishandelingen  vooral  met  handen  en  voeten  en  eventueel  met  een  karwats’  (CABR,  74717).     Op  basis  van  deze  resultaten  kan  gesteld  worden  dat  er  in  Kamp  Erika  wel  degelijk  een   bepaalde  groepsdynamiek  aanwezig  was.  Men  conformeerde  zich  aan  de  groep  door  hetzelfde   gedrag  te  vertonen  of  liet  het  gebeuren  door  niet  in  te  grijpen.  Het  is  derhalve  dus  goed  mogelijk   dat  groepsdruk  een  rol  heeft  gespeeld  bij  de  misdaden  die  zijn  gepleegd.          

 

44  

6.2.2  Gehoorzaamheid   Gehoorzaamheid  aan  een  gezagsdragend  persoon  wordt  in  veel  onderzoeken  naar  daders  van  de   Tweede  Wereldoorlog  genoemd  als  plausibele  verklaring  voor  de  gepleegde  misdrijven.  Dit  lijkt   bij  de  onderzoekspopulatie  dan  ook  een  grote  rol  te  spelen.  Het  is  van  twaalf  mannen  bekend  dat   zij  (altijd)  ‘in  opdracht  van’  tot  hun  handelingen  kwamen.  Uit  de  verklaringen  blijkt:       ‘Als  Kapo  kreeg  ik  de  opdracht  van  hogere  bewakers  om  als  een  gevangene  iets  deed  wat  niet  mocht,   dit  direct  te  melden  en  hen  dan  uit  te  sluiten  van  eten  of  een  straf  te  geven,  deed  ik  dat  niet  dan   werd  ik  zelf  gestraft  met  slaag  of  uitsluiting  van  eten’  (CABR,  103).       ‘Ik  geef  toe  dat  er  mishandelingen  zijn  gepleegd  en  dat  ik  me  niet  altijd  netjes  gedroeg  maar  dit  altijd   in  opdracht  van’  (CABR,  221).       ‘Ik  kwam  als  gevangene  binnen  in  het  kamp.  Het  aanbod  om  als  ‘hulpbewaker’  in  dienst  te  treden   had  meer  het  karakter  van  een  bevel.  Niet  er  op  ingaan  betekende  derhalve  ongehoorzaam  zijn,  met   alle  mogelijke  gevolgen  van  dien  ’  (CABR,  61199/74652).       ‘Toen  ik  bewaker  werd  in  kamp  Ommen;  aldaar  ik,  opgezweept  door  de  redevoeringen  van  mij   superieuren,  die  het  voorstelde  dat  kamp  te  Ommen  slechts  een  doorgangskamp  was  voor   onderduikers  gelijk  aan  Westerbork  voor  gearresteerde  Joden,  die  daarna  elders  te  werk  zouden   worden  gesteld,  -­‐  alwaar  ik  dus  de  taak,  mij  opgelegd  met  betreurenswaardige  ijver  vervulde,  daar  ik   in  meerdere  met  mijn  botte  domheid  en  geringe  intellectuele  ontwikkelingen,  de  voorbeelden  zag,   die  ik  moest  navolgen,  terwijl  mijn  geringe  fantasie  geen  medelijden  met  de  slachtoffers  kon  wekken.   Daarbij  kwamen  nog  de  bedreigingen  met  opzending  naar  een  strafkamp’  (CABR,  509).       Tevens  blijkt  uit  verklaringen  dat  er  bevelen  werden  gegeven.  Uit  een  getuigenverklaringen  van   een  oud-­‐  gevangene  blijkt:     ‘De  Lagerführer  liet  alles  over  aan  De  Jong  en  Boxmeer.  Hij  was  zelf  ook  een  schurk,  maar  liet  hen  het   vuile  werk  uitvoeren  en  zij  waren  voor  hun  taak  berekend.  Boxmeer  had  meestal  3  Kapo’s  onder  zich,   die  in  opdracht  van  hem  de  gevangenen  mishandelde.  Hij  keek  en  lachte’  (CABR,  148).       Een  bewaker  verklaart:     ‘Gustav  Bos  heeft  bij  zijn  poging  tot  ontvluchting  een  inbraak  gepleegd  in  een  gebouwtje  waar   kleding  van  arrestanten  waren  ondergebracht.  Deze  poging  tot  ontvluchting  en  diefstal  werd   medegedeeld  aan  Dr.  Schwier  die  de  opdracht  had  gegeven  dat  de  gevangene  moest  worden  

 

45  

gestraft  met  een  lijfstraf.  Bij  ontvluchting,  als  afschrikwekkend  voorbeeld  voor  anderen  gevangenen   kreeg  hij  slaag  met  een  karwats.  Driehuis,  een  ondergeschikte  bewaker,  kreeg  de  opdracht  om  de   (bijna)  ontvluchte  gevangene  een  aantal  slagen  op  het  ontblote  achterlichaam  toe  te  brengen.  Alle   gevangenen  en  KK  personeel  waren  hierbij  en  moesten  aanschouwen,  Driehuis  voerde  opdracht  uit.   Waarbij  velen  gevangenen  bij  het  zien  van  de  mishandeling  flauw  vielen’  (CABR,  66960).     Omdat  het  hier  gaat  om  verklaringen  in  een  strafrechtelijk  onderzoek  is  het  lastig  te  duiden  in   hoeverre  deze  op  waarheid  zijn  gebaseerd.  Wellicht  hoopte  men  met  dergelijke  uitspraken  hun   straf  aanzienlijk  te  verminderen.  Wel  lijken  deze  verklaringen  te  veronderstellen  dat  het   gewelddadige  gedrag  tegen  gevangenen  gepaard  ging  met  de  angst  te  worden  gestraft  of   ontslagen.  Er  is  door  Lagerführer  Diepgrond  een  schrift  bijgehouden  met  daarin  de  aantekeningen   van  opgelegde  disciplinaire  straffen  aan  bewakingspersoneel  van  Kamp  Erika.  Deze  straffen   waren  te  vergelijken  met  de  straffen  die  gevangenen  in  het  kamp  kregen.  Dat  hield  in  dat  de   bewakers  tevens  een  bunkerstraf  kon  worden  opgelegd  of  dat  men  drie  dagen  op  rantsoen  werd   gezet  (Inventaris  250h,  nr.  43).  Ongehoorzaamheid  bracht  dus  in  zekere  zin  zware  sancties  met   zich  mee.  Hierover  verklaren  daders:       ‘Toen  ik  als  buitenbewaking  werd  ingesteld,  kreeg  ik  van  instructeur  mee  “Zorg  dat  er  geen   gevangenen  ontsnappen.  Als  er  iemand  wil  ontvluchten,  eerst  één  keer  in  de  lucht  dan  tweede  keer   op  de  vluchteling”.  Omdat  ik  niet  heb  geschoten  tijdens  een  vluchtpoging,  heb  ik  een  bunkerstraf   van  14  dagen  uitgezeten.  Indien  ik  wacht  hield,  was  ik  gewapend  met  een  geweer.  Nooit  heb  ik  een   gevangene  geslagen  of  op  andere  manier  mishandeld.  Wel  heb  ik  hen  vaak  eten  gegeven,  ook  wel   rokerij.  Indien  het  mogelijk  was,  dan  liet  ik  familieleden  van  de  gevangenen  op  de  werkobjecten   komen.  Dit  alles  was  ten  strengste  verboden.  Indien  wij  ons  aan  de  voorschriften  hielden,  dan   hadden  de  gevangenen  het  uiterst  slecht’  (CABR,  76784).       ‘Ik  werd  gestraft  toen  er  vier  mensen  uit  mijn  groep  waren  ontvlucht.  Ik  werd  geschopt  en  geslagen   en  voor  vijf  dagen  in  de  bunker  op  water  en  brood  gesteld.  Na  deze  straf  kreeg  ik  een  grotere  groep   om  te  bewaken  en  daarbij  de  opdracht  hen  flink  aan  het  werk  moest  houden  en  wanneer  het  niet   snel  genoeg  ging  er  op  los  moest  slaan’  (CABR,  61199/  74652).       Daarnaast  blijkt  uit  onderhavig  onderzoek  dat  er  in  Kamp  Erika  inderdaad  werd  gewerkt  met  een   systeem  van  Kapo’s.  Dit  betekende  dat  de  bewakers  niet  altijd  hun  handen  vuil  hoefden  te  maken.     Zij  konden  dit  laten  doen  door  deze  zogenoemde  Kapo’s,  die  als  hulp  van  de  bewakers  werden  

 

46  

aangesteld.  Om  deze  positie  als  hulpbewaker  te  vervullen  moest  je  je  bewijzen  en  gehoorzamen   aan  de  bevelen  van  de  hogere  bewakers  anders  werd  men  weer  gewoon  een  gevangene:       ‘Om  zelf  voor  een  straf  gevrijwaard  te  blijven,  was  ik  genoodzaakt  om  mijn  medegevangenen  een   schop,  stomp  of  klap  te  geven’  (CABR,  103).     In  de  meeste  gevallen  werden  zij  door  Diepgrond  of  Schwier  gevraagd  deze  functie  te  bekleden,   in  ruil  voor  meer  privileges:       ‘Ik  werd  als  hulpbewaker  uitgezocht  door  Schwier,  hiervoor  kreeg  ik  een  rijksdaalder,  een  uniform  en   een  pakje  sigaretten’  (CABR,  61199/74652).      

Samenvattend  kan  op  basis  van  de  resultaten  gesteld  worden  dat  het  merendeel  van  de  

onderzoekspopulatie  stelt  te  hebben  gehandeld  in  opdracht  van.  Uit  de  verklaringen  blijkt  niet   altijd  even  goed  op  te  maken  wie  die  opdracht  gaf.  Echter,  ongehoorzaamheid  werd  bestraft,   waardoor  bewakers  wisten  en  deden  wat  er  van  hun  werd  verwacht.       6.2.3  Transformatie   Tot  slot  dient  vermeld  te  worden  dat  het  merendeel  van  de  mannen  de  misdaden  pleegde  vanuit   het  werk  wat  zij  deden  als  bewaking.  Althans,  zij  zijn  niet  eerder  in  aanraking  met  justitie  geweest.   Reeds  is  het  experiment  van  Zimbardo  (2007)  aangehaald,  die  in  zijn  experiment  aantoonde  dat   personen,  in  de  rol  die  zij  vervullen,  kunnen  transformeren  in  een  beul.  In  ieder  geval  in  een   persoon  waarvan  zij  henzelf  nooit  in  staat  hadden  geacht.  De  rol  van  kampbewaarder  kan  dus  van   invloed  zijn  geweest  op  de  in  het  kamp  gepleegde  handelingen,  omdat  de  meerderheid  niet  over   een  strafrechtelijk  verleden  beschikt.  Tevens  kan  hebben  meegespeeld  dat  de  gevangenen  in  de   periode  van  oktober  1942  tot  en  april  1943  bij  binnenkomst  werden  kaalgeschoren,  voorzien  van   een  nummer  en  een  knackerpak,  in  combinatie  met  veel  slaag  en  geschreeuw  naar  de   gevangenen  (Veldman,  1993).  Uit  historisch  kader  is  gebleken  dat  dit  een  systeem  is  wat  in   meerdere  concentratiekampen  werd  gehanteerd  en  dat  er  in  dit  systeem  sprake  is  van  processen   van  dehumanisering  en  de-­‐individualisering.  Echter,  het  blijft  aan  de  hand  van  de  data  onmogelijk   aan  te  tonen  in  hoeverre  dit  heeft  bijgedragen  aan  de  gepleegde  delicten  van  de   onderzoekspopulatie.  Wel  wordt  bevestigt  in  een  getuigenverklaring,  dat  gevangenen  over  een   nummer  beschikte:       ‘Bevel  om  te  wassen  en  baden,  iedereen  moest  tegelijk.  Bij  treuzelen  werd  men  zo  lang  geschopt  tot   je  bewusteloos  neerviel  onder  de  douche.  Ik  heb  dit  meerdere  malen  zien  gebeuren,  echter  weet  ik   de  namen  van  mijn  medegevangenen  niet  omdat  ieder  een  nummer  had’  (CABR,  66960).    

 

47  

Bovenstaande  verklaringen  lijken  te  kunnen  worden  toegepast  op  de  onderzoekspopulatie,  en  zo   enigszins  hun  handelen  te  verklaren.  Hieronder  zal  aan  de  hand  van  andere  bevindingen  een   eigen  verklaring  worden  geformuleerd.  Namelijk  wat  opmerkelijk  is,  is  dat  uit  enkele  dossiers   blijkt  dat  bewakers  werden  beloond  voor  bepaalde  gedragingen:       ‘Om  het  neerschieten  van  gevangenen  aanlokkelijk  te  maken  voor  KK  mannen  werd  een  beloning   toegezegd  van  f.  25,-­‐  en  alsmede  vier  dagen  verlof.  Tevens  kon  je  worden  bevorderd  tot   “Oberwachman”’  (CABR,  75894).       Eén  bewaker  verklaart  zelfs  meer  te  hebben  ontvangen:     ‘Wanneer  je  poging  tot  ontvluchting  van  gevangenen  meldde  en  tevens  hen  had  opgemerkt  en   gepakt  werd  dit  beloond  met  f.  50,-­‐  ,  ook  kreeg  je  een  inkeping  in  je  geweer.  Sommige  bewakers   hadden  wel  9  á  10  inkepingen’  (CABR,  73999).     Hieruit  blijkt  dat  ‘abnormale’  gedragingen  werden  aangemoedigd  in  plaats  van  verboden.   Gewelddadig  gedrag  leverde  de  bewakers  iets  op:  materieel  voordeel.  Uit  reeds  genoemde   verklaringen  blijkt  tevens  dat  ze  zich  aan  een  zware  straf  onttrekken.  Vanuit  het  perspectief  van   de  bewaking  leverde  gewelddadig  gedrag  meer  voordelen  op  dan  nadelen,  zeker  aangezien  de   onderzoekspopulatie  in  bijna  alle  gevallen  er  financieel  slecht  voorstond.  Binnen  de  criminologie   ziet  men  dit  terug  in  de  stroming  van  rationelekeuzetheorieën,  waar  men  uit  gaat  van  de   veronderstelling  dat  iedereen  onder  bepaalde  omstandigheden  criminaliteit  zal  plegen.  Een  dader   maakt  bij  het  maken  van  een  beslissing  een  kosten-­‐  en  batenanalyse.  Kosten  kunnen  bijvoorbeeld   de  pakkans  en  strafmaat  zijn,  de  baten  zijn  vaak  materieel  of  immaterieel  van  aard.  Dit  houdt  in   dat  er  met  een  misdrijf  geld  en/  of  aanzien  kan  worden  verdiend.  Wanneer  de  baten  hoger  dan  de   kosten  zijn  zal  men  (eerder)  overgaan  tot  het  plegen  van  een  delict  (Cornish  &  Clarke,  1987).     Bovendien  is  uit  de  resultaten  gebleken  dat  de  onderzoeksgroep  qua  persoonlijke   eigenschappen  niet  erg  lijkt  af  te  wijken  van  wat  in  de  maatschappij  als  ‘normaal’  wordt  gezien.   Ondanks  dat  er  weinig  is  gevonden  over  hun  jeugd,  blijkt  dat  meer  dan  de  helft  van  de   onderzoekspopulatie  getrouwd  is  en  kinderen  heeft.  De  gezinssituatie  wordt  in  de  meeste   gevallen  als  goed  omschreven  en  in  de  minderheid  zijn  criminelen  en  personen  met  een   psychische  stoornis.  Een  verklaring  voor  het  gedrag  lijkt  dus  niet  te  liggen  in  de  persoonlijke   kenmerken,  maar  meer  in  de  context.  De  sociaal-­‐economische  omstandigheden  in  Nederland   lijken  dan  ook  een  rol  te  hebben  gespeeld  met  betrekking  tot  de  gepleegde  delicten  in  Kamp   Erika.  Uit  het  historisch  kader  is  gebleken  dat  veel  Nederlanders  banen  verloren  in  de   landbouwindustrie.  Uit  de  resultaten  blijkt  dat  het  beroep  landarbeider  één  van  de  meest   beoefende  beroepen  is  in  de  onderzoekspopulatie.  Dat  betekende  dat  velen  in  een  onzekere  

 

48  

situatie  terecht  kwam  voor  de  oorlog.  Tijden  van  werkeloosheid  komen  voor  in  de   onderzoekspopulatie  of  ze  verdienden  net  genoeg  om  hun  gezin  te  onderhouden.  Deze  situatie   veranderde  voor  velen  niet  in  de  eerste  jaren  van  de  oorlog.  Men  zag  dat  men  het  in  Duitsland   goed  had,  waardoor  het  mogelijk  is  dat  de  mannen  uit  de  onderzoekspopulatie  het  vertrouwen  in   en  de  verbondenheid  met  de  Nederlandse  maatschappij  verloor.     Vanuit  de  criminologie  wordt  hiervoor  een  verklaring  gezocht  in  de  sociale-­‐ controletheorie  van  Travis  Hirschi.  In  zijn  theorie  gaat  hij  ervan  uit  dat  ieder  mens  in  staat  is  tot   het  plegen  van  crimineel  gedrag  en  dat  delinquenten  niet  zozeer  verschillen  van  mensen  die  zich   wetsgetrouw  opstellen  (Hirschi,  1969).  Deze  theorie  veronderstelt  dat  sociale  bindingen  van   belang  zijn  bij  mensen,  die  weerhouden  hen  om  de  wet  te  overtreden.  Hierin  onderscheidt  hij  vier   typen  bindingen.  Gehechtheid  aan  personen  als  familie,  vrienden  en  leraren  (attachment),   betrokkenheid  bij  conventionele  activiteiten  als  school  of  werk  (commitment),  de  inzet  bij  deze   conventionele  activiteiten  (involvement)  en  het  geloof  in  normen  en  waarden  van  de  samenleving   (beliefs).  Wanneer  bovengenoemde  bindingen  bij  een  persoon  sterk  en  blijvend  zijn  zou,  volgens   Hirschi  (1969),  men  minder  kans  hebben  om  deviant  gedrag  te  vertonen  dan  personen  die  deze   bindingen  missen.  Er  is  derhalve  weinig  bewijs  gevonden  in  de  strafdossiers  of  deze  verklaring   van  toepassing  is  voor  het  gedrag  van  de  onderzoekspopulatie  en  berust  dit  dan  ook  enkel  op  een   veronderstelling.  Een  enkele  verklaring  omtrent  het  geloof  in  de  Nederlandse  maatschappij  is  de   onderzoeker  tegengekomen.  Lid  worden  van  de  NSB  werd  gezien  als  een  oplossing,  uit  de   strafdossiers  blijkt  niet  of  dat,  dat  ook  daadwerkelijk  was.  ‘Op  17  jarige  leeftijd  nam  ik  ontslag  als   “inzeeper”  bij  een  kapper,  omdat  ik  onder  de  ongedierte  kwam  te  zitten.  Ik  keerde  naar  huis  terug.   Werk  was  in  die  dagen  nergens  te  krijgen.  Mijn  vader,  hoewel  onbemiddeld,  wilde  dat  ik  het   kappersvak  alsnog  beter  zou  gaan  leren.  Met  het  doel  dat  ik  zelf  een  zaak  zou  oprichten.  Ik  had  daar   geen  interesse  voor  en  bleef  dus  thuis.  Het  gevolg:  ontevredenheid,  de  maatschappij  deugde  niet.  Ik   werd  overgehaald  door  een  vriend  van  mijn  broer  om  lid  te  worden  van  de  NSB,  dit  zou  mij  aan  een   baantje  helpen’  (CABR,  66835).       Tevens  verklaarde  een  dader:     ‘In  1936  was  ik  werkzaam  in  de  werkverschaffing.  Daar  ik  in  1936  geen  drie  achtereenvolgende   maanden  bij  een  particuliere  baas  had  gewerkt,  werd  ik  uitgesloten  bij  de  werkverschaffing.  Op  het   Arbeidsbureau  werd  mij  aangeraden,  om  naar  Duitsland  te  gaan,  daar  ik  in  Duitsland  meer  geld  zou   verdienen.  Het  werd  mij  aangeraden,  doch  het  was  voor  mij  verplicht,  ik  moest  immers  in  het   onderhoud  van  mijn  gezin  voorzien.  Ik  ben  met  tegenzin  gegaan,  maar  verdiende  goed  geld.  Omdat   ik  dacht  dat  de  arbeiders  in  Duitsland  het  veel  beter  hadden,  dan  wij  in  Nederland,  dacht  ik,  dat  de  

 

49  

NSB  eveneens  zou  bewerkstelligen,  dat  de  arbeidsklasse  een  beter  bestaan  zou  worden  verzekerd’   (CABR,  76784).       Samenvattend  blijft  het  lastig  een  concrete  verklaring  te  vinden  voor  de  gedragingen  van  de   onderzochte  groep  kampbewaarders  van  Kamp  Erika.  Uit  de  bevindingen  kan  geconcludeerd   worden  dat  een  combinatie  aan  factoren  lijkt  mee  te  spelen,  voornamelijk  externe   omstandigheden,  als  de  sociaal-­‐economische  context  van  de  Tweede  Wereldoorlog.  Voor  en   tijdens  de  oorlog  was  er  sprake  van  veel  werkloosheid  in  Nederland,  merkbaar  in  onder  andere  de   landbouwindustrie.  Deze  factoren  hebben  kunnen  bijdragen  aan  hun  uiteindelijke  handelingen.   Daarnaast  lijken  gehoorzaamheid  en  groepsdruk  ook  een  rol  te  hebben  gespeeld.  Tot  slot  is  het   over  het  algemeen  een  vrij  jonge  groep  mannen,  die  enkel  de  lagere  school  heeft  afgerond  en  in   het  verleden  en  het  heden  financieel  slecht  of  net  rond  komen.  Van  verlies  van  sociale  bindingen   met  de  maatschappij    is  sprake,  door  toenemende  werkeloosheid.  Deze  persoonlijke  kenmerken   kunnen  van  invloed  zijn  geweest,  echter,  hier  is  tot  op  heden  nog  geen  onderzoek  naar  gedaan   waardoor  hierover  in  onderhavig  onderzoek  geen  uitspraken  over  kunnen  gedaan  worden.                                          

 

50  

Conclusie     Tot  op  heden  is  er  nog  weinig  onderzoek  verricht  naar  kampbewaarders  van  Kamp  Erika.  Het  doel   van  dit  onderzoek  is  dan  ook  bekendheid  aan  dit  onderwerp  toe  te  kennen,  en  hoopt  de  lezer,   door  antwoord  te  geven  op  de  hoofdvraag,  meer  inzicht  te  bieden  in  de  gedragingen  van  de   kampbewaarders  van  Kamp  Erika  tijdens  de  Tweede  Wereldoorlog.     “Wat  waren  de  motieven  om  misdrijven  te  plegen  door  de  kampbewaarders  van  kamp  Erika  tijdens   de  Tweede  Wereldoorlog  en  hoe  zijn  deze  vanuit  een  dadersperspectief  te  verklaren?”         Onderzoek  naar  het  handelen  van  daders  uit  de  Tweede  Wereldoorlog,  leidde  tot  een  aantal   externe  factoren  die  een  rol  zouden  kunnen  spelen  bij  de  keuze  over  te  gaan  tot  misdrijven  die   zijn  gepleegd  destijds.  Een  van  de  verklaringen  hecht  veel  waarde  aan  de  rol  van  een  verschuiving   in  verantwoordelijkheid,  in  autoriteit.  Daders  zouden  hun  misdrijven  begaan  binnen  het  kader  van   het  uitoefenen  van  hun  functie.  Ook  bij  afwezigheid  van  directe  bevelen,  handelden  zij  vanuit  het   idee  dat  hun  misdrijf  gedoogd  of  zelfs  goedgekeurd  zou  worden  door  de  geldende  autoriteiten.   Kelman  en  Hamilton  (1989)  noemen  dit  crimes  of  obedience:  het  vertoonde  gedrag  en  de   gepleegde  misdrijven  voelden  voor  de  daders  niet  deviant,  maar  legitiem  en  noodzakelijk.  Ze   handelden  niet  op  eigen  initiatief,  maar  op  bevel  van  hun  superieuren,  hun  handelingen  kwamen   voort  uit  gehoorzaamheid  en  conformisme.     Drie  sociaal-­‐psychologische  experimenten  schenen  licht  op  dit  vraagstuk,  door  te   onderzoeken  hoe  ‘gewone  mensen’  tot  dader  kunnen  transformeren.  Deze  drie  experimenten   tonen  aan  dat  factoren  als  groepsdruk,  gehoorzaamheid  aan  gezagdragende  personen  en   processen  van  de-­‐individualisering-­‐  en  dehumaniseringprocessen  bijdragen  aan  de  keuze  voor   gewelddadig  gedrag  (Asch,  1952;  Milgram,  1974;  Zimbardo,  2007).  Deze  verklarende  factoren   worden  veelal  toegepast  om  het  handelen  van  kampbewaarders  van  concentratiekampen  tijdens   de  Tweede  Wereldoorlog  uit  te  kunnen  leggen.  Of  deze  verklarende  factoren  stand  houden  is,  tot   noch  toe,  echter  niet  empirisch  getoetst.  Dit  onderzoek  doet,  middels  de  bestudering  van   strafdossiers  van  35    -­‐  door  een  Nederlands  Bijzonder  Gerechtshof  -­‐  veroordeelde  mannen  die   werkzaam  waren  in  Kamp  Erika,  een  poging.     De  strafdossiers  tonen  dat  de  onderzochte  groep  qua  persoonlijke  eigenschappen   nauwelijks  afweken  van  wat  in  de  maatschappij  als  ‘normaal’  werd  gezien.  Hoewel  er  weinig   informatie  beschikbaar  was  over  hun  jeugd,  kan  vastgesteld  worden  de  meeste  mannen  (meer   dan  de  helft)  getrouwd  was  en  kinderen  had.  Slechts  een  kleine  minderheid  van  de   kampbewaarders  beschikte  over  een  crimineel  verleden  of  een  psychische  stoornis,  in  de  meeste  

 

51  

gevallen  was  sprake  van  een  ‘goede  gezinssituatie’.  Een  belangrijk  gedeeld  kenmerk  van  deze   groep  mannen  was  echter  hun  sociaaleconomische  status;  voor  ze  werkgelegenheid  vonden  in   een  baan  bij  Kamp  Erika  hadden  deze  mannen  moeite  met  het  vinden  van  werk  en  het   onderhouden  van  hun  gezin.  Op  een  enkele  uitzondering  na  waren  ze  te  weinig  intellectueel   ontwikkeld  om  kans  te  maken  op  een  goedbetaalde,  onderhoudende  baan.  Maar  ook  het   tijdsbeeld  speelde  een  rol.  Vlak  voor  de  oorlog  steeg  het  aantal  werklozen  enorm,  en  bereikte  in   1935  zelfs  een  hoogtepunt:  ongeveer  19,4  procent  van  de  beroepsbevolking  zat  zonder  werk.  Veel   fabrieken  sloten  en  vele  gezinnen  kwamen  in  financiële  problemen.  Ook  deze  groep  mannen,   waarvan  -­‐  zo  blijkt  uit  de  resultaten  -­‐  de  meerderheid  werkzaam  was  in  de  landbouw,  en  daardoor   last  had  van  deze  crisis.  Voor  velen  was  dit  aanleiding  haastig  op  zoek  te  gaan  naar  banen  die  hen   wel  iets  opleverde,  zoals  in  Kamp  Erika,  waar  de  verdiensten  relatief  goed  waren.  In  andere   woorden:  de  keuze  voor  een  baan  bij  Kamp  Erika  kan  voornamelijk  verklaard  worden  vanuit   sociaal-­‐economisch  perspectief,  zij  werden  door  materialistische  overwegingen  overtuigd  om  te   gaan  werken  als  kampbewaarder.     Tevens  valt  uit  een  andere  bevinding  te  concluderen  dat  het  vertoonde  gewelddadige   gedrag  niet  lijkt  te  liggen  in  de  persoonlijke  kenmerken,  maar  in  de  context.  Er  waren  slechts   enkelen  voor  hun  eerste  werkdag  bij  Kamp  Erika  in  het  bezit  van  een  strafblad.  Het  waren  dus   geen  misdadigers  die  kampbewaarders  werden,  maar  het  was  eerder  andersom:  de  rol  van   kampbewaarder  verschafte  hen  de  mogelijkheid  tot  misdadig  gedrag.  Het  waren  eerder   onderbedeelde  mannen  op  zoek  naar  een  toekomstperspectief,  in  de  vorm  van  Kamp  Erika.   Opmerkelijk  is  in  de  strafdossiers  dat  slechts  zes  mannen  voor  het  delict  mishandeling   gekwalificeerd  in  artikel  300  van  het  Wetboek  van  Strafrecht  zijn  veroordeeld.  Waar  zestien   mannen  een  bekentenis  aflegden  gevangenen  te  hebben  mishandeld  zonder  daar  juridisch  voor   veroordeeld  te  worden.  De  overgrote  meerderheid  werd  slechts  veroordeeld  voor  het  delict   “hulpverlenen  aan  de  vijand”  gekwalificeerd  in  artikel  102  Wetboek  van  Strafrecht.     Deze  conclusie  wordt  onderbouwd  door  de  bevinding  dat  geld  een  grote  rol  speelde   binnen  het  kamp.  Uit  de  strafdossiers  blijkt  dat  bewakers  beloond  werden  voor  bepaalde   gedragingen:  het  neerschieten  van  een  gevangene  leverde  hen  bijvoorbeeld  25  gulden  op.  Hieruit   kan  worden  opgemaakt  dat  ‘abnormale’  gedragingen  werden  aangemoedigd  in  plaats  van   verboden  en  dat,  vanuit  het  perspectief  van  de  bewaking,  gewelddadig  gedrag  meer  voordelen   opleverde  dan  nadelen.  Ook  de  angst  om  te  worden  ontslagen  of  gestraft  wanneer  niet  hard   werd  opgetreden  tegen  de  gevangenen,  speelde  een  rol.  Aan  de  bewaking  kon  immers  evengoed   een  disciplinaire  straf  worden  opgelegd  (de  bunkerstraf,  vergelijkbaar  met  de  straf  die   gevangenen  in  het  kamp  kregen).  Daarnaast  werd  er  in  kamp  Erika  een  systeem  van  Kapo’s   ingesteld:  gevangenen  die  dienstdeden  als  hulp  van  de  bewakers  en  -­‐  op  hun  bevel    -­‐  taken  

 

52  

moesten  uitvoeren  of  overnemen.  Bij  weigering  werden  zij  weer  tot  gevangene  gedegradeerd.   Gesteld  kan  worden  dat  het  merendeel  van  de  onderzoekspopulatie  heeft  gehandeld  in  opdracht   van  een  ander,  en  dus  niet  uitging  van  de  eigen  verantwoordelijkheid,  maar  vanuit  die  van  een   autoriteit.  Hoewel  uit  de  verklaringen  niet  altijd  even  goed  is  op  te  maken  wie  die  opdracht  gaf,   werd  volledig  uit  eigen  beweging  gehandeld.  En  omdat  ongehoorzaamheid  werd  bestraft,  deden   de  bewakers  wat  er  van  hun  werd  verwacht.  Naast  gehoorzaamheid,  speelde  conformiteit  een   rol:  de  meeste  bewakers  imiteerden  hun  collega’s  uit  groepsdruk,  door  geweld  te  gebruiken,  of   niet  in  te  grijpen.  De  persoonlijke  verantwoordelijkheid  voor  het  gebruikte  geweld  lijkt  daardoor   te  verwateren,  de  eigen  keuze  wordt  ondermijnd  door  de  neiging  (en  in  veel  gevallen  de   noodzaak)  om  blindelings  te  gehoorzamen  aan  bevelen.   Naast  een  economisch  motief,  en  de  afwezigheid  van  de  eigen  verantwoordelijkheid  door   een  verschuiving  van  autoriteit,  is  een  mogelijke  verklaring  te  zien  in  de  politieke  overtuigingen   van  de  kampbewaarders.  Toch  is  lastig  te  stellen  of  dit  daadwerkelijk  een  verklaring  is  voor  het   vertoonde  gewelddadige  gedrag.  Ondanks  dat  het  merendeel  lid  lijkt  te  zijn  van  de  Nationaal   Socialistische  Beweging  (NSB)  valt  niet  uit  de  dossiers  op  te  maken  in  hoeverre  zij  achter  het   naziregime  van  Hitler  stonden.  De  beweging  ontstond  al  voor  de  oorlog  in  1931  en  wilde  graag   een  Nederlandse  ‘volkseenheid’  stichtten,  zodoende  groeide  het  uit  tot  een  politieke  partij.  Uit  de   onderzoekspopulatie  bleken  tien  mannen  voor  de  oorlog  lid  te  zijn  van  de  NSB.  Van  hen  is  niet   duidelijk  geworden  of  zij  ook  daadwerkelijk  het  naziregime  omarmden.  De  andere  dertien   mannen  werden  dit  na  10  mei  1940,  de  beweging  breidde  zich  in  het  eerste  bezettingsjaar  qua   ledental  enorm  uit.  Dit  kwam  mede  door  het  feit  dat  mensen  die  lid  werden  bepaalde  voordelen   konden  verwachten  met  betrekking  tot  werk  (Romijn,  2006).  Wel  tekenden  allen,  op  een  enkeling   na,  vrijwillig  een  verklaring  waarin  hen  werd  opgedragen  zich  te  gedragen  als  een  Nationaal-­‐   Socialist  en  hun  superieuren  onvoorwaardelijk  te  gehoorzamen  naar  Germaanse  idealen.  En   daarbij  dienst  te  doen  als  opzichter  bij  het  Kontroll  Kommando  zolang  de  oorlog  zou  voortduren.   Veronderstelt  wordt  dat  zij  deze  taak  goed  probeerde  te  vervullen  en  wel  op  de  hoogte  waren   van  wat  dit  zou  betekenen.  Echter,  is  dit  een  aanname.  Aangezien  het  merendeel  enkel  de  lagere   school  heeft  afgerond,  is  niet  zeker  te  zeggen  of  zij  deze  verklaring  ook  daadwerkelijk  begrepen.     De  context  van  voor  en  tijdens  de  oorlog  lijken  dus  van  belang  voor  het  verklaren  van  hun   misdaden.  Hoewel  eenduidig  bewijs  vooralsnog  ontbreekt,  zal  verder  onderzoek  moeten   uitwijzen  in  hoeverre  bovengenoemde  factoren  daadwerkelijk  van  invloed  zijn  geweest.        

     

53  

Discussie  en  aanbevelingen     Onderhavig  onderzoek  biedt  inzicht  in  een  groep  kampbewaarders  van  kamp  Erika  in  de  tijd  van   de  Tweede  Wereldoorlog  in  Nederland.  Het  betreft  degenen  die  veroordeeld  zijn  bij  een  Bijzonder   Gerechtshof  in  Nederland  na  de  oorlog.  Hoe  groot  de  groep  bewakers  in  totaal  was,  daar  durft  de   onderzoeker  geen  uitspraken  over  te  doen.  Er  is  een  lijst  aangetroffen  met  122  uitgeschreven   namen  met  geboortedatum  die,  na  een  vergelijking  met  de  DGBR-­‐  lijst,  beschikbaar  in  het   Nationaal  Archief  Den  Haag,  leidde  tot  de  selectie  van  35  personen.  Omdat  over  de  andere  8 7  te   weinig  informatie  bekend  is,  en  om  privacyredenen  niet  verkregen  kon  worden  (interviews  met   familie  en  nabestaanden  werden  de  onderzoeker  sterk  afgeraden)  zijn  zij  niet  tot  de   onderzoekspopulatie  gerekend.  Voor  het  ontbreken  van  cruciale  informatie,  zoals  naam  en   geboortedatum,  bij  de  87  personen,  kunnen  verschillende  oorzaken  worden  verondersteld.   Misschien  zijn  zij  elders  veroordeeld  en  daardoor  nooit  voor  een  Bijzonder  Gerechtshof  gekomen,   wellicht  zijn  zij  gevlucht,  of  overleden  voordat  berechting  plaats  heeft  kunnen  vinden.  Voor  een   volledig  beeld  van  de  kampbewaarders  van  Kamp  Erika  zou  vervolgonderzoek  daarom  op  zijn   plaats  zijn,  om  tevens  informatie  te  verkrijgen  over  deze  ontbrekende  87  kampbewaarders.      

Er  is  een  vrij  compleet  beeld  ontstaan  van  de  mannen  die  zijn  onderzocht,  doordat  de  

meeste  dossiers  veel  achtergrondkenmerken  kenden.  Toch  was  er  maar  weinig  informatie  over   de  jeugd  van  de  kampbewaarders  in  terug  te  lezen:  hun  kindertijd  en  adolescentie,  maar  ook  de   aanpak  in  het  gezin  door  hun  ouders,  ontbrak.  Ongunstig,  want  juist  in  deze  tijd  ontstaan  sociale   bindingen  die  van  belang  zijn  voor  later  vertoond  (crimineel)  gedrag  en  daarom  is  deze  informatie   voor  dergelijk  criminologisch  onderzoek  cruciaal.  Het  volledig  onderzoeken  van  het  criminele   gedrag  van  deze  specifieke  groep  is  daarom  niet  mogelijk  geweest  door  enkel  de  strafdossiers  te   onderzoeken.  Een  andere  moeilijkheid  was  daarom  ook  de  verifiëring  van  de  data,  omdat  er   weinig  andere  bronnen  beschikbaar  waren  dan  de  strafdossiers.  Er  was  geen  mogelijkheid  de   beschikbare  feiten  en  uitspraken  te  controleren.  Het  is  daarom  raadzaam  andere  bronnen  te   raadplegen  zoals  dagboeken  en  interviews  met  eventuele  nabestaanden.     Tevens  is  er  tot  op  heden  weinig  onderzoek  gedaan  naar  de  kampbewaarders  van  Kamp   Erika,  doordat  slechts  een  enkeling  over  de  gebeurtenissen  in  dit  kamp  heeft  geschreven  (De   Jong,  1978;  Veldman,  1993).  Menig  Nederlander  lijkt  niet  op  de  hoogte  van  de  gebeurtenissen   binnen  dit  kamp,  ze  lijken  grotendeels  verzwegen  voor  de  maatschappij,  en  ook  de   geschiedschrijving  lijkt  zich  er  niet  of  nauwelijks  op  te  richten.  Naar  mening  van  de  onderzoeker   moet  hier  verandering  in  komen.  Het  is  immers  ondenkbaar  dat  –  zoals  uit  onderhavig  onderzoek   blijkt    -­‐  dat  Nederlanders  zich  tegen  Nederlanders  zó  wreed  gedroegen.  In  het  kamp  kwamen   veroordeelden  van  Nederlandse  Justitie  terecht  die  voor  lichte  vergrijpen  (voornamelijk  

 

54  

economische  delicten)  werden  veroordeeld  en  er  is  door  de  Nederlandse  Justitie  destijds  te   weinig  toezicht  gehouden  op  hun  behandeling.  De  bewakers  hadden  als  het  ware  de  vrije  hand.   De  vraag  hoe  dit  had  kunnen  gebeuren  is  in  onderhavig  onderzoek  niet  behandeld  en  blijft  dus   nog  onbeantwoord.      

Het  onderzoek  geeft  een  eerste  inzicht,  maar  er  zijn  nog  veel  aspecten  die  onderzocht  

kunnen  worden.  Zo  kan  een  vergelijking  worden  gemaakt  met  een  groep  kampbewaarders  uit   een  soortgelijk  concentratiekamp  in  dezelfde  periode.  Het  zou  interessant  zijn  om  te  vergelijken   of  de  gebeurtenissen  in  de  kampen  overeen  kwamen  op  basis  van  de  verklaringen  die  hierover   beschikbaar  zijn  en  na  te  gaan  of  zij  hiervoor  gelijkwaardig  zijn  gestraft.  Een  veelvoorkomend   delict  onder  de  mannen  in  huidig  onderzoek  is  ‘hulpverlening  aan  de  vijand’,  wat  juridisch   gekwalificeerd  is  in  artikel  102  Wetboek  van  Strafrecht,  en  ‘vrijwillig  toetreden  tot  vijandelijke   buitenlandse  krijgsdienst’,  wat  juridisch  gekwalificeerd  is  in  artikel  101  Wetboek  van  Strafrecht.   Ondanks  de  bekentenissen  over  mishandelingen,  werden  deze  gevallen  niet  veroordeeld  aan  de   hand  van  artikel  300  Wetboek  van  Strafrecht,  ‘mishandeling’.  Of  eventueel  ‘blootstellen  aan’   artikel  26  BBS  of  ‘economisch  voordeel  trekken  uit’  artikel  27  BBS.  Deze  laatstgenoemde  artikelen   zijn  tijdens  de  oorlog  ontstaan  om  verschillende  misdaden  te  straffen.  De  vraag  rijst  hier  of  hier   een  verschil  in  is  aan  te  tonen.      

Tot  slot  heeft  de  analyse  laten  zien  dat  de  onderzoekspopulatie  nauwelijks  afwijkt  van  

wat  destijds  als  ‘normaal’  bestempeld  werd:  criminelen  en  psychisch  afwijkende  personen  zijn  er   in  de  minderheid.  Toch  lijkt  een  aantal  van  de  mannen  zich  te  transformeren  tot  kampbeul.   Hoewel  eerder  onderzoek  dergelijke  transformaties  voornamelijk  verklaard  aan  de  hand  van   sociaalpsychologische  experimenten,  toont  dit  onderzoek  aan  sociaal-­‐economische  factoren  en   de  maatschappelijke  bindingen  zowel  voor  als  tijdens  de  oorlog  een  belangrijke  rol  hebben   gespeeld  bij  het  door  de  kampbewaarders  vertoonde  deviante  gedrag.  Criminologische  theorieën   die  hun  theorie  baseren  op  de  rationele  keuze  of  op  sociale  bindingen  in  de  maatschappij  zouden   handvatten  kunnen  bieden  om  te  onderzoeken  wat  de  precieze  oorzaken  van  het  handelen  van   de  onderzochte  groep  mannen  zijn  geweest.  Nader  onderzoek  zal  moeten  uitwijzen  in  hoeverre   de  onderzoekspopulatie  daadwerkelijk  verschilt  van  andere  groepen  mannelijke  misdadigers.      

Kortom,  er  zijn  nog  vele  aspecten  die  kunnen  worden  onderzocht  over  de  

kampbewaarders  van  Kamp  Erika.  Huidig  onderzoek  is  een  eerste  criminologisch  onderzoek  naar   (heel  specifiek)  Nederlandse  kampbewaarders  van  Kamp  Erika  uit  de  Tweede  Wereldoorlog.   Verder  onderzoek  naar  dit  onderwerp  is  van  historisch  belang  en  krijgt  binnen  de  stroming   criminologie  nog  te  weinig  aandacht.  En  daar  zal  hopelijk  verandering  in  komen.    

 

 

55  

Literatuurlijst     Asch,  S.E.  (1956).  Studies  of  Independence  and  Conformity.  A  minority  of  one  against  a     unanimous  majority.  Psychological  Monographs.  General  and  Applied.  70(9),  1-­‐70.     Arendt,  H.  (1964).  Eichmann  in  Jerusalem  –  a  report  on  the  banality  of  evil.  New  York:  Penguin     Book.   Belinfante,  A.  D.  (1978).  In  plaats  van  bijltjesdag:  de  geschiedenis  van  de  bijzondere  rechtspleging  na     de  Tweede  Wereldoorlog.  Amsterdam  University  Press.   Bettelheim,  B.  (1960).  The  Informed  heart.  Autonomy  in  a  mass  age.  Glencoe:  Free  Press.     Blom,  J.  C.  H.  (1982).  Nederland  onder  de  Duitse  bezetting  10  mei  1940  –  5  mei  1945.  Algemene     Geschiedenis  der  Nederlanden.  Nieuwe  Tijd,  15(55-­‐94).     Blom,  J.  C.  H.  (1989).  Crisis,  bezetting  en  herstel:  Tien  studies  over  Nederland.  ’s  Gravenhage:  Nijgh     &  Van  Ditmar  Universitair.   Browning,  Ch.R.  (1992).  Ordinary  men  -­‐  Reserve  Police  Battalion  101  and  the  final  solution  in  Poland.     New  York:  Aaron  Asher  Books.   Cassese,  A.  &  Gaeta,  P.  (2013).  Cassese’s  international  criminal  law.  Oxford  University  Press.     Cornish,  D.  B.  &  Clarke,  R.  V.  (1987).  Understanding  crime  displacement:  An  application  of  rational     choice  theory.  Criminology,  25(4),  933-­‐948.     Crelinsten,  R.  D.  (1993).  In  their  own  words:  the  world  of  the  torturer.  In:  R.D.  Crelinsten  &  A.P.     Schmid  (eds),  The  politics  of  pain  –  torturers  and  their  masters.  Leiden:  COMT.     Dokter,  H.  J.,  Verhage,  F.,  &  Binneveld,  J.  M.  W.  (2001).  Een  onbelicht  verleden:  de  tewerkstelling     van  medisch  studenten  in  nazi-­‐Duitsland  (1943-­‐1945).  Uitgeverij  Van  Gorcum.   Faber,  S.  &  Donker,  G.  (2000).  Bijzonder  gewoon.  Het  centraal  archief  bijzondere  rechtspleging     (1944-­‐  2000)  en  de  ‘lichte’  gevallen.  Haarlem:  More.   Goffman,  E.  (1968).  Asylums.  Essays  on  the  social  situations  of  mental  patients  and  other  inmates.     Hammondsworth:  Penguin  books.     Harrower,  M.  (1976).  Were  Hitler’s  henchmen  mad?  Psychology  Today,  76.     Hillberg,  R.  (1992).  Perpetrators,  victims,  bystanders  –  the  Jewish  catastrophe.  New  York:  Harper     Perennial.     Hirschi,  T.  (1969).  Causes  of  delinquency.  Berkeley:  University  of  California  Press.     Jong,  L.  de  (1978).  Het  Koninkrijk  der  Nederlanden  in  de  Tweede  Wereldoorlog.  Deel  8.     Gevangenen  en  gedeporteerden:  2e  helft.  Staatsuitgeverij.  Geraadpleegd  via  <   http://www.niod.knaw.nl/nl/download  >  op  6  juli  2016.   Jong,  H.  J.  de  (1999).  De  Nederlandse  industrie  1913-­‐  1965.  Een  vergelijkende  analyse  op  basis  van  de     productiestatistieken.  Amsterdam:  NEHA.    

 

56  

Kelley,  D.  M.  (1946).  Preliminary  studies  of  the  Rorschach  records  of  the  Nazi  war  criminals.     Rorschach  Research  Exchange,  10(2),  45-­‐48.     Kelman,  H.  C.,  &  Hamilton,  V.  L.  (1989).  Crimes  of  obedience:  Towards  a  social  psychology  of     authority  and  responsibility.  Yale  University  Press,  1989.     Klemann,  H.  A.  (1997).  De  Nederlandse  economie  in  de  Tweede  Wereldoorlog.  Tijdschrift  voor     geschiedenis,  3-­‐40.     Klemann,  H.  A.  (2002).  Nederland  1938-­‐  1948:  economie  en  samenleving  in  jaren  van  oorlog  en     bezetting.  Boom.     Kok,  R.  (2006).  De  Nationaal-­‐Socialistische  Beweging  (1931)-­‐1945).  Ons  koninkrijk  en  de  Tweede     Wereldoorlog.  Deel  3.  Zwolle.     Kren,  G.  M.  &  Rappaport,  L.  (1980).  The  Holocaust  and  the  crisis  of  human  behaviour.  New  York:     Holmes  &  Meier  Publishers     Liempt,  A.  van  (2009).  De  oorlog.  Amsterdam:  Balans.       Lutyens,  M.,  &  Hulskramer,  G.  (1983).  Krishnamurti.  (Dl.  2),  Jaren  van  vervulling.  In  Krishnamurti.     Deventer:  Ankh-­‐Hermes.     Meeuwenoord,  A.  M.  B.  (2011).  Mensen,  macht  en  mentaliteiten  achter  prikkeldraad:  een  historisch-­‐     sociologische  studie  van  concentratiekamp  Vught  (1943-­‐1944).  (PhD  thesis  UvA,  2011).     Milgram,  S.  &  van  Gasteren,  L.  (1974).  Das  Milgram-­‐Experiment.  Reinbek:  Rowohlt.   Noach,  W.  M.  E.  (1948).  De  bijzondere  rechtspleging.  Straf-­‐  en  tuchtrechtelijke  optreden  tegen     onvaderlandslievend  gedrag  uit  de  bezettingsjaren.  ’s-­‐Gravenhage:  Martinus  Nijhoff.     Orth,  K.  (1999).  Das  System  der  nationalsozialistischen  Konzentrationslager:  eine  politische   Organisationsgeschichte.  Hamburger  Edition. Romijn,  P.  (1989).  Snel,  streng  en  rechtvaardig.  Politiek  beleid  inzage  de  bestraffing  en  reclassering     van  ‘foute’  Nederlanders.  1945-­‐1955.  Houten:  De  Haan.   Romijn,  P.  (2006).  Burgemeesters  in  oorlogstijd.  Besturen  onder  Duitse  Bezetting.  Amsterdam:     Balans.     Sampson,  R.J.,  &  Laub,  J.H.  (1993).  Crime  in  the  making:  Divergent  Pathways  and  Turning  Points     through  Life.  Cambridge,  MA:  Harvard  University  Press.     Segev,  T.  (1987).  Soldiers  of  evil:  the  commandants  of  the  Nazi  concentrationcamps.  McGraw-­‐Hill.     Seinen,  K.,  Jong,  L.  de.,  &  Dool,  D.  van  den.  (1946).  Nederland  gedenk:  Gedenkboek  van  het   nederlandsche  concentratiekamp  "Erika"  te  Ommen.De  Krim:  Seinen.   Smeulers,  A.  (2004).  What  transforms  ordinary  people  into  gross  human  rights   violators.  Understanding  Human  Rights  Violations:  New  Systematic  Studies,  edited  by  S.   Carey  and  S.  Poe,  239-­‐53.   Smeulers,  A.  (2008)  Perpetrators  of  international  crimes:  towards  a  typology.  In  A.  Smeulers  en  R.    

 

57  

Haveman  (Eds.),  Supranational  Criminology:  Towards  a  Criminology  of  International  Crimes     (233-­‐265).  Antwerpen:  Intersentia.   Smeulers,  A.  (2014).  Het  ultieme  kwaad:  De  daders.  Tijdschrift  over  Cultuur  &  Criminaliteit,  4(3),     36-­‐52.   Sofsky,  W.  (1993).  The  order  of  terror.  The  concentration  camp.  Princeton  University  Press.     Staub,  E.  (1993).  The  psychology  of  bystanders,  perpetrators,  ,and  heroic  helpers.  International     Journal  of  Intercultural  Relations,  17(3),  315-­‐341.     Stuldreher,  C.  J.  F.  (1970).  Concentratiekampen:  systeem  en  de  praktijk  in  Nederland.  Fibula-­‐   Van  Dishoeck.   Veldman,  G.  (1993).  Knackers  achter  prikkeldraad:  Kamp  Erika  bij  Ommen,  1941-­‐1945.  Matrijs.   Waller,  J.  (2007).  Becoming  evil:  how  ordinary  people  commit  genocide  and  mass  killing.  New  York:     Oxford  University  Press.   Webb,  C.  &  Chocholaty,  M.  (2014).  Treblinka  death  camp:  History,  biographies,  remenbrance.     Columbia  University  Press.     Welzer,  H.,  Christ,  M.  &  van  Bree,  C.  (2006).  Daders:  hoe  heel  normale  mensen  massamoordenaars     worden.  Anthos.   Wijngaert,  M.  van  den.,  Roden,  D.,  Nefors,  P.,  Jorissen,  T.  &  Wilt,  O.  van  der.  (2010).  De  beulen  van     Breendonk:  schuld  en  boete.  Antwerpen.       Zimbardo,  P.  G.  (1970).  The  Human  choice:  Individuation,  reason,  and  order  versus     deindividuation,  impulse  and  chaos.  In  W.  J.  Arnold  &  D.  Levine  (Eds).  Nebraska  symposium     on  motivation,  1969  (pp.  237-­‐  307).  Lincoln,  NE:  University  of  Nebraska  Press.     Zimbardo,  P.  G.  (2007).  Lucifer  effect.  Blackwell  Publishing  Ltd.       Internetbronnen   Centraal  Bureau  voor  Statistiek  (2009).  Werkeloosheid  jaren  dertig  hoogste  ooit.  Geraadpleegd  op     20  juni  2017,  via     Centraal  Bureau  voor  Statistiek  (2011).  Toen  en  nu.  Geraadpleegd  op  4  juni  2017,  via       Centraal  Bureau  voor  Statistiek  (2016a).  Bevolking,  huishoudens  en  bevolkingsontwikkeling;  vanaf     1899.  Geraadpleegd  op  31  mei  via       Centraal  Bureau  voor  Statistiek  (2016b).  Kerkelijk  gezindte  en  kerkbezoek;  vanaf  1849;  18  jaar  of     ouder.  Geraadpleegd  op  31  mei  via    

 

58  

  Het  Parool  (1942).  Na  Amersfoort  thans  Ommen.  Geraadpleegd  op  3  mei  2017,  via       Trouw  (1993).  Kamp  Erika.  Geraadpleegd  op  17  mei  2017,  via     Trouw  (2009).  Oud-­‐SS’er  Bikker  al  in  november  overleden.  Geraadpleegd  op  8  mei  2017,  via       Trouw  (2015).  Van  kwaad  tot  erger.  Geraadpleegd  op  25  april  2017,  via       Stanford  Magazine  (2011).  The  Menace  Within.  Geraadpleegd  op  31  mei  2017,  via       Richtlijnen  voor  den  Blokleider  (1941).  De  Blokleider  is  de  ruggegraat  der  Beweging  (Mussert).     Geraadpleegd  op  26  juli  2017,  via                                            

 

59  

Bijlage  1    

Inventarisnummers  Centraal  Archief  Bijzondere  Rechtspleging    

Nummer    

Geboortedatum    

Dossiernummer  CABR    

1  

11-­‐7-­‐1896  

66960    

2  

23-­‐10-­‐1918  

66835  

3  

22-­‐11-­‐1910  

74717  

4  

11-­‐02-­‐1922  

509  

5  

3-­‐4-­‐1920  

187  

6  

16-­‐1-­‐1904  

220  

7  

26-­‐11-­‐1909  

148  

8  

4-­‐4-­‐1915  

73999  

9  

4-­‐7-­‐1918  

67536  

10  

7-­‐1-­‐1909  

686  

11  

21-­‐2-­‐1922  

64332  

12  

4-­‐4-­‐1922  

64404  

13  

18-­‐10-­‐1909  

75894  

14  

29-­‐7-­‐1920  

74053  

15  

6-­‐5-­‐1920  

72956  

16  

13-­‐11-­‐1902  

73558  

17  

23-­‐10-­‐1903  

74530  

18  

4-­‐3-­‐1914  

76664  

19  

11-­‐3-­‐1911  

64118  

20  

23-­‐12-­‐1902  

64119  

21  

15-­‐11-­‐1913  

76784  

22  

30-­‐10-­‐1911  

121  

23  

1-­‐11-­‐1917  

76272  

24  

2-­‐2-­‐1911  

180  

25  

22-­‐5-­‐1898  

66629  

26  

16-­‐10-­‐1912  

74652/61199  

27  

6-­‐5-­‐1908  

76890  

28  

17-­‐7-­‐1918  

63673  

29  

17-­‐1-­‐1917  

67561  

30  

20-­‐9-­‐1904  

14551  

31  

16-­‐12-­‐1905  

64307  

 

60  

32  

23-­‐10-­‐1918  

584  

33  

5-­‐5-­‐1906  

221  

34  

17-­‐1-­‐1920  

67536  

35  

18-­‐4-­‐1920  

103  

     

 

                       

       

               

 

61  

Bijlage  2    

Codering  en  operationalisering  SPSS  

  Variabele     DGBR  nummer     Omslag  nummer   Achternaam     Naam     Sekse     Geboortedatum     Leeftijd  

Operationalisatie     DGBR  nummer   Omslag  nummer     Achternaam  verdachte     Voornaam  verdachte     Geslacht     Geboortedatum     Leeftijd  verdachte  10  mei  1940    

Codering     uitgeschreven  nummer     uitgeschreven  nummer     Uitgeschreven  achternaam     Uitgeschreven  voornaam   1=  man  2=  vrouw  0=  niet  in  dossier   dd/mm/jjjj   Leeftijd  in  jaren    

Leeftijdscategorie    

Leeftijd  verdachte  op  10  mei  1940    

1=  <18  2=  18-­‐23  3=  24-­‐29  4=  30-­‐35  5=   36-­‐41  6=  42-­‐47  7=  48-­‐53  8=  54+  9=  nvt   0=  niet  in  dossier  

Geboorteland     Geboorteplaats    

Geboorteland  verdachte     Geboorteplaats  van  de  verdachte    

1=  Nederland  2=  Belgie  3=  Duitsland   4=  anders,  namelijk  0=  niet  in  dossier     Uitgeschreven  plaats    

Geboorteprovincie  van  de  verdachte    

1=  Drenthe  2=  Friesland  3=  Gelderland   4=  Groningen  5=  Limburg  6=  Noord   Brabant  7=  Noord  Holland  8=   Overijsel  9=  Utrecht  10=  Zeeland  11=   Zuid  Holland  12=  Niet  afkomstig  uit   Nederland  0=  Niet  in  dossier    

Regio  waar  verdachte  geboren  is    

1=  West  (NH,  UT,  ZH,  ZL)  2=  Zuid  (NB,   LB)  3=  Oost  (OV,  GL)  4=  Noord  (GR,   FR,  DR)  5=  Buitenland  0=  niet  in   dossier    

Nationaliteit    

Nationaliteit  verdachte  10  mei  1940    

1=  Nederlands  2=  Duits  3=  Belgisch  0=   niet  in  dossier    

Genationaliseerd    

Is  verdachte  genationaliseerd  tot   Nederlander?  

1=  ja  2=  nee  3=  nvt  0=  niet  in  dossier    

Woonplaats    

Wat  is  de  woonplaats  van  verdachte   ten  tijde  van  de  arrestatie?  

Uitgeschreven  plaats    

Woonregio     Sterfdatum    

Wat  was  de  woonregio  van  verdachte   ten  tijde  van  de  arrestatie?     Wat  is  de  sterfdatum  verdachte?    

1=  West  (NH,  UT,  ZH,  ZL)  2=  Zuid  (NB,   LB)  3=  Oost  (OV,  GL)  4=  Noord  (GR,   FR,  DR)  5=  Buitenland  0=  niet  in   dossier     dd/mm/jjjj    of  onbekend    

Doodsoorzaak    

Indien  overleden,  wat  is  de   doodsoorzaak?    

Uitgeschreven  doodsoorzaak,  of   onbekend  

Geboorteprovincie    

Geboorteregio  

 

62  

Beroep    

Wel  beroep  wordt  weergegeven  in   sententie?    

1=  Slager  2=  Fabriekswerker  3=  Bakker   4=  Kantoorbediende  5=  Timmerman   6=  Politie  7=  Schoenmaker  8=   Cafehouder  9=  Militair  10=   landarbeider  11=  Bouwkundige  12=   Rechercheur  13=  Straatmaker  14=   Tekenaar  15=  Schipper  16=   Onderwijzer  17=  Koopman  18=   Chauffeur  19=  Makelaar  20=   Boekdrukker  21=  Leider  Ausenstelle   22=  Pluimveefokker  23=   Mijnenwerker    24=  Anders,  namelijk   25=  Zonder  beroep  0=  Niet  in  dossier    

Burgelijke  staat     Kinderen    

Wat  was  de  burgelijke  staat  van  deze   persoon  ten  tijde  van  de  Tweede   Wereldoorlog?     Heeft  verdachte  kinderen?    

1=  Gehuwd  2=  Ongehuwd  3=   Gescheiden  4=  Samenwonend  0=  niet   in  dossier     1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Aantal  kinderen  op  10  mei   1940  

1=  1  2=  2  3=  3  4=  4  5=  5  6=  6  7=  7  8  =  8   Hoeveel  kinderen  had  deze  persoon  op   of  meer  9=  nvt  10  =geen      0  =  niet  in   10  mei  1940?     dossier    

Aantal  kinderen  op  5  mei   1945  

Hoeveel  kinderen  had  deze  persoon  op   1=  1  2=  2  3=  3  4=  4  5=  5  6=  6  7=  7  8  =  8   5  mei  1945?     of  meer  9=  nvt  0  =  niet  in  dossier    

Overleden  vader  

Is  de  vader  van  verdachte  overleden   voor  10  mei  1940  

1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Leeftijd  overlijden  vader  

Wat  was  de  leeftijd  toen  de  vader   overleed?  

1=  jonger  dan  12  2=  12-­‐18  3=  ouder  dan   18  4=  vader  leeft  nog  5=  niet  in   dossier    

Overleden  moeder    

Is  de  moeder  van  de  verdachte   overleden  voor  10  mei  1940  

1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Wat  was  de  leeftijd  toen  de  moeder   Leeftijd  overleden  moeder   overleed?   Broers  of  zussen    

Hoeveel  broers  of  zussen  had  de   verdachte?    

Hoe  worden  de  economische   Economische  situatie  gezin   omstandigheden  omschreven  waarin   in  kindertijd   verdachte  opgroeide?    

 

1=  jonger  dan  12  2=  12-­‐18  3=  ouder  dan   18  4=  vader  leeft  nog  5=  niet  in   dossier     1=  2=2  3=3  4=4  5=5  6=  meer  dan  5  0=   niet  in  dossier     1=  zeer  slecht  2=  konden  net  rond   komen  3=  gemiddeld  inkomen  4=   goed  inkomen  0=  niet  in  dossier    

63  

Gezinssituatie  kindertijd    

Hoe  was  de  gezinssituatie  in  de   kindertijd  van  de  verdachte?    

Hoe  worden  de  economische   Economische  situatie  gezin   omstandigheden  omschreven  tijdens   in  volwassentijd   volwassentijd?    

1=  alcoholische  ouder(s)  2=   gewelddadige  ouder(s)  3=  zieke   ouder(s)  4=  verwaarloosd  als  kind  5=   uit  huis  gezet  6=  streng  gelovig   opgevoed  7=  goede  jeugd  8=   liefdevolle  ouders  9=  nationaal   socialistisch  opgevoed  10=  anti  duits   gezin  11=  Pro  Duits  0=  niet  in  dossier     1=  zeer  slecht  2=  konden  net  rond   komen  3=  gemiddeld  inkomen  4=   goed  inkomen  0=  niet  in  dossier    

Gezinssituatie   volwassentijd  

1=  goed  huwelijk  2=  slecht  huwelijk  3=   vreemdgaan  4=  gescheiden   Hoe  was  gezinssituatie  in  volwassentijd   leefsituatie  5=  geen  gezin  6=  goed   van  verdachte?     samen  zijn  0=  niet  in  dossier  

Opleiding    

1=  Lager  onderwijs  2=  Middelbaar   onderwijs  2=  ULO/  MULO  3=  HBS  4=   Wat  was  de  hoogst  gevolgde  opleiding   Universitair  5=  cursus  6=  Geen  0=  Niet   van  deze  persoon?     in  dossier    

Kerkgenootschap    

Bij  welk  kerkgenootschap  was  deze   persoon  aangesloten?    

1=  Nederlands  hervormd  2=  Rooms   katholiek  3=  Evangelisch  4=   Protestants  5=  Gereformeerd  6=   Joods  7=  Geen  8=  Niet  in  dossier    

Militaire  dienst    

Heeft  de  verdachte  in  militaire  dienst   gezeten?    

1=  ja  2=  nee  3=  ja,  duitse  militaire   dienst  0=  niet  in  dossier    

Rang  militaire  dienst    

Welke  rang  heeft  verdachte  in  militaire   dienst  gezeten?     Uitgeschreven  rang    

Lid  NSB    

Was  deze  persoon  lid  van  de  NSB?    

1=  ja  2=  nee  3  =  onbekend  0=  niet  in   dossier    

Datum  lidmaatschap    

Werd  verdachte  voor  of  tijdens  de   oorlog  lid  van  NSB?    

1=  voor  10  mei  1940  2=  na  10  mei  1940   0=  niet  in  dossier    

Stamboeknummer  

Wat  was  het  stamboeknummer  van   verdachte?    

Uitgeschreven  stamboeknummer    

Functie  NSB  

Welke  functie(s)  heeft  verdachte   eventueel  bekleed  bij  NSB?    

Uitgeschreven  functie(s)  

Politieke  partijen  voor  WO   Welke  politieke  partijen  was  verdachte   II     (sympathiserend)  lid  van  voor  WO  II     Uitgeschreven  partijen     Lidmaatschap   nevenorganisaties  

Welke  nevenorganisaties  is  verdachte   lid  van  geweest?    

Uitgeschreven  nevenorganisaties    

Werkzaam  voor   Nederlandse/   Germaansche  SS  

Was  verdachte  lid/  werkzaam   Germaansche  of  Nederlandse  SS?  

1=  ja  2=  nee  3=  onbekend  0=  niet  in   dossier    

Werkzaam  WA  

Was  verdachte  lid/  werkzaam   Wehrmacht  

1=  ja  2=  nee  3  =  onbekend  0=  niet  in   dossier    

 

64  

Werkzaam  voor  SD  

1=  ja  2=  nee  3=  onbekend  0=  niet  in   Was  verdachte  lid/  werkzaam  voor  SD?     dossier    

Psychiatrisch  onderzoek   uitgevoerd  

Is  er  psychiatrisch  onderzoek   uitgevoerd  bij  verdachte?    

1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Indien  ja,  werd  deze  persoon   Toerekeningsvatbaarheid     toerekeningsvatbaar  geacht?    

1=  toerekeningsvatbaar  2=   verminderd  toerekeningsvatbaar  3=   niet  toerekeningsvatbaar  4=   onbekend  0=  niet  in  dossier  

Diagnose  

Wat  was  de  gestelde  diagnose?    

1=  geen  stoornis  2=  psychopathische   persoonlijkheid  3=  neurotische   persoonlijkheid  4=  makkelijk   beinvloedbaar  5=  psychopaat  6=   verslaafd  7=  gebrekkige  ontwikkeling   der  geestesvermogen  7=  Anders,   namelijk  0=  Niet  in  dossier    

Had  verdachte  een  aantekening  in  het   strafregister?    

1=  ja  2=  onbekend  in  strafregister  3=   Ja,  zelfrapportage  4=  Nee,   zelfrapportage  5=  Strafregister   verbrand  0=  niet  in  dossier    

Aantekening  in   strafregister  (voor  10  mei   1945)  

Indien  ja,  voor  hoeveel  delicten  is  hij   Aantal  gepleegde  delicten     veroordeeld?    

Soort  delict  1  

Leeftijd  delict  1  

Soort  delict  2  

Leeftijd  delict  2  

Soort  delict  3  

Leeftijd  delict  3  

 

1=  1  2=  2  3=  3  4=  4  5=  5  6=  6  of  meer  7=   nvt  0  =  niet  in  dossier    

Voor  welk  delict  is  deze  persoon  voor   het  eerst  veroordeeld?    

1=  diefstal  2=  mishandeling  3=   oplichting  4=  vernieling  5=   overtreding  distributiewet  6=   ongehoorzaamheid  7=nvt  8=  niet  in   dossier    

Hoe  oud  was  deze  persoon  ten  tijde   van  delict  1?    

1=  <14  2=  14-­‐18  3=  19-­‐23  4=  24-­‐28  5=  29-­‐   33  6=  34-­‐  38  7=  39  en  ouder  8=  nvt  0=   niet  in  dossier    

Voor  welk  delict  is  deze  persoon  voor   de  tweede  keer  veroordeeld?    

1=  diefstal  2=  mishandeling  3=   oplichting  4=  vernieling  5=   overtreding  distributiewet  6=   ongehoorzaamheid  7=nvt  8=  niet  in   dossier    

Hoe  oud  was  deze  persoon  ten  tijde   van  delict  2?    

1=  <14  2=  14-­‐18  3=  19-­‐23  4=  24-­‐28  5=  29-­‐   33  6=  34-­‐  38  7=  39  en  ouder  8=  nvt  0=   niet  in  dossier    

Voor  welk  delict  is  deze  persoon  voor   de  derde  keer  veroordeeld?    

1=  diefstal  2=  mishandeling  3=   oplichting  4=  vernieling  5=   overtreding  distributiewet  6=   ongehoorzaamheid  7=nvt  8=  niet  in   dossier    

Hoe  oud  was  deze  persoon  ten  tijde   van  delict  3?    

1=  <14  2=  14-­‐18  3=  19-­‐23  4=  24-­‐28  5=  29-­‐   33  6=  34-­‐  38  7=  39  en  ouder  8=  nvt  0=   niet  in  dossier    

65  

Soort  delict  4  

Voor  welk  delict  is  deze  persoon  voor   de  vierde  keer  veroordeeld?    

1=  diefstal  2=  mishandeling  3=   oplichting  4=  vernieling  5=   overtreding  distributiewet  6=   ongehoorzaamheid  7=nvt  8=  niet  in   dossier    

Leeftijd  delict  4  

Hoe  oud  was  deze  persoon  ten  tijde   van  delict  4?    

1=  <14  2=  14-­‐18  3=  19-­‐23  4=  24-­‐28  5=  29-­‐   33  6=  34-­‐  38  7=  39  en  ouder  8=  nvt  0=   niet  in  dossier    

Qualificatie  26  BBS  

Is  deze  persoon  op  basis  van  art.  26   BBS  veroordeeld?    

1=  Ja  2=  Nee  0=  Niet  in  dossier    

Qualificatie  27  BBS  

Is  deze  persoon  op  basis  van  art.  27  BBS   veroordeeld?     1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Qualificatie  101  Sr    

Is  deze  persoon  op  basis  van  art  101  Sr   veroordeeld  

1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Qualificatie  102  Sr  

Is  deze  persoon  op  basis  van  art  102  Sr   veroordeeld  

1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Qualificatie  300  Sr    

Is  deze  persoon  op  basis  van  art  300  Sr   veroordeeld   1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Bijzonder  Gerechtshof1  

1=  Amsterdam  2=  Arnhem  3=  's-­‐   Wat  is  de  naam  van  het  Bijzonder   Hertogenbosch  4=  Den  Haag  5=   gerechtshof  waar  de  verdachte  voor  de   Leeuwarden  6=  Assen  7=  Groningen   eerste  keer  is  veroordeeld?     8=  N.v.t.  0=  Niet  in  dossier  

Hoeveel  jaren  gevangenisstraf  heeft   verdachte  gekregen  bij  eerste   veroordeling?     Is  er  cassatie  ingesteld?    

1=  <10  jaar  2=  10  jaar  3=  11  jaar  4=  12   jaar  5=  13  jaar  6=  14  jaar  7=  15  jaar  8=   16  jaar  9=  17  jaar  10=  18  jaar  11=  19  jaar   12=  20  jaar  13=  20  of  meer14=   Levenslang  15=  Doodstraf  0=  Niet  in   dossier     1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Straf  cassatie1  

Hoeveel  jaren  gevangenisstraf  heeft   verdachte  gekregen  in  cassatie?    

1=  <10  jaar  2=  10  jaar  3=  11  jaar  4=  12   jaar  5=  13  jaar  6=  14  jaar  7=  15  jaar  8=   16  jaar  9=  17  jaar  10=  18  jaar  11=  19  jaar   12=  20  jaar  13=  20  of  meer14=   Levenslang  15=  Doodstraf  0=  Niet  in   dossier    

Bijzonder  Gerechtshof2    

1=  Amsterdam  2=  Arnhem  3=  's-­‐   Wat  is  de  naam  van  het  Bijzonder   Hertogenbosch  4=  Den  Haag  5=   gerechtshof  waar  de  verdachte  voor  de   Leeuwarden  6=  N.v.t.  0=  Niet  in   tweede  keer  is  veroordeeld?     dossier  

Straf  BG1     Cassatie1  

Straf  BG2   Cassatie2    

 

Hoeveel  jaren  gevangenisstraf  heeft   verdachte  gekregen  bij  tweede   veroordeling?     Is  er  cassatie  ingesteld?    

1=  <10  jaar  2=  10  jaar  3=  11  jaar  4=  12   jaar  5=  13  jaar  6=  14  jaar  7=  15  jaar  8=   16  jaar  9=  17  jaar  10=  18  jaar  11=  19  jaar   12=  20  jaar  13=  20  of  meer14=   Levenslang  15=  Doodstraf  0=  Niet  in   dossier     1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

66  

1=  <10  jaar  2=  10  jaar  3=  11  jaar  4=  12   jaar  5=  13  jaar  6=  14  jaar  7=  15  jaar  8=   16  jaar  9=  17  jaar  10=  18  jaar  11=  19  jaar   12=  20  jaar  13=  20  of  meer14=   Levenslang  15=  Doodstraf  0=  Niet  in   dossier    

Straf  cassatie2  

Hoeveel  jaren  gevangenisstraf  heeft   verdachte  gekregen  in  cassatie?    

Gratie    

Is  er  een  verzoek  tot  gratie  ingediend?     1=  ja  2=  nee  3=  nvt  0=  niet  in  dossier    

Gratie  verleend  

Is  er  gratie  of  strafvermindering   verleend?    

Gratievermindering    

Hoeveel  jaren  gevangenisstraf  is  van  de   straf  overgebleven  na  de  gratie?     Uitgeschreven  in  jaren    

Doodstraf    

Is  de  doodstraf  tegen  de  verdachte   geëist?    

1=  ja  2=  nee  0=  niet  in  dossier    

Doodstraf  voltrokken    

Indien  doodstraf  geëist,  is  deze   voltrokken?    

1=  ja  2=  nee  3=  nvt  0=  niet  in  dossier    

Gevlucht    

Is  de  verdachte  na  de  capitulatie  van   Duitsland  gevlucht  uit  Nederland?    

1=  ja  2=  nee  3=  onbekend  0=  niet  in   dossier    

Wreed  

Heeft  de  verdachte  in  het  kamp   hardhandig  opgetreden?    

1=ja  2=nee  3=Ontkent  zelf,   getuigenissen  geven  aan  wel  wreed   4=  Anders,  namelijk  0=  niet  in  dossier    

Bevel    

Indien  ja,  handelde  de  verdachte  op   bevel  om  autoriteit  te  gehoorzamen?    

1=  ja  2=  nee  3=  nvt  0=  niet  in  dossier    

Pleegde  verdachte  misdaden  op  eigen   houtje?    

1=  ja  2=  nee  3=  nvt  0=  niet  in  dossier    

Groepsdruk      

1=  ja  2=  nee  3=  nvt  0=  niet  in  dossier    

                                     

   

67  

Bijlage  3    

Frequentietabellen     geslacht Cumulative Frequency

Valid

man

Percent

35

Valid Percent

100,0

Percent

100,0

100,0

  Geboorteland van de verdachte Cumulative Frequency Valid

Nederland

Percent

35

Valid Percent

100,0

Percent

100,0

100,0

  Nationaliteit verdachte 10 mei 1940 Cumulative Frequency Valid

Nederlands

Percent

35

Valid Percent

100,0

Percent

100,0

100,0

  Genationaliseerd tot Nederlander Cumulative Frequency Valid

nvt

Percent

35

Valid Percent

100,0

Percent

100,0

100,0

  Leeftijdscategorie op 10 mei 1940 Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

18-23

14

40,0

40,0

40,0

24-29

8

22,9

22,9

62,9

30-35

6

17,1

17,1

80,0

36-41

5

14,3

14,3

94,3

42-47

2

5,7

5,7

100,0

Total

35

100,0

100,0

  Geboorteprovincie Cumulative Frequency Valid

Valid Percent

Percent

Niet in dossier

1

2,9

2,9

2,9

Drenthe

6

17,1

17,1

20,0

Friesland

1

2,9

2,9

22,9

Gelderland

1

2,9

2,9

25,7

Groningen

6

17,1

17,1

42,9

11

31,4

31,4

74,3

Noord Holland

 

Percent

68  

Overijsel

3

8,6

8,6

82,9

Utrecht

3

8,6

8,6

91,4

Zuid Holland

2

5,7

5,7

97,1

Anders, namelijk

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

  Regio waar verdachte geboren Cumulative Frequency Valid

Niet in dossier West (ZH, NH, ZE, UT) Oost (OV, GL) Noord (FR, GR, DR) Buitenland Total

Percent

Valid Percent

Percent

1

2,9

2,9

2,9

16

45,7

45,7

48,6

4

11,4

11,4

60,0

13

37,1

37,1

97,1

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

  Wat was de woonregio van de verdachte ten tijde van de arrestatie? Cumulative Frequency Valid

West (ZH, NH, ZE, UT) Oost (OV, GL) Noord (FR, GR, DR) Buitenland Total

Percent

Valid Percent

Percent

14

40,0

40,0

40,0

5

14,3

14,3

54,3

15

42,9

42,9

97,1

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

  Is de verdachte overleden tijdens de oorlog? Cumulative Frequency Valid

nee

35

Percent

Valid Percent

100,0

Percent

100,0

100,0

  Welk beroep wordt weergeven in sententie? Cumulative Frequency Valid

Valid Percent

Percent

kantoorbediende

2

5,7

5,7

5,7

Timmerman

1

2,9

2,9

8,6

Politie

1

2,9

2,9

11,4

Schoenmaker

1

2,9

2,9

14,3

Cafehouder

1

2,9

2,9

17,1

12

34,3

34,3

51,4

Landarbeider

 

Percent

69  

Straatmaker

1

2,9

2,9

54,3

Chauffeur

2

5,7

5,7

60,0

Anders, namelijk

14

40,0

40,0

100,0

Total

35

100,0

100,0

  Wat was de burgelijke staat van deze persoon ten tijde van de Tweede Wereldoorlog? Cumulative Frequency Valid

gehuwd

Percent

Valid Percent

Percent

23

65,7

65,7

65,7

Ongehuwd

9

25,7

25,7

91,4

Gescheiden

3

8,6

8,6

100,0

35

100,0

100,0

Total

    Heeft de verdachte kinderen? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

ja

25

71,4

71,4

71,4

nee

10

28,6

28,6

100,0

Total

35

100,0

100,0

    Hoeveel kinderen had deze persoon op 10 mei 1940? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

Niet in dossier

2

5,7

5,7

5,7

1

4

11,4

11,4

17,1

2

5

14,3

14,3

31,4

3

4

11,4

11,4

42,9

4

3

8,6

8,6

51,4

5

1

2,9

2,9

54,3

7

1

2,9

2,9

57,1

geen

15

42,9

42,9

100,0

Total

35

100,0

100,0

   

 

70  

Hoeveel kinderen had deze persoon op 5 mei 1945? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

Niet in dossier

2

5,7

5,7

5,7

1

7

20,0

20,0

25,7

2

5

14,3

14,3

40,0

3

4

11,4

11,4

51,4

4

3

8,6

8,6

60,0

5

2

5,7

5,7

65,7

7

1

2,9

2,9

68,6

8 of meer

1

2,9

2,9

71,4

geen

10

28,6

28,6

100,0

Total

35

100,0

100,0

  Is de vader van de verdachte overleden voor 10 mei 1940 Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

14

40,0

40,0

40,0

8

22,9

22,9

62,9

nee

13

37,1

37,1

100,0

Total

35

100,0

100,0

ja

  Wat was de leeftijd van de verdachte toen de vader overleed? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

19

54,3

54,3

54,3

12-18

2

5,7

5,7

60,0

ouder dan 18

1

2,9

2,9

62,9

vader leeft nog

13

37,1

37,1

100,0

Total

35

100,0

100,0

  Is de moeder van de verdachte overleden voor 10 mei 1940 Cumulative Frequency Valid

niet in dossier ja nee

 

Percent

Valid Percent

Percent

15

42,9

42,9

42,9

6

17,1

17,1

60,0

14

40,0

40,0

100,0

71  

Total

35

100,0

100,0

    Wat was de leeftijd van de verdachte toen de moeder overleed? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

20

57,1

57,1

57,1

12-18

1

2,9

2,9

60,0

ouder dan 18

1

2,9

2,9

62,9

vader leeft nog

13

37,1

37,1

100,0

Total

35

100,0

100,0

Had verdachte broers of zussen? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

18

51,4

51,4

51,4

Ja

16

45,7

45,7

97,1

Nee

1

2,9

2,9

100,0

Total

35

100,0

100,0

Hoe worden de economische omstandigheden omschreven waarin verdachte opgroeide? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

21

60,0

60,0

60,0

Zeer slecht

9

25,7

25,7

85,7

Konden net rond komen

5

14,3

14,3

100,0

35

100,0

100,0

Total

Hoe was de gezinssituatie in de kindertijd van verdachte? Cumulative Frequency Valid

Valid Percent

Percent

niet in dossier

26

74,3

74,3

74,3

zieke ouder(s)

1

2,9

2,9

77,1

verwaarloosd als kind

3

8,6

8,6

85,7

goede jeugd

2

5,7

5,7

91,4

liefdevolle ouders

1

2,9

2,9

94,3

1

2,9

2,9

97,1

nationaal socialistisch opgevoed

 

Percent

72  

Pro Duits Total

1

2,9

2,9

35

100,0

100,0

100,0

Hoe worden de economische omstandigheden omschreven van verdachte tijdens volwassentijd? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

12

34,3

34,3

34,3

Zeer slecht

16

45,7

45,7

80,0

Konden net rond komen

6

17,1

17,1

97,1

Gemiddeld inkomen

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

Hoe was de gezinssituatie in de volwassentijd van verdachte? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

14

40,0

40,0

40,0

goed huwelijk

7

20,0

20,0

60,0

slecht huwelijk

2

5,7

5,7

65,7

vreemdgaan

3

8,6

8,6

74,3

gescheiden leefsituatie

3

8,6

8,6

82,9

Geen gezin

5

14,3

14,3

97,1

goed samen zijn

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

Wat was de hoogst gevolgde opleiding van deze persoon? Cumulative Frequency Valid

Lager onderwijs

Percent

Valid Percent

Percent

27

77,1

77,1

77,1

ULO/MULO

3

8,6

8,6

85,7

Avondschool

1

2,9

2,9

88,6

Geen

4

11,4

11,4

100,0

Total

35

100,0

100,0

Bij welke kerkgenootschap was deze persoon aangesloten?

 

73  

Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

Nederlands Hervormd

17

48,6

48,6

48,6

Rooms Katholiek

12

34,3

34,3

82,9

Protestants

1

2,9

2,9

85,7

Gereformeerd

2

5,7

5,7

91,4

Geen

3

8,6

8,6

100,0

Total

35

100,0

100,0

Heeft de verdachte in militaire dienst gezeten? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

1

2,9

2,9

2,9

ja

17

48,6

48,6

51,4

nee

17

48,6

48,6

100,0

Total

35

100,0

100,0

Was deze persoon lid van de NSB? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

ja

23

65,7

65,7

65,7

nee

12

34,3

34,3

100,0

Total

35

100,0

100,0

Werd de verdachte voor of tijdens oorlog lid van NSB? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

12

34,3

34,3

34,3

voor 10 mei 1940

10

28,6

28,6

62,9

na 10 mei 1940

13

37,1

37,1

100,0

Total

35

100,0

100,0

Was verdachte lid/ werkzaam Germaansche/ NL'se SS? Cumulative Frequency Valid

 

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

2

5,7

5,7

5,7

ja

6

17,1

17,1

22,9

74  

nee

27

77,1

77,1

Total

35

100,0

100,0

100,0

Was verdachte lid/ werkzaam WA? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

2

5,7

5,7

5,7

ja

14

40,0

40,0

45,7

nee

19

54,3

54,3

100,0

Total

35

100,0

100,0

Was verdachte lid/ werkzaam voor SD? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

2

5,7

5,7

5,7

ja

5

14,3

14,3

20,0

nee

28

80,0

80,0

100,0

Total

35

100,0

100,0

Is er psychiatrisch onderzoek uitgevoerd bij de verdachte? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier ja Total

Percent

Valid Percent

Percent

31

88,6

88,6

88,6

4

11,4

11,4

100,0

35

100,0

100,0

Indien ja, werd deze persoon toerekeningsvatbaar geacht? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier verminderd toerekeningsvatbaar Total

 

Percent

Valid Percent

Percent

32

91,4

91,4

91,4

3

8,6

8,6

100,0

35

100,0

100,0

75  

Wat was de gestelde diagnose? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Valid Percent

Percent

32

91,4

91,4

91,4

1

2,9

2,9

94,3

2

5,7

5,7

100,0

35

100,0

100,0

makkelijk beinvloedbaar gebrekkige ontwikkeling der geestesvermogen Total

Percent

Had verdachte een aantekening in het strafregister ? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

14

40,0

40,0

40,0

6

17,1

17,1

57,1

onbekend in strafregister

15

42,9

42,9

100,0

Total

35

100,0

100,0

Ja

Indien ja, voor hoeveel delicten is verdachte veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

29

82,9

82,9

82,9

1

3

8,6

8,6

91,4

2

2

5,7

5,7

97,1

3

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

Voor welk delict is deze persoon voor het eerste keer veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Valid Percent

Percent

29

82,9

82,9

82,9

Diefstal

1

2,9

2,9

85,7

Mishandeling

1

2,9

2,9

88,6

Oplichting

1

2,9

2,9

91,4

Overtreding distributiewet

1

2,9

2,9

94,3

Anders, namelijk

2

5,7

5,7

100,0

35

100,0

100,0

Total

 

Percent

76  

Hoe oud was deze persoon ten tijde van delict 1? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

29

82,9

82,9

82,9

19-23

2

5,7

5,7

88,6

24-28

2

5,7

5,7

94,3

29-33

1

2,9

2,9

97,1

39 of ouder

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

Voor welk delict is deze persoon voor de tweede keer veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

32

91,4

91,4

91,4

Diefstal

1

2,9

2,9

94,3

Mishandeling

1

2,9

2,9

97,1

Oplichting

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

Hoe oud was deze persoon ten tijde van delict 2? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

32

91,4

91,4

91,4

19-23

1

2,9

2,9

94,3

34-38

1

2,9

2,9

97,1

39 of ouder

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

Voor welk delict is deze persoon voor de derde keer veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier Diefstal Total

 

Percent

Valid Percent

Percent

34

97,1

97,1

97,1

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

77  

Hoe oud was deze persoon ten tijde van delict 3? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

34

97,1

97,1

97,1

34-38

1

2,9

2,9

100,0

Total

35

100,0

100,0

Voor welk delict is deze persoon voor de vierde keer veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

35

Percent 100,0

Valid Percent 100,0

Percent 100,0

Hoe oud was deze persoon ten tijde van delict 4? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

35

Percent 100,0

Valid Percent 100,0

Percent 100,0

Is deze persoon op basis van art. 26 BBS veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

2

5,7

5,7

5,7

ja

3

8,6

8,6

14,3

nee

30

85,7

85,7

100,0

Total

35

100,0

100,0

Is deze persoon op basis van art. 27 BBS veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

2

5,7

5,7

5,7

nee

33

94,3

94,3

100,0

Total

35

100,0

100,0

Is deze persoon op basis van art. 101 Sr veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

 

niet in dossier

2

Percent 5,7

Valid Percent 5,7

Percent 5,7

78  

ja

19

54,3

54,3

60,0

nee

14

40,0

40,0

100,0

Total

35

100,0

100,0

Is deze persoon op basis van art. 102 Sr veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

2

5,7

5,7

5,7

24

68,6

68,6

74,3

nee

9

25,7

25,7

100,0

Total

35

100,0

100,0

ja

Is deze persoon op basis van art. 300 Sr veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

2

5,7

5,7

5,7

ja

6

17,1

17,1

22,9

nee

27

77,1

77,1

100,0

Total

35

100,0

100,0

Wat is de naam van het Bijzonder Gerechtshof waar de verdachte voor de eerste keer is veroordeeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

2

5,7

5,7

5,7

10

28,6

28,6

34,3

Arnhem

6

17,1

17,1

51,4

's-Hertogenbosch

2

5,7

5,7

57,1

Den Haag

1

2,9

2,9

60,0

10

28,6

28,6

88,6

Assen

2

5,7

5,7

94,3

Groningen

2

5,7

5,7

100,0

35

100,0

100,0

Amsterdam

Leeuwarden

Total

Hoeveel jaren gevangenisstraf heeft verdachte gekregen bij eerste veroordeling? Cumulative Frequency Valid

 

Percent

Valid Percent

Percent

Niet in dossier

2

5,7

5,7

5,7

<10 jaar

1

2,9

2,9

8,6

79  

10 jaar

6

17,1

17,1

25,7

11 jaar

4

11,4

11,4

37,1

12 jaar

4

11,4

11,4

48,6

14 jaar

1

2,9

2,9

51,4

15 jaar

2

5,7

5,7

57,1

16 jaar

1

2,9

2,9

60,0

18 jaar

2

5,7

5,7

65,7

20 jaar

3

8,6

8,6

74,3

Levenslang

6

17,1

17,1

91,4

Doodstraf

3

8,6

8,6

100,0

35

100,0

100,0

Total

Is er cassatie ingesteld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

2

5,7

5,7

5,7

ja

16

45,7

45,7

51,4

nee

17

48,6

48,6

100,0

Total

35

100,0

100,0

Hoeveel jaren gevangenisstraf heeft verdachte gekregen in cassatie? Cumulative Frequency Valid

Niet in dossier

Valid Percent

Percent

19

54,3

54,3

54,3

<10 jaar

1

2,9

2,9

57,1

10 jaar

3

8,6

8,6

65,7

12 jaar

1

2,9

2,9

68,6

13 jaar

1

2,9

2,9

71,4

14 jaar

1

2,9

2,9

74,3

16 jaar

2

5,7

5,7

80,0

18 jaar

1

2,9

2,9

82,9

20 jaar

3

8,6

8,6

91,4

Levenslang

2

5,7

5,7

97,1

Doodstraf

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

 

Percent

80  

Is er verzoek tot gratie ingediend? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

16

45,7

45,7

45,7

ja

14

40,0

40,0

85,7

nee

5

14,3

14,3

100,0

Total

35

100,0

100,0

Is er gratie of strafvermindering verleend? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

16

45,7

45,7

45,7

ja

14

40,0

40,0

85,7

nee

5

14,3

14,3

100,0

Total

35

100,0

100,0

Hoeveel jaren gevangenisstraf is na gratie van de straf overgebleven? Cumulative Frequency Valid

Niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

21

60,0

60,0

60,0

<10 jaar

5

14,3

14,3

74,3

11 jaar

1

2,9

2,9

77,1

13 jaar

1

2,9

2,9

80,0

14 jaar

1

2,9

2,9

82,9

15 jaar

1

2,9

2,9

85,7

17 jaar

2

5,7

5,7

91,4

20 jaar of meer

2

5,7

5,7

97,1

Levenslang

1

2,9

2,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

Is de doodstraf tegen de verdachte geeist? Cumulative Frequency Valid

 

ja

Percent

Valid Percent

Percent

3

8,6

8,6

8,6

nee

32

91,4

91,4

100,0

Total

35

100,0

100,0

81  

Indien doodstraf geeist, is deze voltrokken? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier

Percent

Valid Percent

Percent

32

91,4

91,4

91,4

ja

1

2,9

2,9

94,3

nee

2

5,7

5,7

100,0

Total

35

100,0

100,0

Is de verdachte na de capitulatie van Duitsland gevlucht uit Nederland? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

1

2,9

2,9

2,9

ja

2

5,7

5,7

8,6

nee

32

91,4

91,4

100,0

Total

35

100,0

100,0

    Heeft de verdachte in het kamp mensen mishandeld? Cumulative Frequency Valid

niet in dossier ja nee Ontkent zelf, getuigenissen geven aan wel wreed Total

Percent

Valid Percent

Percent

8

22,9

22,9

22,9

16

45,7

45,7

68,6

8

22,9

22,9

91,4

3

8,6

8,6

100,0

35

100,0

100,0

    Indien ja, handelde de verdachte op bevel om autoriteit te gehoorzamen? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

10

28,6

28,6

28,6

ja

12

34,3

34,3

62,9

nee

5

14,3

14,3

77,1

nvt

8

22,9

22,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

   

 

82  

Pleegde verdachte misdaden op eigen houtje? Cumulative Frequency Valid

Percent

Valid Percent

Percent

niet in dossier

12

28,6

28,6

28,6

ja

10

31,4

31,4

60,0

nee

8

17,1

17,1

77,1

nvt

5

22,9

22,9

100,0

35

100,0

100,0

Total

                                 

                         

83  

Bijlage  4  

Tabel  strafvermindering  van  hoofdstraf    

  Dader  (CABR  –  

Straf  bij  Bijzonder  

Straf  na  Cassatie    

Straf  na  gratie    

dossiernummer)    

Gerechtshof    

103  

6  jaar  en  8  maanden  

6  jaar  en  8  maanden  

-­‐    

73558    

-­‐    

-­‐    

-­‐  

64118    

12  jaar    

-­‐    

-­‐    

64119  

10  jaar    

-­‐    

-­‐    

121  

16  jaar  

14  jaar    

9  jaar    

76890  

18  jaar    

16  jaar    

15  jaar    

221  

Levenslang    

18  jaar    

17  jaar    

148  

Levenslang    

-­‐    

23  jaar    

66835    

18  jaar    

-­‐    

17  jaar    

74530    

Krijgt  aparte  straffen:    

-­‐    

-­‐    

Sub  I:  12  jaar     Sub  II:  6  jaar     72956  

-­‐    

-­‐  

-­‐  

64307    

14  jaar    

-­‐    

13  jaar    

187    

10  jaar    

-­‐    

8  jaar    

220    

20  jaar    

12  jaar    

-­‐    

75894  

20  jaar    

16  jaar    

-­‐    

509    

Levenslang    

Levenslang    

1e  keer:  24  jaar     2e  keer:  22  jaar  en  3   maanden    

74717    

Doodstraf    

Doodstraf:  voltrokken     -­‐  

74053    

11  jaar    

-­‐    

-­‐    

76664  

12  jaar    

10  jaar    

-­‐    

76272  

Levenslang    

20  jaar    

17  jaar    

76784  

12  jaar    

10  jaar    

9  jaar    

63673  

15  jaar    

-­‐    

-­‐    

66960    

20  jaar    

 

 

584  

11  jaar    

10  jaar    

-­‐    

180    

11  jaar    

-­‐  

-­‐  

 

84  

61199/  74652  

Doodstraf    

20  jaar    

14  jaar    

64332  

10  jaar    

-­‐    

-­‐    

64404  

12  jaar    

-­‐    

-­‐    

14551  

11  jaar    

-­‐    

8  jaar  en  9  maanden    

73999  

Doodstraf    

-­‐    

Levenslang    

67561  

10  jaar    

-­‐  

9  jaar    

686  

15  jaar    

15  jaar    

-­‐    

67536  

Levenslang    

20  jaar    

-­‐    

67536  

Levenslang    

-­‐    

-­‐    

66629    

10  jaar    

-­‐    

-­‐    

 

     

   

 

85