Instrumentet Ne Kohen E Renesanses.docx

Shkolla e Mesme “Gjon Buzuku”, Prizren

Instrumentet në epokën e Renesansës dhe Barokut Historia e Muzikës

Profesor: Isuf Krasniqi

Nxënësi: Adin Dana

Prizren, Janar 2019

Përmbajtja

Hyrje ............................................................................................................................................... 3 1.

Instrumentet në kohën e Rilindjes Evropiane .......................................................................... 4

2.

Leuti ......................................................................................................................................... 5

3.

Organoja .................................................................................................................................. 6

4.

Klavikordi ................................................................................................................................ 7

5.

Harpa ....................................................................................................................................... 8

6.

Klaviçembali ............................................................................................................................ 9

7.

Oboa....................................................................................................................................... 10

8.

Violina ................................................................................................................................... 11

9.

Viola ...................................................................................................................................... 12

10.

Trumpeta .............................................................................................................................. 13

Johan Sebastian Bach .................................................................................................................... 14 Antonio Lucio Vivaldi .................................................................................................................. 16 Përmbyllje ..................................................................................................................................... 18 Literatura ....................................................................................................................................... 19

2

Hyrje Muzika rilindase afirmoi polifoninë, ashtu si dhe konsolidimin e muzikës intrumentale, që do të shkonte duke evoluar drejt orkestrës moderne. U Shfaq Madrigali si gjini profane bashkonte tekstin me muzikën, duke qenë shprehja paradigmatike e muzikës rilindase. Në 1498 Ottaviano Petrucci ideoi një sistem shtypshkrimi të përshtatur për muzikën, në pentagram, me të cilin filloi të botonte muzikë. Risitë e para të u prodhuan në Flandër, ku u zhvillua e ashtuquajtura polifonie flamande, e kultivuar nga Guillaume Dufay, Johannes Ockeghem dhe Josquin des Prés. Kultivuan gjithashtu madrigalin Orlandus Lassus, Luca Marenzio, Carlo Gesualdo, Claudio Monteverdi, Cristóbal de Morales dhe Tomás Luis de Victoria, ndërkohë që në polifoninë fetare u shqua Giovanni Pierluigi da Palestrina. Në muzikën instrumentale u shqua Giovanni Gabrieli, i cili eksperimentoi me timbra të ndryshme instrumentesh frymore dhe me efekte zanore të kryqëzuara dhe me reliev. Në vendet protestante muzika mori rëndësi të madhe, pasi vetë Luteri kishte përkrahur rëndësinë e muzikës në liturgjinë fetare. U kultivua veçanërisht kori protestant, një gjini muzikore a capella apo shoqërimin instrumental, përgjithësisht me katër zëra të përziera. Disa nga kompozitorët që e kultivuan qenë Johann Ëalther dhe Valentin Bapst. Muzika, e çliruar në mënyrë progresive nga kufizimet mesjetare, në gamë, ritëm, harmoni, formë dhe nota, u bë një mjet për shprehjen e re vetiake. Kompozitorët gjetën mënyra për ta bërë muzikën shprehëse të teksteve që shoqëronin. Muzika shekullare apo laike përvetësoi teknikat e muzikës së shenjtë dhe anasjelltas. Format popullore të muzikës laike si chanson-i dhe madrigali u përhapën nëpër të gjithë Evropën. Oborret morën luajtës viruozë, si këngëtarë ashtu dhe instrumentalistë. Muzika u bë gjithashtu më e vetëmjaftueshme me aksesin e saj në formë të shtypur, duke funksionuar në mënyrë autonome. Shumë instrumente moderne familjare (duke përfshirë violinën, kitarën, llauta (instrumente me tela të ngjashme me llautën shqiptare, e përdorur gjatë mesjetës së vonë dhe Rilindjes sipas një modeli të marr nga vendet orientale, i quajtur 'liuto' në italisht, 'laúd' në spanjisht, 'luth' në frengjisht, 'lute’ në anglisht, 'Laute' në gjermanisht etj.) dhe instrumentet me tastierë), të zhvilluara në forma të reja gjatë Rilindjes duke iu përgjigjur evoluimit të ideve muzikore, duke paraqitur mundësi të mëtejshme për të eksploruar për kompozitorët dhe muzikantët. U shfaqën gjithashtu instrumentet frymore prej druri dhe tunxhi si fagoti dhe tromboni; duke e shtrirë gamën ngjyrave zanore dhe fuqinë e tyre.

3

1. Instrumentet në epokën e Rilindjes Evropiane Shumë instrumente e patën zanafillën gjatë Rilindjes të tjerë qenë variante ose përmirësime të mëtejshme të instrumenteve që ekzistonin më parë. Disa mbijetuan deri në ditët e sotme; të tjerë u zhdukën, për tu rikrijuar vetëm në kuadër të luajtjes së muzikës së asaj periudhe me instrumente autentike. Si në kohën e tashme, instrumentet mund të klasifikoheshin si tunxhe, tela, perkursioni dhe frymore. Instrumentet mesjetare në Evropë zakonisht përdoreshin të veçuar, shpesh të vetëshoqëruar me një melodi monotone. Të paktën që nga shekulli XIII deri në shekullin e XV kishte një ndarje të instrumenteve në haut (instrumente të zhurmshme, me zë të mprehtë, për mjedise të jashtme) dhe bas (instrumente më të qetë dhe më intimë). Vetëm dy grupe instrumentesh mund të luanin lirisht në të dy tipet e ansambleve: cornetto-ja dhe sackbut-i (i quajtur edhe trombone) si dhe tabor-i dhe tamburini Në fillim të shekullit të XVI, instrumentet konsideroheshin më pak të rëndësishme se sa zëri. Ato përdoreshin për kërcime dhe për të shoqëruar muzikën vokale. Muzika instrumentale mbeti e varur nga muzika vokale dhe shumë nga repertori i saj ishte në mënyra të larmishme i derivuar ose i varur nga modelet vokale. Në këtë periudhë u formuan edhe forma të reja të muzikës instrumentale siç ishin: riçekari, fantasia, preludet, tokatatsi dhe format me vallëzim siç ishin: pavana, saltarelo, estampida etj. Tani logjikisht kishte edhe më të dashura apo më “të preferuara” të kësaj kohe të renesansës. Disa nga instumentet më të interpretuara ishin: leuti (me tela), organoja (me taste), klavikordi dhe klaviseni (me taste), briri (me të fryer), flautet e ndryshme etj., për të cilat do flasim më vonë.

4

2. Leuti Leuti mund t'i referohet një instrumenti nga familja e lutjeve evropiane. Termi gjithashtu i referohet në përgjithësi çdo instrumenti me tela. Telat janë bashkangjitur në kunjat ose postimet në fund të qafës, të cilat kanë disa lloj mekanizëm kthimi për të mundësuar lojtarin për të shtrënguar tensionin mbi vargun ose liroj tensionin përpara se të luajnë (të cilat respektivisht rrisin ose ulin ritmin e një vargu ), kështu që çdo varg është i akorduar në një katran të caktuar (ose shënim). Lutusi është i rrëmbyer ose i rrahur nga njëra anë, ndërsa nga ana tjetër "ngre" (shtyn poshtë) vargjet në gishtin e qafës. Duke shtypur vargjet në vende të ndryshme të tastierës, lojtari mund të shkurtojë ose zgjasë pjesën e vargut që vibron, duke prodhuar lartësi ose më të ulëta (shënime). Leuti ishte një instrument mjaft i dashur në të gjiyha shtresat e shoqërisë në kohën e renesansës. Ky instrument ka prejardhjen nga arabët, të cilët e kishin sjellur instrumentin në Andaluzi (Spanja e sotme). Ky instrument shërbente si instrument solistik por shpesh edhe shërbente si përcjellës i këngëve lirike. Leuti si instrument duket në këtë formë:

5

3. Organoja Organoja është instrument aerofon me ndërtim (konstruksion) shumë të ndërlikuar. Ky instrument ka disa tastatura pedalike per këmbë, shumë gypa e pipëza të ndryshme,si dhe rrëshiqi në gypa si dhe vënies në lëvizje të sistemit të luajtjes, kemi organo pneumatike dhe organo elektropneumatike. Kjo e fundit është më e re,më bashkëkohore. Organoja i ka edhe regjistrat që tingujve u japin ngjyra të ndryshme. Në të kaluarën organoja është përdorur në kisha e katedrale, kurse më vonë dhe sot përdoret edhe në sallat e mëdha koncertale. Per te luajtur organon nevojiten 2 persona, njeri i bie pianos kurse tjetri ndërron regjistrat. Organoja është një instrument muzikor relativisht i vjetër, që daton nga koha e Ctesibius të Aleksandrisë (285-222 p.e.s.), i cili shpiku ujin e organit. Ishte luajtur në të gjithë botën e lashtë greke dhe antike romake, veçanërisht gjatë garave dhe lojërave. Gjatë periudhës së hershme mesjetare, ajo u përhap nga Perandoria Bizantine, ku vazhdoi të përdorej në muzikën laike (jofetare) dhe perandorake të gjykatave, në Evropën Perëndimore, ku gradualisht mori një vend të shquar në liturgjinë e Kishe katolike. Më pas u shfaq përsëri si një instrument laik dhe recitues në traditën e muzikës klasike. Sa i përket organos ne i hasim tre lloje të tyre, dhe ato janë: Organet me tuba- përdorin ajrin që lëviz nëpër tuba për të prodhuar tinguj. Që nga shekulli i 16të, organet e tubave kanë përdorur materiale të ndryshme për tuba, të cilat mund të ndryshojnë shumë në timbër dhe vëllim. Janë shfaqur gjithnjë organet hibride në të cilat tubat janë shtuar me shtesa elektronike. Ekonomitë e mëdha të hapësirës dhe kostos janë të mundshme sidomos kur mund të zëvendësohet më e ulët (dhe më e madhe) e tubave. Organet elektrike- ose digjitale, sidomos organi Hammond, prodhojnë tinguj të prodhuar elektronikisht përmes një ose më shumë altoparlantëve. Organet mekanike- përfshijnë organin e fuçi, organin e ujit dhe orkestrën. Këto kontrollohen me mjete mekanike siç janë fuçitë e mbështetura ose muzika e librit. Organi i vogël i fuçisë me duart e organistit dhe organet më të mëdha mund të ushqehet në shumicën e rasteve nga një mulli organesh ose sot me anë të mjeteve të tjera të tilla si një motor elektrik.

6

4. Klavikordi Klavikordi është një instrument i tastierës drejtkëndëshe evropiane me tela që është përdorur kryesisht në mesjetën e vonë, përmes Rilindjes, Barokut dhe epokave klasike. Historikisht, ajo ishte përdorur kryesisht si një instrument praktikë dhe si një ndihmë për përbërjen, duke mos qenë mjaft i zhurmshëm për shfaqje më të mëdha. Klavikordi prodhon tinguj duke goditur bronz ose hekuri me strings metalike të vogla të quajtura tangente. Vibrimet transmetohen nëpërmjet urës (s) në tabelën. Emri rrjedh nga fjala latine clavis, që do të thotë "çelësi" (i lidhur me klavus më të zakonshëm, që do të thotë "gozhdë, shufra etj.") Dhe chorda (nga greqishtja χορδή) që do të thotë "varg, veçanërisht i një instrumenti muzikor". Klavikordi ishte shumë popullor nga shekulli 16 deri në shekullin e 18-të, por kryesisht lulëzoi në tokat gjermanofone, Skandinavia dhe gadishulli iberik në pjesën e fundit të kësaj periudhe. Ajo kishte rënë jashtë përdorimit deri në 1850. Në fund të viteve 1890, Arnold Dolmetsch ringjalli ndërtimin klavikord dhe Violet Gordon-Ëoodhouse, ndër të tjera, ndihmoi për të popullarizuar instrumentin. Megjithëse shumica e instrumenteve të ndërtuara para viteve 1730 ishin të vogla (katër oktape, katër këmbë), instrumentet e fundit u ndërtuan deri në shtatë metra të gjata me një gamë të gjashtë oktavë. Klavikordet e sotme luhen kryesisht nga rilindasit dhe entuziastët e muzikës klasike. Ata tërheqin shumë blerës të interesuar dhe prodhohen në mbarë botën. Tani ka shoqëri të shumta klavikorde në botë dhe rreth 400 regjistrime të instrumentit janë bërë në 70 vitet e fundit. Klavikordi i cili përdorej në kohën e Renesansës bashkë me klavisenin konsiderohen si paraardhësit e pianos dhe sigurisht që edhe kanë ngjashmëri në formën e tyre.

7

5. Harpa Harpa është një instrument muzikor me tela që ka një numër të vargjeve individuale që ecin në një kënd të saj; vargjet janë të këputura me gishta. Harqet janë njohur që nga antikiteti në Azi, Afrikë dhe Evropë, që datojnë të paktën që në fillim të 3500 pes. Ky instrument pati popullaritet të madh në Evropë gjatë Mesjetës dhe Rilindjes, ku u zhvillua në një gamë të gjerë variantesh me teknologji të reja dhe u shpërnda në kolonitë e Evropës, duke gjetur popullaritet të veçantë në Amerikën Latine. Megjithëse disa nga anëtarët e lashtë të familjes së harpës vdiqën në Lindjen e Afërt dhe Azinë Jugore, pasardhësit e harpave të hershëm vazhdojnë të luhen në Mianmar dhe pjesë të Afrikës dhe variante të tjera të vdekur në Evropë dhe Azi janë shfrytëzuar nga muzikantët në epokën moderne. Kullat më të hershme dhe lyrat u gjetën në Sumer, 3500 pes dhe disa harpa u gjetën në gropa varrimi dhe varret mbretërore në Ur. Pamjet më të vjetra të harpave pa parakolp mund të shihen pranë Lindjes së Afërt, në pikturat murale të varreve të lashta egjiptiane në Luginën e Nilit, të cilat datojnë qysh në 3000 BC. Këto muraleve tregojnë një instrument që i ngjan shumë afër harkut të gjahtarit, pa shtyllën që gjejmë në harpa moderne. Changu lulëzoi në Persi në shumë forma nga hyrja e tij, rreth 4000 pes, deri në shekullin e 17-të. Ndërsa harpat evropianë evoluan për të luajtur muzikë më komplekse, një konsideratë kyçe ishte një mënyrë për të lehtësuar ndryshimin e shpejtë të katranit të një vargu, për të qenë në gjendje të luanin më shumë shënime kromatike. Nga periudha barok në Itali dhe Spanjë, u shtuan më shumë varka për të lejuar shënime kromatike në harpa më komplekse. Në Gjermani në gjysmën e dytë të shekullit të 17-të, harpa diatonike me një rresht u pajisën me grepa të kthyera me dorë, të cilat nxitën vargjet individuale për të rritur hapin e tyre me gjysmë hapi. Në shekullin e 18-të, u krijua një mekanizëm lidhës që lidh këto grepa me pedale, duke çuar në shpikjen e harpës me pedale të vetme veprimi. Forma e parë primitive e harpave pedale u zhvillua në rajonin e Tirolit të Austrisë. Harpa duket kështu:

8

6. Klaviçembali Klaviçembali është një instrument muzikor i luajtur me anë të një tastiere që aktivizon një rresht leva që nga ana e saj nxisin një mekanizëm që plucks një apo më shumë vargje me një plekturë të vogël. Termi nënkupton gjithë familjen e instrumeve të ngjashme të shkulura me tastierë, përfshirë virgjinalet më të vogla, muselar dhe spinet. Klaviçembali ishte përdorur gjerësisht në muzikë rinore dhe barok. Gjatë shekullit të 18-të, me ngritjen e piano, gradualisht u zhduk nga skena muzikore. Në shekullin e 20-të, ajo bëri një ringjallje, duke u përdorur në shfaqjet historike të muzikës më të vjetër, në kompozime të reja dhe në stile të caktuara të muzikës popullore. Klaviçembali ishte më së shumti i njohur mundshme në Mesjetë. Në shekullin e 16-të, krijuesit e klavisit në Itali bënë vegla të lehta me tension të ulët. Një qasje tjetër u mor në Holandën Jugore duke filluar nga fundi i shekullit të 16-të, sidomos nga familja Ruckers. Kitarët e tyre përdorën një ndërtesë më të rëndë dhe prodhuan një ton më të fuqishëm dhe të veçantë. Ata përfshinin klavisitën e parë me dy tastierë, të përdorura për transpozim. Instrumentet flamane shërbyen si model për ndërtimin e kembeve të shekullit të 18-të në vende të tjera. Në Francë, tastierat e dyfishta u përshtatën për të kontrolluar koret e ndryshme të vargjeve, duke bërë një instrument muzikor më fleksibël. Instrumentet nga kulmi i traditës franceze, nga krijuesit si familja Blanchet dhe Pascal Taskin, janë ndër më të admiruarit e të gjitha çifteve, dhe shpesh përdoren si modele për ndërtimin e instrumenteve moderne. Në Angli, firmat Kirkman dhe Shudi krijuan çifte të sofistikuara të fuqisë dhe zërit të madh. Ndërtuesit gjermanë zgjatën repertorin e zërit të instrumentit duke shtuar gjashtëmbëdhjetë këmbë dhe dy kore këmbë; këto instrumente kanë shërbyer së fundi si modele për ndërtuesit modernë. Në fund të shekullit të 18-të klaviçembali u zhvendos nga pianisti dhe pothuajse u zhduk nga pikëpamja për pjesën më të madhe të shekullit të 19-të: një përjashtim ishte përdorimi i saj i vazhdueshëm në opera për shoqërimin e recitimit, por pianisti ndonjëherë e zhvendosi atë atje. Përpjekjet e shekullit të njëzetë për të ringjallur klaviçor filluan me instrumente që përdorën teknologjinë e pianos, me strings të rënda dhe korniza metalike.

9

7. Oboa Oboat janë një familje e instrumenteve të dyfishtë kallamisht. Oboat janë bërë zakonisht prej druri, por ka edhe oboa bërë nga materiale sintetike. Një oboe sopranore ka një gjatësi prej 65 cm, me çelësa metalike, një litar konik dhe një zile të zjarrtë. Tingujt prodhohen duke fryer në kallam në një presion të mjaftueshëm të ajrit, duke shkaktuar që ajo të lëkundet me kolonën e ajrit. Toni dallues është i gjithanshëm dhe është përshkruar si "i ndritshëm". Oboa e rregullt u shfaq fillimisht në mes të shekullit të 17-të, kur u quajt një hautbois. Ky emër është përdorur edhe për paraardhësin e tij, sham, nga i cili rrjedh formën bazë të hautbois. Dallimet e mëdha midis dy instrumenteve përfshijnë ndarjen e hautbois në tre seksione, ose nyjet (e cila lejoi për prodhim më të saktë), dhe eliminimin e pirouette, parvaz druri nën kallam i cili lejohet lojtarët për të pushuar buzët e tyre. Oboa standard në barok është bërë përgjithësisht prej druri të bollshëm dhe ka tre çelësa: një çelës "i madh" dhe dy çelësa anësorë (çelësi i anës shpesh dyfishohet për të lehtësuar përdorimin e dorës së djathtë ose të majtë në vrimat e poshtme). Në mënyrë që të prodhojë pitches më të larta, lojtar duhet të "overbloë", ose të rrisë rrjedhën e ajrit për të arritur harmonikën e ardhshme. Sot, oboa përdoret zakonisht në grupe koncertesh, orkestra, muzikë në dhomë, muzikë filmike, disa zhanre të muzikës popullore dhe si instrument solo, dhe herë pas here dëgjohet në xhaz, rock, pop dhe muzikë popullore.

10

8. Violina Violinë, e njohur edhe si jeshile, është një vegël prej druri në familjen violinë. Shumica e violinave kanë një trup prej druri të zbrazët. Është instrumenti më i vogël dhe më i lartë në familje në përdorim të rregullt. Ka instrumente të vogla të tipit violinë, duke përfshirë violinë dhe violinë, por këto praktikisht janë të papërdorura. Violinë zakonisht ka katër strings tuned në pestë të përsosur, dhe është më së shpeshti luajtur duke tërhequr një hark nëpër vargjet e tij, edhe pse ajo mund të luhet nga plucking vargjet me gishta (pizzicato) dhe duke goditur strings me anën druri të harkun (kol legno). Violinat janë instrumente të rëndësishme në një shumëllojshmëri të gjerë të zhanreve muzikore. Ata janë më të shquar në traditën klasike perëndimore, si në ansamblet (nga muzika e dhomës deri te orkestrat), si instrumente solo dhe në shumë varietete të muzikës popullore, duke përfshirë muzikën e vendit, muzikën bluegrass dhe në xhaz. Violina njihej për herë të parë në Italinë e shekullit të 16-të, me disa ndryshime të mëtejshme që ndodhën në shekujt e 18-të dhe 19-të, për t'i dhënë instrumentit një tingull më të fuqishëm dhe një projeksion. Në Evropë, ajo shërbeu si bazë për zhvillimin e instrumenteve të tjera me tela të përdorura në muzikën klasike perëndimore, si viola. Fjala "violinë" u përdor për herë të parë në anglisht në vitet 1570. Fjala "violinë" vjen nga "violina italiane, e vogël e violës". Termi "viola" vjen nga shprehja "violina e tenorit" në vitin 1797, nga viola italiane, nga viola e vjetër provansale, e cila erdhi nga vitula mesjetare latine "si një term që do të thotë" instrument me tela ", ndoshta që vjen Vitula, perëndeshë romake e gëzimit ..., ose nga verbi latin vitulari, "të gëzohesh, të jesh i gëzuar. Veglat muzikore më të hershme ishin më së shumti të këputura (për shembull, lyri grek). Instrumente me dy vargje, të përkulura, të luajtur me këmbë të drejtë dhe të kërrusur me qime të kalit, mund të kenë origjinën në kulturat nomade të Azisë Qendrore, në forma që i përngjan më së miri Morin huur mongolian dhe Kobyz kazak. Llojet e ngjashme dhe variantet ndoshta u shpërndanë përgjatë rrugëve tregtare Lindje-Perëndim nga Azia në Lindjen e Mesme, dhe Perandorinë Bizantine. Krijuesit e parë të violinave ndoshta huazuan nga zhvillime të ndryshme të lyrës bizantine. Këto përfshinin rebec, rebab arab (‫)ربابة‬, vielle (i njohur edhe si fidel ose viuola) dhe lira da braccio.

11

9. Viola Viola, është një nga familjet e instrumenteve të përkulura, të hingëlluara dhe me tela me trupa të zbrazëta prej druri dhe pegboxes ku tensioni në vargjet mund të rriten ose ulen për të rregulluar katranin e secilës prej vargjeve. Frets në violinë zakonisht janë bërë nga zorra, të lidhur në gishtin e thonjve rreth qafës së instrumentit, për të mundësuar interpretuesin që të ndalojë strings më pastër. Frets përmirëson qëndrueshmërinë e intonacionit dhe u jep shënimet e ndaluara për t'iu përshtatur më mirë vargjeve të hapura. Viols u shfaqën së pari në Spanjë në mes të shekullit të 15-të dhe ishin më të njohura në periudhat e Rilindjes dhe Barok (1600-1750). Paraardhësit e hershëm përfshijnë arab rebab dhe vielle mesjetare evropiane, por më vonë, paraardhësit më të drejtpërdrejtë të mundshëm përfshijnë Violet Venetian dhe vihuela spanjisht 15 dhe 16 shekullit, që dukej sikur ishte mjaft i dallueshëm nga [në atë kohë] kitarë me 4 kurse (një korordhone më parë). Të gjithë anëtarët e familjes së violit luajnë drejt (ndryshe nga violina ose viola, e cila mbahet nën mjekër). Të gjitha instrumentet e violit mbahen midis këmbëve si një violoncello moderne, kështu që emri italian viola da gamba ("vija për këmbën") nganjëherë aplikohej në instrumentet e kësaj familjeje. Kjo e dallon violinë nga familja e violinës, violina e violit për krahun. Një lojtar i violës është i njohur zakonisht si një gambist, violist / vaɪəlɪst /, ose violist nga këmbë. "Violisti" ndan drejtshkrimin, por jo shqiptimin, të fjalës që zakonisht përdoret që nga mesi i shekullit të 20-të për t'iu referuar një lojtari të violës. Prandaj mund të shkaktojë konfuzion nëse përdoret në shtyp ku konteksti nuk tregon qartë se një lojtar i dhunës ka për qëllim, edhe pse është krejtësisht jo-problematik dhe i zakonshëm, në fjalim. Vihuelistët filluan të luajnë me instrumentet e tyre të sheshta me një hark në gjysmën e dytë të shekullit të 15-të. Brenda dy apo tre dekadave, kjo çoi në evolucionin e një instrumenti string të përkulur krejtësisht të ri dhe të përkushtuar që ruante shumë nga tiparet e vihuela origjinale të mbërthyer: një mbrapa të sheshtë, prerje të mprehta të belit, frets, brinjë të hollë (fillimisht) dhe një akordim identik - pra emri i tij origjinal, vihuela de arco; arco është spanjisht për "hark". Një ndikim në sjelljen e lojës është kredituar për shembullin e lojtarëve rabab maure. Vija nuk është e lidhur me instrumentin shumë më të vjetër me tela të quajtur hebre (fjalë për fjalë, "lëkurë").

12

10. Trumpeta Trumpeta është një instrument bronzi i përdorur zakonisht në ansamble klasike dhe xhazi. Grupi i trumpetës përmban instrumentet me regjistrin më të lartë në familjen e bronzit. Instrumentet e ngjashme me trumblën janë përdorur historikisht si pajisje sinjalizuese në betejë apo gjueti, me shembuj që datojnë të paktën 1500 pes; ata filluan të përdoreshin si instrumente muzikore vetëm në fund të shekullit të 14-të ose në fillim të shekullit 15. Trumpetat përdoren në stilet e muzikës artistike, për shembull në orkestra, grupe koncertesh dhe ansamble xhazi, si dhe në muzikë popullore. Ato luhen duke fryrë përmes buzëve gati të mbyllura (të quajtura embossure lojtarit), duke prodhuar një zhurmë "zhurmshme" që fillon një dridhje në valë këmbë në kolonën ajrore brenda instrumentit. Që nga fundi i shekullit të 15-të, ato kanë qenë kryesisht të ndërtuara prej tubave prej bronzi, zakonisht të dyfishta në një formë drejtkëndore të rrumbullakosura. Ka shumë lloje të ndryshme borrash, me më të shpeshtat që ngrihen në B (një instrument transpozimi) një gjatësi prej rreth 1.48 m. Trumpet e hershëm nuk ofruan mjete për të ndryshuar gjatësinë e tubave, ndërsa instrumente moderne zakonisht kanë tre (ose nganjëherë katër) valvola për të ndryshuar katranin e tyre. Trumpetat më të hershme datojnë në 1500 pes dhe më herët. Trupat e bronzit dhe argjendit nga varri i Tutankhamonit në Egjipt, bronzët nga Skandinavia dhe bori i metalit nga Kina datojnë që nga kjo periudhë. Trumbalet nga qytetërimi Oxus (Mijëvjeçari i 3-të pes) të Azisë Qendrore kanë zbukuruar injektime në mes, por janë bërë nga një fletë metalike, e cila konsiderohet një çudi teknike. Shofari, i bërë nga një bri i dashit dhe Hatzotzeroth, i bërë prej metali, përmenden të dy në Bibël. Ata u luajtën në Tempullin e Solomonit rreth 3000 vjet më parë. Ata thanë se ishin përdorur për të hedhur në erë muret e Jerikos. Ata ende përdoren në ditë të caktuara fetare. Salpinx ishte një trombë e gjatë prej 62 inç (1,600 mm) e gjatë, e bërë prej kockave ose prej bronzi. Konkurset e Salpinx ishin pjesë e Lojërave Olimpike origjinale.

13

Johan Sebastian Bach

Johann Sebastian Bach (31 Mars 1685 - 28 Korrik 1750) ishte një kompozitor gjerman dhe muzikant i periudhës barok. Ai është i njohur për kompozime instrumentale si koncertet e Brandenburgut dhe variantet Goldberg, si dhe për muzikën vokale si St Passage Mattheë dhe Mass në B minor. Që nga ringjallja e Bach-it në shekullin e 19-të ai është konsideruar përgjithësisht si një nga kompozitorët më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Familja Bach tashmë numëronte disa kompozitorë kur Johann Sebastian lindi si fëmija i fundit i një muzikanti të qytetit në Eisenach. Pasi u bë një jetim në moshën 10 vjeçare, ai jetonte për pesë vjet me vëllain e tij më të madh Johann Christoph Bach, pas së cilës vazhdoi zhvillimin muzikor në Lüneburg. Prej vitit 1703 ai u kthye në Thuringia, duke punuar si muzikant për kishat protestante në Arnstadt dhe Muhlhausen dhe, për periudha më të gjata kohore, në gjykatat në Ëeimar, ku e zgjeroi repertorin e tij për organin dhe Köthen, ku ai ishte kryesisht i angazhuar me muzikën e dhomës. Nga 1723 ai ishte i punësuar si Thomaskantor (kantor në Shën Thomas) në Leipzig. Ai kompozoi muzikë për kishat kryesore luterane të qytetit dhe për ansamblin e studentëve të universitetit të Kolegjiumit Musicum. Prej vitit 1726 botoi disa nga tastiera dhe muzika e tij organike. Në Leipzig, siç kishte ndodhur në disa nga pozicionet e tij më të hershme, ai kishte një lidhje të vështirë me punëdhënësin e tij, një situatë e cila u pakësua kur iu dha titulli kompozitor i gjykatës nga Mbreti Augustus III i Polonisë në 1736. Në dekadat e fundit të jetës së tij ai ripërpunoi dhe shtriu shumë nga kompozimet e tij të mëparshme. Ai vdiq nga ndërlikimet pas operacionit të syrit në 1750. Gjatë shekullit të 18-të, Bach ishte më së shumti i njohur si një 14

organist, ndërsa muzika e tij e tastierës, si "The Temperament Clavier", u vlerësua për cilësitë e tij didaktike. Shekulli i 19-të pa botimin e disa biografive të mëdha Bach, dhe deri në fund të shekullit të gjithë muzika e tij e njohur ishte shtypur. Shpërndarja e bursave për kompozitorin vazhdoi përmes botimeve periodike dhe faqet e internetit të dedikuara ekskluzivisht atij, si dhe botimeve të tjera si Bach-Ëerke-Verzeichnis (BËV, një katalog i numëruar i veprave të tij) dhe botimet e reja kritike të kompozimeve të tij. Muzika e tij u përhap më tej përmes një mori aranzhmanesh, duke përfshirë, për shembull, Ajrin në G String, dhe regjistrimet, për shembull tri grupe të ndryshme kuti me shfaqje të kompletuara të veprave të kompozitorit që shënojnë 250 vjetorin e vdekjes së tij. Johann Sebastian Bach kompozoi këngët, motet, masat, Magnificats, Passions, oratorios, koralet katër pjesë, këngët dhe ariat. Muzika e tij instrumentale përfshin koncerte, suita, sonata, fuga, dhe vepra të tjera për organ, klaviç, liut, violinë, violonçel, flaut, ansambël e dhomës dhe orkestër. Disa nga veprat e tij më të njohura janë: “Koncerti i Bradenburgut” Alegro, “Koncerti i Bradenburgut” Adaxhio, “KOncerti Bradenburgut” No.4 Andante, “Koncerti i violinës dhe oboas” Alegro, “Kantata BWV 147”, “Suita Orkestrale”, etj..

15

Antonio Lucio Vivaldi

Antonio Lucio Vivaldi (4 mars 1678 - 28 korrik 1741) ishte një kompozitor Italian në barok, virtuoz violinist, mësues dhe prift. I lindur në Venecia, kryeqyteti i Republikës së Venedikut, ai konsiderohet si një prej kompozitorëve më të mëdhenj barok dhe ndikimi i tij gjatë jetës së tij ishte i përhapur në të gjithë Evropën. Ai kompozoi shumë koncerte instrumentale, për violinë dhe një shumëllojshmëri të instrumenteve të tjera, si dhe vepra të shenjta korale dhe më shumë se dyzet opera. Puna e tij më e njohur është një seri koncertesh violinë të njohur si Katër stinët. Shumë nga kompozimet e tij u shkruan për ansambël muzikor gjithë-femër të Ospedale della Pietà, një shtëpi për fëmijët e braktisur. Vivaldi kishte punuar atje si prift katolik për 1 1/2 vjet dhe ishte punësuar atje nga 1703 në 1715 dhe nga 1723 deri në 1740. Vivaldi pati gjithashtu një sukses me stalla të shtrenjta të operave të tij në Venecia, Mantova dhe Vienë. Pas takimit me perandorin Charles VI, Vivaldi u zhvendos në Vienë, duke shpresuar për mbështetje mbretërore. Megjithatë, perandori vdiq shpejt pas mbërritjes së Vivaldit dhe vetë Vivaldi vdiq, në varfëri, më pak se një vit më vonë. Antonio Lucio Vivaldi lindi më 4 mars 1678 në Venecia, pastaj kryeqyteti i Republikës Veneciane. Ai u pagëzua menjëherë pas lindjes së tij në shtëpi nga mami, gjë që çoi në besimin se jeta e tij ishte disi në rrezik. Megjithëse arsyet për pagëzimin e menjëhershëm të fëmijës nuk dihen me siguri, është bërë shumë për shkak të shëndetit të tij të dobët ose të një tërmeti që tronditi qytetin atë ditë. Në traumën e tërmetit, nëna e Vivaldit mund ta ketë kushtuar atë në priftëri. Ceremonitë që ishin lënë pas dore u dorëzuan dy muaj më vonë. Prindërit e Vivaldit ishin Giovanni Battista Vivaldi dhe Camilla Calicchio, siç janë regjistruar në regjistrin e San Giovanni in Bragora. Vivaldi kishte tetë vëllezër e motra: Iseppo Santo Vivaldi, Iseppo Gaetano Vivaldi, Bonaventura Tomaso Vivaldi, Margarita Gabriela Vivaldi, Cecilia Maria Vivaldi, Gerolama Michela Vivaldi, Francesco Gaetano Vivaldi dhe Zanetta Anna Vivaldi, i cili ishte një berber përpara se të bëhej violinist profesionist, i mësoi Antonio për të luajtur violinë dhe më pas vizitoi Venedikën duke luajtur violinë me djalin e tij të vogël. Antonio ndoshta u mësua në moshë të re, duke gjykuar nga njohuritë e shumta muzikore që kishte fituar 16

deri në moshën 24 vjeçare, kur filloi të punonte në Ospedale della Pietà. Giovanni Battista ishte një nga themeluesit e Sovvegno dei musicisti di Santa Cecilia, një shoqatë e muzikantëve. Shëndeti i Vivaldit ishte problematik. Një nga simptomat e tij, shtrëngimi i petto ("ngushtësia e kraharorit"), është interpretuar si një formë e astmës. Kjo nuk e pengoi atë të mësonte të luante violinë, të kompozonte ose të merrte pjesë në aktivitete muzikore, megjithëse e kishte ndaluar atë të luante instrumente me erë. Në vitin 1693, në moshën pesëmbëdhjetë vjeç, filloi të studionte për t'u bërë prift. Ai u shugurua në vitin 1703, 25 vjeç dhe u quajt së shpejti il Prete Rosso, "Prifti i Kuq". (Rosso është italian për "të kuqe", dhe do t'i referohej ngjyrës së flokëve të tij, një veçori familjare. Jo shumë kohë pas shugurimit të tij, në vitin 1704, atij i ishte dhënë një periudhë ungjillore për të festuar Meshën për shkak të shëndetit të tij të sëmurë. Vivaldi tha Meshën si prift vetëm disa herë dhe dukej se u tërhoq nga detyrat liturgjike, ndonëse ai formalisht mbeti anëtar i priftërisë. Vivaldi pastaj në vitin 1741 vdiq nga sëmundja e tij e rëndë, mirëpo ai la mbas gjithë punën e tij mbreslënëse, si* ishin: “Katër Stinët”, “La Serenissima”, “árte dei Suonatori”, ‘Stabat Mater”, “Orlando Furisio”, “L’estro armonico”, “Concerti per flauto” si dhe opera e tij “Skenderbeg”.

17

Përmbyllje Pra sipas referencave të shumta erdhëm në përfundim se kjo, respektivisht këto epoka në muzikë cilësohen si epokat më të pasura dhe më me vlerë kultorore në tërë historinë e muzikës. Shumë instrumente e patën zanafillën gjatë Rilindjes të tjerë qenë variante ose përmirësime të mëtejshme të instrumenteve që ekzistonin më parë. Disa mbijetuan deri në ditët e sotme; të tjerë u zhdukën, për tu rikrijuar vetëm në kuadër të luajtjes së muzikës së asaj periudhe me instrumente autentike. Si në kohën e tashme, instrumentet mund të klasifikoheshin si tunxhe, tela, perkursioni dhe frymore. Në fillim të shekullit të XVI, instrumentet konsideroheshin më pak të rëndësishme se sa zëri. Ato përdoreshin për kërcime dhe për të shoqëruar muzikën vokale. Muzika instrumentale mbeti e varur nga muzika vokale dhe shumë nga repertori i saj ishte në mënyra të larmishme i derivuar ose i varur nga modelet vokale. Në këtë periudhë u formuan edhe forma të reja të muzikës instrumentale siç ishin: riçekari, fantasia, preludet, tokatatsi dhe format me vallëzim siç ishin: pavana, saltarelo, estampida etj. Tani logjikisht kishte edhe më të dashura apo më “të preferuara” të kësaj kohe të renesansës. Disa nga instumentet më të interpretuara ishin: leuti (me tela), organoja (me taste), klavikordi dhe klaviseni (me taste), briri (me të fryer), flautet e ndryshme etj., për të cilat do flasim më vonë. Në këtë periudhë ne poashtu hasëm në një mori kompozitorësh, të cilët na dhanë shumë për muzikën në përgjithësi, e të cilët më të njohur ishin: Johan Sebastian Bach, Antonio Vivaldi, Domenico Scarlatti, Giacomo Carisimmi e shumë të tjerë.

18

Literatura

“Kultura Muzikore”- Engjëll Berisha, Prishtinë 2006 “Arti Muzikor 10”- Engjëll Berisha, Prishtinë 2006 https://ëikipedia/MuzikanëRenesansë https://en.ëikipedia.org/ëiki/Johann_Sebastian_Bach https://en.ëikipedia.org/ëiki/Antonio_Vivaldi

19