Inecar Report Translated (bikol)

Paenot na Imbestigasyon sa Libmanan-Cabusao Dam Project (LDCP) sa Salog kan Sipocot

Introduksiyon An Libmanan-Cabusao Dam Project itinotolod kan National Irrigation Administration (NIA), Rehiyon 5, na naka-base sa siyudad nin Naga. Natawan ini nin Environmental Compliance Certificate (ECC Reference Code 0904-008-4520) kan Department of Environment and Natural Resources, may petsang Abril 20, 2009 asin pinirmahan ni DENR Secretary Jose L. Atienza Jr. (Appendix A). An pagtugdok kan dam maabot nin tolong taon. Sosog sa Environmental Impact Statement (EIS) kaini na may petsang Marso 2009, an mga katuyuhan kan proyekto iyo na: 1) paorogon an paggamit nin tubig asin yaman kan daga sa pagtugdok nin kongkretong dam na isasangli sa mga bombang de-makinang presenteng ginagamit para sa patubig [kabilugán na katuyuhan] asin 2) tanganing mabawasan an gastos sa operasyon kan patubig asin madagdagan an kabuhayan kan mga paraomang magiging benepisyaryo. Alagad an proyekto mayo sa bawaan kan Libmanan, yaon ini sa Sipocot, Camarines Sur, na magdodolot nin maabot sa 15 metros na pagsùgong kan tubig sa 13 barangay kan Lupi asin 1 barangay kan Sipocot. May apat na bulan nang tinutugdok an dam (Appendix A1) sa barangay Malaguico sa Sipocot asin kaipuhan ining itogdok sa laog nin 18 bulan sosog sa kontrata. An takot asin paghàdit kan mga residente kan Lupi iyo an nagtolod sainda na hagadon an tabang kan INECAR na imbestigahan an problema. Siring man, hinurot man ni Obispo José Rojas Jr. kan Diocesis nin Libmanan an tabang kan kag-pirma huli naman sa higot na paghandal orog na kan mga taga-Lupi dapit sa posibleng mga distrosong darahon kun an dam sa Sipocot dagosdagos naman na itotogdok. Huli ta an siring na bagay kaipuhan nanggad na tawan nin magkakanigong atensiyon, an Institute for Environmental Conservation and Research kan Ateneo de Naga University nagkundusir nin pangenot na imbestigasyon kan Oktubre 17, 2009. Katuyuhan kan pag-aadal an mga minasunod: 1) 2) 3) 4)

Aramon an presenting kamugtakan kan tinotogdok na dam sa Sipocot Adalan an naaprubahan na Environmental Impact Statement (EIS) kan NIA Aramon an mga agrangay asin paghadit kan mga tawo sa Lupi dapit sa proyektong dam Makahimo nin mga posibleng alternatibo sa patubig sa Libmanan asin Cabusao

Metodolohiya Ang pangenot na imbestigasyon ginibo kan INECAR study team na kinukumpunir nin limang tawo (Ms. Joanaviva Caceres, Mr. Shane Bimeda, Mr. Alex San Jose, Mr. Pedro Prima Jr., asin Dr. Emelina G. Regis na pamayo kan grupo). Kaiba man an mga boluntaryong sinda Mr. Victor Nierva, paratukdo sa Ateneo de Naga University, Mr. Jonas Soltes, parasurat sa Philippine Daily Inquirer na naka-base sa siyudad nin Legazpi, asin man si Mr. Sebastian Perez na dating mayor kan Lupi.

An mga metodolohiya o paagi nin pag-aadal na ginamit iyo an minasunod: a) pagkua nin mga litrato, asin b) pakikipag-olay sa mga tawong may kabatiran sa lugar kan dam, arog kan Project Manager kan dam construction, an mga opisyal kan barangay asin mga residente kan Lupi. An iba pang metodolohiya iyo an c) pagkua kan elevation o kalangkawan asin geographic coordinates o mga eksaktong lokasyon gamit an Geographic Positioning System (GPS) asin mapa (Appendix B) kan mga lugar poon Sipocot sagkod Lupi, d) pagkolekta nin mga sample para sa pag-aadal kan mga klase asin karakter kan daga (Fanning and Fanning, 1989; DeLuca and O’Herron, 2002), pagsukol kan pH (acidity) asin salinity o lebel kan asked kan tubig gamit an pH meter asin refractometer, asin man e) aramon an langkaw kan mga pagbaha sa lugar. Ginamit man an mga katakod na importanteng dokumento, siring sa Environmental Impact Statement (EIS) kan proyekto (National Irrigation Administration o NIA na iyo an proponent) na may petsang Marso 2009, Environmental Compliance Certificate (ECC) na tinao kan DENR sa proponent, asin man an mga nakasurat na mga kahagadan na pinirmahan kan mga namamanwaan kan Lupi. MGA RESULTA KAN PAG-AADAL A. An Presenteng Kamugtakan kan Proyektong Dam An proyekto linalaoman na magdadara nin patubig tanganing madagdagan an produksiyon nin paroy sa 4,000 sagkod 4,800 ektaryang kaumahan sa Libmanan asin Cabusao. Siring man, an paagi kan implementasyon nagdadara nin pagkaribong asin paghandal sa mga lokal na komunidad orog na sa Lupi asin Sipocot, Camarines Sur. 1. Mismong an ngaran kan dam na “Libmanan Cabusao Dam” nakakaribong huli ta an dam ibubugtak sa Sipocot asin magpapalangkaw nin tubig sa Lupi. Tadaw ta bakong SipocotLupi Dam? 2. An nasabing ngaran kan proyekto hinihiling na sarong rason kun tano ta haros an gabos na impormasyon sa EIS dapit sana sa mga benepisyo kan dam sa mga banwaan kan Libmanan asin Cabusao, asin kakadikit sana an impormasyon dapit sa mga epekto kaini sa mga lugar kan Sipocot asin Lupi. Sa katotoohan, an Libmanan asin Cabusao iyo an mga benipisyaryo o manginginabang, mantang an Sipocot asin Lupi iyo an mga direktang madadanyaran kan proyekto. Saláng gayo na apodon an Lupi bilang indirect impact area o lugar na dai direktang maaapektaran sosog sa EIS (March 2009) huli ta kun an dam padagos naman na maibubugtak, 13 barangay o 1/3 kan bilang kan mga barangay kan Lupi an magsasapò nin paglantop o paglangkaw nin tubig. An impormasyon na ini sosog sa pahayag kan mga namamanwaan kan Lupi huli man sa nagkakapirang mga tributaries o mga sapang pinaghahalean kan tubig sa salog, asin huli naman sa mga komunidad na nag-eerok sa mga pampang kan mga sapang nasambitan. Ang direct impact o direktang pagdanyar iyo an tulos na epekto nin aktibidad nin mga tawo siring kan pagtugdok nin dam na may kasabay na paglantop nin tubig, o kan anuman na natural na kalamidad arog kan bagyo. An indirect impact o dai direktang

pagdanyar epekto sana kan mga direct impact arog kan pagrilipatan kan mga tawo asin man pagtios huli sa pagkalantop sa dagang iniistaran na dara man kan pagtogdok nin dam. 3. Sosog sa pakikipag-olay sa Project Manager kan dam sa Sipocot, “sa kalangkawan na 14.3 metros, an istruktura kan dam gigibohon na an tubig maagos sanang diridiretso. An tubig maabot sa langkaw na 15 metros asin an kontrol kan tubig nasa kalangkawan na 26 metros alagad ini luwas na sa saindang sakop huli ta an tubig madalagan na saná sa link canal (datos kan pakikipag-olay kan Oktubre 17, 2009, nasa tataramon na Ingles) na magdadara kan tubig sa Libmanan asin Cabusao. Kun ibabawas an 3.3 metros (na nasa irarom kan lebel kan tubig) sa kalangkawan na 14.3, 11 metros (hali sa lebel kan dagat) an langkaw kan pantaas na instruktura kan dam, kalangkaw ini kan sarong edipisyong may 4.5 na iskalon (kun an lambing iskalono may langkaw na 2.4 metros). Tano ta maapaw pa an tubig sa kalangkawan na 15 metros? Sosog sa Project Manager asin Project Engineer, sa siring na kalangkawan, an tubig magkakaigwa nin makusog na pagbugsok pasiring sa link canal. An kusog na ini husto sana para makahimo nin puwersang matulod sa tubig pataas huli ta halangkaw an lebel kan kadagaan na aagihan kan link canal na magdadara kan tubig pasiring Libmanan. Sa kalangkawan, maagos an tubig nin “10.28 kilometro hali sa dam pasiring sa pump station” (p. 1-3, Project Component under Basic Project Information). An pump iyo an mabomba kan tubig pasiring sa mga kaumahan na papatubigan. May kabalintunaan an siring na sistema. Tanganing makahimo nin tubig pang-irigasyon, mas marhay na magkua nin tubig sa mga pagkukuahan na harani sa lugar kan mga benipisyaryo (Libmanan asin Cabusao) sa paagi nin pagkua nin tubig sa salog na minaagi sa duwang banwaan. Romdomon na an salog na sinasabi digdi sásarô sana man na salog na nagriribay-ribay sana nin ngaran depende sa banwaan na kinamumugtakan. salog Sipocot ini sa Sipocot, asin salog Libmanan man sa Libmanan (Appendix C). 4. Pag naitugdok an dam, mapoon naman an problema sa polusyon na dara kan mga toxic phytoplankton. Huli ta dakol an baybay, tundag asin laboy, an mga buhaghag na materyal na ini na natupag hali sa mga pampang iaanod kan kan makusog na sulog paibaba asin matitipon sa laog kan dam. Ang mga nitrates na hali sa mga kaharongan asin an iba pang mga organikong materyal matitipon asin magiging dahilan tanganing magdakol asin maglakop an mga phytoplankton (labi ka-saradit na mga organismo), orog na itong mga nakakahílong klase na dai kinakakan kan mga sira. An abnormal na paglakop kan mga phytoplankton puwedeng magdara nin algal bloom na magpapababa sa lebel kan oxygen sa tubig asin dai na makakahangos asin magagadan an mga sira. Eutrophication an apod sa prosesong ini. Huli man kaiyan, madikit an mga sira asin iba pang mga yaman-tubig asin ma-inà an maluya an produksiyon kan mga salog sa Sipocot asin Lupi huli ta kulang an pagkakan kan mga sira, kulang an oxygen na hinahangos, asin huli man kan toxins o hilo na hali sa mga phytoplankton’s (Corrales, R.A., 1991; Manahan, 1994; Nebel and Wright, 1996; Miller, 2000).

Dagdag pa digdi, an pag-aadal ninda Ampongan asin Fraginal (2004) sa salog Barit, na kasugpon kan danao sa Buhi, Camarines Sur, nagpapahiling na an Hydraulic Control Structure sa salog Barit saro sa mga rason kan pagluya kan kalidad kan tubig sa nasabing salog. Sa parte kan istrukturang naka-atubang sa danao, nagsasapo an tubig nin polusyon na may toxic alert na Level II. Boot sabihon kaini halangkaw an bilang kan mga toxic phytoplankton sa lambang litro nin tubig sa lugar, asin na an tubig dai nanggad maninigong gamiton kan mga tawo. An mga toxic phytoplankton nagdadara man nin kadakol na klase nin helang sa kublit na inaapod contact dermatitis. 5. Puwede man na maglangkaw an lebel kan asin sa tubig dara man kan mga tundag sa irarom kan tubig, an pag-askad kan tubig maghihimo na dai na ini magin marhay na gamiton sa mga pananom (Miller, 2000). B. An Environmental impact Statement (EIS) kan National Irrigation Administration (NIA) 1. Executive Summary – The Map (Figure 1.1) General Layout of Libmanan-Cabusao Dam Project (p.1 of Executive Summary) Mga Tuyaw: Dai pinapahiling kan mapa na an proyekto nasa Sipocot asin an paglangkaw kan tubig yaon sa Lupi (Appendix D). Huli sa an mapang ginamit may kakulangan, an siisay man na makakabasa kan EIS mapapakò saná an atensyon sa kamugtakan kan Libmanan asin Cabusao. Romdomon na an duwang banwaan na ini mga benipisyaryo mantang an Sipocot asin Lupi mga madadanyaran. Labi ka-importante ini para sa mga nag-aadal kan proposal. 2. Salâ man na gayo na ikonsidera an Lupi bilang indirect impact area o lugar na dai direktang madadanyaran kan proyekto sosog sa nakasurat sa EIS (Marso 2009) huli ta sa panahon na maitugdok an dam, 13 barangay o maabot sa 1/3 kan bilang kan mga barangay kan banwaan an aaboton kan paglantop o paglakaw kan tubig. An impormasyon na ini sosog sa pahayag kan mga namamanwaan kan Lupi huli man sa nagkakapirang mga tributaries o mga sapang pinaghahalean kan tubig sa salog, asin huli naman sa mga komunidad na nag-eerok sa mga pampang kan mga sapang nasambitan. 3. Project description p.3-7, section 3.4 Project Development Plan and Project Components, 3.4.1 Diversion work. -

“an hiwas kan malalantop na lugar sa itaas kan proyekto, sa kalangkawan na 15 metros, linalaoman na maabot 186 ektarya pag naitugdok na an dam. An mga barangay na kaiba sa 186 ektarya iyo an mga minasunod: parte kan Yabo asin Malaguico sa munisipalidad kan Sipocot, asin 8 barangay kan Lupi. Uya an mga barangay kan Lupi na maaabot kan paglantop: Tapi (Lupi Nuevo), Poblacion (Lupi Viejo), Barrera Jr., San Isidro, San Rafael Sur, Bulawan Jr., asin Colacling.”

Mga Tuyaw:

Maabot sa 13 sapa an pinaghahalean kan tubig mga salog Lupi, Yabo asin Sipocot (sosog sa pahayag ni Mr. Sebastian Perez, dating mayor kan Lupi). Igwa man nin iba pang mga komunidad/sitio/barangay sa mga inaagihan kan mga sapang ini na dai nasambitan sa report. 4. (2nd paragraph of the EIS under Project description p.3-7, section 3.4 Project Development Plan and Project Components, 3.4.1 Diversion work). -

“Sosog sa regional geomophological mapping na ginibo kan Mines and Geosciences Bureau sa Rehiyon 5, an pag-aadal kan daga asin an mga katibaadan na dara kaini sa mga lugar na nakapalibot sa dam nagpapahiling na an lugar kan Libmanan-Cabusao dam sa barangay Malaguico kaayon sa klase nin kadagaan na daing gayo linalaoman na malumoy, kaayon man ini sa klase nin kadagaan na daing gayo katatagbuan nin mga nakaistar o pinagkukuahan nin kabuhayan, kaayon man ini sa klase na daing gayong peligroso sa mga pagtupag, asin daing gayo binabaha, i.e. mga lugar na daing nababareta na pagbaha apuwera sa mga kabàban na nasa gilid sana kan mga salog asin sapa.”

Mga Tuyaw: Sosog sa pakikipag-olay kan INECAR sa mga opisyal kan barangay asin nagkakapirang residente kan Lupi kan Oktubre 17, 2009, binabaha saná an lugar sa panahon na makusog an bagyo, orog na idtong may darang makukusugon na mga pag-uran. An tubig-baha minaagi sana asin dai man nahaloy nin pirang oras o pirang aldaw. Halimbawa kaini kan maghagupit an Bagyong Rosing kan 1995 na nagdara nin baha na nakaabot sa saudan kan banwaan na nasa kalangkawan na 14 metros (dai subuot inabot an simbahan sa kalangkawan na 15 metros). Binaha man an banwaan sa iba pang makukusog na bagyo. An mga kuang litrato kan mga pampang-salog nagpapahiling sa langkaw kan baha sa lugar. Hilingon an mga plastik na basurang nakasàbit sa mga kahoy asin man an mga nagtupag na parte kan pampang na nagpahiling kan marka kan langkaw kan tubig-baha (Appendix E). Kun siring, an mga pagbaha sa Lupi normal saná huli ta nangyayari man an siring na pagbaha sa mga kabàban kan Libmanan, Sipocot, San Fernando, Milaor, Canaman, asin siyudad nin Naga pati naman an iba pang lugar sa rehiyon Bikol asin sa bilog na nasyon. Kun siring, kaipuhan man daw na ilipat an mga tawo sa mga nasambit na mga lugar? Sa panànaw na ini, dai rasonable an pagpabaha o paglantop sa Lupi asin parte kan Sipocot huli sa pagtugdok nin dam na magkakawsa nin posibleng orog pang pagtios huli sa mga pagrilipatan nin istaran kan nasa nasabing mga lugar tangani sanáng matabangan an kapwa nagtitirios man na mga namamanwaan kan Libmanan asin Sipocot. 5. “Figure 4.1.2.3.2.7 Sipocot Quadrangle and Dam site Flood Hazard Map on page 4-9 under Baseline Environmental Conditions, Impact Assessment and Mitigation, section Land Use Classification.” (Appendix F)

(2nd paragraph p.4-9) “An lugar kan proyektong Libmanan-Cabusao dam sa Brgy. Malaguico kaayon sa mga lugar na daing gayo binabaha i.e. mga lugar na daing nababaretaan na mga pagbaha apuwera na saná sa mga kabàban na nasa gilid saná kan mga salog o sapa. Hilingon an Figure 4.1.2.3.2.7 Sipocot Quadrangle and Dam site flood Hazard Map.” Mga Tuyaw: Hilingon na sa mapang ini, an an walang-itaas na parte nagpapahiling na an mga lugar na harani sa Poblacion Lupi kinokonsiderar na “paminsan-minsan saná o bihirang bahaon” mantang an Sipocot “piming binabaha o haros priming binabaha” na may mga parte man na “paminsan-minsan saná o bihirang bahaon”. Igwa man mga lugar kun sain “peligroso sa mga pagtupag nin daga”. (Appendix F) An lugar kan dam sa barangay Malaguico (4-5 metros na kalangkawan hali sa lebel kan tubig-dagat) hababang dikit kisa sa banwaan nin Lupi (6-15 metros) asin sa parte kan Sipocot huli man sa mabukid-bukid na karakter kan kadagaan na lugar na. Alagad huli ta an salog na sinasabi digdi sásarô saná man na minaagos sa tolong banwaan (Lupi, Sipocot, asin Libmanan), makangangálas man na gayo an pagtugdok nin dam na para saná man sa patubig alagad permanenteng malantop nin 13 barangay, maraot nin kapalibutan asin magpapalipat sa mga tawo. Huli man sa pagtaas kan tubig, possible man na magkaigwa nin mga sitwasyon kun sain puwedeng maraot an dam (Pakihiling an mga tuyaw sa Num. 6) o magpabulos nin tubig para magbawas nin pressure siring sa nangyari sa nagkakapirang dam sa Central Luzon na nagpabaha sa mga pagtaraid na lugar. 6. (Last paragraph p.4-10) “Baseline Environmental Conditions, Impact Assessment and Mitigation, section Land Use Classification” “Sa pagkonsiderar sa kusog nin linog asin sa distansiya kan sentro kan linog sa lugar ka dam, maninigo sanáng sa panànaw kan engineering na ipairarom an disenyo kan istruktura sa pinakamakusog na lebel nin linog na 7.6 na na nangyari sa lugar sa pag-aram kan pinakamakusog na paghiro kan daga na kakayanon kan disenyo kan dam. Siring man, ginamit man giraray an gabos na datos.” Mga Tuyaw: An mga kalamidad na dara nin linog bako sanáng huli sa kusog kan paghiro nin daga alagad dakula man an papel kan klase nin daga asin kagapoan sa lugar kun sain pirming nagkakaigwa nin paghiro nin daga minsan sa panahon nin mga maluya saná man linog. Peligroso man sa mga siring na kalamidad an mga lugar kun sain an daga malumoy huli ta pinapahaloy asin pinapakusog kaini an paghiro nin daga. Huli man ta an klase nin daga sa lugar kan dam laboy, buhaghag na laboy, pinong baybay asin man baybay na sa kabilugan calcarenitic an karakter na kinukumpunir nin manlaenlaen, an iba may pores o labi ka-saradit na mga labot, mantang an iba malulumoy (base sa preliminaryong pagaadal kan INECAR na iyo man an resulta kan pag-aadal na nakapalaman sa 4.1 kan EIS,

section 4.1.3 Pedology p.4-12), an kamugtakan na ini siyertong magpapalalâ kan paghiro nin daga na magdadara nin orog pang pagkaraot. (Appendix G) C. An mga agrangay asin an takot kan mga tawo sa Lupi dapit sa dam Dapit sa Social Acceptability o Pag-akò kan Kagabsan sa Proyekto 1. Tano ta nagpirma an mga tawo sa papel na ginamit bilang patunay nin pag-akò kan kagabsan? (may markang Attendance sa pagkondusir subuot nin konsultasyon na ginibo kan NIA kaibahan an iba pang mga ahensiya nin gobyerno asin mga komunidad— Hilingon an EIS attachments). Sa pag-orolay na ginibo kan INECAR sa Lupi (Oktubre 17, 2009), nakalap an mga minasunod na mga pahayag: a) Sinabihan subuot sinda na maglista kan pangaran asin magpirma sa attendance sheet. An mga speakers o mga parataram nagpahayag dapit sa mga benepisyo kan proyekto. Ini an dahilan kun tano ta nagustuhan kan iba an proyekto. Dai nasambit an mga mandatang epekto sainda kan proyekto. Dai ninda aram na an pagpirma sa attendance sheet gagamiton na pruweba kan pag-akò kan kagabsan sa proyekto. b) An mga paliwanag ginibong marahay-rahay, na puwedeng iyo an dahilan na an iba nagpirma sa mga pormang dinistribwer sainda sa laog kan consultation meeting. c) Sarong attendance sheet an porma. Sinabihan sindang magpirma huli ta kun mayo sindang pirma dai sinda matatawan nin pagkakan. d) Dai sainda ipinahayag an gabos na impormasyon dapit sa proyekto. Dai pa sana nahahaloy kan maaraman ninda sinda posibleng ilipat nin istaran. e) An mga tawo dai kaipuhan ilipat nin erokan. An paglipat mayong kasiguruhan sa pagkukuahan nin kabuhayan huli ta an espasyo (o lote) na itatao sainda sadit asin husto sana para sa sarong harong. Pàno na saná an saindang mga ataman na hayop? f) May sobra sa 5 klase nin sira an makukua sa salog, kadakol nin mga gamgam asin iba pang hayop siring sa gotô, anis, boot (agid sa anteater) asin iba pa, an madadanyaran. An mga minasunod mga pahayag kan naeksperiyensiya kan mga tawo sa konsultasyon sa Libmanan: a) An mga paghandal kan mga residente kan Tapi dai man natawanan nin magkakanigong kasimbagan. Ginibo pa nganing pangirít asin papilosopo an simbag kan mga representante kan gobyerno, kun kaya naghali na saná an mga taga-Tapi. b) Sosog sa resolusyon na nahaman sa konsultasyon sa Libmanan, an mga direktang madadanyaran saná iyo an mga residente sa gilid kan mga salog.

c) An mga namamanwaan naghurot sa NIA na magduman para sa sarong pagtiripon tanganing pag-olayan an isyu, alagad pirang bulan na an nakakaagi, dai pa man giraray nagkakaigwa nin pag-orolay. Kaipuhan magkundusir nin konsultasyon sa publiko an NIA. 2. Sosog sa konsultasyon/pakikipag-olay na ginibo kan INECAR sa mga opisyal kan barangay asin nagkakapirang mga residente kan Lupi, makangalas-ngalas an katoninongan kan mayor. Kadakol kan saindang mga paghandal an dai man nadadangog, o nagigibohan nin kasimbagan. Ginigibo na an aktwal na pagtogdok kan dam kan naaraman ninda an mga katibaadan na puwedeng mangyari sa saindang mga kaharongan asin pinagkukuahan kabuhayan. 3. Sa Lupi, nakatipon nin 941 na pirma hali sa Poblacion asin iba pang mga barangay (Appendices H1-H7) na dai nag-ooyon sa pagtugdok kan dam sa barangay Malaguico. An mga minasunod iyo an mga pangapodan na kaiba kan mga pirma: a) Mayong lehitimo asin tamang konsultasyon. Dai dinangog an saindang mga paghandal. Paglapas ini sa saindang derecho na dangogon. b) Sala ang impormasyon na base sa Community-Based Monitoring System na nagsasabi na 300 pamilya an madadanyaran. An mga namamanwaan nagtutubod na mas dakol pa kisa digdi, maabot nin ribo. Na an bilang na 300 ginamit sana tanganing maaprubahan an proyekto. c) Daing pagtukar sa papel kan mga negatibong epekto kan dam sa sainda, gabos positibong epekto sana sa mga komunidad na manginginabang (Libmanan asin Cabusao). d) Sa kabaliktadan, an mga komunidad sa Lupi dai manginginabang sa dam. Madara saná ini nin pagkaraot sa saindang mga tanuman, kabuhayan asin erokan. e) Dai ninda kaipuhan an dam. An kaipuhan ninda marhay na sistema nin gobyerno, malinig na pamámayo, malasakit sa mga nagtitios, asin pangkagabsan na pagmangno sa kapakanan kan mga tawo. Dapit sa mga posibleng epekto kan dam sa tawo 1. Sa lado kan agrikultura, an EIS nagsasabing maabot sa 23,836 ektarya an tanuman na daga sa Libmanan mantang sa Sipocot 70.72% saná (p.12 kan EIS Baseline Characterization section 3.4 The People, 3.4.1 Demographic Profile). Sosog sa siring na bilang sa Libmanan, an proporsyon kan dagang pang-agrikultura sa enterong kadagaan kaini (33,620 ektarya; Datos kan Camarines Sur kan 2007) maabot 70.9% mantang an sa Sipocot 80.64% huli ta an nasabing banwaan igwang 21,160 ektaryang daga asin 17,062.92 kaini ginagamit sa agrikultura. Kun mag-abot an panahon na maraot an dam,

mas dakol an mawawara sa Sipocot. An duwang banwaan igwang mga tanuman sa kabàban asin mga haralangkaw na lugar. 2. An banwaan kan Lupi igwang halaga sa historya kan ronâ. Suanoy na ining banwaan na pinundar kan mga Espanyol sa barangay San Pedro kaidtong Oktubre 17, 1726 (Appendix I). Kun kaya an mga komunidad digdi igwang sadiring kultura na dayupot sainda. An paglantop kan tubig dai sana mangangahulugan nin pagkawara kan erokan o lugar nin hanapbuhay, kundi magwawalat ini nin hararom na marka nin kawàran kan lugar na nakarimpos sa saindang pagkatawo. 3. An magiging pagkaraot kan mga tatamnan sa mga kabàban kan lugar kan proyekto dara sana kan pagtogdok nin dam. Ehemplo kaini an pag-aadal ni Miller (2000) kan 1997 sa Sweden kun sain an mga dam nagdara nin pagkaraot kan biodiversity o kapalibutan. An mga pag-aadal na ginibo sa nagkakapirang dam sa nasabing nasyon na ginagamit para sa enerhiyang hydroelectric nagpahiling na igwang 15-50% na pagdikit kan mga pananom sa mga pampang kan salog na igwang dam, kumpara ini sa mga pananom sa pampang kan mga salog na mayong dam. Kun kaya, igwa nin posibilidad na an paglangkaw nin tubig sa mga pampang kan salog sa Sipocot magdodolot nin siring man na pagkaraot. An mga tawong nakaistar sa mga lugar na ini nagsasabing mataba asin produktibo an daga para tanuman nin mga pananom na puwedeng pagkuahan nin kabuhayan. 4. Tano ta an dam ibubugtak sa Sipocot kun irigasyon an problema? Ini sarong hapot na dai malinaw na nasimbagan kan EIS asin mga pahayag kan mga tawo sa Lupi. Romdomon na an katuyuhan kan EIS iyo na (nasambit naman subago) 1) paorogon an paggamit nin tubig asin yaman kan daga sa pagtugdok nin kongkretong dam na isasangli sa mga bombang de-makinang presenteng ginagamit para sa patubig [kabilugán na katuyuhan] asin 2) tanganing mabawasan an gastos sa operasyon kan patubig asin madagdagan an kabuhayan kan mga paraomang magiging benepisyaryo. An mga benipisyaryong paraoma yaon sa Libmanan asin Cabusao. Mayo man nasambit na mga benipisyo para sa Lupi asin Sipocot. An duwang banwaan na ini maliwanag na direktang madadanyaran kan proyekto. An mga taga-Sipocot asin Lupi, orog na an mga taga-Lupi, kadaklan nagsasapo nin pagtios. Tano ta paoorogon pa an pagtios kan mga tawong ini, sa paagi nin paglipat sainda asin sa orog pang pagbaha sa panahon nin tag-uran, para matabangan an iba pang komunidad na kapwa man nagtitios? D. An mga posibleng alternatibong pagkuahan nin tubig para sa Libmanan asin Cabusao Dai kaipuhan an dam sa Sipocot tanganing mapatubigan anmga kaumahan. Igwang mga teknolohiyang dai gayong mangangaipo nin gastos na puwedeng magkoleta asin magtipon nin tubig hali sa uran asin iba pang pagkukuahan. Romdomon na an salog Libmanan kasugpon saná man kan salog Sipocot. An Tangcong Vaca man iyo an pinaggigikanan kan tubig kan Libmanan (Appendix C).

1. Orog na pasil asin matipid, asin dai magdadara nin katibaadan kun magkukua na sana nin tubig sa salog Libmanan kisa magtugdok nin dam na magkakantidad P1.9-bilyon. Romdomon man na an Libmanan iyo an pinakadakulang munisipalidad kan Camarines Sur. Kinukumpunir ini nin 75 na barangay asin may kadagaan na maabot 336.2 kilometro-kwadrado. An watershed o kinukuahan nin tubig kan banwaan iyo an Tangcong Vaca kun sain matatagbuan an kadakol na mga sapa asin burabod. 2. An mga paraoma sa India (R. Saha et al., 2007), Taiwan, asin iba pang mga nasyon naggagamit nin mga simpleng istrukturang inaapod “water harvester” tanganing pagtipunan nin tubig-uran paras a saindang mga tatamnan asin mga badang. Ang istrukturang ini ginagamit man sa pirang parte kan Filipinas sa mga harong sa mga rural na lugar kun sain hararayo an mga natural na pinagkukuhan tubig. Dai magastos an siring na sistema asin puwedeng imantenir nin mga paraoma o grupo nin mga paraoma depende sa kadakulaan kan “water harvester”. 3. Puwede man maggamit nin mga saradit na sagop na titipunan nin tubig pag tag-uran na magagamit kan mga paraoma para sa saindang mga tatamnan. An pagmantenir kaini puwede nang ipamahala sa mga paraoma. 4. Sa baretang sinurat ni Juan Escandor Jr. kan Philippine Daily Inquirer (http://www.bicolmail.com/issue/2009/june11/xswine.html) sinasabing “an dam magriribay sa apat na yunit nin 250-horsepower na makinang pambomba na sa ngunyan nagdadarang patubig sa 2,195 ektaryang kaumahan sa mga banwaan nin Libmanan asin Cabusao. Minagastos an NIA taun-taon nin P7-milyon para sa krudo asin aceiteng kaipuhan kan mga nasabing makinang pang-irigasyon.” An dam gagastusan nin P1.9-nilyon. Sa halagang P1.9-bilyon, an apat na makinang pangirigasyon puwedeng gamiton sa laog nin 271 taon (sa taunan na halagang P7 para sa krudo asin aceite). Alagad, igwa pa man ibang konsiderasyon arog kan gastos sa pagmantenir kan kagamitan asin man an depresyasyon o pagbaba kan halaga kan piso, kaiba naman an pagsangli kan mga makina pati man an pagdugang nin mga makinang pang-irigasyon. Sa siring na perspektiba, puwedeng ikonsiderar an mga minasunod na oportunidad: -

Kun dodoblehon an mga makina = gigibohon walong (8) makina, asin kun an lambing makina magkakahalagang P3-milyon (kaiba na an inflation) = P24-milyon. Kun gagamiton an mga pasilidad sa laog nin 100 taon, kun magkakaigwa nin pagribay nin mga kagamitan lambing 5 taon, an kabilugan na gastos maabot sa P480milyon. Kun an halagang ini ibabawas sa P1.9-bilyon, igwa pang tadang P1-42-bilyon sa badyet.

-

Kun an taunan na halaga kan krudo asin aceite maabot P12-milyon (kaiba naman an depresyasyon kan piso), an walong makina puwedeng gamiton sagkod 118 taon.

Hinihiling man kan kag-pirma sa pag-aadal na ini na sa kuwentadang nasa itaas igwa pang mga bagay na dai naikonsiderar. Huli kan kaulangan na ini, an labà kan mga taon na

puwedeng gamiton an pasilidad puwede man na maglìpot pa. alagad, sa pangkagabsan na konsepto, orog-orog na matipid pa man giraray an paggamit kan mga makinang pangirigasyon kisa sa pagtugdok nin dam, asin na dai ini magkakawsa nin paglipat kan mga tawo, dai man ini magdadara nin labi-labing paghandal huli sa pasibleng pagkawara kan kapalibutan, buhay, asin kabuhayan. Dagdag pa digdi, an dam puwede man na mag-abot sanáng 10 o 20 taon, huli sa mga natural na kalamidad, salâ kan tawo, pagbâgo kan kapalibutan, asin man linog. Kongklusyon Dai kaipuhan an dam tanganing magkaigwa nin patubig an Libmanan asin Cabusao. An mga banwaan na ini puwedeng magkua nin tubig sa mga salog asin sapa sa laog kan saindang nasasakupan. An mga namamanwaan kan Lupi asin Sipocot dai kaipuhan na isakripisyo huli ta igwa man mga alternatibong paagi nin patubig na daing gayong magastos, dai magdadanyar sa kapalibutan asin buhay nin mga tawo. Rekomendasyon 1. Ikonsiderar an mga alternatibong nasambitan sa Letrang D. 2. An kag-pirma sa pag-aadal na ini nangangapudan sa sensibilidad kan mga ahensiya nin gobyerno na nagtutulod asin nagsusuporta sa Libmanan-Cabusao Dam Project (LCDP), siring man sa mga namamanwaan kan Libmanan asin Cabusao, na dangogon man an mga agrangay kan mga taga-Lupi asin Sipocot na direktang madadanyaran kan nasabing proyekto para matawan sinda (Libmanan asin Cabusao) kan kaipuhan nindang patubig, mantang an magpakukuahan tubig yaon sana sa saindang daratangan. 3. An kag-pirma man naghuhurot sa mga katakod na ahensiya nin gobyerno na liwat na pagisipan an saindang mga plano asin pag-adalan an mga alternatibong sinasabi sa pag-aadal na ini tanganing maitao an kaipuhan na patubig sa Libmanan asin Cabusao na dai madanyar sa mga namamanwaan kan Lupi asin Sipocot. Inihanda ni: EMELINA G. REGIS, PH.D. Direktor, INECAR Ateneo de Naga University November 5, 2009 Inindorso: FR. JOEL E. TABORA S.J. Presidente Ateneo de Naga University Naga City