Hocpha~1

häc phÇn §Þa lý tù nhiªn ®¹i c­¬ng I

tr¸i §Êt Biªn so¹n: NguyÔn ThÞ Hång

th¸i nguyªn, th¸ng n¨m 2007 1

Tµi liÖu tham kh¶o 1. C¬ së §Þa lý tù nhiªn, Lª B¸ Th¶o, TËp 1,2,3 - N¨m 1987 2. C¬ së ®Þa lý tù nhiªn ®¹i c­¬ng, Hoµng ThiÕu S¬n, TËp 1,2 – N¨m 1966 3. Gi¸o tr×nh thiªn v¨n Ph¹m ViÕt Trinh - 2001 4. T×m hiÓu thiªn tai trªn Tr¸i §Êt NguyÔn H÷u Danh – N¨m 1999 5. §Þa lý tù nhiªn ViÖt Nam Vò Tù LËp – N¨m 2003 2

tr¸i §Êt 2 ®¬n vÞ häc tr×nh

I. Bµi më ®Çu (3 LT) II. vÞ trÝ cña tr¸i ®Êt trong vò trô (4 LT) III. H×nh d¹ng, kÝch th­íc cña tr¸i ®Êt (3 LT) IV. VËn ®éng cu¶ tr¸i ®Êt (5 LT) v. TÝnh chÊt vËt lý cña tr¸i ®Êt (5 lt) vi. Bµi tËp thùc hµnh (10 TH)

3

I. Bµi më ®Çu

1. HÖ thèng khoa häc §Þa lý 4 nhãm ngµnh

®Þa lý tù nhiªn

®Þa lý kT - xh

®Þa lý chuyªn kh¶o

B¶n ®å

4

2. Vai trß cña khoa häc §Þa lý trong ph¸t triÓn 3. §èitÕ t­îng nghiªn cøu cña §Þa lý tù kinh nhiªn 



Quy luËt ph¸t triÓn, ph¸t sinh c¸c hiÖn t­îng, mèi quan hÖ cña c¸c thµnh phÇn tù nhiªn 5 quyÓn

4. S¬ l­îc lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc §Þa lý * Thêi th­îng cæ - Quan s¸t, m« t¶ - Aristos cho r»ng Tr¸i §Êt h×nh cÇu - ChÕ ho¹ ®­îc b¶n ®å 5

4. S¬ l­îc lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc §Þa lý * Thêi trung cæ - T­ t­ëng thÇn häc thèng trÞ - Nhµ thê La M· - §Þa lý häc kh«ng ph¸t triÓn - thêi kú kÐo dµi - §Õn n¨m 1548 HÖ thèng C«pÐcnic ra ®êi “B¶n Tuyªn ng«n cña khoa häc tù nhiªn” - C¸c cuéc ph¸t kiÕn §Þa lý vÜ ®¹i: T×m ra ch©u lôc míi, vïng ®Êt míi… * Tõ thÕ kû 19 ®Õn nay - Ph¸t kiÕn cña Humbold - Khoa häc §Þa lý rÊt ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ §Þa lý bé phËn - §Þa lý bÞ khñng ho¶ng - Ph¸t minh cña §okusaep

6

5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu §Þa lý tù nhiªn ®¹i c­¬ng - Ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t ngoµi trêi. - Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch trong phßng vµ tr¹m quan tr¾c ®iÓn h×nh. - Ph­¬ng ph¸p to¸n häc. - Ph­¬ng Ph¸p b¶n ®å. - Ph­¬ng ph¸p xö lý th«ng tin, sè liÖu thùc ®Þa qua m¸y tÝnh GIS. - Ph­¬ng ph¸p viÔn th¸m

7

I. VÞ trÝ cña tr¸i ®Êt trong Vò Trô 1. Kh¸i niÖm vÒ vò trô - Kho¶ng kh«ng gian bao la v« cïng tËn - Cã sù tån t¹i cña c¸c thiªn thÓ lu«n vËn ®éng. - Thiªn thÓ bao gåm: Sao, hµnh tinh, vÖ tinh, tiÓu hµnh tinh, sao chæi thiªn th¹ch vµ tinh v©n. chóng cã mèi liªn hÖ víi nhau t¹o thµnh mét hÖ thèng phøc t¹p. 8

2. HÖ MÆt Trêi  Ng­êi ®Çu tiªn t×m ra hÖ MÆt Trêi: Nicolai Copecnic (1473- 1543).  Theo thuyÕt "NhËt t©m " ®· x¸c ®Þnh MÆt Trêi lµ trung t©m cña hÖ MÆt Trêi.  HÖ MÆt Trêi lµ hÖ thèng 9 thiªn thÓ nh­: Sao Thuû, Sao Kim, Tr¸i §Êt, Sao Ho¶, Sao Méc, Sao Thæ, Thiªn V­¬ng, H¶i V­¬ng, Diªm V­¬ng. Tr¸i §Êt n»m ë vÞ trÝ thø 3 theo h­íng xa dÇn MÆt Trêi. 9

C¸c hµnh tinh trong HÖ MÆt Trêi 10

11

C¸c hµnh tinh trong hÖ mÆt trêi Hµnh tinh

Kho¶ng Thêi gian Thêi gian §é t©m sai c¸ch ®Õn tù quay quay cña quü MÆt Trêi quanh trôc quanh ®¹o MÆt Trêi

Sao Thuû

0,39

59 ngµy

Sao Kim

0,72

Tr¸i §Êt

88 ngµy

§é nghiªng gi÷a xÝch ®¹o vµ mÆt ph¼ng quü ®¹o

0,21

70

243 ngµy 225 -

0,01

20 24’

1,00

23g 56p

365 -

0,02

230 25’

Sao Ho¶

1,52

24g 37p

587 -

0,09

240 50’

Sao Méc

5,20

9g 56p

11,9 n¨m

0,05

300 7’

Sao Thæ

9,55

10g 14p

29,5 -

0,06

260 45’

S. Thiªn V­¬ng

19,20

10g 45p

84,0 -

0,05

300 0’

S. H¶i V­¬ng

30,01

15g 45p

164,8 -

0,01

290

S. Diªm V­¬ng

39,50

6,4 ngµy

248,4 -

0,25 12

13

14

• Kho¶ng c¸ch tõ Tr¸i §Êt - MÆt Trêi 150 triÖu km. - NhiÖt cña MÆt Trêi lµm n­íc tån t¹i ë thÓ láng, khÝ quyÓn ë d¹ng h¬i. * VÞ trÝ thø 3 cña Tr¸i §Êt lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn rÊt quan träng gãp phÇn ®Ó Tr¸i §Êt lµ hµnh tinh duy nhÊt cã sù sèng trong hÖ MÆt Trêi. http://www/solar system/hompage.com.httl 15

hÖ mÆt trêi trong hÖ ng©n hµ

HÖ mÆt trêi c¸ch t©m thiªn hµ b»ng kho¶ng 2/3 b¸n kÝnh cña nã.

16

3. HÖ ng©n hµ - H×nh elip, ®Üa so¾n, ®­êng kÝnh 90 v¹n n¨m ¸nh s¸ng, gåm hµng tr¨m tØ sao. - Trong vò trô cã kho¶ng 450 triÖu triÖu hÖ nh­ hÖ ng©n hµ. - Tr¸i §Êt  HÖ MÆt trêi  HÖ ng©n hµ  Siªu ng©n hµ  Vò trô

17

4. C¸c m« h×nh vÒ HÖ mÆt trêi * M« h×nh ®Þa t©m cña Pt«lªmª - Tr¸i ®Êt ®øng yªn, MÆt trêi vµ c¸c hµnh tinh kh¸c quay xung quanh Tr¸i §Êt * HÖ thèng “nhËt t©m” cña K«pecnÝc - MÆt Trêi lµ Trung t©m xung quanh cã nhiÒu hµnh tinh chuyÓn ®éng. - Sù thay ®æi cña hiÖn t­îng nãng l¹nh theo mïa lµ quy kÕt chuyÓn ®éng cña ®Þa cÇu quanh MÆt Trêi. 18

* §Þnh luËt Kepler - C¸c hµnh tinh chuyÓn ®éng quanh MÆt Trêi theo nh÷ng ®­êng elÝp mµ trung t©m MÆt Trêi lµ tiªu ®iÓm. - B¸n kÝnh vec t¬ cña mçi hµnh tinh quÐt nh÷ng diÖn tÝch b»ng nhau trong nh÷ng kho¶ng thêi gian b»ng nhau.

19

HÖ thèng K«pecnic

§Þnh luËt Keple

M: MÆt trêi,

S1, S2: tiªu ®iÓm

hµnh tinh

M

t

S1

S2

t H

M

20

5.- MÆt trêi NhiÖt ®é bÒ mÆt 5.8000C, t©m 20 triÖu0 C. - Qu¶ cÇu khÝ khæng lå: 70% lµ H, 29% He, - Tû träng TB: 1,4 chiÕm 99% khèi l­îng cña hÖ, gÊp 332.000 lÇn khèi l­îng T§. - Ph¶n øng H¹t nh©n. - Lu«n vËn ®éng, tù quay mét vßng hÕt 27,35 ngµy, vËn ®éng trong HÖ Ng©n Hµ kÐo theo toµn bé hÖ MT vÒ phÝa sao Chøc N÷. - Cã c¸c chu ho¹t ®éng m¹nh yÕu kh¸c nhau

21

Tr­êng s¸ng VÕt ®en Bïng næ Quang cÇu

Sac cau Nhat hoa

22

6. C¸c gi¶ thuyÕt vÒ nguån gèc MÆt Trêi vµ c¸c hµnh tinh * Gi¶ thuyÕt cña Kant vµ Laplax¬ (thÕ kû XVIII) - §¸m m©y bôi dµy ®Æc - H×nh thµnh nh÷ng vµnh vËt chÊt ®ång t©m quanh MT - Mçi vµnh vËt chÊt kÕt tô l¹i t¹o thµnh c¸c khèi cÇu lín, c¸c hµnh tinh, vÖ tinh - Trong lßng hµnh tinh vÉn nãng h×nh thµnh dung nham nói löa - Ch­a gi¶i thÝch ®­îc quy luËt vËn ®éng, cÊu t¹o cña hÖ MÆt Trêi. 23

* Gi¶ thuyÕt cña Jean (Anh) - MT cã tr­íc tiªn, mét ng«i sao l¹ gÇn mÆt trêi = 3 lÇn ®­êng kÝnh MT, triÒu lùc lµm hai phÝa ®èi diÖn cña MT låi ra thµnh hai b­íu. - B­íu t¸ch khái MT ®øt ra thµnh tõng ®o¹n h×nh thµnh c¸c hµnh tinh. - Gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò m« men quay cña c¸c hµnh tinh, nh­ng thùc tÕ khã cã ng«i sao l¹ gÇn MT. NÕu cã sù ngÉu nhiªn trong HÖ ng©n hµ ph¶i tíi 1017 n¨m 1 lÇn nh­ng ng«i sao cao tuæi nhÊt míi cã 1013 n¨m. 24

* Gi¶ thuyÕt cña ¤tt«xmÝt §¸m vËt chÊt: bôi tinh th¹ch nguéi l¹nh quay theo nh÷ng h­íng kh¸c nhau trªn MP kh¸c nhau - MT ®i vµo gi÷a ®¸m bôi tinh th¹ch t¹o nªn cho mçi h¹t chuyÓn ®éng míi (C§ xung quanh MT t¹o thµnh mét c¸i ®Üa dÑp xoay trßn) - DÇn C§ lén xén mÊt ®i, vËt chÊt ph©n dÞ theo h­íng träng l­îng tao thµnh c¸c vßng trßn ®ång t©m. VÞ trÝ cña mçi vßng lµ n¬i c©n b»ng gi÷a lùc hót vµ lùc ®Èy - Gi¶i thÝch ®­îc nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña hÖ MT hiÖn nay, nh­ng ch­a nãi râ nguån gèc MT tõ ®©u. 25

* Gi¶ thuyÕt cña Fescov - C¸c hµnh tinh, MT, T§ h×nh thµnh cïng mét thêi gian, tõ mét ®¸m m©y bôi vËt chÊt - MT quay rÊt nhanh t¸ch ®¸m m©y bôi ra xa trung t©m c« ®äng, dÇn VËt chÊt tô tËp l¹i thµnh c¸c hµnh tinh vµ vÖ tinh trong hÖ MT - Hµnh tinh ë xa h×nh thµnh tr­íc, chóng c¸ch nhau mét kho¶ng c¸ch an toµn - §©y lµ gi¶ thuyÕt cã vÎ hîp lý nhÊt, nh­ng ch­a gi¶i thÝch ®­îc tai sao MT l¹i cã 90% khèi l­îng lµ H, He. 26

*Stephan hawking - vô næ Bigbang “bät nhá xÝu kh«ng - thêi gian” - Mèi liªn hÖ gi÷a mét lç ®en theo thuyÕt t­¬ng ®èi vµ thuyÕt nhiÖt ®éng lùc häc l­îng tö. - Dùa trªn thµnh tùu vËt lý thÕ kû 19, 20. ¤ng kÕt luËn: vò trô ®­îc sinh ra tõ mét vô næ bät nhá xÝu kh«ng thêi gian + Ng­îc ®Õn tËn cïng thêi gian th× toµn bé vò trô ph¶I tËp trung t¹i mét ®iÓm (khèi vËt chÊt v« cïng ®Ëm ®Æc, vµ v« cïng nãng hµng chôc tû ®é) ®· næ tung ra xung quanh, nguéi dÇn + Kho¶ng 30000K khÝ H2 h×nh thµnh, MÆt Trêi xuÊt hiÖn sau ®ã lµ c¸c hµnh tinh §©y lµ thuyÕt x©y dùng chÆt chÏ nhÊt cã c¬ së KH nhÊt 27

II. H×nh d¹ng vµ kÝch th­íc cña Tr¸I §Êt 1. H×nh d¹ng cña Tr¸i §Êt - Aritèt quan s¸t hiÖn t­îng nguyÖt thùc, quan s¸t nh÷ng con tµu ®i trªn biÓn - Vµo thÕ kû XVII, chuyÕn du hµnh vßng quanh thÕ giíi cña MaZenl¨ng, - Ngµy nay c«ng nghÖ ¶nh tõ vÖ tinh, ¶nh vò trô ®· cã chøng cø khoa häc quan träng kÕt luËn Tr¸i §Êt cña chóng ta lµ h×nh cÇu. - Tr¸i §Êt h×nh elipxoit. 28

29

H×nh ge«it cña Tr¸i ®Êt

30

* HÖ qu¶ h×nh d¹ng cña Tr¸i §Êt - Lµm cho bÒ MÆt §Êt th­êng xuyªn cã mét nöa ®­îc chiÕu s¸ng. - L­îng nhiÖt cña T§ nhËn ®­îc gi¶m ®Òu tõ xÝch ®¹o vÒ cùc. - H×nh thµnh hai nöa cÇu B¾c vµ Nam. - T§ chøa ®­îc l­îng vËt chÊt tèi ®a, nÐn chÆt khi vµo t©m. - Cã ®é dÑt ë hai cùc. 31

Tia tr­ît 00

90 60

vÜ ®é

Tia nghiªng 300 Tia nghiªng 600

30 0

Tia th¼ng ®øng 900

Gãc nhËp x¹ cña c¸c tia s¸ng MÆt Trêi trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt 32

2. KÝch th­íc cña Tr¸i §Êt * Tr¸i §Êt lµ mét khèi cÇu vÜ ®¹i cã tæng diÖn tÝch bÒ mÆt lµ 510 triÖu km2 * Tr¸i §Êt c¸ch MÆt Trêi 150 triÖu km. * B¸n kÝch Tr¸i §Êt lµ 6.370 km. * Chu vi theo ®­êng xÝch ®¹o lµ 40.076 km 33

80004

, 6536 8

B¾c cùc

6378,1

xÝch ®¹o

6378, 3 40076

nam cùc

Khèi elipx«it cña Tr¸i §Êt 34

6.378.160 km - B¸n kÝnh cùc hay b¸n kÝnh trôc nhá 6.356.777 km - §é dÑt ë cùc: a – b a

b=

= 129 = 21.36 km

- §é dÑt ë XÝch ®¹o = 130.000

= 213 m

Tõ nh÷ng sè liÖu trªn cã thÓ tÝnh ra c¸c sè liÖu kh¸c nh­ sau: - ChiÒu dµi vßng kinh tuyÕn = 40.008,5 km - ChiÒu dµi XÝch ®¹o = 40.075,7 km - DiÖn tÝch bÒ mÆt Tr¸i §Êt = 510.200.000 km2 35 2 - ThÓ tÝch Tr¸i §Êt = 1.083.10

3. HÖ thèng kinh vÜ tuyÕn

*Kinh tuyÕn - C¸c ®­êng kinh tuyÕn nèi liÒn hai ®iÓm cùc B¾c vµ cùc Nam, cã ®é dµi b»ng nhau - Trªn bÒ mÆt T§ cã thÓ kÎ v« sè ®­êng kinh tuyÕn, nh­ng ng­êi ta chØ kÎ 360 tuyÕn - 3600 Kinh tuyÕn gèc lµ kinh tuyÕn 00 (qua ®µi thiªn v¨n Grinwish n­íc Anh) - §èi diÖn víi kinh tuyÕn gèc lµ kinh tuyÕn 180 0. Kinh tuyÕn gèc:  §«ng: 10§; 20§; 30§...1790§  T©y: 10T; 20T; 30T...1790T. 36

*VÜ tuyÕn - Nh÷ng mÆt ph¼ng song song víi mÆt ph¼ng xÝch ®¹o vµ th¼ng gãc ®Þa trôc ®Òu c¾t mÆt ®Þa cÇu theo nh÷ng vßng trßn nhá gäi lµ vÜ tuyÕn. - C¸c ®­êng vÜ tuyÕn vu«ng gãc víi c¸c ®­êng kinh tuyÕn, cã ®Æc ®iÓm song song víi nhau vµ cã ®é dµi nhá dÇn tõ xÝch ®¹o vÒ cùc. - VÜ tuyÕn gèc dµi nhÊt gäi lµ ®­êng xÝch ®¹o ®¸nh sè 0, cµng vÒ hai cùc ®é dµi cµng gi¶m dÇn - Tõ vÜ tuyÕn 00 B¾c: 10B; 20B;...900B.  Nam: 10N; 20N...900N. 37

38

III. Sù vËn ®éng cña tr¸I ®Êt 1. VËn ®éng tù quay quanh trôc cña Tr¸i §Êt Chøng minh tr¸i ®Êt tù quay xung quanh 1.1 trôc. ThÝ nghiÖm con l¾c phu c«

39

1.2. §Æc ®iÓm cña chuyÓn ®éng - Theo h­íng tõ T©y sang §«ng - Thêi gian quay hÕt mét vßng lµ 23 giê 56’ 04”

40

- Khi quay trôc T§ nghiªng víi mÆt ph¼ng hoµng ®¹o 66033’ - Tr¸i §Êt h×nh pháng cÇu nªn kh«ng thÓ coi t¸c dông lªn mét ®iÓm. Gåm 3 lùc: H t¹i O, F1, F2. P

P’

- V× lùc F1 > F2 nªn lùc t¸c dông cña MT t¹o ra mét ngÉu lùc cã xu h­íng lµm quay mÆt ph¼ng xÝch ®¹o vÒ ph­¬ng cña ®­êng OM, do T§ tù quay quanh trôc nªn Trôc T§ ®¶o quanh ph¸p tuyÕn OH, t¹o h×nh

F2

C

O

F1

M

41

- Tèc ®é gãc quay: Ω = 2π /T (T lµ thêi gian tÝnh ra gi©y) - VËn tèc tù quay cña T§ phô thuéc vµo vÜ ®é V = Ω R cos ϕ ®é ®Þa lý)

( R: b¸n kÝnh T§; ϕ : vÜ

42

43

1.3. HÖ qu¶ * Sinh ra ngµy vµ ®ªm * Giê trªn Tr¸i §Êt

- Giê ®Þa ph­¬ng: cïng mét thêi ®iÓm mçi n¬i trªn T§ (kinh tuyÕn) cã mét giê riªng gäi lµ giê ®Þa ph­¬ng. Khi MT lªn cao nhÊt ®ã lµ 12 giê tr­ a 3600 = 24h; 150 = 1h; 10 = 4’; 1’= 4” - Giê mói: 24 mói; 1 mói = 150 ; Giê cña mói lµ giê ®Þa ph­¬ng cña kinh tuyÕn ®i qua gi÷a mói + Mói sè 0 cã kinh tuyÕn gi÷a mói lµ KT sè 0 + Tõ mói sè 0 vÒ phÝa §«ng cã mói sè 1,2,3…. 44

45

46

B¶n ®å c¸c mói giê trªn thÕ giíi

47

- Giê hiÕn ph¸p: lµ giê quy ®inh cña mçi quèc gia. Th«ng th­êng nã lµ giê ®Þa ph­ ¬ng cña kinh tuyÕn ®i qua thñ ®«. - §­êng chuyÓn ngµy quèc tÕ: Kinh tuyÕn 1800 lµ kinh tuyÕn ®æi ngµy ®i qua gi÷a Th¸i B×nh D­¬ng. + NÕu ®i tõ T- § th× ph¶i chuyÓn lªn 1 ngµy vµ ng­îc l¹i. T¹i sao ®­êng chuyÓn ngµy quèc tÕ l¹i kh«ng th¼ng theo ®­êng kinh tuyÕn?

48

* Sinh ra lùc C«ri«lÝt -TÊt c¶ c¸c vËt thÓ chuyÓn ®éng theo h­íng kinh tuyÕn trªn bÒ MÆt T§ ®Òu chÞu mét sù lÖch h­íng: N­íc, khèi khÝ. + LÖch vÒ bªn ph¶i ë nöa cÇu B¾c, bªn tr¸i ë nöa cÇu Nam - Cµng di chuyÓn lªn cao, vËt thÓ cµng lÖch nhiÒu. F = 2mΩ v.sinϕ Trong ®ã: Ω lµ vËn tèc quay; m lµ khèi l­îng cña vËt thÓ; v lµ vËn tèc cña vËt thÓ 49

Lùc C«ri«lit trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt

H­íng giã tÝn phong ë B¾c vµ Nam b¸n cÇu 50

* Sãng triÒu trªn Tr¸i §Êt Thuû triÒu: NhËt triÒu b¸n nhËt triÒu KhÝ triÒu: kh«ng khÝ d©ng lªn Th¹ch triÒu: ®¸ d©ng lªn kho¶ng 1 cm

51

2. VËn ®éng quay quanh mÆt trêi cña Tr¸i §Êt 2.1. §Æc ®iÓm chuyÓn ®éng

- §­êng chuyÓn ®éng cña Tr¸i §Êt ®­îc gäi lµ ®­êng hoµng ®¹o - H­íng chuyÓn ®éng: tõ t©y sang ®«ng. - Chu kú chuyÓn ®éng: hÕt mét vßng lµ 365 ngµy 5 giê 48 phót 56 gi©y. - Khi chuyÓn ®éng trôc Tr¸i §Êt lu«n nghiªng víi mÆt ph¼ng hoµng ®¹o 66033’ - ChuyÓn ®éng tÞnh tiÕn 52

Quü ®¹ochuyÓn chuyÓn ® éng cña tr¸itr¸i tr¸i ®Êt ®Êt xungquanh quanh m Æt trêi. trêitrêi . quü ®¹o ®éng cña mÆt 213 / ViÔn nhËt 226 /

Xu©n ph©n

CËn nhËt 2212 /

H¹ chÝ

§«ng chÝ

239 /

Thu ph©n

11

53

2.2.HÖ qu¶ 22/6

CTB X§

23/9

22/12

C©u hái

21/3

CTN

* ChuyÓn ®éng biÓu kiÕn cña MÆt trêi - MÆt Trêi chiÕu th¼ng gãc lóc th× ë BBC lóc th× ë NBC. - Trong mét n¨m MÆt Trêi tùa hå chuyÓn ®éng gi÷a hai chÝ tuyÕn gäi lµ chuyÓn ®éng biÓu kiÕn.

- MÆt Trêi chiÕu th¼ng gãc t¹i: XÝch ®¹o, chÝ tuyÕn B¾c, ChÝ tuyÕn Nam vµo nh÷ng ngµy nµo? - C¸ch x¸c ®Þnh thêi ®iÓm MÆt Trêi lªn thiªn ®Ønh 54 t¹i c¸c vÜ ®é kh¸c nhau ?

- Phô thuéc vµo gãc nhËp x¹ * ChÕ ®é chiÕu s¸ng vµ 0nhiÖt h0 = 90 - ϕ ± δ ϕ lµ vÜ ®é ®Þa lý, δ lµ gãc lÖch MÆt Trêi Ngµy 21/3 gãc lÖch δ = 0 nªn h0 = 900 - ϕ , + T¹i xÝch ®¹o ϕ = 0 nªn h0 = 900, n¨ng l­îng dån xuèng hai b¸n cÇu ®Òu b»ng nhau. Ngµy 22/6 gãc lÖch δ = 23027’ ë BBC vµ - 23027’ ë NBC + ChÝ tuyÕn B: h0 = 900 - 23027’+ 23027’ = 900 + ChÝ tuyÕn N: h0 = 900 - 23027’- 23027’ = 430 Gãc nhËp x¹ nhá n¨ng l­îng Ýt vµ ng­îc l¹i - ChÕ ®é chiÕu s¸ng vµ nhiÖt thay ®æi ®Òu ®Æn 55 trong n¨m vµ cã sù tr¸i ng­îc vÒ thêi gian gi÷a hai b¸n cÇu -

* HiÖn t­îng so le ngµy vµ ®ªm - Tõ 21/3- 23/9 BBC chóc vÒ phÝa MÆt Trêi diÖn tÝch ®­îc chiÕu s¸ng lín h¬n diÖn tÝch trong bãng tèi, thêi gian ban ngµy dµi h¬n thêi gian ban ®ªm. NBC th× ng­îc l¹i. - Tõ 23/9 - 21/3 NBC chóc vÒ phÝa MÆt Trêi thêi gian ban ngµy dµi h¬n thêi gian ban ®ªm, BBC th× ng­îc l¹i.

- Thêi gian nµo BBC sÏ cã ngµy dµi ®ªm ng¾n vµ ng­îc l¹i? 56

57

Thêi gian ngµy dµi nhÊt trong n¨m ë c¸c vÜ ®é trªn nöa cÇu B¾c vµ Nam vµo ngµy 22 th¸ng 6 Thêi gian ngµy VÜ ®é Thêi gian ngµy dµi nhÊt ë nöa cÇu B¾c

dµi nhÊt ë nöa cÇu B¾c

66033’

24 giê 0 phót

0 giê 0 phót

650

24 - 09

-

2 - 51

-

600 500

18 - 30

-

5 - 30

-

16 - 08

-

7 - 42

-

400

14 - 54

-

9 - 09 -

300

13 - 56

-

10 - 04 -

200

13 - 13

-

10 - 47 -

100

12 - 35

-

11 - 25 -

00

12 - 0

-

12 - 0

-

58

* HiÖn t­îng mïa - Tõ 21/3 ®Õn 23/9 nöa cÇu B¾c chóc vÒ phÝa mÆt trêi, l­îng nhiÖt Tr¸i §Êt nhËn ®­îc ë BBC sÏ lín h¬n ë NBC. §ã lµ mïa h¹ ë BBC vµ mïa ®«ng ë NBC. - Tõ 23/9 ®Õn 21/3 nöa cÇu Nam chóc vÒ phÝa MÆt Trêi mäi hiÖn t­îng x¶y ra hoµn toµn ng­îc l¹i. C©u hái H·y cho biÕt thêi gian cô thÓ cña c¸c mïa trong n¨m. Gi¶i thÝch sù kh¸c nhau vÒ mïa gi÷a c¸c vßng ®ai khÝ hËu? 59

bèn mïa lµ bèn ngµy: Xu©n ph©n, H¹ chÝ, Thu ph©n, §«ng chÝ, cßn ë ph­¬ng ®«ng th× bèn ngµy nµy l¹i lµ gi÷a mïa. + Mïa xu©n: Tõ 5/2 (lËp xu©n) ®Õn 6/5 (lËp h¹), 21/3 (xu©n ph©n). + Mïa h¹: Tõ 6/5 (lËp h¹) ®Õn 8/8 ( lËp thu), 22/6 (h¹ chÝ). + Mïa thu: Tõ 8/8 (lËp thu) ®Õn 8/11 (lËp ®«ng), 23/9 (thu ph©n). + Mïa ®«ng: Tõ 8/11 ( lËp ®«ng) ®Õn 5/2 (lËp xu©n), 22/12 (®«ng chÝ). - Ngµy 21/3, 23/9 lµ vÞ trÝ mèc thêi gian ph©n chia60 hai thêi kú nãng l¹nh trong n¨m. Cßn ngµy 22/6 vµ

Thêi gian c¸c mïa ë nöa cÇu B¾c («n ®íi) ®­ îc ph©n chia nh­ sau: -

Mïa Mïa Mïa Mïa

xu©n tõ 21 / 3 ®Õn 22 / 6. h¹ tõ 22 / 6 ®Õn 23/ 9. thu tõ 23 / 9 ®Õn 22 / 12. ®«ng tõ 22 /12 ®Õn 21 / 3.

61

62

63

64

Xu©n ph©n (21§«ng chÝ (22H¹ chÝ (22-6) 3) vµ Thu ph©n 12) (23-9) B¸n cÇu B¾c B¸n cÇu Nam lín B¸n cÇu B¾c Gãc lín h¬n b¸n cÇu h¬n b¸n cÇu b»ng b¸n cÇu chiÕu Nam B¾c Nam ¸nh s¸ng B¸n cÇu B¾c B¸n cÇu Nam Hai b¸n cÇu vµ l­ nhiÒu h¬n b¸n nhiÒu h¬n b¸n b»ng nhau îng cÇu Nam cÇu B¾c nhiÖt Thêi ®iÓm Mïa hÌ ë b¸n Lóc Mïa ®«ng ë b¸n chuyÓn tiÕp cÇu B¾c, mïa ®ã lµ cÇu B¾c, mïa hÌ gi÷a mïa nãng ®«ng ë b¸n mïa ë b¸n cÇu Nam vµ mïa l¹nh cÇu Nam trong n¨m 65

LÞch lÞch: d­a trªn c¬ së ®é dµi cña n¨m xu©n -* D­¬ng ph©n, ®óng víi chu kú 4 mïa. + Theo lÞch Jiuliªn Cø 4 n¨m cã mét n¨m nhuËn (lµ nh÷ng n¨m con sè ®ã chia hÕt cho 4: 1988, 1992, 1996...) 365 + 356 + 365 + 366 = 365,25 ngµy Do ®ã d­¬ng lÞch cò 4sÏ sai víi n¨m xu©n ph©n 0.0078 ngµy, cø 400 n¨m cã 100 n¨m nhuËn d­ 3,12ngµy + Theo lÞch Grig«riªn trõ nh÷ng n¨m chøa sè nguyªn thÕ kû kh«ng chia hÕt cho 4 : 1700, 1800, 1900, cø 400 n¨m cã 97 n¨m nhuËn. Sai víi n¨m xó©n Ph©n 0,003 ngµy 66

- ¢m lÞch: -TuÇn tr¨ng, (29,53 ngµy). - Th¸ng cã 29 ngµy hoÆc 30 ngµy, - N¨m quy ­íc 12 th¸ng , cã 354 ngµy hoÆc 355 ngµy: (29 * 6 + 30 * 6 = 354); (29 * 5 + 30 * 7 = 355) - ChØ ph¶n ¸nh ®­îc thêi gian chø kh«ng ph¶n ¸nh ®­îc thêi tiÕt. 67

- ¢m d­¬ng lÞch: - KÕt hîp c¶ d­¬ng lÞch vµ ©m lÞch, cø 3 n¨m l¹i nhuËn 1 th¸ng. 19 n¨m cã 7 n¨m nhuËn 19 n¨m XP = 365,2422 x 19 = 6939,60 ngµy 19 n¨m ¢L = (19x12) + 7 = 235 th¸ng = 29,53 x 235 = 6939,55 ngµy 19 n¨m ©m d­¬ng lÞch kh¸ phï hîp víi n¨m xu©n ph©n, n¨m th­êng cã 354 - 355 ngµy, n¨m nhuËn cã 384 - 385 ngµy). - ¢m d­¬ng lÞch kh«ng phï hîp víi chu kú 4 mïa (n¨m nhuËn cã 13 th¸ng). D­¬ng lÞch ph©n bè c¸c th¸ng kh«ng ®Òu. 68

69

70

71

72

73

C©u hái Sù kh¸c nhau gi÷a d­¬ng lÞch vµ ©m lÞch ? C¸ch tÝnh n¨m nhuËn ®Ó cho ©m d­ ¬ng lÞch trïng víi d­¬ng lÞch?

74

Bµi 3. Tr¸i §Êt – M¨t Tr¨ng. TÝnh chÊt vËt lý cña Tr¸i §Êt

1. Sù vËn ®éng cña hµnh tinh ®«i Tr¸i §Êt – MÆt

Tr¨ng - Tr¸i §Êt c¸ch MÆt Tr¨ng: 384.400 km - Søc hót cña hai hµnh tinh + T¹i t©m T§ (®iÓm o) F = M.m/(60R) 2 + T¹i A : FA = M.m/(59R)2 + T¹i B: FB = m.m/(61R)2 * Søc hót t¹i A > t¹i B vµ C (FA > Fo > FB ) 75

+ T¹i t©m T§ (®iÓm O) F = M.m/(60R) 2 + T¹i A : FA = M.m/(59R)2 + T¹i B: FB = M.m/(61R)2 * Søc hót t¹i A > t¹i B vµ C (FA > Fo > FB ) (OA = R)

B

O

A M T 76

1. Sù vËn ®éng cña hµnh tinh ®«i Tr¸i §Êt – MÆt Tr¨ng T©m quay chung c¸ch t©m T§: 0,75R  MÆt Tr¨ng, T§ quay xung quanh t©m chung hÖ thèng.  Trªn T§ sinh ra lùc li t©m ®èi kh¸ng søc hót vÒ phÝa MT. (ë t©m c©n b»ng, t¹i A li t©m <søc hót, t¹i B søc hót < li t©m )  HiÖn t­îng vËt chÊt nh« lªn t¹i A vµ B gäi lµ sãng triÒu. 

77

V. TÝnh chÊt vËt lý cña Tr¸i ®Êt 1. CÊu tróc bªn trong cña Tr¸i §Êt

CÊu t¹o Tr¸i §Êt Nh©n trong Nh©n ngoµi Manti trong Manti ngoµi Vá T§

§é s©u 78

2. TÝnh chÊt vËt lý cña Tr¸i ®Êt - Tû träng trung b×nh: 5,52g/cm3, t¨ng dÇn tõ ngoµi vµo t©m. - TÝnh chÊt truyÒn sãng cho biÕt cÊu tróc bªn trong + Sãng L: lan truyÒn trªn bÒ mÆt, vËn tèc nhá + Sãng P: (däc)gièng sãng ©m (®µn håi vËt chÊt) lan truyÒn trong m«i trõ¬ng cã vËn tèc lín + Sãng S: (ngang) sinh ra do c¸c dao ®éng vËt chÊt theo h­íng vu«ng gãc víi h­íng lan truyÒn,(sîi d©y c¨ng, liªn quan sù biÕn d¹ng vËt chÊt. - NÕu T§ lµ thÓ ®ång nhÊt, sãng ®Þa chÊn sÏ lan truyÒn theo ®­êng th¼ng, vËn tèc kh«ng ®æi, nh­ng thùc tÕ sù truyÒn sãng phøc t¹p, vËn tèc lu«n thay ®æi. 79

3. Gi¶ thuyÕt vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña vÊt chÊt trªn tr¸i ®Êt

3.1. Gi¶ thuyÕt thµnh phÇn ho¸ häc kh«ng ®ång ®Òu.

- Khi nhiÖt ®é Tr¸i §Êt nãng dÉn tíi sù nãng ch¶y cña kim lo¹i. DÉn tíi vËt chÊt nhÑ næi lªn trªn -

Ph©n ho¸ theo 3 líp: Nh©n kim lo¹i, bao man ti, vá Tr¸i §Êt

-

Nh©n tØ träng lín v× c¸c nguyªn tè ho¸ häc bÞ biÕn d¹ng vµ bÞ nÐn chÆt

80

3.2. Gi¶ thuyÕt vÒ sù chuyÓn thÓ cña vËt chÊt -

Do sù thay ®æi ¸p xuÊt, dÉn tíi sù nÐn chÆt c¸c líp vá ®iÖn tö

-

VËt chÊt trong Tr¸i §Êt ë thÓ láng, thÓ siªu r¾n (nh©n: 1.37 0.000 At) vµ ë thÓ khÝ.

-

Lß m¸c ma xuÊt hiÖn trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, sau khi phun trµo h×nh thµnh khÝ quyÓn.

81

3.1. Gi¶ thuyÕt vÒ sù chuyÓn thÓ cña vËt chÊt 

ThuyÕt ®¼ng tÜnh

82

IV. §Æc ®iÓm chung vÒ sù ph©n bè lôc ®Þa vµ ®¹i d­¬ng 1. Ph©n bè theo chiÒu cao - PhÇn lín diÖn tÝch lôc ®Þa n»m ë ®é cao kh«ng ®¸ng kÓ. Lôc ®Þa: 0 < 800.000 km2 0 - 200: 42,2 triÖu km2 200 - 500: 33 triÖu km2 > 500 lµ nói: 500 -1000 m nói thÊp: 27 tr Km2 1000 - 2000 nói trung b×nh: 12 tr km2 > 2000 m nói cao: 16 tr km2

83

1. Ph©n bè theo chiÒu cao - ThÒm lôc ®Þa : 0 - 200 m -

S­ên lôc ®Þa 140 – 300 m

-

Ch©n lôc ®Þa: 2.500 – 5.000 m

-

§¸y ®¹i d­¬ng thÕ giíi: 2.500 – 6.000 m

-

D·y nói ngÇm lßng ch¶o > 6.000 m

-

Vùc Marian : - 11.034 m

84

2. C¸c lôc ®Þa vµ ®¹i d­¬ng trªn Tr¸i §Êt * Lôc ®Þa: + ¸ - ¢u: 57,7 tr km2 + Phi: 29,2tr km2 + B¾c mü: 20,3 tr km2 + Nam Mü: 18,1 tr km2 + Nam cùc 13,9 tr km2

* §¹i d­¬ng: + Th¸i B×nh D­¬ng: 179,6 tr km2 + §¹i T©y D­¬ng: 93,4 tr km2

+ óc : 7,6 tr km2

+ Ên §é D­¬ng: 74,9 tr km2

+ C¸c ®¶o kh¸c: 9,2 tr km2

+ B¾c B¨ng D­¬ng: 13,1 tr km2 85

3. Mét sè quy luËt ph©n bè lôc ®Þa vµ ®¹i d­¬ng -

L§ tËp trung ë nöa cÇu b¾c

-

L§ ph©n bè thµnh 2 d¶i

-

L§ vµ ®¹i d­¬ng cã vÞ trÝ ch©n ®èi ng­îc nhau

-

HÇu hÕt L§ cã h×nh tam gi¸c

-

§Þa h×nh kÐo dµi theo kinh tuyÕn ®Òu cã d¹ng ch÷ S

86

Phô lôc ¶nh

87

* § én 88

89

90

91

H·y chØvµ®äc tªn tõng bé phËn cña nói löa.

CÊu t¹o cña nói löa

92

93

94

95

4. T¸c ®éng cña con ng­ êi

96

97