Ferdinand Duchène
TAMILLA Tasuqilt n
HabibAllah Mansouri
Asqamu Unnig n Timmuz$a 2007
Tamilla
IXEF AMEZWARU
Tillemlekt Ddaw n taddart n Ti$ilt, deg îîerf mavi îîsen igerbiyen n ueervi Meéyan. D az$al, lesqaf n yigerbiyen berrikit, udren, ugaren s cwiî ééerb i sen-yezzin. Zzerb-agi d inijel, yeççur s yisennanen. Igerbiyen-agi ttwaxedmen s udellas d yilili i yeîîef ujdar arqaqen ixav s yinzizen n lêelfa. £ef win n tama tayeffust yefser yiwen ubernus akken ad yekkaw ; abernus-agi yevleq i yicuvav-is imellalen imeqqranen, yettwelwiv ddaw n yiéenéaren n yitij aêmayan. £ef tama tazelmavt yeqqim yiwen ubellireo ibedd $ef yiwen uvar, aeenqiq-is yu$ tal$a n usekkil « S » ; $ef wis krav, i d-yezgan $er deffir mavi, gar sin niven, tteff$en-d iraggen, s leeqel, srid $er tegnawt tazegzawt. Iîij qrib ad yekfu tazzla ines deg yigenni. D lawan n leaûer, lawan n téallit tis ukkuéet. Taqacuct n tqelmunt n tqeccabit tufrar-d nnig n tzeggart n ééerb, ha-t-an iban-d lmumen Meéyan, udem-is d uveif, tamart-is d tacibant, tamu$li ines lqayet. Yeffe$-d s leeqel, d a$ezzfan, d arqiqan, timeêremt n leêrir azegga$ teêmeé deg ufus aéelmav ; deg ufus ayeffus yeîîef ûûvel i yessexdam akken ad ya$ luvu.
5
Ferdinand Duchène
Ileêêu s leeqel kan, srid $er yiwet tzemmurt yevervren i d-yezgan semmuset n tmerwin n yisurifen $ef tewwurt. Yeêbes ddaw n tili n useklu ameqqran, yessers s leeqel ûûvel ines $ef lqaea, d$a yessers yiman-is. Yezzi-as i yiîij s uzagur, sdat-s, $er tama tayeffust yessers tirkasin ines tiwra$in n uglim ta sdat ta. Yessared s lemêadra levruf d wudem-is. Yekker, yerfed ifassen-is $er yigenni, yebda la yesdewnin : - « Ccekran i Rebbi, Mass imavalen, Aênin yettsemmiêen Agellid n wass iqeîîiyen S leeqel kan, ikemmel tasuret : - « D Keçç i ay neebbed, d Keçç ay netter d ameiwen Awi-a$ d ubrid iweqmen… Meéyan yettkemmil ta$uri n tsuret n « Teldayt », yeeenger, d a$ezzfan deg tqeccabit ines n taduî tamellalt yesean izirigen, êala tamart ines i yettembiwilen $ef yidmarenis, tamu$li ines truê akkin i yidurar n Usammer, $er yigli azegzaw ameqqran. Mi yessuli rrekea taneggarut, anyir $ef lqaea, yeqeed iman-is, yeqqim mebla ma yuli-t-id wawal. Yeqqim kra n lweqt la yettmeyyiz, alla$-is yufeg $er kra n tgemma tizegzawin, yessugun tili d tasmuvi. Leqbayel i yettûubbun $er yi$éer srusun i yiqerra nsen mi ara d-awven sdat n lmumen Meéyan netta ttafen-t-id yettargu, d$a ad eeddin msevfaren, wa deffir wa, ad kemmlen ameslay nsen s leeqel, leêêun da$en s leeqel $ef wakal aêercaw. * * *
6
Tamilla
Tabridt tettawi $er wasif, ad tebdu tserru gar tidekt. Leqbayel keccmen s leeqel daxel n tzegzewt n yim$an i asen-dyezzin ; tura la nettwali siwa iqerra nsen i d-yufraren , attmira, ticaciyin tizegzawin $ef yiqerra nsen ; la leêêun, dima msevfaren wa deffir wa, ttembiwilen s wanya n yiwet ta$uct,ta$uct-nni, d taéayant, êninet : - « Ddaw n tala n Sayn-Kerma Taqbaylit mm-leeyun tiberkanin Tessers tacmuxt-is Iéenéer n waman icennu Tacmuxt ad teççar S nncallah La Ilaha ila llah…» Maca ccna-nni yeêbes $ef tikkelt mi walan yiwen uemam yesean inzizen imsebriken d uqerru n yiwen wayis ff$en-d seg umada$. Agmar-nni ileêêu s yisurifen ééayit maççi d kra imi yeeya seg tsawent-nni i d-yettawin seg wasif. A-t-an banen-d yinzaren n wayis-nni d wudem n umnay i t-irekben. Leqbayel êebsen tikli nsen, rran iman nsen $er îîerf n yiwen ubrid d aqdim d uvyiq. Win i d-ileêêun d ileméi, yejhed yernu yemleê maççi d kra. Abernus-is d uqendur-is zeddigit am udfel. Arkassen-is d izegga$en, taberda ines tzewweq, txav s lxiv n wure$. Mi qrib ad d-yawev $er Leqbayel-nni, yesseêbes agmar ines, yessers afus-is ayeffus $ef yidmaren-is, anda yella wul-is : - « Azul fell-awen ay irgazen ! Usi$-d seg mbeeid, yernu yezmer lêal yeereq-iyi ubrid. Ttnadi$ lêara n Meéyan, mmi-s n Bakir Useddiq. Tzemrem ad iyi-temlem abrid gre$awen Rebbi?» Rran-as Leqbayel-nni : - « Azul fell-ak ay aberrani ! Lêara n ueervi Meéyan tezga-d deg taggara n ubrid-a, sdat-k kan, qbala.»
7
Ferdinand Duchène
Jebden iman nsen $ef ubrid, d$a kecmen deg umada$. Yiwen deg-sen kan i d-yeqqimen ibedd deg umkan-is, yettmuqqul mliê amnay-nni, yenna-asen, s leeqel : - « Anwa-t wagini i d-yusan seg mebeid, ur t-nessin ara, yernu xas akken yessawal s tmeslayt n taddart nne$ ? » Amnay yecmummeê, yekna ciîîuê : - « Ay am$ar, a lbaraka, a win iêedqen, tura ad k-inoawbe$ : Deg yidurar-agi i d-lule$ snat n tmerwin d semmus n yiseggasen aya. Ff$e$ sya mraw d semmus n yiseggasen aya. Aql-iyi tura u$ale$-d am ubellireo-nni i d-yu$alen $er ugurbi anda i d-ilul… deg lawan anda bennun leecuc nsen. * * * - « Azul fell-ak a baba !… Nekk d Akli, mmi-s n Si Menûur Amrabev.» - « Azul fell-ak a mmi !…» Meéyan yessuter deg Wakli ad yeqqim yid-s ddaw n useklu ameqqran : - « Tura ma d Rebbi i k-id-ceggeen $ur-i i lmend n t$awsa i teêwajev, ansuf yis-k, aql-iyi $ur-k akken ad ak-tt-idfke$ ma irad Wuzmir ! » Akli yessers irkassen-is deg îîerf, yerra taqendurt-is tamellalt $ef tgecrar-is, yessers ifassen-is $ef yimessaven-is, d$a yenna-as : - « Ay aeervi, a lmumen ! A win yesean leqder meqqren d ccan gar yimeqqranen, ilaq ad teêsuv deg tazwara, êala ma yella teériv yakan, segmi yemmut baba u$ale$, xas akken mazal-iyi meééiye$, d argaz awêid n uxxam. Lêemdulleh, tamayt i Yakuc, lec$al inu lêan akken iwata lêal, nnernan mliê, armi wwve$ ass-a ur êwaje$ la talaba la uççi. Yissetma zewjent deg snat yid-sent, yernu s ssdaq ameqqran, tura tewwev taswiet anda bdi$ la ttxemmime$ ad zewje$ ula d nekk…» 8
Tamilla
Yessusem kra n lweqt. Meéyan ulac acu i d-yenna, yeqqim kan la yettraju. Ileméi-nni ikemmel deg wawal-is : - « Ilaq ad teêsuv tura éure$ aveggal inek Mesîafa, d aêbib-iw... wala$ tameîîut-is... Ma yella yelli-k tis snat tettemcabi $er tmezwarut, ad tt-a$e$, ma teb$iv, ma irad Rebbi! » Meéyan imuqqel kra n lweqt Akli, yeseedda afus-is $ef tamart ines tacibant, d$a yezzi ciîîuê aqerruy-is $er tama n yigerbiyen, yessawel : - « A Tamilla ! » * * * Kra n lweqt umbaed, ha-t-an ibedd-d tama n ééerb, yiwen wudem d amelêan yettecmumuê, yu$al yerwel, yessevêa, maca yu$al iban-d i tikkelt niven. Yenna-as Meéyan: - « A yelli, neffud, awi-a$-d i$i ! » Teedda ddqiqa, ha-tt-an tu$al-d Tmilla, tikkelt-a tban-d irkelli… lqedd usaru, tikli ines d acrured… Tleêêu s leeqel $er tzemmurt, telsa taqendurt tazegzawt, deg yi$allen-is teddem ûûvel, $ef tweîziyin zzin-asent ixelxalen d iéayanen ttwaxedmen s nnêas, arkassen-is d irqaqanen. S leeqel, mebla ma slan i lheffa ines, ha-tt-an tewwev-d. Allen-is deg lqaea, tessers ûûvel s leeqel $ef tmurt, d$a tekker, allen-is mazal-iten deg lqaea, tu$al, mebla ma terfed-d allenis. Akli imuqqel-itt mi tleêêu. Ifaq ddaw n wargalen-is i$ezzfanen llant tiîîucin d tilqayanin, d tiêmayanin. Deg wudem-is açuran, iwala yiwet n tqemmuct d tazegga$t. Yeççatt s wallen-is, yettmuqqul i$allen-is ieeryanen, ammas-is 9
Ferdinand Duchène
yettembiwilen daxel n tqendurt, tiweîzay-is d tirqaqin, d tiqejjirin n teqcict tameéyant. * * * Meéyan yeqqim yettmuqqul deg Wakli. D$a Akli imuqel am$ar, yenna-as : - « Ini-yi-d a baba, d acu n ssdaq i teb$iv ad ak-t-idfke$ i Tmilla ? » Meéyan iêuk i tikkelt niven tamart-is : - « Mesîafa, mmi, yefka-yi-d tamivi d snat n tmerwin duru $ef yelli tamezwarut, Kamir…» Akli yerfed allen-is : - « £ile$ d tamivi d mraw kan ? » Meéyan yeskeêkeê s leeqel : - « Tamivi d snat n tmerwin a mmi ! Deg tilawt, tella yiwet n zzyada ur nettwabder ara deg leeqed… yezmer lêal Mesîafa truê-as temsalt-a… ne$ ur ak-yessefhem ara mliê.» Akli yecmummeê. - « Ulac deg-s, ruê a Sidi, tamivi d snat n tmerwin n duru… Ihi d tagi i d ssuma i teb$iv $ef yelli-k tis snat ? » Am$ar yecmummeê ula d netta, yebda la yetthuzzu deg uqerruy-is : - « Dagi d rregmat i treggmev deg yiman-k a mmi-s n Si Menûur amrabev ! Amek ? Keçç i iwalan tiêdayin inu deg snat yid-sent, ur tezmirev ara ad tefkev azal i thuski n yelli tis snat!… Gre$-ak Rebbi, maççi d asexlev gar tixsi d tzerzert i tesexlavev? » Akli yeqqim la yettmuqqul deg Meéyan s leqder ameqqran, d$a yenna-as :
10
Tamilla
- « Tura ma ad nu$al $er tidet a baba, d azlam kan i zelme$ udem n yelli-k tamezwarut, yernu iéri-w yejhed maççi d kra…» Meéyan yegzem-as awal : - « Ah ya Rebbi ! D tidet, d mmi-s n Si Manûur uêdiq… Maca awal tenniv-t-id s timmad-ik : udem !… Tzelmev-t !… udem !! D aya kan !!! Maca udem maççi d kulci. Ini-yi-d acêal ara tefkev i wudem n tin i yufraren gar têurtin ?... Lbaqi ula d netta yesea azal-is a mmi… teériv annect-a… acku tamu$li inek s wazal-is,… yernu, zgellin-a, mi truê yelli tis snat…» Ur yekfi ara awal-is, imuqqel mliê ileméi deg wallen, yeqqim la yettraju… Akli yessusem ula d netta kra n lweqt, d$a imal $er deffir, yeîîerveq d tavsa. - « Tamayt i Yakuc, Lêemdullah a Ccix Meéyan, ay aeervi ! Tamayt i Yakuc i k-id-yefkan gar wacêal n yimerkiden leêdaqa deg tnezzut ! Maççi $ur-k ara a$en timéin ddaw n ssuma n ssuq ! » Am$ar-nni yessers i wallen-is, ikerrec icenfiren-is, s leeqel kan, yenna-as : - « Yal yiwen iletha kan s lec$al-is. Am wakken i dyeqqar lemtel “Ëala iccer inek i izemren ad ak-yekmez akken ilaq ! ”» Te$li-d tsusmi gar sin yirgazen i tikkelt niven. Yenîeq Akli, yenna-as : - « Efk-iyi-d ssuma i teb$iv ! » Udem n Meéyan yeqqim akken yella, ulac acu i ibeddlen deg-s : - « Ur êemmle$ ara ad ssugte$ awal d wid yettsawamen.» - « D asawem i k-sawme$ ihi ? » - « D wagi i tettnaviv »
11
Ferdinand Duchène
- « Efk-iyi-d ssuma-inek, ay am$ar ueqil. Ad twaliv umbaed » Meéyan imuqqel mliê ileméi-nni, yenna-as : - « Snat timmav n duru ! » Udem n Wakli yenbeddal. - « A baba imi ur têemmlev ara asuget n wawal d wid yettsawamen, ooi$-k deg lehna d talwit, am wakken ssarame$ ad yeemer uxxam-ik.» Yekker… Meéyan yeddem seg loib n uqendur-is yiwen yiccew yettureqqmen, yerfed azal n rrefea n cemma. S tigawtagi ur yeb$i ara ad ya$ afus n yileméi-nni. D$a yenna-as s leeqel kan : - « Snat n timmav n duru… yirbeê ! kkes yiwen seg snat n tmerwin am wakken i teqqar leada n tnezzut… anamek n waya… Timmav d téat n tmerwin n duru.» - «Nekkini am keççini i lli$ a baba, ur êemmle$ ara ad sawme$… ad ak-d-fke$ timivi d ukkuéet n tmerwin n duru $ef Tmilla.» Teedda ddqiqa… yerra-as : - « Nni$-ak : timivi d tameî n tmerwin » - « Nenna-d timivi d ukkuéet n tmerwin d semmus… yernu bezzaf ! » - « Ala, awal aneggaru : timivi d sat n tmerwin d semmus ! » Akli ihuzz aqerruy-is, yu$al $er umkan anda yeqqen agmar ines deg tidekt. Yenna-as Meéyan : 12
Tamilla
- « Ah ya Rebbi ! ruê a Sidi, d timivi d sat n tmerwin… duru ur yettxassa ara… yernu wagi $ef ljal n lmerêum n um$ar n baba-k.» Ileméi-nni yu$al s amkan-is yeqqim… Mebla ma yulit-id wawal, yefka-as i um$ar-nni agarru... Qqimen la tessen dduxan, wa iqubel wa, la ttemyexéaren deg tsusmi. D$a u$alen $er umeslay, s leêdaqa d lîafa… Azgen n ssaea umbaed, ssawven ad mtafaqen : Tamilla tenza s tmivi d semmuset n tmerwin duru. * * * Tamilla ulac acu i teéra. Ulac acu ara téer tameddit-nni, acku baba-s ad yawi Akli $er uxxam n yiwen umeddakkel nsen. Ulac acu ara téer azekka-nni da$en, acku baba-s akked uxvib-is ilaq-asen ad sgarwen tajmaet, asqamu n taddart, iwakken ad arun leeqed n zzwao. Yernu ma yettu baba-s, ur as-yeqqar acemmak, dayen izemren ad yevrun, ulac acu ara téer da$en deg wussan i d-ileêêun. Zrin wussan. Meéyan itett, itess, yettqeggil, yeqqar Leqran, yettali $er taddart ne$ yetûubbu $er wasif,… Teedda ddurt, yiwet n tmeddit, yenna-as i tmeîîut-is : - « Senze$ yelli-m. Heggi-as-d lqecc n tissulya.» Tamilla teqqim deg yiwet te$mert, tesla i lehdur n babas. Terfed aqerruy-is. Meéyan, s leeqel kan, yerfed yiwet n rrefea seg yiccew ines yettureqqmen … Aqerru n teqrurt yunez. Baba-s yefka-tt i zzwao, d netta i d amvedder n uxxam. Asmi ara as-yehwu, ad as-imel isem n urgaz-is …
13
Tamilla
IXEF WIS SIN
Tissulya Yewwev-d lawan n uheggi n lqecc n tissulya. Slaêsab n leewayed n taddart, Meéyan yeqbel ad yeoo ciîîuê, ciîîuê mavi, seg ssdaq akken ad d-a$ent talaba ilaqen, ayen i d-yeggran (lkettan yelhan, is$unen, zzigat n uzref ne$ n wure$) d isli ara tent-id-yawin. Yemma-s n Tmilla tesea tura yiwen usmad n îam duru $er Laêrac azuran, aqehwaoi aerab n Ti$ilt. Laêrac-agi maççi ala ifenoalen i yesnuz, ad d-tafev $ur-s lfina, tibratin, dduxan d cemma, tisfifin, lmaeun, lemrawi, tirûasin akked leeîer. Ahat i tikkelt tis kravet ne$ tis ukkuéet deg yiwet n ddurt, Lakri tabaêant akked yelli-s qelbent taêanut i d-yezgan tama n lqehwa n uârab, s ueeggev n lfeôê mi ara walint kra n yilzazen yelhan, ne$ s ueeggev $ef umzenzu mi ara sent-d-imel azal n sselea-nni. Yewwev-d wass anda i yekfa usmad-nni. Taêanut n Laêrac tu$al-as-d talwit segmi sebrurin igerbiyen n Meéyan. Deg yal ddqiqa la fessint, fessrent, ad jemeent, ad sekmummsent tifularin d tqendyar, am wakken qqiment la ttqellibent $ef lemri ameéyan i ufant $ef tgertilt anda tqeyyel Tamilla, acêal n tikkal deg wass ttwalint ma mazal taqereet n leeîer d twemmust n ljawi deg umkan nsen daxel n tsenduqt n
15
Ferdinand Duchène
us$ar yesean ini adal d uwra$, tasenduqt isekkren s tsarut yettueellqen deg tbagust n Tmilla. Teedda ddurt. Ass n warim i d-iteddun, Mesîafa, aveggal amezwaru n twacult, yewwi-d $ef userdun lqecc n tisullya i d-iceyyee win ara yu$alen d aslif ines. Deg tilawt, aslif-agi yexdem lec$al akken iwata : tiqmejtin, tiqendyar n leêrir yulmen s uéref, tibagusin n wure$, tiserwalin tihrawanin, iûebbaven yettureqqmen, tizebgatin, ixelxalen, tizurar n lmerjan, tixelxalin..., d tidet, yefka-d udem n usaxi. Amdan-a yetturebba, d aêninan, yelha, yernu Mesîafa d mmi-s n udrum-is, yessen-it, d netta i t-idyuznen. Mesîafa yecmumeê, maca Tamilla tessen-it da$en ! Twala-t yettmeslay akked Meéyan ddaw n tzemmurt. Tewwias-d i$i. Deg tidet, Akli yeêka-as-d kulci. Mesîafa yennecraê aîas. Tamilla, tbedd deg umkan-is mebla aêerrek, tessers i uqerruy-is, tessusem. £as akken deg tlemmast n lxir i tbedd, teqqim tbedd kan, aqerruy-is deg lqaea. Akli ! Deg tazwara t$il d anawur i d-yusan $er taddart nsen ! Tura tecfa fell-as, tecfa d ileméi, yesea lhiba, am wakken yesea ccla$em; tu$mas-is d timellalin, ifassen-is d ifassen n lqavi. Ih, twala kulci mebla ma tessebgen-d i walbaev tettmuqul, s usmen$er n tiî, ddaw n wargalen-is i$erzzfanen. D Akli-agi, uzyin, asaxi, i yeb$an ad tt-ya$. Terfed aqerruy-is, tesuffe$-d iles-is akken ad tettmesxer $ef Mesîafa ur yeêbisen ara aqejjem deg-s. S yifassen-is irqaqanen tebda aqelleb deg lkettan-nni, tenna-as i wul-is hatt-an tewjed akken ad tu$al d tameîîut n Wakli. 16
Tamilla
Ass amerbuê qrib ad d-yawev. Seldazekka ssbeê, Tamilla ad d-taf iman-is teîîes ddaw n ssqef n bab-is amaynut, axxam n Wakli ad yu$al d axxam-is. Maca Akli yezde$ deg Delles, d tamdint i d-yezgan agemmav-inna, tama ugafa. Ilaq ad ff$en zik seg taddart, acku Meéyan yenna-asen amecwaô $ezzif maççi d kra. Lakri teawen yelli-s akken ad tali $ef tegmart tacebêant i yeîîef Mesîafa. Taberda yellan $ef u$ersiw tettemcabi $er yiwet n t$er$ert taleqqaqt, asenned ines d imdewwer, wagi irkelli yettwaffer ddaw n yiwen ubeênuq azegga$. Tamilla teqqim $ef tberda-nni yettemcabin $er leecc, tejmee ivarren-is, tessider tabagut ines, teqeed inefvas n tqendurt-is. Ddaw n yiéenéaren n tafrara tvegger tamu$li taneggarut $ef yigerbiyen ara teoo i lebda. Ibellireo i yebnan leecc ines $ef ssqef n yiwen seg yigerbiyen yesse$zef aeenqiq ines, aqjun yeqqim la ttyettmuqul, yetthuzzu tazeekukt-is, amcic $as akken yesseesaqit Mesîafa yettu$al-d dima akken ad yelêu gar yivarren n tegmart. Tamilla tserreê i yiwet nnehta, s leeqel kan, maca imirnni kan tesfev imeîîawen-is. Neooa-awen lehna, ar tufat, ar tufat! Delles tebeed maççi d kra, ilaq ad nruê. * * * D Meéyan i d-yefkan tanbadî akken ad bdun tikli. Tekker-d yiwet n zzedwa tameqqrant tama n yigerbiyen. Amkan yu$al yeççur d leeyav, tavsa, ti$ratin d tiyita n lbarud, ha-tt-a tban-d yiwet n terkeft n kravet ne$ ukkuéet n tmerwin n yimdanen. Azerbabue n yieudiwen d yiserdyan u$en abrid n tkessart i yetteeddayen tama n tzemmurt, sin akin ad idewwer tama n wasif. 17
Ferdinand Duchène
Ass yebda yettali, d aêmayan. Daxel n tmada$t yeççuren s nnda, Tamilla tettecmummuê. Tettecmumuê i nnda, i tmada$t, i umaval irkelli. Tettecmumuê ula i t$awsa tameéyant. £ur-s nettat ula d ti$awsiwin timeéyanin seant azal. Ayen yeenan iqeffafen yeddan yid-s ad naf Mesîafa… Ah ya Rebbi Mesîafa ! Mesîafa yelhan, Mesîafa azuran $ef ugmar n lqayed, deg ufus-is abeckiv, $er tama-s d aqehwaji n Ti$ilt, Laêrac, d amufay maççi d kra yerkeb $ef yiwen ugmar d amecîuê, nnefû d aberkan, nnefû niven d amellal ! Umbaed ad d-yas userdun n « lqecc n tssulya », d yiwen u$ersiw d ameqqran, yerked yernu yejhed, tasenduqt n us$ar yettuseb$en s wadal d uwra$ $ef yal idis, irkeb-it yiwen uqrur yennecôaê. Ayen yeenan tilawin, ta tessawal i ta seg mbeeeid. Kamir tessuîîuv mmi-s, d aberkan am usinigali. A-ten-id wwven $er wasif, ilaq ad zegren. Asif-nni yeççur s yijdi azegga$ llan ara izmezyen imdewren, deg wasifnni tettazzal yiwet n téenéert tuvyiqt n waman îîirriqen ddaw n yicerriqen n yiîij. Tamilla terfed allen-is. Ti$ilt tettbin-d tjerjer mliê. Tettbin-d tama taéelmavt, amzun teckunîev $er tgemmunt, seg usawen-nni tettbin-d elayet maççi d kra. Deg ukessar-nni yettbin-d yiwen umkan d adal, d tizemrin ! Wayev meqqer fell-as cwiî, d imsebrek, d igerbiyen ! Neooa-awen lehna ! Ar timlilit ! £er tama niven n wasif yella yiwen udrar, d ad$a$ yernu ijerjer, yebva $ef sin, ad as-tiniv s tkuba i yettwawet. Tabrivt tennev, tikwal d alluy, tikwal d akessar, armi wwven $er talat tasemmavt. Aîas i lêan deg yiwen ubrid uedil yeççur s yim$an, deg yal tama llant leonanat n ççina d wurtan n tneqlin. La leêêun tama n yiêerqan n tzemrin d tebêirin n yibawen. Deg tebrivtagi, irgazen ttsellimen fell-asen, ma yella d tiqcicin timelêanin, 18
Tamilla
timeqqranin ttecmumuêent i Tmilla. Mazal-a$ deg tmurt n Leqbayel tilawin ur ttneêjabent ara. Mi yeêma lêal, deg lawan n trurit n uzal, teêbes terkeft-nni deg tili sdat yiwet n tala i wumi zzint kravet n tzemrin. Tiêbulin n yilni wwant, ttenîagent seg ufus $er wayev. Mi d-yekker uqehwaji amufay ad iheggi lkanun, yekkes-d seg ucwari mraw n yifenoalen, yekker yiwen umennu$ gar lxuoa d Mesîafa acku asebsi a$ezzfan n umezwaru i ieerqen ufan-t yettwaffer daxel n ubeckiv n wis sin. Mi d-ters telwit, yeqqim Meéyan $ef tmurt, isenned $er tzemmurt, yebda la asen-d-iêekku yiwet n teqsivt yevran. D taqsivt n yiwet n taddart i d-yezgan $ef tqacuct n udrar yejrejren maççi d kra. Imdanen ized$en aza$ar uroin ulin $urs, wid i t-ized$en leemer ûubben seg wass-nni, s lqevra n Rebbi,yettwarfed uéekka n umôabev imevlen din, taddart ula d netta tettwarfed $er yigenni. Umbaed taéallit n leaûer, tarkeft tebda tikli. Bdan alluy, ur êbisen ara seg walluy, tasawent teîîafar tayev. Uqbel lme$reb, êebsen deg taddart taneggarut n tmurt n Leqbayel. Azekka-nni mi ara d-yenqer yiîij, ad eeddin i ti$ilt, yernu syin zemren ad walin ddaw-atsen tamurt n Waeraben akked Delles. * * * Iéenéaren iwra$en n yiîij i d-icerqen u$en akk ti$ilt. Delles tban-d ddaw n udrar. D taddart tameqqrant, meqqret mliê, nezmer ad nini meqqret snat n tmerwin n tikkal $ef Ti$ilt, yernu d tamellalt am udfel. Tamilla tewhem, la tettmuqqul s tsusmi, tbedd deg umkan-is, allen-is ttwalint kra
19
Ferdinand Duchène
n t$awsiwin uroin twala-tent. Tettwali seg mebeid tamdint tafôansist akked yilel. Sin akin tezzi $er Lankri i ileêêun tama-s. Twala yiwen n us$um, d$a teîîerveq s tavsa. Ah ! D lêayek. Deg tmurt n waeraben akked temdinin, tilawin ur zmirent ara ad ff$ent mebla ma êejbent. Qqaren-d dakken ur tteff$ent ara aîas. Tamilla teqqen anyir-is. Imir-n kan teedda sdat n wallen-is yiwet n tugna, maca ur teeîîel ara. Tella tessugun ifassen n Wakli yettemcabin $er tidak n lqavi, akked ccla$em ines tirqaqanin. A-tt-an tura la tekkat deg userdun s u$anim akken ad i$iwel tikli. * * * Acêal i temxalaf taddart-agi n Yirumiyen $ef tuddar niven ! Taddart-agi yezzi-as-d yiwen u$rab d ameqqran i yesean iîiîucen $ezzifit yernu d uvyiqen. Abrid i tesea hraw mraw n tikkal $ef yiberdan n Tmurt n Leqbayel. Ugar n waya, a$rab-agi zeggrent snat n tewwura timeqqranin. Meqqrit snat n tikkal $ef sin n lesquf n yigerbiyen. Ttu$aven yigerbiyen-nni yesean lesquf yettwabnan s udellas d yilili. Ur ttbinin ara mavi sdat n yixxamen-agi imeqqranen yebnan s yiéra ! Mi ara nu$al $er tilawt ad naf ixxamen-agi la rennun deg te$zef. Ha-t-a yiwen i ten-i$elben irkelli, elay mliê, taqacuct-is tebna amzun d ûûemea anda yella yiwen leecc d imdewwer. Lakri teeggev $ef Tmilla, tessuter deg-s ad tessusem, d$a tessefhem-as s leeqel belli lêara-nni tameqqrant d ljamee n Yirumiyen. Tamilla teneetbar, tewhem kan. Tezzi-d $er deffir anyir yekres, deg lawan-nni tekker yiwet n zzedwa : ti$ratin d tiyita n lbarud ççurent abrid ideg llan leêêun iqeffafen. Tettwaêres 20
Tamilla
gar l$aci yettneggizen, tiyita n lbarud seeégen-tt, temlel n yi$raben sder$len-tt, ur teéri ara anda tella, testeqsay sani i tleêêu, teqmec allen-is, teckunîev $er tberda. Aserdun yeêbes. Tamilla tufa-d iman-is deg tlemmast n yiwen umraê iwumi zzint texxamin seg yal tama. Tilawin ttîilint seg yal tama lsant tiqendyar n leêrir, qqnent is$unen, ttezmumugent, ttselliment fell-as, Mesîafa d Meéyan seg tama nsen tteawanen-tt akken ad d-ters seg zzayla-nni. * * * Tilawin-nni d tiyessetmatin ne$ d tivulatin n Wakli. Zzu$rent tislit s tem$awla $er yiwet n texxamt d tasemmavt, i$raben-is seb$en s uzegzaw. Ssudnent-tt irkelli, streêben yis-s mliê. Sakin qqiment $ef yiwet n téerbit, zzint-as irkelli. Seôwant-as tiéivanin akked ifenoalen n lqehwa yeêman. D$a bdant isteqsiyen $ef taddart-is, lec$al-is akked wayen têemmel. Teêka-asent inig ines, am wakken i asent-temmeslay $ef uqjun, amcic d yibellireo. Ïîrevqent d tavsa, nnant-as ur ye$liv ara win i am-isemman « Tamilla », bdant la tt-ssudunent, seg teswiet $er tayev ad mmeslayent gar-asent s yiwet n tutlayt ur tefhim ula yiwen n wawal. Isendyaq-nni n us$ar yettuseb$en s uwra$ d wadal skecmen-ten $er texxamt-nni tazegzawt. Tilawin bdant ttekksent s leêder ameqqran ti$awsiwin tuzyinin yeddan deg lqecc n tissulya i as-d-yefka Wakli. Tilawin ur êbisent ara ameslay, rrant $er îîerf ti$awsiwin i walant zadent deg ccbaêa, imir bdant azeyyen n Tmilla. Cwiî kan uqbel n lme$reb, kfan aselsi i tislit, sin akin wwint Tamilla $er texxamt niven s nnecraêa d tavsa. Yuli yiwen liéar, tekcem… imir-n kan tu$al $er deffir acku twala
21
Ferdinand Duchène
deg yiwen ukatar aceelal i tt-iqublen yiwet n teslit i tleêêu-d $ur-s ! Imdanen yellan dinna îîervqen d tavsa. « A taqcict, a tamecîuêt, a taderwict ! Tin i tettwaliv d tislit niven, d kemmini.» Deggrent-tt s leeqel armi d taxzant yesean lemri ddaw n tafat tawerdit i d-yekkan deg kravet n teftilin yellan deg texxamt. * * * Tamilla tennul lemri s ufus-is. D nettat i tettwali s lekmal-is. Anna$ a lemri amecîuê anda ur tezmir ad twali êala yiwet n tama n wudem-is ! Teeqel iman-is : d tidet, d nettat, tislit tamecîuêt, d$a tezmumeg mi twala tislit-nni tecbeê maççi d kra. Maca sani ruêent tilawin-nni ? Ha-tt-a tura teqqim weêd-s deg texxamt tameqqrant, tnewweô tafat, teççuô s yiruken $layit mliê : tazerbit tazurant, ikersiyen iwra$en am wure$, yiwen n waruk d ahrawan i$umm s yiwen uêayek n leêrir… ahat ilaq i yives ? Tiftilin ttwaxedmen ahat s zzoao, ttakkent aîas n tafat yernu ur d-suffu$ent ara abbu. Deg yiwet n te$mert yella da$en yiwen ucbali yettwaxdem s wuzzal anda treqq yiwet n t$awsa yettakken yiwet n rriêa ack-itt. D tidet d leeîer yelhan ! wagi irkelli irennu i uz$al yellan yakan. Leênak-is u$alen d izegga$en, tuzzel $er lemri akken ad twali iman-is amek i tu$al. Ala, leênak-is u$alen d iweôdiyen, d aya kan. Tu$al $er lemri akken ad twali iman-is i tikkelt niven. Imi weêd-s i tella deg texxamt, tebda la tettmuqqul iman-is. Tebda tettezzi $ef yiman-is akken ad tefk azal i tlaba n teslit i telsa. Tebda tettcuffu deg yidmaren-is am wakken twala xedment tceîîaêin i d-yettruêun $er taddart. Teennen idmaren-is deg tmelêeft taweôdit yettuxaven s wure$. Tebda la tettêerrik deg waggus-is
22
Tamilla
iwakken ad twali mliê tibacmaqin ines tiwra$in, taé avar-is ayeffus $er sdat. Deg tilawt, talaba ines tecbeê maççi d kra, yernu ula d nettat temleê mile ! Ula d nettat tebda têemmel ad tmuqqel iman-is, ad twali iman-is tecbeê. S leeqel kan, terfed i$allen-is tieeryanin, tessers ifassen $ef yimi n teqcict yellan sdat-s, tceyyee yiwen n usuden $er tugna ines. Icebbeh-as-d Rebbi teedda-d yiwet n ticci deffir-s. Tezzi $er deffir, tenneêcam maççi d kra, telle$wi. Zi$ d argaz-is, d amnay-nni ileméi, ahuskay-nni i tt-yeîîfen gar yi$allen-is, iêewwi-tt, yesmal udem-is $er win n Tmilla. Taqcict tu$al d tawra$t, aqerruy-is yu$al $er deffir, tserreê i yiman-is, tessusem, imi-s yeldi, ma d allen-is qemcent…
23
Tamilla
IXEF WIS KRAV
TAYRI Zrin sin wagguren $ef tme$ra n Tmilla. Ivelli kan ulac acu i teéra. D tinuvin ines i as-nnant taûebêit-a. Tinuvin-nni ufant iman nsent ilaq ad as-mlent kulci. Smektant-as-id tigawin i texdem kra tekka, yiwet-yiwet, sxedment ula ivuvannsent akken ad as-sfehment. Deg taggara mavi, imi tettuqennee Tmilla s lehdur n tnuvin ines, eeggnent-as d leib $ef tmeîîut ad d-tmel leêmala i têemmel argaz-is am wakken i xeddmen… d$a imi tt-walant teneêcam irkelli, serrêent-as i tavsa, bdant la tt-sudunen, akkagi i seeddant ass s lekmal-is, êala ti$imit d uqeûûer, ur xdiment iqiê. * * * Taseedit d Yamina d tinuvin-ines, ula d nitenti zed$ent deg uxxam-nni. Krav n yixxamen, yal axxam yeîîef yiwet n tama n umraê i tent-icerken, tama tis ukkuéet d addaynin, nnig-s tella teerict. Argaz n Tseedit ssawalen-as Saeid, d netta i d lxuoa n t$iwant. Win n Yamina qqaren-as Mexluf ameqran, zik yella d asbayêi, tura rran-t d amnay n t$iwant. Akli ula d netta yesea axeddim, sin i yesea : axeddim amezwaru deg uxxam n ccree, wis sin d îîerjman deg ûûbitar aserdasi. 25
Ferdinand Duchène
Imdanen-agi irkelli ttemsefhamen gar-asen mliê. Tilawin deg kravet yid-sent d tilmeéyin, zgant nnecraêent. Yamina d Tseedit ddant-d d tislatin deg yiwen wass, lqecc n ssdaq nsent ur yemgarad ara aîas. Am wakken ilindi seant deg snat yid-sent aqcic. Ihi ulac ula d yiwet n ssebba akken ad nna$ent. Yernu segwasmi d-tusa Tmilla seg taddart tu$al-asent d cc$el, lethant kan yid-s, b$ant ad tt-beddlent akken ad ttrrent d taêevrit. Ula d irgazen ttemsefhamen gar-asen : lhiba i yesea uxeddim nsen yerra-ten d imdanen yettuqadaren deg lêara n waeraben, d tagi da$en i d ssebba i ten-yerran ttmuqulen s yir tamu$li timsal timecîaê i d-igellun s umennu$ d beîîu gar yimdanen. Yernu tisebêiyin mi ara ff$en ur ttemlilin ara. Timeddiyin ttemlilin deg lqahwa, maca ur ttilin ara weêd-sen. Mi ara kecmen lwaêid s axxam ur tteeîîilen ara akken yal yiwen deg-sen ad yekcem s axxam-is. Ugar waya deg krav yidsen cerken akal, d axxam aqdim iwumi yezzi ugeîîar d uzgen n wakal i d-yezgan sin yikilumitren $ef temdint, gar ubrid n «Rebéval » d yilel. Yernu imi d-wwint awal $ef uxxam-agi aqdim, Yamina d Tseedit smektant Tamilla belli a-tt-an tura tekcem deg waggur wis sin segwasmi tedda tislit. Am yiseggasen yezrin, ilaq ad ruêen $er uxxam-agi akken ad seeddin lwaêid kra n ledwaô mi ara yeêmu mliê lêal. Maca a-t-a yewwev-d lweqt n tmegra. Ihi yewwev-d lawan n uxemmem $ef uheggi n rrêil. * * * Rrêil-agi maççi d aqeûûer. Tilawin ur êebbsent ara leqdic, ad as-tiniv $er lqern n ddunit i leêêunt. Krav n wussan aya, Taseedit d Yamina tteqliliêent, ad alint, ad ûubbent, ad êazent ikersiyen ad ldint tixzanin, ad suff$ent akk ayen yellan 26
Tamilla
deg yisendyaq yeççuren, ad ççarent isendyaq ilmawen, ad vebbqent, ad fesrent lqecc, ad eiwdent i uvebbeq, seg teswiet $er tayev ad êebsent akken ad ccektint belli mmutent seg eeggu, ad bdunt asbuêru, sin akin ad u$alent $er leqdic nsent. Tamilla tebda tetteanad tinuvin ines, ula d nettat la tettvebbiq, la tfesser, sin akin ad tebdu asbuêru, ad tekker ur tett$imi ara deg umkan-is, tettawi tettara am Tseedit d Yamina. Ula d nettat tezga tennecraê. Tallit n leqdic d ddêis daxel n uxxam qrib ad tekfu. Mraw ne$ mraw d sin n yisendyaq n us$ar sersen-ten wa sdat n wa deg umraê. Ass-agi d ass aneggaru, leqdic ad yili deg berra, yernu maççi d yiwet, $ef waya yessefk fell-asent ad bdunt axeddim seg tnezzayt. Tamilla ar tura teffe$ sin yiberdan kan, mazal ur tennum ara leewayed n têevriyin n Delles, yernu s tavsa i tettlus aserwal amellal « S yisebbaven-agi izegga$en ad $ilen d aslif-iw Mexluf amnay ! » Tettavsa da$en mi ara d-terr aevaf ines ddaw n wallen mi ara teffer iman-is ddaw n uêayek. Imir-n kan ad truê akken ad tmuqel iman-is deg lemri, tikkelt-a tserreê-as i yiwet n nnehta. Ay Aênin ! Yakuc Mass n yimavalen ! D acu-t ujenniw-agi, amazan n Cciîan yesean allen izellafen n tmeîîut, i$umm s lkettan amellal swayes ddalen Leqbayel lmeyytin nsen mi ad ten-awin $ef yiserdyan ! Yernu d tidet, allen n ujenniw-agi ack-itent, allen-agi ttbinent am wakken ifent tidak n Tmilla deg ccbaêa, acku ur neéri ara ma yella allen-agi i tettmuqqul ines ne$ xaîi. Yernu ayen yesevsayen deg temsalt-a imi ur neéri ara tiririt. D wagi i d lêijab yessewêacen ? Maççi d ayen iweeren !
27
Ferdinand Duchène
Sin n yijenniwen niven kecmen $ef yiwen ubrid. «£iwel! £iwel ! T$ilev nesea lweqt akken ad nwali iman-nte$ deg lemri? » Imi neîqent tnuvin ines $ef yiwen n ubrid, Tamilla teîîerveq d tavsa, sin akin tebda la tettqellib anta i d-ineîqen d tamezwarut, d Yamina ne$ Taseedit. * * * Wwvent tura $er ubrid yesean îîruj. Leêêunt ta deffir ta, msevfarent, ttemcabint mliê, ur tezmirev ara ad txedmev lferq gar-asent. Tûubbunt deg tsusmi, iqerra nsent $er lqaea akken ad walint anda i srusuyent ivarren nsent, ixelxalen nsent îîerviqen. £ef yidmaren nsent, ttbinen-d ivuvan nsent d izegga$en seg lêenni. Tura la leêêunt deg u$lad ahrawan afranûi i yettawin seg tewwurt n temdint $er tayev. A$lad-agi yezga-d rrif n yilel. Leêêunt tama n lêara n Yirumiyen. Deg ubrid bdant la heddrent s leeqel kan, sin akin ssusment kra n lweqt uqbel ad îîervqent d tavsa. Sdat n tnariyin n t$iwant yella yiwen ukersi ahrawan yettwaxdem s us$ar. £ef ukersi-agi yeqqim yiwen urgaz, agarru deg yimi, aqerru isenned $ef lêiv, yettnuddum. Argaz-nni d Mexluf ! Mexluf ur igir ara lbal-is i kravet n tlawin i ieeddan sdat-s. Mebla ma iêerrek seg umkan-is, s tmara i yerfed i$il-is akken ad yawi agarru-nni $er yimi-s. Iwemmusen-nni deg krav yid-sen u$en abrid nsen, heddren s leeqel kan. Mi wwvent tama n usensu « La Colonie », ufant iman nsent yessefk fell-asent ad êebsent, acku mmugrent-d iserdasen tturaren aéawan, a$ella nsen yerkeb $ef ugmar la ileêêu deffir-sen. Rewlent s tem$awla, îîfent tasawent, abrid yettawin $er loamee n Yirumiyen. Syin teqqim Tmilla la tettmuqqul amek i tteeddayen yiserdasen-nni wa 28
Tamilla
deffir wa. D llebsa tazegzawt i lsan, $ef yiqerra nsen rran ticaciyin tizegga$in yettemcabin $er ujiêbuv, $ef tuyat nsen refden timekêal. Mi yekkes u$ebbar i d-snekren yiserdasen-nni, udrentd seg tsawent anda llant, d$a u$alent $er ubrid anda llant tikkelt tamezwarut, srid $er têanut n Bacir Améabi. Ufant améabi-nni yeqqim $ef ukersiw am Mexluf, yernu ula d netta yeîîef agarru deg yimi-s, afenoal n lqahwa sdat-s. Imi êala netta ay ufant deg têanut deg lawan-nni, tilawin-nni, deg kravet yid-sent, sutrent-as s tem$awla ti$awsiwin i êwajent. Sutrent-as snat n tmerwin n t$awsiwin yemgaraden. Améabi-nni ula d yiwen ubrid ur yessuter ara deg-sent ad eiwdent i tuttra nsent, yecfa $ef kulci. Yettawi yettarra deg tsusmi, ivarren êafi, yettali yettûubbu $ef yiwen usellum, ad iruê, ad d-yu$al. Udun n semmus n ddqayeq kulci yewjed. Aeemmur n t$awsiwin yettulebben, tisfifin, tirkasin, leeîer, dduzan n nnjara, iqraben, ifenoalen, ticemmaâin… ulac ta$awsa i ixuûûen ! Nnig n ueemmur-agi tban-d yiwet n tamart tasiryanit n umzenzi yerran $ef uqerruy-is taemamt. * * * - A Tamilla tamecîuêt ! waqila tettuv iman-im ? D tidet, qrib i texdem yiwen uxeûûar ! Ha-t-an acu i yevran : axxam n ccree yezga-d tama n têanut n uméabi, yernu seddaw n leqwas n uxxam-nni n ccree anda yella Wakli yettawi, yettarra. Teeggev Tamilla ddaw n lêayek ines : « Akli ! ». Taseedit d Yamina yeffe$-itent leeqel, yeereq-asent cced i uyeddid, s tem$awla, rrant Tamilla gar-asent akken ur tneîîeq ara.
29
Ferdinand Duchène
- D acu-tt lxedma-agi i txedmev ? Ay$er, ur teéri ara d leib ad temmeslay d urgaz deg ubrid ? Ay$er i teb$a ad tekkes sser $ef urgaz-is ? Zzu$rent-tt, deg ubrid bdant la as-sefhament : « A tinnat! amer ad walin imdanen yiwet n tmeîîut i$ummen s uêayek tettmeslay akked urgaz deg ubrid, ulac win yeéran d tameîîut-is… Teériv ? Zemren ad ruêen beid, ad as-inin d tameîîut n urgaz niven, ne$ d yiwet seg tlawin nsen. Irgazen ttasmen maççi d kra ! Nnig n waya, tikwal axemmem nsen yettawin beid-beid, ad bdun ad sugunen kra n temsal !!! Uuuuuh !!! » Akli ur d-yewwi ara s lexber belli sdat-s kan ul n Tmilla iêebbek s ééur. Netta mazal-it yettawi yettarra s uqendur ines ddaw n leqwas n uxxam n ccree. * * * Tijenniwin deg kravet yid-sent u$ent abrid yettawin $er lkazirna n yiserdasen. Kra n lweqt umbaed ff$ent-d seg têanut n « Bernasconi », sakin kecment $er têanut n leêlawat «Légée», sin $er-s $er têanut n leeîer « Valenza ». Taûebêit-nni seeddant irkelli deg lqevyan, ma d tameddit-nni rrant i lec$al niven : ruêent ad éurent timeqbert. Ayagi irkelli $ef yiwen n yinig n sin yikilumitren ara lêunt $ef yiwen ubrid d luva akken ad qqiment kra n ledwar deg yiwen umkan i ibeeden mraw n ddqayeq $ef uxxam nsen ! Maca deg tilawt, tamsalt-agi tesea azal meqqren. Krav n yineffuten wwven $er ti$ilt n tegzirt. Ti$ilt-nni d ta$ezfant, d tarqaqant d-tezga nnig n yilel. Deg umkan-nni i dtezga tmeqbert n yinselmen. S tsurifin tiéayanin, ta deffir ta, $umment s temlel deg tlemmast n tzegzewt n yim$an. Ddaw n yiéekwan yettwabnan s rrxam, rran-asen sufella-nsen ccahed, 30
Tamilla
steefuyen wid yewwven leefu n Rebbi deg tsusmi n umkan-nni i d-yezgan gar yigenni d yilel. Tamilla am tnuvin ines, teqqim rrif n yiwen uéekka. D win n Si Menûur amrabev, baba-s n urgaz-is. Teqqim la tsell kan i tnuvin-is meddêent deg lmerêum. - I iéekwan niven, anwa imevlen deg-sen? - Dagi ? - Ih !… d iéekwan n tlawin… Dagi i temvel yemma-s n Tseedit… Yalleh ! Yessefk fell-ante$ ad nekker ad nruê, ur ilaq ara ad neeîîel. Kkrent-d s tem$awla, u$alent-d srid $er temdint. Tamilla tennecraê mliê, acku tettbin-as-d am wakken d tamdint-nni tessawal-asent s uzmumeg. * * * Ay Uzmir ! Ay Agellid Ameqqran ! Acêal n yixxamen yellan gar tezniqin-agi yeîîfen seg u$lad afransi armi d ti$ilt i d-yettakken $er yilel. Yernu acêal i ssewhamen yiberdan-agi ! Veyqit maççi d kra, yernu simmal ad tettaliv, simmal ad rennun deg tevyeq, lad$a deg yimukan anda mlilen îîwiqan yellan deg wannag unnig. Iberdan-agi keccmen tikwal ddaw n tgennarit anda tella tasmuvi. Ha-t-a uxxam n um$ar aeervi, Si Sebdellah. Taseedit tuli $ef yiwet n teîrujet n rrxam, tesîebîeb krav n yiberdan $ef tewwurt. Kra n lweqt umbaed, teldi-d tawwurt tameqqraêant mebla ma texdem kra n lêess. Tamilla tevfer tinuvin-is, mi tekcem $er ugnir tserreê-as i yiwen ueeggev imi twala yiwen n wakli ibedd tama n lêiv la tt-id-yettmuqqul, allen-is brarêent.
31
Ferdinand Duchène
Tamilla teûevêa, tleêêu deffir n tnuvin-is ulint s leeqel îîruj, mi d-tewwev $er teîrujet taneggarut tekkes aêayek ines, têulfa i leênak-is u$alen d izegga$en mi twala kravet n tlawin yelsan kan talaba n daxel, tasebbuêrut gar yifassen. Tamenzut deg tlawin-nni tettbin-d d yemma-s n tis snat, d setti-s n tis kravet. Deg kravet yid-sent d tilawin n Si Sebdellah. Tin i imeqqren deg leemer umbaed mi tsellem fellasent, tenna-asent tameîîut tis ukkuéet n bab n uxxam ur tezmir ara ad d-tass ad tsellem fell-asent, acku ula d netta tesea inebgawen. Tilawin-nni ttbinent-d am wakken ttemsefhament mliê. Deg texxamt d tameqqrant, nnejmaeent irkelli, yal yiwet tettaerav amek ara texdem kter n tiyav akken ad tesserêeb s tnebgawin nsent. Tamilla abaeda tettwassen mliê, ttmeslayen fell-as irkelli : i$allen-is am widak n têuret ; allen-is ttemcabin $er tid n tzerzert ; taqemmuct-is ad as-tiniv d taremmant yewwan ; idmarren-is ad as-tiniv d tayuga n yitbiren imellalen yellan deg yiwen n leecc. Armi d tura i fehmen ay$er i tt-yettêadar urgaz-is ( tamdint s lekmal-is tesla s waya), yernu armi walan agerruj i yesea urgaz-is i gzan ay$er uroin ixemmem ad ieiwed zzwao xas akken ulac acu i t-ixuûûen. Ula d Tamilla tefhem aya. Tilawin-nni qqiment la tcekkirent deg-s, Tamilla tessers i wallen-is, tebda la tessuggun kra n temsal yessekcamen tuggdi, teîîef-itt tergagayt imi txemmem Akli yezmer ad d-yawi tameîîut niven $er uxxam-is.
32
Tamilla
IXEF WIS UKKUè
Arval Ugar n sin wagguren aya segmi llan deg leonan ideg zed$en tura. Aîas n t$awsiwin i as-ieeoben i Tmilla, dinna. Teeoeb-itt tebridt i yettsubbun $er u$lad « Rebéval » gar yisekla imeqqranen yesean ticiîwin tihrawanin, tifurkatin nsen ttembiwilent ilmend n nnesma n wavu $as d tamecîuêt. Seobent-tt t$unam d tremmanin i ibedden d afrag yeooujgen, yeeoeb-itt uxxam amellal bu-ssqef azegga$ ibedd deg tlemmast n yigli azegzaw. Seoben-tt krav n yiseddaren imeqqranen yettawin ami d ti$ilt i d-yezgan nnig n lemwaji, eeoben-tt yisekla n lfakya d yijeooigen anda tt$amayen ddaw n tili. Kra yellan deg leonan-nni d wayen akk i as-id-yezzin yeeoeb-as. Tevfer tinuvin ines leêêunt deg tberdatin tiwra$in gar yifergan adalen, truê $er lmerûa taqdimt, teqqim tama n yiéra, ivarren-is deg yijdi arqiqan tqubel lemwaji yettruéun $ef teftist n yilel. Tewwev ddaw n lberj ameqqran yettveggir-d timeddiyin izenéaren n tafat deg tlemmast n îîlam. Truê ad twali tamacint mi ara d-teeddi, ad tt-twali amek tettseffir, amek tnehhet, amek i d-tessufu$ abbu. Ass-agi teb$a ad teqqim deg leonan, weêd-s, ddaw n tiçinatin, mnid n yilel. Aîas i teqqim la tettmuqul agelmim ameqqraêan n waman i tt-id-iqublen. Iîij qrib ad ye$li, yezzu$ur $ef waman 33
Ferdinand Duchène
izenéaren-is yeççuruqen. Tiflukin nejrent abrid nsent $ef waman. Abbu seg mebeid yettali $er yigenni. Tameddit n unebdu tettnejbad, tameddit n lehna d talwit. Tamilla tettmuqul ti$awsiwin-agi irkelli, maca deg tilawt ulac d acu i tettwali. Argalen-is sya $er da tettaqmaciten, yiwen ucmumeê aêmayan ires-d $ef yicenfiren-nni izegga$en yedlen tu$mas timellalin. Ulac acu yennernan deg tecbikt i tebda yakan, akken i tella i teqqim gar yifassen-is ileqqaqen. Ifassen-nni bdan-ten tergagayt. Ha-tt-a tbedd, tafekka ines t$um-itt yiwet n tqendurt tacebêant n leêrir, telêa armi d afrag n wadda anda teêbes, tamu$li ines truê mebeid, teqqim tettmuqul tabrivt ara dyawin Akli. Akli iruê $er temdint n Lezzayet krav n wussan aya. D tikkelt tamezwarut ara msefraqen acêal n wuvan segwasmi zewoen. £as akken iôeggem-as ad d-yu$al, $as akken yeîîef-itt gar yi$allen-is, têulfa am wakken yeooa-tt. Iban-as-d am wakken ur tezmir ara ad terr nnefs am zik. Teerev acêal d abrid ad tessedhu iman-is, maca imir-n kan ad tmal. Allen-is, ttaççarent-d d yimeîîawen, acku asmi tekcem iv amezwaru $er texxamt-is tufa-tt d tilemt, twala ires $ef lesrir aquran ubernus i yettlusu yal ass yeooa-t tasebêit-nni mi yeffe$. Te$li $ef tgecrar, ifassen-is $er yigenni, aqerruy-is $er deffir, tebda la tdeeeu Yakuc n yinselmen : « Mass n ume$rad, timsal $ur-k frant irkelli, yernu ulac win i izemren ad ibedd deg ubrid-ik. Ha-tt-a taklit inek tunez sdat-k, terra tudert-is gar yifassen-ik, d Keçç i d Amussnaw, d Keçç i ttmuddu$.» Targagayt tu$ tafekka ines irkelli. Tbedd. Idisan gar yifassen-is. Sakin yeooujeg uqadum-is gar yimeîîawen-is.
34
Tamilla
Teqqim sin wussan weêd-s, teezel iman-is, deg wul-is yiwen n lferê d ameqqran. Tameddit-nni ad terou argaz i têemmel, bab n wallen-is akked wul-is akken ad tessers taqerruyt-is $ef tayet-is, akken ad as-id-tqirr s yiwen sser. Uffir ara isell d amezwaru, uffir ara yizew$en ciîîuê udem-is. * * * Kra n wussan umbaed, tameddit, teqqim Tmilla akked urgaz-is deg yiwet n te$mert n leonan, ttmeslayen s leeqel kan armi walan Meéyan lmumen la d-ileêêu $ur-sen s yiwet n tikli taéayant. Akli yekker s leejel akken ad t-imager, msalamen $ef tuyat. Tamilla ula d nettat tekker ad t-id-tmager, allen-is deg lqaea, i$allen-is $er sdat. Am$ar-nni yunez $ur-s, nettat terfed aqerruy-is, teîîef-it gar yi$allen-is, tessers allen-is d$a tejbed iman-is. Meéyan imuqel Akli d$a yerfed ifassen-is $er yigenni : - Tamayt i Yakuc i k-id-yuznen $er yigerbiyen inu! Tura zemre$ ad zuxxe$ s warraw-ik ara yefken anzi $ur-k ! Akli yettecmumuê kan. - Deg tidet, b$i$ ad seu$ dderya iûelêen, ihi ruêe$-d ad sîebîbe$ $ef tewwurt-ik, d Rebbi d-yemlan abrid. Qqimen deg sin yid-sen, Meéyan ikemmel ameslay, yemla-as tumert ines mi as-d-yewwi Mesîafa lexbar yelhan. Aîas i d-yemmeslay $ef lferê ines, $ef tumert ines tameqqrant i yettraou aîas aya, d tumert i yeççuren ul-is ! Ih, netta, Meéyan, am$ar-nni yesean yakan avar deg uéekka, tu$al-as terwiêt, yu$al d ileméi. Yernu tumert-agi tusa-d deg lawan-is. Ih, yeêwao ad isel i lexbar yelhan am wagi iwakken ad yettu i$eblan imeqqranen i yesea.
35
Ferdinand Duchène
Ihuzz aqerruy-is, d$a yebda yeslufuy i tamart-is. - Ya êeûra a mmi ! asmi tumert tekcem s axxam-ik, nekk d leêzen i d-ibedden $ef umnar n tewwurt inu. Akli yeqqim la t-yettmuqqul kan, yessusem, awal ur tid-yuli. Yenna-as Meéyan : - Deg wussan-agi ineggura lli$ la ttemsewaqqe$ akked Laêrac aqehwaji, b$i$ ad a$e$ akal ines i d-yezgan tama n yigerbiyen inu. S lfevl n umrabev Sid-Ëamida, amrabev n Tarbent (D Rebbi i t-id-yuznen akken ad yenêel fell-i) nemtafaq $ef lbie n wakal-nni, yernu d ayen ara d-yeglun s rrbeê ameqqran fell-i. Teériv a mmi azal i yesea Sid-Ëamida deg temnaî nne$, d netta i d ccix n îîariqa anda lli$ d axeznaji. Maca $as akken awal n umrabev yesea azal meqqer, win ara iyi-yesenz akal-nni yezmer ad yu$al deg wawal-is, $ef waya êare$ melmi ara ruêe$ $er Tizi-Uzzu akken ad suff$e$ leeqed n tunzin. Nemsefham akken ad yeîîef idrimen-is imir-n sdat n lqavi, $ef waya i jemee$ timivi d semmuset n tmerwin n duru n tissulya inek akked semmuset n tmerwin niven. Muqqel a mmi amek i zemren ad nneqlaben isenfaren n yimdanen ! Ivelli tanezzayt, mi d-kkre$ ad ruêe$, ur ufi$ later n yidrimennni ! Ruêe$ cekta$, maca imakaren iqbayliyen êercen maççi d kra, ur zmire$ ara ad d-ini$ anwa iyi-yeqqden. Akli yessusem kan, Meéyan ihuzz aqerruy-is i tikkelt niven, tamu$li ines truê beid. - Nnig n yidrimen, ilaq ad xesre$ da$en tu$in n wakal ? Mebla ccek, zemre$ ad d-afe$ idrimen iyi-laqen ad ten-idrevle$ s rrba ne$ ad ruêe$ $er lbanka. Maca ilaq ad as-fke$ ukkuéet n tmerwin ne$ semmuset n tmerwin seg tmivi i umezwaru, ne$ ad rehne$ ayla-w i urval seg lbanka. Am wakka tettwaliv d lexsara, êala lexsara. Yerfed allen-is $er Wakli yenna-as : 36
Tamilla
- Ur $live$ ara imi $ur-k i d-ruêe$ a mmi ezizen ? Snat n timmav n duru, ad ak-ten-id-rre$ deg seddis n wagguren… krav n wagguren, acku qrib ad iyi-d-kecmen yidrimen. Imuqqel Akli mliê, d$a yenna-as : - Yernu ur skiddibe$ ara fell-ak, qesve$-k-id acku islifen-ik i d-mmugre$zeglin-a deg temdint, nnan-iyi-d teseiv deg usenduq inek kravet n timmav n duru! Akli i yeqqnen anyir-is deg tazwara, yeîîerveq d tavsa . - Üebêan Lleh ! Tecfiv asmi k-d-nni$ d amzenzu ameqqran i telliv asmi d-usi$ ad xevbe$ yelli-k. Ass-agi ad ak—d-ini$ $as ad tbeddev deg ccree, ur tetteêwijiv ara abugaîu. Azekka-nni zik, Meéyan yu$ abrid-is, yettu ur isellem ara $ef yelli-s. Yeooa-as i Wakli, aveggal-is, lka$ev ideg yesteeref s umerwas i d-yewwi s-$ur-s. amerwas-nni, ilaq ad t-yerr deg krav n wagguren mebla ma yerna fell-as lfayda.
37
Tamilla
IXEF WIS SEMMUS
Aêaseb Krav n wagguren-nni eeddan s tazzla. Tamilla tu$al-d $er uxxam n Delles anda tettmagar inebgawen d zzeyyar i dyettassen ad tt-hennin. S tumert tameqqrant i ten-tettmagar acku qrib ad tu$al d tayemmat. Aîas i telmed seg tnuvin ines. Tura, xas ini tu$al d taêevrit, teeqqel ayen yelhan, tferren lehdur-is. Tbeddel maççi d kra. Maca $as akken tbeddel, i urgaz-is, i têemmel aîas, mazal-itt d Tamilla-nni tameéyant n taddart. Mi ad d-temmekti Ti$ilt, allen-is remmcent ad as-tiniv d iîij i tettmuqqul. Twala ula d i$ersiwen yettidiren deg uxxam nsen tettu-ten. Temmekta-d yemma-s, Lakri taêninant, tin yeddren tudert n leêzen. Temmekta-d udem yennu$nan i i$umm wabbu i dyettakk lmesbaê n tala$t. Temmekta-d yemma-s tawêidt daxel n utemmu. A-t-a iruê-d Mesîafa yewwi-d tabrat s$ur Meéyan. « Tamayt i Yakuc ! I keçç a mmi ezizen Akli, argaz n yelli-tne$ Tamilla, azul ! Ad ak-in-xebbre$ taveggalt-ik tuven. Azen-d Tamilla akked Mesîafa, ahat ma twala-tt yemma-s ad tejji, ma irad Yakuc. Suref-iyi ma yella ur k-in-ceggee$ ara ass-agi idrimen iyi-d-tessutrev. Aîîan n tem$art inu yeçça lweqt-iw irkelli, ur stufa$ ara i temsal n uêaseb.»
39
Ferdinand Duchène
Akli, d netta i d amezwaru i iwessan Tamilla akken ad truê. £as akken s tadist i tella, tezmer ad terkeb $ef zzayla, d yelli-s n yidurar n Leqbayel. Ul n tleméit-nni yenneqbav, terkeb $ef userdun ara tt-yawin $er Lakri. * * * Kra n wussan umbaed, yeîîef-d Wakli tabrat s$ur Meéyan ixebbeô-it-id deg-s belli « Tamilla tewwev bxir uela xir.» Krav n ledwar eeddant, imi ulac i t-id-yewwven, yuzen tabrat akken ad yesteqsi $ef liêala n tveggalt-is. Tluêeq-as-d tabrat n sin yijerriven anda i d-as-d-nnan : « Liêala n Lakri ur tbeddel ara. » D$a ulac, ulac d acu i d-ibanen. Ayen yeenan snat n timmav n duru-nni ttun-ten irkelli. Deg tazwara, Akli ur yeéri ara acu ara yexdem, yenna-d i yiman-is Meéyan iletha kan s waîîan n tem$art-is, d wagi i tyeooan ur yessawev ara ad d-yerr ula d ayen i yettalas i wiyav, maca ivulan-is ssawven ad beddlen rray-is, d$a yuzen tabrat akked yiwen umeqqran n Ti$ilt i d-yusan $er ssuq n Delles. Ha-t-a acu i yura : « Tamayt i Yakuc ! I keçç a Meéyan, ay aveggal nne$ ezizen, azul fell-ak agim n yiberdan ! Suref-as i mmi-k ma yella tuttra-agi ad k-teserfu ciîîuê. Ilaq ad teêsuv ttwaêettme$ ad xedme$ akka. Ccil n wayen ara k-iqerêen, ur ilaq ad tettuv tiwetlin $ef wacu nemsefham asmi k -revle$ snat n timmav n duru deg yinig inek aneggaru $er Delles. Teuhev-iyi ad iyi-dterrev idrimen-iw deg krav n wagguren. Ugar n wukkué n wagguren i yezrin tura, mazal-iyi ar-iv-a ttraju$ mebla ma wala$ ula yiwen uduru. Am wakken i k-d-nni$ yakan, êwaje$ idrimen-agi akken ad kemmle$ lexlaû n leonan i d-u$e$ akked yivulan-iw. Ilaq ad teêsuv da$en win i $-d-yessenzen leonannni yeréa aqerruy-iw akken ad as-fke$ idrimen-is. Saeid d 40
Tamilla
Mexluf xellûen yakan amur nsen, yernu tura ulac i sean akken ad iyi-revlen. Ilaq ad teérev da$en ma yella ur iyi-d-terriv ara idrimen-iw ad d-afe$ iman-iw ttwaêetme$ ad revle$ s lfayda tameqqrant ne$ ad afe$ iman-iw bedde$ sdat n unezzarfu. A baba ezizen, deg leena-ak xdem ayen iwumi tzemrev akken ad iyi-d-terrev idrimen-iw deg snat n ledwar i d-iteddun ma ur teb$iv ara ad tvurrev win i k-ieiwnen. » Seddant snat n ledwar, ulac tiririt, ulac ula yiwen ujerriv. Yenna-as Wakli ahat d taveggalt-is i ihelken mliê, yezmer lêal la tettmettat, am wakken i s-yenna yezmer lêal d tameîîut-is i ihelken s ssebba n eeggu d leêzen. Iserrej agmar ines deg yiv, yeîîef abrid-is. * * * Tafat mazal tella mi d-yewwev $er Ti$ilt, yernu amdan amezwaru i iwala deg umraê n uveggal-is d Lakri tessirid yiwen uqendur s tmara. Tbedd, teeqel Akli, tmuqqel-it s tsusmi. Deffir-s, $ef yiwet n tgertilt teqqim Tmilla i tesseêmuy deg yiîij n tergrest. Tamilla mi t-id-twala teeggev seg lferê, tekker, tecmumeê d$a teldi i$allen-is. Akli deg tazwara yecmumeê, sin akin yewhem, iruê srid $er tmeîîut-is, d$a yezzi-d $er deffir yufa-d aveggal-is i dyeffe$-d seg utemmu ines, ileêêu s leeqel. - Tamayt i Yakuc ! ansuf s mmi i d-yuzen Yakuc s axxam-iw. Ilaq ad teêsuv tura kan i b$i$ ad ak-in-aru$ tabrat anda ara k-in-fke$ isalan imaynuten n uxxam-iw. Mi yesla i lehdur-agi, eerqent-as deg tazwara, maca imir-n kan yu$al $er leeqel-is, imuqel Meéyan s yir tamu$li. Yenna-as Wakli : 41
Ferdinand Duchène
- Deg tidet d Yakuc iyi-d-yemlan abrid akken ad nase$ ad awi$ tabrat-inek imi… mebla cekk… d aîîan n tem$art inek i k-yeooan ur tezmirev ara ad tt-in-taznev. Meéyan ur iêerrek ara, êala lecfar-is i iremmcen. Ibedd, anyir-is $er yigenni, yenna-as : - Ëala im$aren i izemren ad surfen i yileméiyen lqella n leqder d wawalen mebla lmeena. Akli imuqqel-it d$a yejmee $ur-s i$allen-is, ieeggev : - Ah ya Rebbi, d baba-s n tmeîîut-iw i telliv, aql-iyi am mmi-k, yernu ttqadare$-k am baba. Maca yessefk fell-ak ad teêsuv d timira ticibanin ara yefken amedya i yileméiyen, lad$a ad asen-slemden ad rren amerwas nsen deg lweqt, ad dinin tidet ! Yenna-as akk waya s ueeggev. Kra n Leqbayel i dyu$alen seg yiêerqan nsen llan leêêun tama n uxxam n Meéyan, refden iqerra nsen, stewtwen kra n yimeslayen, sin akin $awlen tikli $er taddart. Meéyan yerra-as awal s rréina : - Sli$ ur nxeddem lefvayeê sdat n yiberraniyen d tlawin. Tura ad kecme$ $er utemmu inu, axxam d axxam-ik a mmi. Teériv amer d nekk ad u$ale$ $er lec$al-iw alamma terba-d tmeîîut inek, yernu ass-nni qrib ad d-yawev. Imir-n tzemrev ad d-tu$alev ad tt-tawiv yid-k, seg tama-w zemre$ ad rre$ amerwas-iw ma irad Yakuc. * * * Azekka-nni ssbeê Akli yu$ abrid ad yu$al $er uxxam-is. Deg tazwara yeççeê mliê $ef uveggal-is, maca aîas i ixemmem deg ubrid, deg taggara yezzem iman-is. Iv-nni i yeseedda akked tmeîîut-is yeseedda-t d aêebber, deg umkan ad as-yerr leênana d tayri i as-id-tettak 42
Tamilla
Tmilla. Iv-nni iruê d rregmat mgal Meéyan d turdiwin $ef lefeayel-is. Ur yeêbis ara aseqsi deg tmeîîut-is $ef waîîan n yemma-s, d abêat iwumiur d-tufi ula yiwet n tririt, deg taggara teîîerveq d imeîîawen. Lakri imi tesla i lêess tekcem s leeqel $er utemmu. S wallen êninen d yifassen yessuturen asuref, tessefhem-as i Wakli belli ran ad seun yelli-tsen sdat-sen asmi ara terbu d wagi i ten-yeooan ad d-snulfun aîîan-nni iwakken ad yeqbel ad d-tass. Akli yenna-as asnulfu n tkerkas-agi nezmer ad tneqbel, mi t-yeéra Meéyan d amerkanti, asmi yeêwao idrimen d netta i yeqsev. Deg tilawt axir netta wala d aberrani. Yennaas da$en ula d netta acêal d abrid ur d-yerri ara amerwas ines deg lweqt. Deg taggara yenna-as xas akken yesea leeyub, xas akken tihhugra ines texlev d teêraymit, yernu aîas yellan akka deg taddart, Meéyan, ad yeqqim d am$ar, d aveggal-is. Yernu yewwev armi i ilum iman-is imi as-yerra awal. Ihi iruê ad d-yervel $er yimeddukkal-is agim n lefrankat i yeêwao, sin akin iôeggem i yiman-is asmi ara iruê ad d-yerr tameîîut-is ad yernu tafada niven i uveggal-is. * * * Seddant snat n ledwar, ha-t-an iban-d Mesîafa yewwid yid-s tabrat tamaynut s$ur Meéyan, tagi $ezzifet $ef tmezwura-nni : « I mmi-tne$ Akli, azul ! Ad ak-in-xebbre$ belli krav n wussan umbaed n rrêil inek, tameîîut-ik terna-d $ur-s taqcict. Tura teêla, tezmer ad n-tu$al s axxam-is. Tzemrev ad d-tasev ad tt-tawiv, maca, iwakken ur nettu$al ara ad nemmeslay $ef temsalt-nni, b$i$ ad nemêasab seg tura. Tettalasev-iyi snat n timmav n duru i d-iyi-trevlev, seg tama-k ula d keçç teseiv $ur-i amerwas. Ih ! Ula d nekk ttalase$-ak : lmuna d wuççi n tmeîîut-ik i yeqqimen $ur-i sin n wagguren, ûûyana ines lawan 43
Ferdinand Duchène
n tinnufra, leêruz i temennifrit i nessuter s$ur umrabev n Tarbent, d t$awsiwin niven. Deg taggara, s lefviêa-nni iyitxedmev deg uxxam-iw sdat n yimezda$ n taddart tvurrev-iyi mliê. Medden bdan heddren fell-i, tura la iyi-ttmuqulen s yir tamu$li, ula d amkan n uxeznaji deg îîariqa qrib ad yafeg. Ihi ma teb$iv tura ad ttu$ d keççini i d ssebba n leerr d lefviêanni, ceyyee-iyi-d d Mesîafa tawerqet-nni i k-d-ooi$, akka nezmer ad d-nini d akken kulci yeûfa gar-ane$. Ihi qbel amtawa-agi u$dim, imir-n ad ak-in-rre$ tameîîut-ik. Ma ur teqbilev ara, qqim kan anda telliv, ur d-ttas ara s axxam-iw.»
44
Tamilla
IXEF WIS SEDDIS
Awekked Akli yeûûawev Mesîafa armi d tawwurt n temdint d$a yenna-as : - èri$ d akken d amdan yelhan d amêaddi i telliv, maca tura éri$ aveggal nne$ d bu txidas. Deg leenaya-k ssiwev-as imeslayen-agi : « Akli yettwali llan kra n yisumar êala ungif i izemren ad ten-yeqbel.» Yuli umbaed $er temdint, iruê $er uxxam n ccree, maca maççi $ef temsalt n umerwas i iruê, tikkelt-a yessuter-d deg te$demt ad teêkem s tu$alin n Tmilla. Yessuffe$-d lkerîa i uveggal-is akken ad yeoo Tamilla ad tu$al s axxam-is. Ass n ccree, Tamilla ulac-itt. Wagi d ayen ibanen : ur tezmir ara ad d-tas weêd-s. Meéyan, seg tama-s, ur d-yusi ara ula d netta. Ahat yeb$a ad yesseeyu Akli iwakken ad yeqbel deg taggara isumar ines. Maca Akli maççi d win ieeggun s sshala, ass-nni ccree yeêkem ad tu$al tameîîut-is $er uxxam n urgazis. Yeggra-as-d kan uselkem n leêkem, $ef waya iceggee i Meéyan leêkem n te$demt, maca tewwev-as-id tabrat anda i as-id-nnan Meéyan i yu$alen d nnayeb n Tmilla, a-t-an yeréa ccreâ. 45
Ferdinand Duchène
Nnayeb n Tmilla ! Amek ? Tamilla ur teqbil ara s leêkem n te$demt ara tt-yekksen seg yifassen n baba-s iwakken ad d-tu$al $er urgaz-is ! Tamilla tamencerêant, tin tteuzzun deg uxxam n Delles, teréa ccree akken ad teqqim deg yieecciwen n Ti$ilt ! Tamilla ara ibedden deg wudem n leêkem n te$demt ara tt-ieawnen akken ad tawi yelli-s i urgaz-is i ttêemmel, argaz-nni i tt-iêemmlen ! Ala ! Turda-agi ur tesei ara llsas, ur tt-iqebbel ara leeqel! Akli yuzzel $er uxxam n ccree. Mi yewwev, yeqqim deg umkan-is yeqqur mi as-id-fkan awekked-nni i d-yerran Meéyan d nnayeb $ef yelli-s. * * * Ussan zerrin s leeqel yernu messusit. Akli ileêêu weêds deg yiberdan. Tura ur yett$imi ara deg lqahwa. Timeddiyin mi ara d-yekcem $er texxamt-is, yett$imi gar ssrir ameqqran d texzant. Yiwet n tmeddit, mi d-yeffe$ seg uxeddim ines yu$ abrid n Tegzirt i d-yezgan rrif n yilel armi yewwev $er ucruf n Usammer. £er tama tayeffust iwala idurar n tmurt n Leqbayel wa nnig wa. Xas akken beedit, ttbinen-d qerben mliê. Kra n yidurar sean tal$a n tqubbtin, wiyav ad as-tiniv d tinaqusin, wiyav niven d uvriêen, wiyav ttbinen-d am yiméiwen. Yernu simmal i$elli yiîij, simmal ttu$alen d izegzawen. Akli yeqqim la yettmuqqul kan. Yettmuqqul igli n terga, tamurt n tkerkas. Ul-is yeççur s yir tikta, iles-is s wawalen imeréagen imi iwala tamurt n Meéyan… d Tmilla. * * * 46
Tamilla
Deg ubrid-is $er Delles immuger-d Mesîafa yusa-d $er ssuq ara yilin azekka-nni. Ieedda $er uxxam n ccree anda i asid-nnan aslif-is zeglin-a kan i yeffe$, yu$ abrid n Tegzirt, d$a yevfer-it. Ula d netta iban-d yennu$na. Tikwal ijebedd-d ccla$em-is, tikwal ikemmez inzaren-is, tikwal yeskeêkuê. Ibedd sdat n Wakli yenna-as : - Ëesses ay Akli, aql-ik am gma, yernu am wakken tezriv « Mesîafa d aqcic leali » iyi-ssawalen. Ma yella ruêe$-d $ur-k ass-agi iwakken ad ak-d-fke$ yiwet n nnhaya. Deg leenaya-k amen-iyi, qbel tiwetlin n Meéyan : err-as tawerqet ines, ttu idrimen i as-tettalaûev. D anesba$ur i telliv, ulac acu ara k-ya$en ma ruêen-ak ciîîuê n yidrimen, akka ad k-idtu$al tmeîîut-ik… Akli yegzem-as awal. Anwa i k-id-yuznen $ur-i ? Yenna-as Mesîafa : - Ulaêed ! Ulac win iyi-d-iceyyeen. Akli yecmumeê : - Amek i teériv ihi ma yella rri$ tawerqet-nni i Meéyan ad yeêbes ccree ? Mesîafa yeldi kan allen-is d yimi-s, yenna : - Ah ya Rebbi ! ma txellûev, ur yeclie ara deg ccree ! Tamilla ad d-tu$al s axxam-ik ! Akli yemme$ $ef yifassen n Mesîafa, yenna s leeqel kan : - I ma yella Tamilla tugi ad d-tu$al $ur-i ? Iban $ef wudem n Mesîafa ur yegzi ara asteqsi-agi : - Tamilla ? D acu i d-teqqarev ? Waqila tselbev ! 47
Ferdinand Duchène
Yenna-as Wakli : - La k-d-qqare$, belli tameîîut-iw tessuffe$-iyi-d lkarîa. Yernu maççi d tisselbi i selbe$ imi d nettat i d-yefkan awekked i baba-s. Mesîafa yeqqim kra n lweqt d usbiv, allen-is brarêent. Yu$al sin yisurifen $er deffir, yekmez aqerruy-is. Umbaed yekres anyir-is. Deg taggara imuqqel $er yal tama, yeîîef Akli seg ubernus, yewwi-t $er ucruf d$a yenna-as s leeqel : - Ëesses a gma ! Deg lfayda inek d tin n Tmilla, terra-yi tmara ad ak-d-mle$ yiwen n uffir êala Meéyan, tameîîut-iw d nekk i t-yessnen. Maca ad ak-d-ini$ seg tura ma yeffe$ wawal ad nekre$ kulci, ulac acu i k-d-nni$ ! Deg tazwara ggal s Yakuc d umazan ines ar ayen ara teslev tura ad yeqqim yeffer, ulac win ara yeslen yis-s. Akli imuqqel $er lqebla, yeggul. Yenna-as Mesîafa : - ... Ha-t-a, d tidet Meéyan akked yelli-s ruêen walan anezzarfu n Tizi-Uzzu. D tidet yelli-s tefka-d awekked i baba-s akken ad ibedd mgal-ik ass n ccree. Maca êesses-iyi mliê ! Anezzarfu-agi ur yessin la Meéyan, la Tamilla, yernu tameîîutnni telsa lêayek. Ëesses-iyi mliê ! Yelli-s n Meéyan i iruêen $er unezzarfu ass-nni maççi d tameîîut-ik, d tameîîut-iw ! Akli yu$al $er deffir. Mesîafa yeîîef-it seg tuyat, ikemmel deg wawal-is : - Rou, rou !… asmi tevra taluft-agi ulac-iyi deg uxxam. Meéyan imi yeéra, argaz-agi ulac acu i as-i$aben, yufa-tt d tagnit. Kamir segwasmi meééiyet (am Tmilla) tettergigi sdat-s, ur tezmir ara ad as-tini ala, teqbel ad texdem ayen i as-yenna. Ha-t-a tura teériv ay$er i ak-id-tesuffe$ tmeîîut-ik lkarîa ! Yeqqim kan la yekkat deg yifassen-is : - Tamilla tame$bunt, ur teéri ara baba-s yessuffe$-ak-d 48
Tamilla
lkarîa. Tikkelt yezrin teqqim la tsteqsay : « Anda-t urgaz-iw ? Ay$er ur d-yusi ara akken ad yefk isem i yelli-s?…» * * * Akli yu$al ur isell ara i lehdur n Mesîafa, amzun yeezeg. Yeqqim yettmuqqul $er beeid, aqadum-is yu$al d awra$. Sin akin yeîerîeq : - Akka ! Aveggal nne$ d aêraymi ihi ? Mesîafa yeîîef-it seg tuyat : - Susem! Susem! Tgullev-iyi ar d-teooev uffir-agi $ur-k ! S leeqel kan, ikemmel deg wawal-is : - D tidet aveggal-nne$ yexdem yiwen usemli ur nûeêêi ara, yernu ad t-yessexdem. Ula yiwen deg-ne$ ur yezmir ad yexdem kra, la nekk, la keçç - êala ma nxelleû-it acku deg tazwara ulac inagan, ugar waya, am wakken i teériv, tullas ur zmirent ara ad beddent deg wudem n baba-tsen, xas yevra leâjeb. Ur tettu ara Meéyan d axeznaoi n Öôeêmaniya, îîariqaa, tesâa azal meqqren deg yidurar nne$, yernu ad ak- ini$ tidet ula nekk ur zmire$ ara ad bedde$ deg wudem-is, ma ulac ad tt-xelûe$ $layet. Ha-t-an ay$er i d-ruêe$ $ur-k ass-a, akken ad ak-d-ini$ awalen-agi : « Ttu idrimen-ik, Meéyan ur yessutur ara lêaoa niven. Ne$ ma ulac ad yessexdem ccree akken ad ihudd axxam-ik, sin akin ad yessenz Tamilla i wayev.» Akli isell i Mesîafa mebla ma iêerrek, anyir-is yekres. Imuqqel mliê Mesîafa d$a yenna-as : - D aêevri i lli$, deg temdint i zed$e$. Ayen yeânan tixidas n Meéyan ur tent-uggade$ ara. Ihi imi maççi d tameîîut-iw i d-yessuff$en lkarîa, zemre$ ad t-xellse$ iwakken ad tt-id-rre$, maca ur tt-xeddme$ ara alamma wala$ tifrat niven. Ur zmire$ ara ad knu$ sdat n yiwen ukeddab xas ma yella d axeznaoi ne$ d ccix n Öôeêmaniya. Amdan-agi yellan d
49
Ferdinand Duchène
aveggal-iw tlaq-as temsirt, yernu ilaq d ta$dem ara as-ttyefken.
50
Tamilla
51
Ferdinand Duchène
IXEF WIS ÜA
Akli mgal Tamilla Azekka-nni Mesîafa yu$al s axxam-is yerfa. Yeâya la as-yeqqar Meéyan d uzmir, uroin yu$al $er deffir. Yeâya la asyettales Kamir ur teéri ara anda ara terr udem-is, yernu iruê armi as-yenna a-t-an yewjed akken ad as-yerr kra seg snat n timmav n duru i yexûer iwakken ad yanef timûeêûal. Akli yerra-as-d s leeqel : - Keçç ulac acu txedmev ! Ayen yeânan timûeêûal kkes a$bel. Ayen iyi-d-tenniv ad iyi-ieiwen mliê deg tifin n tifrat. Ur tettu ara belli deg uxxam n ccree i xeddme$, ula d nekk ssne$ amek leêêunt temsal. Ma twalav Tamilla in-as tezmer ad tbedd mgal-iw, yernu ass n ccreâ ad tt-êudde$. Akkagi i yebda ccreâ deg uxxam n ccree n Tizi-Uzzu. Abugaîu i yesbedd Meéyan akken ad iêudd Tamilla yebda ameslay ines s ubdar n leqwanen n tmurt n Leqbayel, $er taggara yenna-d : - … D tidet, tameîîut deg tmurt n Leqbayel ur tezmir ara ad tessuter berru, maca tesea allal niven ara tt-iâiwnen akken ad terwel seg lbaîel d tmeêqranit n urgaz-is, d tu$alin s axxam n yimawlan-is, leâwayed n tmurt ur tsemmiêen ara i urgaz-is ad tt-id-yawev. Tameîîut ad tu$al, am wakken qqaren Leqbayel d tamnafeqt. D azref-agi i tessuter ass-a tameîîut-agi i ttêuddu$, azref ara tt-yeooen ad as-tini ala i urgaz-is, ad d-tini ala ur ttu$ale$ ara s axxam n urgaz-iw. S yisem n Tmilla ad 52
Tamilla
ssutre$ deg te$demt akken ad tt-teoo ad teqqim deg uxxam n yimawlan-is, ad tili d tamnafeqt. Yekker-d ubugaîu n Wakli yenna : - Ameddakel-iw yemmeslay-d $ef uzref n teqbaylit ad tu$al d tamnafeqt. Ulac acu ara d-rnu$ nnig wayen i d-yenna êala tamsalt-a : êala tin i teena temsalt i izemren ad tessuter azref-agi… « S yisem n Tmilla » i tenniv ay ameddakel ? D tidet! Ur yezmir ara ad yebder isem niven. Ur yezmir ara ad yessuter azref n temnafeqt deg Ti$ilt êala s yisem... s yiwen yisem kan, s yisem n Tmilla. Maca anda tella Tamilla ? Ttwali$ yiwen umdan deffir n ubugaîu ines, maca maççi d nettat, d baba-s. Abugaîu niven yeddem deg ufus-is yiwet n twerqet… Yenna ubugaîu n Wakli : - Ih, éri$, yella yiwen uwekked, maca nesea ccek maççi d Tamilla i t-id-yefkan. Abugaîu axûim yerfed afus-is, yeârev ad yiééif. Yenna ubugaîu n Wakli : - Tagi d turda kan. Maca ccek-agi yebna $ef tebrat i dyuzen Meéyan i Wakli anda i as-yeqqar ur ak-ttarra$ ara tameîîut-ik êala ma terriv-iyi-d tawerqet i ak-d-ooi$. Yenna ubugaîu : - Tabrat-nni, d Meéyan i tt-id-yuran s rrva n Tamilla. - D turda ay ameddakkel ! Yernu imi aîas n turdiwin i yellan deg temsalt-agi, yessefk fell-ane$ ad nwali tin i teâna temsalt akken ad néer anda tella tidet. Ad ssutre$ ihi tisin n Tmilla akken ad tqabel argaz-is, ad as-tini srid belli teb$a ad teqqim deg uxxam n yimawlan-is. Abugaîu yeqqim irekkem deg umkan-is, yeskaddeb akk lehdur i yesla. Yenna-asen da$en tisin n teqbaylit $er uxxam n 53
Ferdinand Duchène
ccreâ n yifranûisen d lâib ameqqran, d lefviêa i tmeîîut d twacult-is. Abugaîu n Wakli yeîîef deg rray-is. Ixef n temsalt d tisin n Tmilla. Umbaâd amcaweô, anezzarfu yeêkem s umqabel gar Wakli d Tmilla deg uxxam n ccreâ. * * * Amqabel-agi ad yevru deg waggur i d-iteddun. Abugaîu n Meéyan yessawev ad d-yawi tafada-agi imi senyenna belli Tamilla terba-d ledwaô yezrin kan, ur tezmir ara ad d-tinig seg Ti$ilt $er Tizi deg liêala anda tella. Azekka-nni, mi yewwev Meéyan s axxam yebda la yettheggi iman-is, yesâa sdat-s ukkué n ledwaô. Yeqqim $ef ugertil, yessawel i Tmilla, yenna-as, ta$ectis d tazurant : - A yelli, yezmer lêal twehmev, ahat yeqreê-ikem lêal imi argaz-im ur iqelleb ara fell-am aîas aya, xas akken xebbre$-t s tlalit n yelli-m. Tamilla teîîef yelli-s gar yi$allen-is, teqqim la tettmuqqul baba-s. Meéyan yeskeêkeê, afus-is $ef unyir-is, ikemmel awal-is : - Ihi ilaq ad teêsuv a yelli argaz-im ur yesteeref ara s teqcict-agi i teîîfev gar yi$allen-im. Tamilla tu$was… Meéyan yessuter deg-s ad tessusem. - Argaz-im, ivegger-iyi-d lehdur-agi deg wudem-iw yernu sdat n yinagan yesean ccan. Rregmat-agi d lefviêa tameqqrant, mi as-sli$ yenzef wul-iw yernu ad am-d-ini$ ur zmire$ ara ad as-surfe$.
54
Tamilla
Iêukk tamart-is acêal n yiberdan, $er Leqbayel d azamul n ttar. Mi twala Tmilla acu i ixeddem baba-s, udem-is yu$al d awra$. Yenna Meéyan : - Xas akken, zemre$ ad ttu$ tamsalt-agi, maca s yiwen n ccerî : ur tettu$alev ara s axxam n win i d-yekksen fell-ane$ sser, yesbehdel-a$, ur tettu$alev ara $er urgaz-im. Tamilla teîîerveq d imeîîawen, te$li $ef tgecrar : - A baba, ma yella d tidet d Akli i ak-d-yennan lehduragi ha ad yili yerfa ha yesleb. Suref-as. D amdan yelhan yernu d aêninan, serreê-iyi ad u$ale$ $ur-s. Meéyan imuqel yelli-s s yir tamu$li d$a yenna-as : - Am wakken ttwali$ lefviêa am tagini d rregmat ur kem-qqident ara, tettqellibev $ef lefviêa niven ? Teériv a yelli amek i yettqellib $ef usuref d ssmaê ? Ihi yeb$a ad kemyebbehdel, ad yekkes fell-am sser sdat n leamma. Yessuter ad kem-iqabel s timmad-im deg uxxam n ccree n Yiôumiyen, kemm deg tlemmast n yikafriwen ! * * * Yuzzel wawal deg taddart n Ti$ilt : Akli yesleb ne$ yezde$-it ujenniw. Qrib ad yeoo as$an-is n tineslemt akken ad yu$al d amasiêi. Yebda yakan la yettwali s yir tamu$li inselmen, la ireggem deg uxxam n uveggal-is. Yiwen n wass, yenna-d deg lqahwa n Yiôumiyen deg Delles belli mazal-it yessutur tu$alin n tmeîîut-is iwakken ad teçç aksum n uêelluf, ad tsew ccrab. Ma d yelli-s ad tt-yerr d tamasiêit. Lehdur ttazzalen, rennun seg wass $er wass. Kra n yimezda$ n taddart nnan-d slan i Wakli yekkat s leqseê deg uxxam n Meéyan, ihedder kra n lehdur sewhamen maççi d kra. D lefviêa i hudden Meéyan. Tioartin nsent ttasent-d ad ssebrent Tamilla d Lakri. Tineggura-agi u$alent ur tteff$ent ara seg uxxam nsent. 55
Ferdinand Duchène
Mi ara ilint weêd-sent, ta tettaerav ad tûebber tayev. Tamilla tetthuzzu aqerruy-is, teêzen maççi d kra : - Ala, ala, Akli ur yelli d lkafer am wakken i d-qqaren. Yeb$a ad d-yerr tameîîut-is d yelli-s acku iêemmel-itent. Acu yellan gar-as akked Meéyan ? Ay$er ur nettwali ara deg wussan-agi ineggura Kamir ? Tecfiv $ef wass-nni mi yeb$a Mesîafa ad a$-d-yini yiwet n lêaoa, maca mi iwala Meéyan yessusem ? Ur éri$ ara acu i yeb$a ad a$-d-yini. Yezmer lêal d Meéyan i as-yugin tu$alin $er uxxam, yernu seg wass-nni ur d-yu$al. Lakri teîîef yelli-s gar yi$allen-is : - Ih a yelli wagi irkelli d amxalef. Üûfev imeîîawen-im a yelli, ûûber, rou ass anda ara tqablev Akli deg uxxam n ccreâ n Tizi-Uzzu. Imir-n ad nwali d acu ara d-yini, ass-nni da$en ad néer d acu ara as-nwaoeb. Imir-n da$en ad nwali ma yella imdanen-agi deg taddart d tidet i ssawalen ne$ skerkisen. Ha-t-a ikcem-d Meéyan d asusam am tili. Imuqqel mliê snat n tlawin-nni, u$alent d tiwra$in. Yenna-as mebla ma iêerrek : - Sel a Lakri ! imdanen deg taddart la heddren fell-ane$, yernu imeslayen nsen qerriêit mliê armi u$ale$ ur zmire$ ara ad refde$ aqerruy-iw, acku d tidet i d-itteff$en seg yimawen nsen. Nitni ddan d Yakuc aêeqqani mgal n ukafriw. Aîas-aya segmi i kem-u$e$ a tameîîut ! Ma teb$iv ad tedduv d umîurni, tawwurt teldi, tzemrev ad truêev ! Meéyan ibder-d tawalt n berru krav n yiberdan, tifrat tura gar yifassen n Lakri i tella, tezmer ad teffe$ ne$ ad teqqim. Maca ma teqqim yessefk fell-as ad tbedd mgal n Tmilla ne$ ma ulac ad tessusem. * * * Tamilla tura tu$al teseedday ussan-is weêd-s, tett$imi deg yiwet n te$mert, yelli-s gar yi$allen-is. Deg yiv tezga tettneqlab deg wussu, tettara-tt kan i yimeîîi, d$a ad tekker ad 56
Tamilla
teqqim $ef tgecrar sdat n tgejdit ad tebdu ad tdeeeu $er YakucUzmir. Ad tettmeslay $ef Wakli, maca wid i as-id-yettaran awal d uccanen, d imqerqar ne$ d ifrax n yiv. Teveef mliê. Meéyan seg lweqt $er wayev ad ttimuqqel, d$a ad yekres anyir-is, ad iêukk tamart-is. Imi ass n twada $er Tizi-Uzzu qrib ad yawev, yenna-asen Sid-Ëamida, amrabev n Tarbent, ccix n îîariqa ines yerqaq wul-is mi yesla acu t-yu$en, $ef waya ad d-yas ad ten-iéur. Te$li-d tsusmi $ef Ti$ilt. Irgazen irkelli udren $er uza$ar akken ad mmagren amôabev i ttraoun. Tilawin qqiment d tirebbuyae daxel n taddart ne$ ulint $ef uqermud ttwalint $er beeeid deg tsusmi. Armi slan i ccna tama n tzemmurt. Ibernyas imellalen ttawin ttarran $ef utemmu n Meéyan. Ul n Tmilla yefrawes. Amôabev-nni ileêêu s leeqel, d arqiqan, d a$ezzfan, leênak-is kecmen daxel n wudem-is, tamart d ta$ezzfant, allen-is ttiriqqent, d ini n wuzzal i sâant, Sid-Ëamida yezger tawwurt n umraê i$allen-is $er sdat. Yeêbes, imuqqel mliê snat n tlawin knant sdat-s $ef umnaô, allen nsent deg lqaea. Yenna-as, ta$ect-is d tazurant : - Talwit $ef lêara-agi n lmumnin ! D Yakuc iyi-dyuznen $er dagi akken ad xedme$ lirad ines. Ha-t-a d acu i yessuter deg-i Uma$lal ad t-id-ini$ : « Amahav ur izemmer ara ad yekcem daxel uxxam-agi azedgan. Ur ilaq ara ad yeneetab ueervi Meéyan nnig n waya seg nnesba akked yiwen umeneul i yessamsen i tawacult-is, i d-yeskecmen leêzen $er wul n uxxam-is...» Allen n Tmilla ur êbisent ara seg uremmec, ifassen-is $ef yidmaren-is. - ... « Ur ilaq ara yir lefeayel n yikafriwen ad ssimsen i teqcict-agi tazeddgant, tamsarit. Am wakken ur ilaq ara da$en 57
Ferdinand Duchène
ad d-yawev wass-nni amcum anda Yakuc n Yimasiêiyen ad yaker yelli-s n tleméit-agi ! » Tamilla simmal trennu tkennu $er lqaea, simmal udemis yettiwri$ am teeqqayt n lqares. - ... « Abeddel n us$an yeweer $ef tmettant ! » i d-yenna umôabev i d-ibedren yiwet n tsuret seg Leqran. « Yenna-iyi-d Yakuc amellay amnaha$, ruê $er uxxam-agi sizdeg-it, sellek wid i ilaq ad nsellek. Ruê suffe$ llufan d yemma-s seg ubrid uewij. Ayen yeenan akafriw-nni, amendus-nni…» Yerfed ifassen-is $er yigenni, maca uqbel ad d-yebder ddaewessu-nni, tuzzel Tamilla, tdegger iman-is $er yivarren-is la ten-tessudun, allen-is ççurent d imeîîawen. - Deg leenaya-k, deg leenaya-k, ur neeeel ara argaz-iw ! … Deg leânaya-k, a Sidi … Suref-as !… ur t-neeeel ara !… Daya kan, Sidi !… Ini-yi-d kan acu i ilaq ad xedme$ ! Te$li-d tsusmi $ef uxxam, amôabev-nni imuqqel Tamilla tettru, anyir-is $ef wakal, sin akin yerfed i$allen-is $er yigenni : - Tamayt i Yakuc n tmella d rreêma i d-yeslalen deg walla$-agi ader$al azenéar n tafat ! Yemla-yi-d Yakuc tu$alin inem $er leâqel-im a yelli. Kkes a$bel ur neââle$ ara argaz-im. Tikkelt-agi ad âellqe$ tamernut-agi. Iwakken ad teqqim tettwaâelleq, yessefk fell-am ur tettu$alev ara s axxam n ukafriw-nni amendus ! Ma yella tkecmev yiwen n wass, xas deg snat n tmerwin n yiseggasen, ad ken-tnal lleâna, akafriwnni, kemmini akked yelli-m ! Mi iruê umôabev-nni iwumi zzin yimdanen s ccna, Tamilla tella teééel $ef u$ebbar, truê Lakri ad tt-id-terfed. * * *
58
Tamilla
Ass n uqabel deg uxxam n ccree deg Tizi-Uzzu yewwev-d. Tamilla teffer ddaw n yiwen ucembir d azuran, tettraou deg yiwet n te$mert daxel n umôaê anda yettawi yettarra Meéyan. £as akken acembir-nni d azuran, tettaerav ad teeqel ta$ect ne$ lheffa n urgaz-is, maca ûûut i as-yettawven ur iban ara mliê. Acembir-nni xas ibedd, yeqeed maca d lêebs. D lêebs i tt-id-yewwin seg Ti$ilt armi d dagi, d lêebs i tt-id-iferqen $ef medden xas akken gar-asen i tella. D lêebs i d-iwekkden tameîîut deg tmurt n Leqbayel tezga tettwarkev, tezga ddaw n urgaz, d baba-s i tt-iêekkmen amek i as-yehwa, am ugellid iêekkmen a$ref ines. D lêebs n tneslemt anda i itezzi ugdal n umôabev ara yeglun s deâwessu ma tu$al $er urgaz-is. Meéyan, yessawel i Tmilla akken ad tekker. Iruê yiwen yeîîef-itt seg yi$il, yewwi-tt armi d yiwet n tzeqqa anda i teqqim $ef yiwet n tgertilt. Nnan-as-id s teqbaylit : - Kkes lêioab inem. Tu$-asen awal, twala sdat-s, bedden, ukkué n yimdanen krav deg-sen lsan am unezzarfu n Delles i twala yiwen n wass, wis ukkué yelsa abalîu. Teqqim la ten-tettmuqqul, yebda llufan asweewee, tefka-as ad yeîîev. Imir-n kan teldi yiwet n tewwurt i ttiqublen… Akli !… Akli ahuskay… leênak-is d iwra$en, maca $ef yimi yezga ucmumeê d ameqqran. Yuzzel $ur-s. Yiwen seg yinezzurfa yenna-d kra n wawalen d$a yeêbes Akli, yerra ifassen-is $ef wul-is. Yeqqim la yettêekkir s yiwet n tumert tameqqrant tameîîut-is akked yelli-s i teîîef gar yi$allen-is.
59
Ferdinand Duchène
Amdan yelsan abalîu d îîerjman, yenîeq $er Tmilla yenna-as : - A tameîîut, truêev-d $er da akken ad temmeslayev. Ha-t-a urgaz-im sdat-m, d acu i teb$iv ad txedmev ? Inezzurfa mseqraben. Tamu$li n Tmilla truê akkin, tenîeq, tesserqeq ta$ect-is : - Ur b$i$ ara ad u$ale$ s axxam n urgaz-iw… Akli ur yefhim, ne$ ahat ur yesli ara mliê. - Amek ? Tamilla tâawed-d : - Ur b$i$ ara ad u$ale$ s axxam n urgaz-iw. Akli yewhem, yeqqim yestewtiw weêd-s kan. - Ay$er ? Yules uîîerjman : - Ay$er ? Tamilla tessusem… - Ay$er ? Tessers allen-is $er lqaea, tessusem. Akli yué-d $ur-s (anezzarfu yeooa-t ad d-yaé $ur-s). Yehder-as s leeqel, yesmekta-as-id tudert nsen deg uxxamnsen deg Delles anda tella tefreê, tettuqader. Yesmeka-as-id ussan n tayri, asmi d-tusa ad t-id-txebber s tadist i tella, udemis d azegga$. Imir-n kan yekna $ef llufan i yettêerriken ifassen deg yal tama. S yisem n llufan i teddem gar yifassen-is, azamul n tayri nsen yessuter deg-s, iêawet-itt akken ad d-tu$al $ur-s.
60
Tamilla
Allen n Tmilla bôaôêent, d tiberkanin, lqayit ad as-tiniv maylellif, mmuqlent Akli. S leeqel kan bdant la ttaççarent d imeîîawen $lin $ef leênak-is, imuyag-nni werra$en seg îîeafa. Ul-is iêebbek ad as-tiniv d îîbel. I$allen-is $as îîfen llufan, tebda-ten tergagayt. Tessusem. Yenna-as uîîerjman : - Ruê a tameîîut, u$al $er urgaz-im ! Thuzz aqerruy-is akken ad as-tini ala. Yiwen seg yinezzurfa yenîeq $ur-s s teqbaylit : - Ur ttaggad ara, ulac win ara kem-innalen dagi ! Ruê, u$al $er urgaz-im, awi-as yelli-m. Tesâiv azref, lwajeb akked tlelli ! D nukni i m-t-id-yennan ! D nukni ay d ta$demt ! Aqla$ dagi akken ad kem-nêudd ! Tmuqqel argaz-nni bu-tlaba taberkant yesean aéref $ef tuyat, tenna-as deg wul-is amdan-agi d akafriw, d amîurni, ulac acu i yezmer mgal deewessu n umôabev. Thuzz i tikkelt niven aqerruy-is, d$a tenna : - Ala, ala… b$i$ ad u$ale$ $er Ti$ilt. D tagi i d lêaoa taneggarut i texdem, tu$al $er deffir, tsenned $ef lêiv, ifassen-is ttergigin, icenfiren-is u$alen d izegzawen. Tessusem, awal ur tt-id-yuli, teqqim la tetthuzzu kan aqerruy-is zelmev, yeffus, meêsub : ala !… ala !… ala ! Teqqim la tettmuqqul Akli, allen-is bôaôêent, ççuôent s leênana, ççuôent d imeîîawen.
61
Ferdinand Duchène
IXEF WIS ÏAM
Tarennawt n uâervi Meéyan Tazeqqa uxxam n ccree tezder deg tsusmi. Aselway, ta$ect-is d tazurant, yenîeq s leeqel kan : « Nesla-as i Tmilla, tbedd-d s timmad-is deg uxxam n ccree, tenna-d ur tettu$al ara $er urgaz-is, tessuter ad teqqim d tamnafeqt deg uxxam n baba-s ; « Xas akken ayen nesla yessewham maççi d kra…» Anezzarfu imuqqel mliê Meéyan d ubugaîu ines : «… deg taggara, yettuêettem fell-ane$… Tasusmi. «… ad nqader leb$i ines, ad nqader leqwanen n Tmurt n Leqbayel. « £ef ssebbat-agi irkelli, axxam n ccreâ yeréa leêkem amezwaru i d-yefka unezzarfu n Delles i iêekmen s tu$alin n Tmilla $er uxxam n urgaz-is. Ad yeêkem da$en, Tamilla tezmer ad teqqim d tamnafeqt deg uxxam n baba-s deg Ti$ilt. Ayen yeânan argaz-is, yettwagdel fell-as ad tt-inal ne$ ad ttiqerreb.» * * * Akli yuzzel $er uslif-is Mexluf, amnay ameqqran n t$iwant, yefka-as tabrat-agi : « S yisem n Yakuc amellay, amnaha$ ! Ma yerra-yi-d Meéyan yelli-s Tamilla, ad as-rre$ tawerqet ines anda i yesteeref s umerwas i yesea $ur-i.» 62
Tamilla
Mexluf mebla leâvil yerkeb ayis ines. Sin n wussan umbaed, yezzu$er Meéyan aserdun ines deg tlemmast n umraê n uxxam-is, d$a yessawel i Tmilla, yenna-as : - Rkeb kemm d yelli-m ! Tura ad kem-awi$ $er urgazim. Tamilla tjelleb seg tumert, maca sin akin teqqim $ef tmurt, aqerruy-is gar yifassen-is : « amôabev... deewessu... d imendusen, d imeneulen deg krav yid-ne$ ! » Meéyan iruê kra n lweqt, mi d-yu$al yerfa mliê : «Amek akka ! Mazal-itt ur terkib ara $ef userdun ? D acu i tettraou ? D acu i t$il, âni inig-agi d lêaoa isehlen ? Ah ya Rebbi, t$il d tidet d tameneult i tella ? Ma yella d ûûeê ihi ad twali ! » Yessuli-tt $ef userdun, idegger-as yelli-s gar yi$allen-is d$a yezwar. Ïîfen abrid nsen, Meéyan, agarru deg yimi-s. Tamilla teîîef yelli-s gar yi$allen-is. Tagrudt-nni yezga tettru kan acku yeqqur uyefki n yemma-s. Tebda la thedder i yiman-is : « d imeneulen, d imendusen.» * * * Mi wwven $er yiwet n tizi, muggren-d yiwet n terbeât n yikerrazen yettmuqqulen-itent-id leêêun. Deg terbaât-nni yella yiwen um$ar, d yiwen seg yimeqqranen n tejmaât, yeêkaasen amek Meéyan aâervi yessawev ad yessenz yelli-s berdayen. Yekfa awal-is s uhuzzu n uqerruy-is : - Rebbi yefka-as leêdaqa.
63
Ferdinand Duchène
Ikerrazen-nni qqimen kan ttweêidden deg Rebbi, ttezmumugen, kfan lehdur nsen s wanzi-agi aqerrêan n yidurar nsen : - Yeûûawev ad yeçç yelli-s berdayen $ef tgida n uveggal-is.
Taggara
64
Tamilla
65
Ferdinand Duchène
TAMAWALT C Ccil n = Malgré F Ta/ftist (tiftisin) = Plage G A/gafa = Nord A/gim (igiman) = Mille I/gli (iglan) = Horizon Ta/gida (tigidwin) = Table Ti/gawt (tigawin) = Action Tu/gna(tugniwin)= Photo, Image H A/huskay (ihuskayen) = Beau Ti/hhugra (tihhugriwin) = Noblesse J I/jdi = Sable K A/katar = Cadre A/kerraz (ikerrazzen) = Paysan, Fellah Ta/kuba = Epée L Ta/lat (tiluta) = Vallée Ti/llemlekt = Fiançailles M A/maval (imevlan) = Monde A/mahav (imahaven) = Diable A/mazan (imazanen) = Envoyé, Prophète. A/mtawa = Consensus A/mzenzi (imzenza) = Commerçant 66
Tamilla
A/méiw (iméiwen) = Monstre A/mellay (imellayen)= Bon A/merkiv (imerkiven) = Qualité A/mnaha$= Miséricordieux Ta/mernut (timernutin) = Châtiment Ta/msirt (timsirin) = Leçon Ti/mivi (timmav) = Cent Tu/mert = Joie Mgal = Contre Mraw = Dix N A/nawar = Fonctionnaire A/neffu (ineffuten) = Esprit, Fantôme A/nezzarfu (inezzurfa)= Juge A/nzi (inzan) = Proverbe I/ni (initen) = Couleur Ta/narit = Bureau Ta/nbavt (tanbavin) = Ordre Ta/nezzut (tinezzutin)= Commerce R A/ruk (iruken) = Fauteuil Ta/rkeft = Caravane Tu/rda (turdiwin) = Hypothèse U/re$ = Or £ A/$lad (i$laden) = Rue A/$rab (i$raben) = Mur A/$ref (i$erfan) = Peuple Ta/$demt (ti$edmin) = Justice Ta/$iwant (ti$iwanin) = Mairie U/$dim (u$dimen) = Juste S A/Sali (isalan) = Nouvelle, Information A/senfar (isenfaren) = Projet 67
Ferdinand Duchène
A/sensu (isensa) = Hôtel A/semli (ismilen) = Document A/serdasi (iserdasiyen) = Militaire (adj.) A/smad (ismaden) = Crédit A/s$an = Religion A/s$um (is$umen) = Masque A/sumer (isumar) = Proposition Ti/ssulya = Mariage W A/wekked = Procuration Y A/yis = Cheval Yakuc = Dieu Yilel = Mer Z A/zamul (izumal) = Symbole A/zref (izerfan) = Droit è A/éawan = Musique A/éref = Argent (Métal)
68
Cet ouvrage est publié dans le cadre de la Collection « Idlisen-nne$ » Initiée par la Direction de la Promotion Culturelle du
Haut Commissariat à l’Amazighité © Tous droits réservés
Dépôt Légal : 9402008 ISBN : 9789947865064
Achevé d’imprimer sur les presses de
Les Oliviers Tiziouzou Tel : 026210719 Fax : 026219540