Edw Pou Zoume

4Ο Γ Υ Μ Ν Α Σ Ι Ο Χ Ι Ο Υ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΥΕΛΙΚΤΗΣ ΖΩΝΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΩΝ ∆ΡΑΣΕΩΝ

E∆Ω ΠΟΥ ΖΟΥΜΕ

ΧΙΟΣ, ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2002 – 2003

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η εργασία αυτή ξεκίνησε στα πλαίσια της Τοπικής Ιστορίας, αλλά και σαν θέµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, πριν ακόµη γνωρίσοµε την Ευέλικτη Ζώνη των καινοτόµων δράσεων, και συνεχίστηκε στα πλαίσια του προγράµµατος των καινοτόµων δράσεων µε την εµπειρία που εν τω µεταξύ αποκτήθηκε. Αντικείµενο της εργασίας µας είναι η γεωγραφική περιοχή από την οποία το σχολείο µας, το 4ο Γυµνάσιο Χίου, αντλεί το µαθητικό του δυναµικό, δηλαδή η δεξιά πλευρά της Κων/νου Μονοµάχου καθώς ανεβαίνει ως τη Βοήθεια, οι περιοχές Σήφη, Κοφινά, Λατοµιού, Λιβαδιών, ως τον Κουφό ποταµό συµβατικά, και παραλιακά από την Οινοπίωνος, τη Χάνδακος, την Καλουτά ως το Νοσοκοµείο και την περιοχή του. Φιλοδοξία ήταν και είναι να κάνουµε τα παιδιά να αγαπήσουν το χώρο µέσα στον οποίο ζουν, την πατρίδα τους, και το φυσικό τους περιβάλλον. Συχνά περπατούµε στους δρόµους αµέριµνοι για ό,τι µπορεί να γίνεται δίπλα µας, αν δηµιουργείται ή καταστρέφεται κάτι. Σα να είµαστε ξένοι στον τόπο µας. Η άγνοια για τα γύρω µας, µας γεµίζει αδιαφορία. Με τη γνώση η αδιαφορία γίνεται ενδιαφέρον: γνωρίζοντας αγαπάς τον τόπο σου, τον προσέχεις, τον σέβεσαι, τον προστατεύεις. Γνωρίζοντας το παρελθόν σου συνειδητοποιείς τη σηµασία της ανθρώπινης ζωής, την ίδια τη ζωή στη διάρκειά της στο χρόνο (στη διαχρονικότητά της). Και ασφαλώς, δένεσαι µε τις ρίζες σου, κάτι που έχει ειδικά σήµερα την αξία του, όταν καλό θεωρείται µόνο ό,τι είναι χρήσιµο, όταν πιέζει η τεχνοκρατία αλλοτριώνοντας σχέσεις και συµπεριφορές, όταν βουλιάζοµε στη δίνη της παγκοσµιοποίησης… Από την άλλη πλευρά πολλοί µαθητές επιθυµούν να γνωρίσουν τον τόπο τους. Οφείλουµε να ενισχύσουµε αυτή τους τη διάθεση και να τους βοηθήσουµε υποδεικνύοντάς τους πώς και από πού θα αντλήσουν πληροφορίες και θα συνεργαστούν, για να «µάθουν». Σκοποί µας είναι να γνωρίσουν τα παιδιά το περιβάλλον, φυσικό και ανθρωπογενές. Να µάθουν λίγα πράγµατα για τα γύρω τους κτίσµατα, ναούς, σχολεία, βυρσοδεψεία, ανεµόµυλους…Να γνωρίσουν τη σηµασία του νερού στις καλλιέργειες και στη ζωή µας. Να βρούµε και να συνδέσουµε µε την ανθρώπινη ζωή τα έργα των 22

ανθρώπων, καθηµερινά και σηµαντικότερα. Να δούµε τα αρχαιολογικά ευρήµατα και να εκτιµήσουµε την ποιότητα ζωής στον τόπο µας σε παλιότερες εποχές, ώστε να είναι δυνατή και η σύγκριση µε τη σηµερινή ζωή. Έτσι το σήµερα θα φανεί συνέχεια του χθες και θα γίνει αντιληπτή η εξέλιξη του πολιτισµού. Παράλληλα θα δοθούν ευκαιρίες για ενεργητική συµµετοχή των παιδιών στην απόκτηση γνώσης και θα βιώσουν µε συζητήσεις, ανταλλαγή απόψεων, µε την προσωπική έρευνά τους, µε την κριτική επεξεργασία – όσο είναι δυνατόν – και τη σύνθεση των πληροφοριών την ίδια τη γνώση. Θα εκφραστούν, τέλος, µέσα από σχέδια, κείµενα, εικόνες… Η πολύπλευρη θεώρηση του θέµατος το φωτίζει πληρέστερα, το κάνει πιο έντονα υπαρκτό µέσα στο χώρο του. ∆ικαιολογείται πληρέστερα η ύπαρξή του. Γι’ αυτό η διεπιστηµονική θεώρηση είναι απαραίτητη. Κι ακόµη πρέπει να δειχτεί πόσο κάθε ανθρώπινη πράξη επηρεάζει το φυσικό ή το ανθρωπογενές περιβάλλον, ώστε να εξαχθούν, αν είναι δυνατό, συµπεράσµατα για τη στάση του ανθρώπου στο µέλλον απέναντι στο περιβάλλον και να καλλιεργηθούν οι σχετικές µε αυτό αξίες (ανάγκη διατήρησής του, αειφορία κλπ). Γεώργιος Θ. Κωνσταντινίδης Φιλόλογος

33

K T I Σ M A T A

44

ΤΟ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ

Ξεχασµένο σήµερα, σφριγηλό ωστόσο κοµµάτι της πόλης µας κατά τα βυζαντινά χρόνια είναι το Παλαιόκαστρο, δυτικά-βορειοδυτικά του σηµερινού φρουρίου. Αν και η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει ακόµη προσδιορίσει τα ακριβή του όρια, µπορούµε να το φανταστούµε σαν χαµηλή ακρόπολη στα χρόνια που λειτουργούσε σαν πρωτεύουσα του νησιού, που περιλάµβανε την Αγ. Άννα Καπέλα, ανηφόριζε προς την Αγ. Τριάδα, ακολουθούσε το ρέµα του Κάντηλα ποταµού, περιελάµβανε τη συνοικία της Ράµνης και κατά µήκος του «πάνω γιαλού», περίπου τους δρόµους Καλουτά και Καραολή-∆ηµητρίου, έφθανε περίπου στην Αγ. Ματρόνα και την Καπέλα.. Σήµερα ακόµη η περιοχή αποτελεί ύψωµα [σχολεία Βουνακίου, Άγιοι Απόστολοι, Καπέλλα, Αγία Τριάδα κ.λπ.]. ∆ε γνωρίζοµε πότε ακριβώς κτίστηκε, ήταν όµως σε λειτουργία ως το 1681. Στενοί δρόµοι εξυπηρετούσαν την κίνηση των κατοίκων του και το χώριζαν σε συνοικίες, τα ονόµατα κάποιων από τις οποίες διασώζονται ακόµη, όπως η Καπέλλα, ο Κάντηλας και η Ράµνη. Κάποιας άλλης το όνοµα, ο Γουρουνάς, διασώζεται και σήµερα, από Αγίους Αποστόλους προς τον Άγιο Κων/νο. Από βιβλία µπορούµε να προσδιορίσοµε την περιοχή Ανεµούρια, εκεί που είναι η Αγία Τριάδα, το Ρεπάρος, στους Αγίους Αποστόλους και τα Γναφαριά, στην παραλία προς τον Άγιο Ισίδωρο. Ο Χάνδακας, τέλος, ήταν δρόµος µεταξύ του σηµερινού φρουρίου, του Κάστρου και του Παλαιόκαστρου. Πάµπολλες εκκλησίες υπάρχουν στο Παλιόκαστρο και του προσδίδουν µια επίσηµη όψη βυζαντινής πολιτείας, όπου οι ναοί δε δείχνουν µόνο τη δύναµη κάποιων οικογενειών, αλλά και µια ιερότητα και µια θεοσέβεια, που δεν είναι για τους κατοίκους αρετή, αλλά κανόνας και τρόπος ζωής.

Εικόνα 1 Χάρτης της Χίου, Ζολώτας Α2

55

Οι ναοί

Eικόνα 2. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων [Ρεπάρος].

Όπως ήδη αναφέρθηκε στην περιοχή του Παλιόκαστρου υπήρχαν πολλοί ναοί. Αναφέροµε πρώτα το ναό των Αγίων Αποστόλων. Ήταν κτισµένος στο δρόµο που λεγόταν Ρεπάρος. Οι µεγάλοι ορθογώνιοι [ισοδοµικοί] λίθοι στους τοίχους του ναού µαρτυρούν ότι χρησιµοποιήθηκαν εδώ από κάποιο άλλο µνηµείο ίσως αρχαίο που υπήρχε στην περιοχή. Σύµφωνα µε το Γ. Ζολώτα ο ναός γνώρισε δυο καταστροφές το 19ο αιώνα. Καταστράφηκε και λεηλατήθηκε όπως και τόσοι άλλοι ναοί το 1822 κατά τις σφαγές της Χίου και γκρεµίστηκε από τον καταστροφικό σεισµό του 1881.Κατά τη µαρτυρία του ίδιου κατά το χρόνο που έγραφε την Ιστορία του σώζονταν ‘µεγαλοπρεπείς τοίχοι ικανώς ’, κάτι που µαρτυρεί αν όχι άλλο, πάντως το θαυµασµό των τότε χριστιανών για τις διαστάσεις του ναού. Ο ναός ήταν ένας από τους τρεις αξιολογότερους της πόλεως κατά την τουρκοκρατία, είχε µάλιστα τα πρωτεία µεταξύ των Αγίων Αναργύρων Εγκρεµού και των Αγίων Βικτώρων Απλωταριάς, ως ‘παλαιοκαστρινός ’ που ήταν. Σήµερα έχει ανοικοδοµηθεί και αποτελεί ένα από τα σπουδαία ιστορικά και θρησκευτικά µνηµεία της Χίου.

66

Εικόνα 3. Η Αγία Άννα Καπέλλα.

Eνοριακός ναός της περιοχής του Παλιόκαστρου είναι σήµερα η Αγία Άννα, γνωστή και ως Καπέλλα. Ο σηµερινός ναός είναι νεότατος. Όπως µας είπε ο ιερέας, πατήρ ∆ηµήτριος Φώτης κτίστηκε πριν από σαρανταπέντε χρόνια, περίπου το 1957 µε χρήµατα των ενοριτών που συγκεντρώθηκαν µε έρανο. Ολοκληρώθηκε ταχύτατα σε ένα περίπου χρόνο.Η σηµερινή ενορία αριθµεί περίπου 500 οικογένειες. Πριν από πολλά χρόνια το σωµατείο των κρεοπωλών αφιέρωσε στο ναό εικόνα του Αγίου Μόδεστου και τελεί κατ’ έτος εορτή. Η Αγία Ματρόνα ή Αγιά-Κιουρά ήταν µικρή µονή που ιδρύθηκε από τη χιοπολίτιδα οσία κοντά στη θέση ‘τέσσερα πηγάδια’, εκεί όπου συγκεντρώνονταν οι νέοι κατά τις απόκριες και έπιναν ή τραγουδούσαν και χόρευαν. Στο λατινικό κώδικα του 1612 αναφέρεται ως Αγία Ματρόνα των Ελλήνων [Grecorum]. Οι Χιώτες αλλά και πολλοί ξένοι την τιµούσαν πολύ. Αργότερα ο ναός πρέπει να περιήλθε στην οικογένεια των Μαξίµων. Κατά το Ζολώτα βρισκόταν κοντά στην ανατολική πρόσοψη του ∆ηµοτικού Σχολείου Παλαιοκάστρου. Ο σηµερινός ναός βρίσκεται νότια των Σχολείων Βουνακίου και ανήκει στους παλαιοηµερολογίτες. Ο ναός της Αγίας Παρασκευής έχει κτιστεί στα ερείπια παλιότερου ναού της Αγίας . Η παράδοση αναφέρεται στο θαύµα της Αγίας κατά το 1449,που έσωσε το νησί από την πληµµύρα. Ο ναός λειτουργείται κάθε Παρασκευή. Απέναντι και νότια της Αγίας Παρασκευής, κάτω από το σηµερινό δρόµο προς Λατόµι είναι ο ναΐσκος της Αγίας Ερµιόνης, ιδιωτικός ναός της οικογένειας Ζαφειράκη.

Εικόνα 4. O ναός της Αγίας Ερµιόνης.

Ο Άγιος Ισίδωρος της περιοχής Σκαραµαγκά είναι µικρός ναός, που µέσα στο Άγιο Βήµα του υπάρχει πηγάδι, στο οποίο κατά την παράδοση έριξαν οι βασανιστές του Αγίου το κεφάλι του. Για το λόγο αυτό το πηγάδι αυτό θεωρείται ιερό και οι χριστιανοί το θεωρούσαν ως αγίασµα και το χρησιµοποιούσαν για ίαση σωµατικών και ψυχικών ασθενειών τους. Σήµερα ο ναός ξανακτίστηκε και ανήκει στο σωµατείο των αρτοποιών [φουρνάρηδων].

77

Εικόνα 5. Ο Άγιος Ισίδωρος των φουρνάρηδων.

Βόρεια και δυτικά υπήρχε η Παναγία του Σκαραµαγκά, που την αναφέρει ο λατινικός κώδικας του 1616 ως Santa Maria Scaramanga appelata. Kοντά στο ναό ο Ζολώτας ανακάλυψε επιγραφή ‘‘ΦΗΣΙΝΩI ΤΩI ΗΡΩΙ’’ και λαξευµένες πέτρες. Εκεί δίπλα σήµερα κτίστηκε µονόκλιτος ναός που ανήκει πλέον στην οικογένεια Μαυράκη.

Εικόνα 6. Ο ναίσκος της Παναγ.της Σκαραµαγκά

Ανάµεσα στον ‘πίσω Ταξιάρχη` και στην Καπέλλα ήταν ο ναός της Αγίας Μαρίνας,δίπλα ακριβώς στο χείµαρρο και τώρα πλέον δρόµο, που έρχεται από τον Κοφινά. ∆ιασώζεται µικρό µόνο τµήµα της αψίδας του Ιερού,όπου οι γείτονες ανάβουν καντήλι στο εικόνισµα της Αγίας. Γύρω του υπάρχουν αγριόδεντρα. Η καλλιέργεια του αγρού µε σύγχρονα µέσα [ελκυστήρες κλπ] έχει καταστρέψει το γύρω χώρο, ακόµη και το δάπεδο του ναού!

Eικόνα 7. Το τµήµα αψίδας της Αγίας Μαρίνας που σώζεται ακόµη

88

Στο Παλιόκαστρο περιλαµβανόταν ακόµη ο ναός του Ταξιάρχη της Ράµνης, αυτός που σήµερα λέγεται το Ταξιαρχάκι , δεξιά όπως προχωρεί κανείς από τα σχολεία Βουνακίου προς την Παναγιά τη Λέτσαινα , στη γειτονιά που είναι κάτω από το σηµερινό επίπεδο του δρόµου. Στο χώρο του ναού έγιναν ανασκαφές και βρέθηκαν πολλά αξιόλογα ευρήµατα , που καλύπτουν πολλές περιόδους της αρχαίας ιστορίας της Χίου [αποθέτης της ∆ήµητρας ].

Εικόνα 8. Ιερός ναός Ταξιαρχών Ράµνης [ τώρα Λέτσαινας ].

Καθώς βγαίνει κανείς από τη συνοικία της Ράµνης , στο σηµείο που η σηµερινή οδός Ράµνης συναντά την οδό Αγίων Αποστόλων , βρίσκεται ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου της Ράµνης. Ο ναός αυτός ήταν ήδη ερειπωµένος στα χρόνια του Ζολώτα και λεγόταν ‘των τουτουτζήδων’, δηλαδή των ταµβακοπωλών. Ο σηµερινός ναός κτίστηκε το 1956 και είναι παρεκκλήσιο του ναού της Παναγίας Λέτσαινας.

Εικόνα 9. Ο σηµερινός Άγιος Κωνσταντίνος.

Λαϊκό ανάγλυφο στο Ιερό του ναού.

Yπήρχαν και άλλοι ναοί στο Παλιόκαστρο, που σήµερα δεν φαίνονται τα ίχνη τους. Ονοµαστός για τις τοιχογραφίες των Προφητών του και για τη ∆ηµιουργία του κόσµου ήταν ο ναός του Αγίου Ελευθερίου. Άλλος ονοµαστός µοναστηριακός ναός ήταν και ο Άγιος Γεώργιος [Σαραπιό], που κτίστηκε το Γενάρη του 1365. Ηγούµενος µνηµονεύεται ο Ιεροµόναχος Λάζαρος ,ο πρώτος ∆ικαίος της Μητρόπολης Χίου µετά την εκδίωξη του µητροπολίτη από τους Μαονέζους. Η µονή περιήλθε στην αδελφότητα Ιουστινιάνι και ο ναός τιµόταν πια στο όνοµα της Θεοµήτορος. Σήµερα έχει καταστραφεί. Τέλος ο Άγιος ∆ηµήτριος ήταν µικρός ναός, ίσως ιδιωτικός, που παραχωρήθηκε στην Αγία Άννα.

99

Οι κάτοικοι Στην εποχή της ακµής του στο Παλιόκαστρο ζούσαν οι αξιωµατούχοι, οι ευγενείς της Χίου µέχρι το 1500 µ.Χ. και εδώ στεγάστηκαν σηµαντικές υπηρεσίες του νησιού. Και αργότερα όµως διέµειναν εδώ αξιόλογοι άνθρωποι , όπως οι Ανδρέας, Στρατής και Πέτρος οι Σκαραµαγκάδες , που ήλθαν πριν το 1725 και διεύθυναν και τα καταστήµατα Ράλλη , κοντά στην Αγία Τριάδα , στην περιοχή που και σήµερα ονοµάζεται Σκαραµαγκά. Εδώ έζησαν και σεβάσµιες µορφές της χιώτικης κοινωνίας και της Εκκλησίας. Η Αγία Ματρόνα έζησε και πέθανε το 1462 στο Παλιόκαστρο , όταν το νησί ήταν κατακτηµένο από τους Γενουάτες. Εκείνη ίδρυσε µονή, που στην αρχή ήταν στο όνοµα του Χριστού Σωτήρα, και αργότερα, µάλλον µετά το θάνατό της, στο όνοµά της [Αγίας Κιουράς-Κυράς]. Από εδώ καταγόταν και ο ∆ηµήτριος, από φτωχούς αλλά ευσεβείς γονείς, που αποκεφαλίστηκε στην Πόλη [29 Ιαν.1802]. Προς τιµή του ο Αθανάσιος Πάριος συνέθεσε ασµατική ακολουθία. Αλλά και ο ιατρός και µάρτυρας Αγγελής , που αποκεφαλίστηκε στην πλατεία της Χίου [3 ∆εκ.1813],είχε κτήµα κοντά στην Αγία Τριάδα. Επί τουρκοκρατίας είχαν δηµιουργηθεί στο Παλιόκαστρο ορθόδοξα αδελφάτα , για τη φροντίδα των ναών και για να ασκούν κοινωνικό έργο. Τέτοια αδελφάτα αναφέρονται στους Αγίους Αποστόλους , στην Αγία Τριάδα των µυλωνάδων , στον Άγιο Ισίδωρο Σκαραµαγκά των αρτοποιών , στην Αγία Άννα των κρεοπωλών [Άγ.Μόδεστος].

Ασχολίες. Εκτός από τις καθηµερινές ασχολίες εδώ άνθισαν η βιοτεχνία και το εµπόριο. Ιδιαίτερα, από τα βυζαντινά χρόνια ανθούσε η καλλιέργεια του µεταξοσκώληκα, όπως άλλωστε σε όλη τη Χίο. Στα χρόνια των Γενουατών και στην τουρκοκρατία η καλλιέργεια συνεχίστηκε και πιθανώς έγινε πιο έντονη. Παράγονται µεταξωτά και άλλα υφάσµατα που γίνονται ανάρπαστα στις αγορές της Ευρώπης και της Ανατολής. Στο Παλιόκαστρο παράγεται ο χιώτικος ‘καµουχάς’, µεγάλης αξίας µεταξωτό ύφασµα, συνήθως δυο όψεων , µε ασηµένια ή χρυσά σιρίτια. Το ύφασµα αυτό αναφέρεται και σε προικοσύµφωνα, κάτι που δείχνει τη σηµασία που του έδιναν οι άνθρωποι στις εποχές εκείνες. Κατάγεται από τη βυζαντινή τέχνη και είναι πολύ σπουδαίο πώς η βυζαντινή παράδοση διαφυλάχθηκε µε τόση ευλάβεια στη γωνιά αυτή του νησιού µας. Οι ‘καµουχατζήδες’ έµεναν στο Παλιόκαστρο. Ονοµαστές είναι και οι κουβέρτες της περιοχής. Λατίνος λόγιος οµολογεί ότι και αν ακόµη υπάρχουν στον κόσµο τόσο ωραίες κουβέρτες και γενικά κρεβάτια, αυτά σίγουρα θα έχουν κατασκευαστεί από χιώτικα χέρια. Σήµερα είναι πολύ λίγα όσα θυµίζουν το λαµπρό παρελθόν του Παλιόκαστρου. Είναι κυρίως ονόµατα ναών και δρόµων. Λιγοστά είναι πλέον και τα δείγµατα µιας αµέσως παλιότερης από τη δική µας εποχής, που αντιστέκονται ακόµη στη φθορά του χρόνου και στο άκοµψο σύγχρονο γούστο.

1100

Εικόνα 10. Παλιό αρχοντικό σπίτι στην Καπέλα. Είναι φανερή η εγκατάλειψη, µα και η παλιά του µεγαλοπρέπεια.

Ασφαλώς η εργασία αυτή δεν είναι διεξοδική. Θα µπορούσε να γίνει συστηµατικότερη µελέτη και θα άξιζε τον κόπο να αναδειχθεί η σπουδαιότητα της περιοχής, ως πρωτεύουσας του νησιού µας µε όλες τις σηµασίες της [οικονοµικές πολιτικές, πνευµατικές, καλλιτεχνικές και άλλες]. Είναι κι’ αυτό άλλωστε ένα κοµµάτι της Ιστορίας µας. Είναι ωστόσο πολύ ικανοποιητικό το γεγονός ότι ενδιαφέρθηκαν και εργάστηκαν µαθητές , επισκέφτηκαν τα σηµεία αυτά και αναζήτησαν τις πληροφορίες που απαιτούνταν.

Εικόνα 11. Η Αγία Τριάδα στα «Ανεµούρια». Παραποµπές. 1.Γεωργίου Ζολώτα ,Ιστορία της Χίου,Α1,Α2.. 2.Πρ.Ιωάννη Ανδρεάδη Εκκλησιαστική Ιστορία της Χίου ,τ..Α. 3.Πατ.∆ηµήτριος Φώτης[συνέντευξη]. 4.Ανδρέα Πολεµίδη , Συµβολή στην Ιστορία της Χίου.

Εργάστηκαν. 1.Καρδάση Ευαγγελία. 2. Ορφανούδη Μαρία, 3.Ατταλιώτης Κων/νος, 4.Φίκαρη Μαρκέλλα.

1111

ΠΕΡΙΟΧΗ ΛΕΤΣΑΙΝΑΣ

Μετά τη συνοικία Ράµνης προχωρώντας προς τα Λιβάδια µπαίνουµε στην κοιλάδα του ποταµού Κάντηλα. Η περιοχή προς τη Λέτσαινα δεν έχει ακόµη πυκνοκατοικηθεί. Σπίτια υπάρχουν δεξιά και αριστερά του δρόµου και ένας περιβολότοιχος προστατεύει ακόµα τα περιβόλια από την κίνηση του δρόµου και το Βοριά. Η περιοχή σε παλιότερους χρόνους ήταν καταπράσινη µε επαύλεις και κήπους κάθε λογής και φιλοξενούσε τα εξοχικά των Γενοβέζων κατακτητών του νησιού. Σε νεότερες εποχές έδωσε την ευκαιρία να διατηρηθούν οι καλλιέργειες και να αναπτυχθούν βιοτεχνικές δραστηριότητες κατά µήκος του χειµάρρου. ∆ιευκόλυνε µάλιστα πάρα πολύ τη βιοµηχανία των βυρσοδεψείων. Σήµερα µόνο χωράφια έχουν αποµείνει και αυτά έχασαν πια τον αγροτικό χαρακτήρα τους, έχοντας µετατραπεί σε οικόπεδα. Μερικά πίλιαστρα µοναχικά υψώνονται ακόµη εκεί που υπάρχει το πηγάδι µε το νερό και όλο και κάποια ξεχασµένη αρµατωσιά µαγγάνου θα δεις παραδοµένη στη λήθη και στη φθορά. Οι κάτοικοι ασκούν πλέον στην περιοχή άλλες λειτουργίες από αυτές που κάποτε ασκούσαν. Μπορείς να δεις περιβόλια, γεωργική γη, οικοδοµηµένες περιοχές και συνοικισµούς, πρώην βυρσοδεψεία, εµπορικές επιχειρήσεις, κοιµητήριο, πρώην λοιµοκαθαρτήριο, εκκλησίες, οµάδες µύλων στην παραλία, το Νοσοκοµείο κλπ.

Οι ναοί Εκείνο που εντυπωσιάζει, ασφαλώς, τον επισκέπτη είναι οι πολλοί ναοί που συναντά στο δρόµο του. Αφήνοντας το Παλαιόκαστρο, στο δρόµο για τα Λιβάδια, βρισκόµαστε στην ενορία της Παναγίας της Λέτσαινας. Τρίκλιτη, σήµερα, µεγαλόπρεπη βασιλική, αν και αισθητά χαµηλότερα από το επίπεδο του δηµόσιου δρόµου, αιχµαλωτίζει την προσοχή µας. Ο ναός είναι αρκετά παλαιός. Πιθανόν έλαβε το όνοµά της από χιώτη ιερέα Νικόλαο Λέντζη. Ο αρχιµ. Ιωάννης Ανδρεάδης την αναφέρει ως κτητορικό ναό. Πάντως συγκίνησε µε την απέριτη µορφή που είχε τον Άγγλο αρχιτέκτονα Αrnold Smith, που τον συµπεριέλαβε στη µελέτη του «Architecture of Chios». Kαι ο ναός αυτός θα ακολούθησε τη µοίρα των υπολοίπων κατά τις σφαγές του 1822 και το σεισµό του 1881. Πολλά αρχαία αγγεία, κυρίως κύλικες, νοµίσµατα και άλλα βρέθηκαν κατά την τελευταία επέκταση του ναού, που περιλαµβάνει και παλαιά µέλη στην οικοδόµησή του. Όπως ήταν ο ναός µέχρι την επέκτασή του, πιθανά κτίστηκε µετά τις καταστροφές του 1822 [σφαγές της Χίου] και του 1881 [τον καταστροφικό σεισµό του νησιού]. Σήµερα είναι τρίκλιτη βασιλική, το ένα κλίτος της οποίας είναι αφιερωµένο στη Ζωοδόχο Πηγή και ένα άλλο στην Αγία Ειρήνη. Είναι επίσης ο ναός του κοιµητηρίου µιας µεγάλης περιοχής της πόλεως Χίου .

1122

Εικόνα 12.Ο ναός Παναγ. Λέτσαινας

Ο ναός της Λέτσαινας όπως τον είδε και τον σχεδίασε το 1962 ο Arnold Smith.

Καθώς αφήνοµε τη συνοικία της Ράµνης βαδίζοντας προς τη Λέτσαινα, στο δεξί µας χέρι βρίσκεται ο Άγιος Παντελεήµονας, που κτίστηκε το 1800. Ο λατινικός κώδικας τον ορίζει ‘in virigario di Caraman Aga in Cantila’, στον κήπο του Καραµάν Αγά [ Καραµανή ίσως αργότερα ]. Ο Ζολώτας τον αναφέρει ως ιδιωτικό ναό, όπως και όλοι της περιοχής και σε άλλο σηµείο ως µη ενοριακό ναό, του σωµατίου των κρεοπωλών. Σήµερα αποτελεί παρεκκλήσι της Παναγ. Λέτσαινας.

Εικόνα 13. Ο Άγιος Παντελεήµονας.

Πιο πάνω, ανεβαίνοντας το ρέµα του χειµάρρου, είναι η Παναγία η Καντηλούσαινα [την οποία θα δούµε σε άλλο σηµείο], ιδιωτικός ναός µε πολλούς ιδιοκτήτες. Βόρεια του Αγίου Παντελεήµονα, αριστερά καθώς βαδίζεις προς τα Λιβάδια, είναι ο ναΐσκος της Αγίας Ελπίδας, πριν το φούρνο Καρύδα (εικ.14).

1133

Εικόνα 14. Η Αγία Ελπίδα.

Ιδιωτικοί είναι και οι ναοί της Αγίας Ειρήνης, στο βυρσοδεψείο Καραµαούνα, που κτίστηκε το 1822 από τον ιδιοκτήτη του και ο ναός του Αγ. Κων/νου των Κυρλαγκίτσηδων, απέναντι από το Καρράδειο [9Ο ] ∆ηµοτικό. Κοντά στα βυρσοδεψεία σωµατειακός ναός είναι της Αγίας Ειρήνης των βυρσοδεψών, που κτίστηκε το 1850.

Εικόνα 15. Αγία Ειρήνη Βυρσοδεψών.

Στην παραλιακή λεωφόρο, εκεί που ήταν κάποτε οι πέντε µύλοι, ανάµεσα στους ψηλούς τοίχους των βυρσοδεψείων είναι κτισµένος ο Άγιος Υπάτιος, προς τιµήν του επισκόπου Γαγρών, που εορτάζει την Τρίτη της ∆ιακαινησίµου και ανήκει στο σωµατείο των κουρέων.

Εικόνα 16. Ο Άγιος Υπάτιος των κουρέων.

1144

Ο ναός του Αγίου Ισιδώρου.. Πολύ λίγες είναι οι πληροφορίες που υπάρχουν για το ναό του Αγίου Ισιδώρου. Ο Άγιος µαρτύρησε στη Χίο, όταν ήταν αυτοκράτορας στη Ρώµη ο ∆έκιος, γύρω στα 255 µ.Χ. Οι διωγµοί εναντίον των χριστιανών σταµάτησαν µόνο µετά από 55 χρόνια και η κατάσταση παγιώθηκε µε την παραχώρηση δικαιώµατος ανεξιθρησκίας το 313 µ.Χ. από τον Κων/νο και το Λικίνιο. Μόνο τότε οι καταπιεσµένοι και κατατρεγµένοι χριστιανοί µπορούσαν άνετα να λατρέψουν το Θεό τους. Μπορούµε να πούµε πως τότε άρχισαν να κτίζονται ελεύθερα πια ναοί, στους οποίους προσέρχονταν για να εκτελέσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα οι χριστιανοί. Πιθανόν µέσα στον 4ο µ.Χ. αιώνα να κτίστηκε και κάποιος ναός στη Χίο για να τιµάται ο Άγιος Ισίδωρος. Ο Ιερώνυµος Ιουστινιάνης [1660] πιστεύει µάλιστα ότι ο ναός αυτός πρέπει να ήταν κυκλικός [rotonda]. Τους ναούς που κτίζονταν κυκλικά ή σε σχήµα κανονικού οκτάγωνου κλπ. πάνω από τους τάφους των Αγίων τους ονόµαζαν «µαρτύρια». Είναι πολύ πιθανόν αυτός να ήταν και ο πρώτος χριστιανικός ναός στο νησί. Στη θέση αυτού του ναού έκτισε ο αυτοκράτορας Μαρκιανός[450-457 µ.Χ.] µεγάλο και λαµπρό ναό, γιατί λέγεται ότι ο Άγιος παρουσιάστηκε στον ύπνο του και του ζήτησε στέγη. Ο Μαρκιανός µετέφερε τα οστά του Αγίου στην Κων/νούπολη, όπως συνήθιζαν από τα χρόνια του Αγίου Κων/νου. Για να αποζηµιώσει τους χριστιανούς στο νησί µας έκτισε περίλαµπρο ναό για να τιµήσει τον πολιούχο της Χίου. Οι ανασκαφές που έκανε ο ακαδηµαϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος το 1929 τον οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι υπήρχαν µέρη του ναού του 5ου µετά Χριστόν αιώνα. Ο βιογράφος όµως του Αγίου στο Χιακό Λειµωνάριο αναφέρει ότι το ναό έκτισε ο Κων/νος ο Πωγωνάτος[668-685 µ.Χ.], όταν την εποχή του λεηλατήθηκε και κάηκε από τους Άραβες ο ναός που υπήρχε.

Εικόνα 17. Άγ. Ισίδωρος:Θεµέλια παλιότερων φάσεων του ναού.

O ναός αυτός είχε το σχήµα βυζαντινού ναού µε τρούλο. Ο τρούλος εκτιµούν ότι είχε ηµισφαιρικό σχήµα και ‘καθόταν’ σε χαµηλό τύµπανο. Τα τόξα που στήριζαν τον τρούλο ‘πατούσαν’ σε τέσσερις λεπτές εσωτερικές κολώνες από µάρµαρο λευκό, µε απόχρωση κυανή. Έτσι εσωτερικά σχηµατιζόταν σταυρός.

1155

Από τα ευρήµατα των ανασκαφών διαπιστώνεται ότι το δάπεδο υψώθηκε από το αρχικό και ήταν από χιώτικο µάρµαρο. Η κόρη του Ζολώτα, η Αιµιλία Σάρου εκτιµά ότι τα κιονόκρανα του ναού ήταν Θεοδοσιανού τύπου, µοιάζουν δηλαδή µε κορινθιακά. Βρέθηκαν ακόµη ανάγλυφα θωράκια, τετράγωνες πλάκες µε ανθέµια και άλλα µαρµάρινα στολίδια του ναού, που η Σάρου τα θεωρεί του 6ου ή του 7ου αι. µ. Χριστόν. Άλλα ευρήµατα χρονολογούνται στο 15ο µέχρι και το 18ο αιώνα.

Εικόνα 18. Άγ. Ισίδωρος: Τµήµα εσωτερικού δαπέδου. Ρωµ. εποχή ;

Ο βυζαντινός αυτός ναός λεγόταν Μέγας Ισίδωρος, για να ξεχωρίζει από τους άλλους ναούς του Αγίου στο νησί. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας λεγόταν «τρουλί», γιατί ο θόλος του ξεχώριζε, όπως και η Τουρλωτή. Στην αρχή του 12ου αιώνα οι Βενετοί µε επικεφαλής το δόγη ∆οµήνικο Μικέλι[1124] έκαναν επιδροµή στο νησί, αιχµαλώτισαν κόσµο και πήραν, όπως γράφει ο Βλαστός στα ‘Χιακά’ του µαζί τους το λείψανο του Αγίου από το ναό. Ο ναός εξακολουθεί να υπάρχει και στα χρόνια των Γενουατών. Και ο βυζαντινός χρονογράφος ∆ούκας αναφέρει ότι ο τούρκος ναύαρχος Χαµζά αγκυροβόλησε το καλοκαίρι του 1455 κοντά στο ναό του µάρτυρα Ισιδώρου. Σε ένα ταξιδιωτικό κείµενο του 16ου αι. ο ναός αναφέρεται και ως µοναστήρι έξω από την πόλη.

1166

Εικόνα 19. Άγ. Ισίδωρος: Το σηµερινό προσκύνηµα.

Όλα αυτά δείχνουν ότι ο ναός του Αγίου Ισιδώρου και σε όλη τη βυζαντινή περίοδο υπήρχε, διατηρήθηκε µάλιστα και στην περίοδο των Γενουατών και σ’ αυτήν ακόµη την τουρκοκρατία. Σήµερα µόνο τα θεµέλια του ναού είναι ορατά, εκτεθειµένα στις καιρικές συνθήκες. Μικρό κτίσµα στεγάζει, ευτυχώς, τους τάφους του Αγίου και της Αγίας Μυρόπης καθώς και τµήµατα της πρώτης, ως φαίνεται περιόδου του προσκυνήµατος. Θα είναι ευχής έργο, σε συνεννόηση µε τους σχετικούς µε αυτό κρατικούς φορείς, την Εκκλησία και την τοπική κοινωνία να διατηρηθεί ότι υπάρχει από το ναό και να αποκατασταθεί αυτός µε τρόπο αντάξιο του ονόµατός του.

Εικόνα 20.Τµήµα ψηφιδωτού στα Ν.Α. του ναού.

Εικ. 21. Οικοδόµηµα στα Ν.Α. του ναού.

1177

Εικόνα 22. Τµήµα κίονα του Αγ.Ισιδώρου.

Βοηθήµατα. 1. Γεωργίου Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, τόµ. Β. 2. Γεωργίου Ζολώτα, Σύµµεικτα. 3. Αλέξανδρου Βλαστού, Χιακά. 4. Περιοδικό Χιακά Χρονικά, τεύχος ΙΕ΄. 5. Οι γνώσεις του Aιδεσιµολογιότατου Ιερέα πατέρα Ιωάννη Τσιµούνη. Εργάστηκαν. 1. Γλαράκη Αιµιλία, Γλαράκη Αργυρώ, Γεραζούνη Αγγελική, Kaρρά Βασιλεία..

1188

ΤΟ ΚΑΣΤΕΛΟ

Tόπος. Είναι θέση υψηλή µεταξύ του Σκυλίτσειου Νοσοκοµείου και του Αγίου Ιωάννη. Σήµερα είναι προσφυγικός συνοικισµός. Το όνοµα. Στην τοποθεσία αυτή υπήρχε επιθαλάσσιο µεσαιωνικό οχύρωµα, µικρό κάστρο, που στα γενουατικά χρόνια ονοµαζόταν καστέλι. Σήµερα κοινώς ονοµάζεται Καστέλο. Γιατί κτίστηκε. Τα προϊόντα του νησιού [κρασί, σύκα, µαστίχι, µεταξωτά, υφαντά, έργα τέχνης, κεντήµατα, καθώς και το εµπόριο ανάδειξαν τη Χίο ως ένα πλούσιο νησί, που ευηµερούσε. Για το λόγο αυτό οι πειρατές δεν έπαψαν τις επιδροµές εναντίον του. Ιδιαίτερα πυκνές είναι οι επιδροµές κατά τον 7ο αιώνα µετά Χριστόν καθώς και αργότερα. Όταν οι βυζαντινοί διαπίστωσαν τη σηµασία του νησιού, το οχύρωσαν µε δυνατό κάστρο. Παρ’ όλ’ αυτά όµως δεν έπαψαν να το πολιορκούν κάθε είδους εχθροί, πειρατές, Γενουάτες, Βενετοί και Τούρκοι. Στην περιοχή του Καστέλου είναι λογικό να κτίστηκε παρατηρητήριο ή και µικρό φρούριο, αφού είναι ύψωµα πάνω από τη θάλασσα, που είχε σκοπό να ελέγχει όλη την περιοχή του στενού µεταξύ Χίου και µικρασιατικής ακτής. Πιθανά µπορούσε να αντέχει σε πολιορκία ή να αντιτάσσεται σε περίπτωση απόβασης εχθρών. Ασχολίες των κατοίκων. Στα αρχαία χρόνια δε γνωρίζοµε ποιες καλλιέργειες ευδοκιµούσαν εδώ, αλλά στα νεότερα χρόνια η περιοχή ήταν οπωσδήποτε µερικά καλυµµένη µε καρποφόρα δέντρα και µουριές, αφού και εδώ έτρεφαν µεταξοσκώληκες. Εκτός από τους γεωργούς υπήρχαν ασφαλώς και ψαράδες στη θάλασσα της περιοχής, τη Γλυφάδα και τη Λόντζα, βορειότερα. Οι πρόσφυγες. Το 1922 µετά τη µικρασιατική εκστρατεία και το ξεριζωµό των Ελλήνων κάτοικοι των απέναντι ακτών συγκεντρώθηκαν γύρω από την εικόνα της Αγίας Παρασκευής, που έφεραν µαζί τους από το Κιόστε και της έκτισαν ναό. Το κράτος παρεχώρησε στέγη σε εκατό [100] περίπου οικογένειες, που έγιναν ο πυρήνας του σηµερινού συνοικισµού. Η ρυµοτοµία του συνοικισµού έλαβε υπόψη της ένα ισόπλευρο τρίγωνο µε κέντρο της βάσης του το ναό της Αγίας Παρασκευής, της οποίας το όνοµα φέρει ο συνοικισµός. Ωστόσο είναι αρκετοί, όσοι επιµένουν στο όνοµα Καστέλο.

Εικ.23. Σπίτι του συνοικισµού στο Καστέλο.

Εικ. 24. Παλιό σπίτι στο Καστέλο.

1199

Χάρτης της περιοχής Καστέλλου, από το ρυµοτοµικό σχέδιο της πόλεως Χίου.

Στην παραλία του Καστέλου, κάτω από την Αγιά Παρασκευή, σήµερα κατασκευάστηκε µικρό αλιευτικό καταφύγιο και ο χώρος προσφέρεται για ξεκούραση µα και για πολιτιστικές εκδηλώσεις, το καλοκαίρι.

Βοήθηµα: Γεωργ. Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, Α΄1.

Εργάστηκαν: 1. Baσιλεία Καρρά 2.Αγγελική Γεραζούνη 3.Μαρία Κολλάρου 4.∆έσποινα Παπαµιχαλάκη ,5.Βαρβάρα Γατανά 6.Ευαγγελία Καρδάση 7.Μιχάλης Σεζένιας 8. Κων/νος Ατταλιώτης 9.Μαρία Ορφανούδη 10.Μαρκέλλα Φίκαρη.

2200

TO ΛΑΤΟΜΙ Ο τόπος. Είναι ένας λόφος στα βόρεια-βορειοδυτικά της πόλεως Χίου, µε τη γύρω περιοχή του και η συνοικία στην περιοχή αυτή. Βρίσκεται νότια του Κουφού ποταµού και αποτελεί το δυτικό όριο της πεδιάδας των Λιβαδιών. Το όνοµα. Στο λόφο υπήρχαν λατοµεία από την αρχαία εποχή. Ο Ρωµαίος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, που ασχολήθηκε µε τη Φυσική Ιστορία γνωρίζει το λατοµείο και µάλιστα πιστεύει ότι τα λατοµεία της Χίου είναι τα πρώτα που εµφανίστηκαν στον αρχαίο κόσµο. Από εδώ εξάγεται κόκκινο µάρµαρο µε λευκές και ρόδινες φλέβες.. Ο Χιώτης ιστορικός Γεώργιος Ζολώτας σηµειώνει ότι τοπογραφικά και τοπωνυµικά το Λατόµι αποδεικνύεται παλιό προάστιο της Χώρας. Ιστορικά για το Λατόµι. Από την αρχαιότητα το λατοµείο ήταν σε χρήση. Ο Πλίνιος γεµάτος θαυµασµό πιστοποιούσε από τα ρωµαϊκά χρόνια ότι λατοµεία και µαρµαρωρυχεία ανακαλύφθηκαν πρώτη φορά στη Χίο. Εδώ δούλεψαν για αιώνες πολλοί τεχνίτες και περισσότεροι δούλοι, εργάτες στην εξώρυξη της περιζήτητης πέτρας. Στους κατοίκους µάλιστα έχει περάσει η παράδοση ότι από µια προεξοχή της πέτρας σα θηλειά, κρεµούσαν τους τιµωρηµένου Η εξώρυξη του µάρµαρου φαίνεται να συνεχίστηκε και κατά τη βυζαντινή περίοδο, όπως βλέπουµε από το διάκοσµο και την ορθοµαρµάρωση της Νέας Μονής, του σεβάσµιου και επίσηµου αυτού κτίσµατος της αυτοκρατορικής ευσέβειας. Στους περιηγητές που περνούσαν από τη Χίο έκανε µεγάλη εντύπωση ο βράχος, έτσι µονοκόµµατος, που είναι όµως χαραγµένος από λευκές γραµµές σε ακανόνιστες κατευθύνσεις.

Εικόνα 25. Το πέτρωµα στο λατοµείο.

2211

Φαίνεται να είναι έργο της φύσης και όχι ανθρώπων, όπως παρατηρεί ο Α.Thévet, που πέρασε από τη Χίο το 1549. Παραθέτει µάλιστα και µύθο που όπως γράφει κυκλοφορούσε στην εποχή του, ότι εδώ κατοικούσε ένας δράκοντας και οι γραντζουνιές στο βράχο έγιναν από τα νύχια του. Η εκµετάλλευση των κοιτασµάτων του µαρµάρου συνεχίστηκε και στα επόµενα χρόνια, ως την εποχή µας. Ο Στυλ. Βίος σηµείωνε το 1937 στο βιβλίο του «η σύγχρονος Χίος και η παλαιά» ότι εξαγόταν ερυθρό µάρµαρο που είναι σκληρό και χρησιµοποιείται για κίονες, τέµπλα και γενικά ναούς. Έτσι το 1930 που άρχιζε η ανοικοδόµηση της Παναγίας της Λατοµίτισσας µπορούσε να χρησιµοποιηθεί εύκολα, αφού είναι τόσο κοντά στο κτήριο η «φλέβα» της πέτρας.

Λειτουργία του λατοµείου. Στα αρχαία χρόνια το λατοµείο θα λειτούργησε όπως όλα τα άλλα. Η πέτρα ή το µάρµαρο κοβόταν από σφήνες που καρφώνονταν η µια κοντά στην άλλη µε κτυπήµατα. Το κοµµάτι ξεκολλούσε και, αφού έπαιρνε µια πρώτη µορφή επί τόπου σχεδόν, µεταφερόταν στο κτήριο, όπου και του έδιναν την τελική του µορφή. Ο κύριος Κρύψης, ξυλουργός στο επάγγελµα και γείτονας που µεγάλωσε εδώ, θυµάται την εντατική λειτουργία του λατοµείου. Μέχρι το 1940, όπως µας είπε, την περιοχή είχε νοικιάσει η εταιρία του Εµπειρίκου. Οι όγκοι που αποσπούνταν από το βουνό φορτώνονταν σε βαγονέτο, που πάνω σε σιδηροτροχιές έφερνε τα κοµµάτια µέχρι εκεί που τώρα αρχίζει ο χωµατόδροµος για να πας στο χώρο του λατοµείου. Από εδώ φορτώνονταν σε ειδικά κάρα και τραβούσαν για τις οικοδοµές στα διάφορα µέρη ή στην προκυµαία, για να φορτωθούν στα πλοία. Ο ίδιος µας εξήγησε ότι τα χώµατα που φαίνονται καθώς ανεβαίνεις στον πυρήνα του νταµαριού δεν είναι χώµατα, αλλά τα κοµµατάκια από την πρώτη κατεργασία του µαρµάρου µόλις έβγαινε από τη γη, τα οποία µετέφεραν και πετούσαν εκεί, έξω από το «νταµάρι». Στην περιοχή του Λατοµιού έχουν γίνει ανασκαφές κατά το παρελθόν. Το 1913 βρέθηκαν πήλινες σαρκοφάγοι του τέλους του 6ου π.Χ. αιώνα, ενώ το 1914 βρέθηκαν από τον Κουρουνιώτη πολλά αγγεία, από τα λεγόµενα «ναυκρατικά», του 6ου π.Χ. αιώνα, επίσης.

Ναοί Η Παναγία η Λατοµίτισσα άρχισε να κτίζεται το 1930 και ολοκληρώθηκε το 1933. Στην περιοχή υπήρχε παλιότερος ναός, που οικοδοµήθηκε το 1869, όπως µας είπε ο ιερέας, πατήρ Βασίλειος [Φιλιππάκης]. Είναι κτισµένη προς τιµήν της Παναγίας της Οδηγήτριας και ο ρυθµός της είναι βυζαντινός σταυροειδής µε τρούλλο ναός. Παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα ο άµβωνας να βρίσκεται πάνω από την Ωραία Πύλη.

2222

Εικ. 26. Φωτογραφία από τη θεµελίωση της Παναγ. Λατοµίτισσας

Εικόνα 27. Η Παναγ. Η Λατοµίτισσα.

Εικόνα 28. ∆ιακρίνεται η θέση του άµβωνα.

Πολλά λείψανα φυλάσσονται, όπως µας έδειξε ο ιερέας, στο ναό. Του Αγ. Νεκταρίου, του Αγ. Αρτεµίου, σφαγιασµένων πατέρων της µονής Νταού Πεντέλης, τεµάχιο Τίµιου ξύλου και αφιερώµατα. Την ενορία αποτελούν περί τις 300 οικογένειες µε βόρειο όριο τον ποταµό Κουφό.

Eικόνα 29. Φορητή εικόνα της Ανάστασης.

2233

Το Κουκουνάρειο Ίδρυµα Απέναντι από την είσοδο της Παναγίας της Λατοµίτισσας ιδρύθηκε το Κουκουνάρειο Πνευµατικό Κέντρο της ενορίας. Θεµελιώθηκε στις 13 Ιουνίου 1998 από το Σεβασµιότατο µητροπολίτη Χίου κ. ∆ιονύσιο και τα εγκαίνια έγιναν στις 20 Αυγούστου 2000. Εκτός από τις θρησκευτικές πανηγύρεις οι νέοι διδάσκονται διάφορες τέχνες, χορούς και µαθήµατα, αξιοποιώντας το χρόνο τους.

Εικ. 30. To «Κουκουνάρειο» Ίδρυµα στη Λατοµίτισσα.

Παρεκκλήσια του ναού. 1. Ο Άγιος Κωνσταντίνος και Ελένη, του 1800 περίπου, σήµερα των Κυρλαγκίτσηδων. 2. Ο Άγιος Νεκτάριος, του 1974 ,κτισµένος µε δαπάνη του Κουκουνάρη. 3. Ο Άγιος Φανούριος του 1962.

Εικόνα 31. Ο Άγιος Φανούριος

Εικόνα 32. Ο Άγιος Νεκτάριος.

Βοηθήµατα: Γεωργίου Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, Α΄. Φιλίππου Αργέντη-Στύλπωνα Κυριακίδη, Η Χίος παρά τοις γεωγράφοις και περιηγηταίς, τ. Κύριος Κρύψης, ξυλουργός [συνέντευξη]. Στυλ. Βίου, Η σύγχρονος Χίος και η παλαιά. Αντων.Π.Στεφάνου, ∆είγµατα νεοελληνικής τέχνης, Α΄Γλυπτά. Εργάστηκαν: Maρία Κολλάρου, Βαγγελίτσα Καρδάση, Μαρία Ορφανούδη, Μιχάλης Σεζένιας, Κώστας Ατταλιώτης, Βασιλεία Καρρά, Αγγελική Γεραζούνη, Αιµιλία Φίκαρη, Αιµιλία Γλαράκη, Βαρβάρα Γατανά.

2244

Ο ναός της Παναγίας της Τουρλωτής. Ήταν πολύ παλιά και βρισκόταν στον οµώνυµο λόφο, όπου και σήµερα είναι ο ναός της Κοιµήσεως της Θεοτόκου. Ο Κων/νος Άµαντος εκτιµά στα «Χιακά Χρονικά» του ότι ο λόφος της Τουρλωτής, λόγω της θέας του και µόνο θα είχε χρησιµοποιηθεί κατά την αρχαιότητα ως ιερό και ότι, αν αφαιρεθεί το ασβέστωµα της σηµρινής εκκλησίας, θα φανούν οι πέτρες από το αρχαίο οικοδόµηµα. Κάτω από το σηµερινό ναό υπάρχει βυζαντινό οστεοφυλάκιο. Ο Ιερώνυµος [Ιουστινιάνης] υποστηρίζει ότι στο λόφο της Τουρλωτής βρισκόταν κατά την αρχαία εποχή ο ναός της Αφροδίτης. Σύµφωνα µε το Φιστέ ντε Κουλάνς [1856] ο λόφος περιλαµβανόταν στην περίβολο της πόλεως Χίου, ενώ η Αιµιλία Σάρου θεωρεί ότι στο λόφο αυτό βρισκόταν η χιακή ακρόπολη. Ο ιστορικός Μ.∆ούκας, εξιστορώντας πόσο και µέχρι πού έφθασε ο µωαµεθανισµός αναφέρεται σε γέροντα µοναχό που ασκήτευε στη µονή της Τουρλωτής και τον οποίο παρέσυραν οι απεσταλµένοι του Β.Μustafa to 1415. Πότε ακριβώς καταργήθηκε ή καταστράφηκε η µονή αυτή δε ξέροµε. Είναι όµως πολύ πιθανό να ακολούθησε την τύχη τόσων άλλων µονών κατά την Επανάσταση του 1822 και την καταστροφή που ακολούθησε. Σύµφωνα µε κάποια παράδοση που, όπως γράφει ο πανοσιολ. Ιωάννης Ανδρεάδης, αρχιµανδρίτης, δεν επιβεβαιώνεται, τη µονή και το ναό της κατείχαν οι Αρµένιοι της Χίου. Όπως µάλιστα οµολογεί ο ίδιος, σωζόταν µια πλάκα µε αρµενικά γράµµατα, που ήταν εντοιχισµένη στο ναό.

Εικόνα 33. Ο ναός της Παναγίας Τουρλωτής από Ανατολικά-Νοτιοανατολικά.

Βοηθήµατα: 1. 2.

Arxim. Ιωάννου Ανδρεάδου, Ιστορία της εν Χίω Ορθοδόξου Εκκλησίας, τ.Α΄. Κων/νου Αµάντου, Χιακά Χρονικά.

Εργάστηκε: Γατανά Βαρβάρα.

2255

Η Μονή της Παναγίας Βοήθειας Έχει ιδρυθεί από τον αρχιµανδρίτη Άνθιµο Βαγιάνο. Ο τόπος στον οποίο κτίστηκε ανήκε παλιά στους Τούρκους, ενώ µετά την απελευθέρωση του 1912 η περιοχή περιήλθε στην Εθνική Τράπεζα. Αγοράστηκε από το γέροντα Άνθιµο το 1927, ο οποίος µετά από δυσκολίες κατόρθωσε να πάρει την άδεια να κτίσει το ναό. Στις 19 Φεβρουαρίου 1928 τελέστηκε ο αγιασµός στα θεµέλια της µονής. Το έργο της ανέγερσης ήταν δύσκολο, επειδή η περιοχή ήταν κακοτράχαλη. Με τη βοήθεια όµως των κατοίκων του νησιού, που δινόταν είτε µε εισφορές χρηµάτων είτε µε προσωπική εργασία το έργο προχωρούσε. Όσες προορίζονταν για µοναχές βοηθούσαν κάνοντας και ανδρικές δουλειές [κοσκίνιζαν άµµο, έσβηναν ασβέστη κλπ.] προκειµένου να τελειώσει νωρίτερα ο ναός. Η µονή ολοκληρώθηκε σε δυο χρόνια [ κελιά, εργαστήρια, ξενώνες, τραπεζαρία, µαγειρείο, φούρνο, πλυντήριο, νοσηλευτήριο, ο ναός ]. Στις 28 Μαρτίου 1930 η εικόνα της Παναγίας τοποθετήθηκε µέσα στο ναό την τέταρτη βδοµάδα της Σαρακοστής. Η πρώτη λειτουργία έγινε από το γέροντα Άνθιµο στις 30 Μαρτίου 1930. Η µονή οργανώθηκε κατά το κοινοβιακό σύστηµα. Οι µοναχές εργάζονται στη ζωγραφική [και αγιογραφία], στην πλαστική, στη ραπτική, στο κέντηµα και στην υφαντουργία. Το µοναστήρι εορτάζει κάθε χρόνο τη ∆ευτέρα µετά την Κυριακή του Θωµά, όταν προσέρχονται και πολλοί προσκυνητές από όλο το νησί, αν και η µετάβαση ως εκεί των πιστών είναι καθηµερινή.

Εικόνα 34. Η µονή της Παναγίας Βοήθειας από Ανατολικά.

Tα στοιχεία είναι από την εργασία της κας. Μαρ. Μελαχροινούδη, « Oι Παναγιές

της Χίου ». Εργάστηκε: Ο Μιχάλης Σεζένιας.

2266

O ναός του Αγίου Νικολάου του βουνού ή του ∆ιαµαντάρη Είναι ένα από τα «αρχαία» µοναστήρια της Χίου, όπως γράφει ο αρχιµ. Ιωάννης Ανδρεάδης. Είναι πιθανό να ιδρύθηκε από το µοναχό Μεθόδιο που καταγόταν από τις Συρακούσες της Σικελίας και έγινε µοναχός στην Κων/πολη. Η κα Πόπη Χαλκιά - Στεφάνου στο βιβλίο της «Οι Άγιοι της Χίου» θεωρεί το µοναστήρι του Αγίου Νικολάου του βουνού ως το δεύτερο σε αρχαιότητα ανδρικό µοναστήρι της Χίου. Κτίστηκε λοιπόν η µονή τον 9ο αι. µ.Χ. στο βουνό, αφού όλα τα γύρω από αυτήν µέρη ήταν ακατοίκητα κι ερηµικά - βουνό! Ο Μεθόδιος εχθρευόταν τους εικονοµάχους και,όταν αργότερα πήγε στην Κωνσταντινούπολη, έγινε Πατριάρχης [842-846]. Επί των ηµερών, λοιπόν, έγινε η οριστική αναστήλωση των εικόνων. Η µονή αυτή το 1650 ανακηρύχθηκε από τον Πατριάρχη Ιωαννίκιο το Β΄πατριαρχική και σταυροπηγιακή. Όταν το 1701 καταργήθηκαν όλες οι παρόµοιές της εκκλησίες στη Χίο, προσαρτήθηκε στη Νέα Μονή, η οποία φρόντισε από τότε να νοικιάζει το ναό και τα γύρω κτήµατα[αµπέλια κλπ], σε διάφορους κατά καιρούς ενοικιαστές. Από το 1931 δεν ανήκει πλέον στη Ν.Μονή, αλλά γίνεται ενοριακός ναός. Η Ι. Μητρόπολη Χίου επέτρεψε να γίνει ενοριακός ναός από 1/1/1901. Υπήρξε παρεκκλήσιο της Παν. Τουρλωτής και από 1950/1951 λειτούργησε πλέον µε δικό της εφηµέριο. Είχε πάθει όµως ανεπανόρθωτες καταστροφές από το σεισµό της 22/7/1949.

Εικόνα 35. Όψη του Αγίου Νικολάου του Βουνού περίπου το 1954-1955.

Οι ενορίτες ζήτησαν από το ΥΠΕΠΘ και έλαβαν το 1954 άδεια επεκτάσεως. Προέκυψε έτσι ο µεγάλος τωρινός ναός που έγινε αυτοτελής ενορία το 1966.

2277

Εικόνα 36. Η β΄επιστολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου προς τους Χιώτες το 332 π.Χ. για τις δίκες των φιλοπερσών προδοτών της πατρίδας.( Χίος τε έναλος πόλις Οινοπίωνος, σελ. 201 ).

Ο βόρειος τοίχος του ναού ήταν κτισµένος από αρχιτεκτονικά µέλη αρχαίων κτισµάτων της περιοχής και θεωρείται από τον αείµνηστο Αντώνιο Π. Στεφάνου το παλαιότερο τµήµα του ναού. Μέλη του τοίχου αυτού έχουν µεταφερθεί στο Μουσείο και δείχνουν ότι και ο χριστιανικός ναός που υπήρχε εκεί ήταν µεγάλων διαστάσεων.

Εικόνα 38. Θωράκιο τέµπλου από τον Αγ.Νικόλαο του βουνού στο Μουσείο.

Αρκετά µέλη, µαρµάρινα ή πέτρινα έχουν εντοιχιστεί στους τοίχους του καµπαναριού, του ναού και του πύργου. Έξω από το βόρειο τοίχο βρέθηκε αρχαία σαρκοφάγος µε µαρµάρινη πλάκα. Η επιγραφή και η διακόσµηση της πλάκας την τοποθετούν στον 9ο µ.Χ. αιώνα.

Βοηθήµατα: 1. 2. 3. 4.

Αρχιµ. Ιωάννη Ανδρεάδη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Χίου, τ. Α΄. Πόπης Χαλκιά-Στεφάνου, Οι Άγιοι της Χίου. Ιάκωβου Μπριλή, Ο Άγιος Νικόλαος Φραγκοµαχαλά Χίου. Υπουργείο Πολιτισµού, Χίος τε έναλος πόλις Οινοπίωνος.

Εργάστηκε: Koλλάρου Μαρία.

2288

Η Μονή Αγίου Γεωργίου Ρεστά. Βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Κοχλιά, Β∆ της πόλης µέσα σε καταπράσινο και πυκνό δάσος κάποτε. Ανήκε από πολύ παλιά στη Νέα Μονή µε όλη της την περιοχή. Κατά τα χρόνια των Γενουατών ο Αντώνιος Ρεστά πήρε στη δική του ιδιοκτησία τη µονή. Αυτό έγινε αφορµή και άρχισε ένας αγώνας µεταξύ αυτού και της Νέας Μονής, την οποία εκπροσωπούσε ο Μακάριος Γεωνόµος ή Οικονόµος. Ο Γ. Ζολώτας αναφέρει ότι στα αρχεία του κράτους στη Γένοβας υπάρχουν δυο επιστολές (1500 και 1507) που δείχνουν να διεκδικεί η Ν.Μονή το µοναστηράκι αυτό. Η signoria της Γένοβας όµως την έδωσε στο Ρεστά(νο), από όπου και το όνοµά της (µονή Ρεστά).

Εικόνα 39. Καθώς ανεβαίνει κανείς τα πρώτα σκαλιά(ΒΑ) του ναού.

Κατά την παράδοση τη µονή ίδρυσε ο Χιώτης µοναχός Νείλος ο Καλόγνωµος, αγιορείτης. Μετά από αυτόν αναφέρονται ονοµαστοί µοναχοί, ο όσιος Νικηφόρος ο Γιώργος, ο Πολύδωρος ο Κύπριος, ο ∆ιόδωρος ο Βυζάντιος, ο ∆ηµ. ο Πελοποννήσιος, ο Άγιος Μάρκος ο νέος, ο Άγιος Αγγελής κ.ά.. Από το 1812 ησύχαζε στη µονή και ο Αθανάσιος ο Πάριος, αφού εγκατέλειψε το αξίωµα του σχολάρχη της Σχολής της Χίου

2299

Εικόνα 40. Ο τάφος του Αθανάσιου του Πάριου, στη Ν∆ του ναού στα Ρεστά.

Πριν από την επανάσταση του 1822 η µονή είχε παραµεληθεί και την ανέλαβε η συντεχνία των βυρσοδεψών, αφού πλήρωσε και αγόρασε το ναό από την κοινότητα Βροντάδου. Στη θέση του παλαιού ναού ρυθµού βασιλικής, έκτισαν οι βυρσοδέψες το σηµερινό ναό, βυζαντινού ρυθµού Στη βιβλιοθήκη Κοραή σώζεται το µε αριθ.778/28-3-1842 υποσχετήριο έγγραφο, που διευκρινίζει το καθεστώς της µονής πλέον. Από τους ιερείς αναφέροµε τον Σταµάτιο Μαγγανά, από τα Λιβάδια, πρώην εφηµέριο Αγίου Λουκά. Πολλοί και άλλοι υπηρέτησαν εκεί ως σήµερα. Στη µονή, σήµερα, στη Β∆ γωνία του ναού βρίσκεται επίσης ο τάφος του ιστορικού της Χίου, Γεωργίου Ζολώτα.

Εικόνα 41. Ο τάφος του ιστορικού της Χίου Γεωργίου Ζολώτα.ΒΑ γωνία ναού.

Σήµερα τροµερή πυρκαγιά έχει απογυµνώσει την περιοχή από µεγάλο µέρος της φυσικής γοητείας που το περιβάλλον εδώ ασκούσε στον επισκέπτη. Παρά το γεγονός αυτό όµως, µια επίσκεψη στο ναό, µέσα στη γαλήνη του τοπίου, µε τη θέα των κυπαρισσιών που, λες, αγγίζουν τον ουρανό, µε τα «σήµατα» των διαπρεπών Ελλήνων που αναπαύονται διακριτικά, σε µεταφέρει σε άλλους κόσµους και σκέψεις απόκοσµες.. Σίγουρα είναι ένας τόπος µε τη δική του γοητεία, που όλοι µπορούν να επισκεφτούν και να θαυµάσουν, να ξεκουραστούν ή να προσευχηθούν, να νιώσουν δέος ή να αναλάβουν δυνάµεις…

3300

Βοηθήµατα: 1.

Ιωάννου Μ. Ανδρεάδου, Ιστορία της εν Χίω Ορθοδόξου Εκκλησίας, τ. A΄.

Εργάστηκε: 1.

Μαρία Κολλάρου.

3311

ΤΑ ΛΙΒΑ∆ΙΑ Ο τόπος: Είναι έκταση βόρεια του Παλαιοκάστρου και του χειµάρρου Κάντηλα µέχρι το χείµαρρο Αρµένη και το Βροντάδο. Στην ανατολική της πλευρά η περιοχή βρέχεται από τη θάλασσα. Υπάρχουν όµως και κατοικηµένα µεµονωµένα σπίτια και συνοικισµοί, όπως του Καστέλου και ο συνοικισµός του Νοσοκοµείου. ∆υτικά τα Λιβάδια φθάνουν µέχρι το Λατόµι. Το 1937 ο Στυλιανός Βίος περιγράφει τα Λιβάδια ως έκταση κατάφυτη από εσπεριδοειδή και άλλα καρποφόρα δέντρα, αραιά κατοικηµένη µε κέντρα τις συνοικίες του Σωτήρος και του Λατοµιού στην ενδοχώρα, του Αγίου Λουκά και του Αγίου Ιωάννου (των παντοπωλών) προς την παραλία.

Ονοµασία Το όνοµα δηλώνει αγροτική περιοχή, γη που είναι γεµάτη χορτάρι και προσφέρεται για τη βόσκηση και τη διατροφή ζώων. Σηµαίνει δηλαδή το λειµώνα. Σηµαίνει ακόµη τη ρηχή λιµνοθάλασσα, στην οποία εκτρέφονται ψάρια. Είναι ελληνική λέξη και παράγεται από την αρχαία ελληνική λέξη «λιβάς», που σηµαίνει σταλαγµό νερού, στάσιµο νερό ή ρυάκι. Από αυτήν η µεταγενέστερη λέξη «λιβάδιον», σαν υποκοριστικό του λιβάς, και οι σηµερινές λέξεις «λιβάδι» και «Λιβάδια». Την ονοµασία Λειβάδια ή Λιβάδια έχει η περιοχή µας εδώ και αιώνες. Στα νεότερα χρόνια ο Αndre Thevet που πέρασε από τη Χίο το 1549 αναφέρει την περιοχή ως Λειβάδια, ωραία και πλούσια. Αναφέρει και το γειτονικό λόφο Λατόµι. Πολύ ωραία συνοικία την αναφέρει και ο περιηγητής Μαnsuette de Nanteuil, που πέρασε από εδώ το 1684, τη συγκρίνει µάλιστα µε τον Κάµπο. Με το ίδιο όνοµα, Λιβάδια, την αναφέρει και ο διάσηµος ελληνιστής και φιλέλληνας Ernst Friedrich Poppo, που ήταν στη Χίο το 1822. Τα λατοµεία των Λιβαδιών αναφέρει και ο Fustel de Coulanges, που ανάσκαψε σε κάποια σηµεία και το Παλιόκαστρο, το 1856. Ο Χιώτης ιστορικός Γεώργιος Ζολώτας περιγράφει – γύρω στα 1924 - τα Λιβάδια ως προάστιο της χώρας µε παλαιά εκκλησία του Χριστού – Σωτήρα των Ζολώτα και τον Άγιο Λουκά των Βούρων Μαλλουκάτων. Προάστιο της πόλης την αναφέρει και ο Κων/νος Κανελλάκης στην «Τοπογραφία της Χίου», που έγραψε το 1926. Αναφέρει µάλιστα και τον πληθυσµό της (1500 κατοίκους).

Oι ναοί Στην περιοχή των Λιβαδιών υπήρχαν άλλοτε αρκετοί ναοί, όπως αναφέρει και ο Ζολώτας στην Ιστορία της Χίου. Πρώτο µπορούµε να αναφέροµε το ναό του Σωτήρα Χριστού, που ανήκε στους Ζολώτες (Πέτρο και Γεώργιο). Για το ναό έχει εκδοθεί το βιβλίο του καθηγητή κ. Νίκου Φλάµου. Ήταν ακόµη η Αγία Κυριακή, που την αναφέρει όµως µόνο ο λατινικός κώδικας:Templum S. Dominicae in Livadia. Άλλος ναός αναφέρεται η Αγία Ευφηµία στα Λιβάδια, ορθόδοξος ναός, που όµως ο Ζολώτας ήδη από τον καιρό του ( περί το 1900, νωρίτερα και λίγο µετά ) χαρακτηρίζει «αφανή».

3322

Σήµερα υπάρχει µεγαλοπρεπής ο Άγιος Λουκάς των Βούρων, που αναφέρεται στο λατινικό κώδικα ήδη το 1611, που ξανακτίστηκε λαµπρά από το Γεώργιο Βούρο στο τέλος του 19ου αιώνα στη θέση «Καµάρα».

Ο Άγιος Λουκάς. Φωτογραφία του ναού από τευχίδιο µε αφορµή τα 100χρονα του ναού.

Ο ναός είναι κτισµένος σύµφωνα µε το αρχιτεκτονικό σχέδιο της Αγίας Σοφίας της Κων/πολης. Είναι τρίκλιτος. Εξωτερικά του ναού, µε την ανατολική πλευρά επί του δρόµου έκτισε ο ίδιος ευεργέτης και ωραίο κωδωνοστάσιο, στο ισόγειο του οποίου, από την πλευρά του δρόµου υπάρχει επιγραφή που συνέταξε ο ιστορικός της Χίου Γεώργιος Ζολώτας. Το ναό και το κωδωνοστάσιο έκτισε ο Γ. Βούρος, επειδή, όπως λέγεται, παρουσιάστηκε στο όνειρό του ο Άγιος. Πριν από το σηµερινό, εντυπωσιακό ναό, υπήρχε και άλλος, µικρός, ίσως και ξύλινος, από το 1767(πρίγκ. ∆ηµ. Ροδοκανάκη, Ιουστινιάναι-Χίος, Σύρος 1900). Στο λατινικό κώδικα αναφέρεται και πέµπτος ναός, των Βούρων κι αυτός, που πιθανά είναι ο Άγιος Ιωάννης της Λόντζας, που στα χρόνια του µεγάλου µας Ιστορικού λεγόταν και καµένος ή των µπακάληδων, επειδή ανήκε στο σωµατείο των παντοπωλών. Μιλάµε για το Τάγµα, σήµερα.! Tα σπίτια και οι ιδιοκτησίες των Λιβαδιών έχουν πολλά κοινά µε τον Κάµπο της Χίου. Αυλόπορτες, περιβόλι, µάγκανο µε στέρνα και πίλιαστρα, γούρνες που απ’ αυτές το νερό τρέχει µέσα στη στέρνα, µεγάλο, αρχοντικό σπίτι, άνετες σκάλες, αποθήκες, κλπ. Μια σύγκριση όµως είναι πέραν των δυνατοτήτων µας. Σήµερα η περιοχή χάνει όλο και περισσότερο τον αγροτικό χαρακτήρα της. Η βελτίωση των οικονοµικών συνθηκών, ο αστικός πια τρόπος ζωής και η θέση της κοντά στην πόλη ευνοούν την ανάπτυξη συνοικιών από κατοικίες. Το χωράφι ή το περιβόλι γίνoνται οικόπεδα. Μεγάλα σπίτια στο πνεύµα της εποχής κτισµένα δείχνουν τη νέα αντίληψη της κοινωνίας µας: άνεση, πλούτος, επίδειξη! Στην περιοχή σήµερα ζουν άνθρωποι όλων των επαγγελµάτων και εισοδηµάτων. Πριν όµως ο τόπος χάσει εντελώς τη φυσιογνωµία του είναι ανάγκη να µεριµνήσουν οι αρµόδιοι, ώστε η αξιοποίηση της περιοχής να γίνει µε το

3333

σωστότερο δυνατό τρόπο, διασώζοντας ό,τι αξιόλογο υπάρχει, δίνοντας και στο περιβάλλον τη σηµασία που του αξίζει.

3344

YΓΕΙΑ - ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ–ΠΡΟΝΟΙΑ

3355

Υγεία – περίθαλψη – πρόνοια Λόγω της γεωγραφικής της θέσης και του χαρακτήρα των κατοίκων της η Χίος γνώρισε την οικονοµική ακµή από τα αρχαία χρόνια ως σήµερα. Στην αρχαία ιστορία της χαρακτηρίζεται από υψηλό επίπεδο διαβίωσης, που φροντίζει να διατηρεί µε επιµονή και το οποίο γίνεται τρόπος ζωής. Στα νεότερα χρόνια, αν και υπό κατοχή Γενουατών και Τούρκων οι Χιώτες βρήκαν τον τρόπο να µεριµνήσουν για τους αναξιοπαθούντες, να φροντίσουν για τα ορφανά και τα έκθετα, να εξαγοράσουν πατριώτες που πωλήθηκαν δούλοι, να κτίσουν ιδρύµατα για αρρώστους, να λάβουν πρόνοια για τους λεπρούς. Προσπάθησαν να αντιµετωπίσουν την πανώλη και να παρηγορήσουν ή και να θεραπεύσουν τους ψυχοπαθείς τους. Η πνευµατική ακµή δεν είναι, συνεπώς, η µόνη απόδειξη µιας κοινωνίας εκλεπτυσµένης, µε υψηλές απαιτήσεις και στόχους. Το κοινωνικό κράτος, όπως το εννοούµε σήµερα, είναι παρόν, τηρουµένων των αναλογιών, ήδη από το 14ο αιώνα. Στη Χίο λοιπόν ιδρύθηκε νοσοκοµείο, λοιµοκαθαρτήριο, λεπροκοµείο, ψυχιατρείο[ για τους ‘φρενοβλαβείς’].

Το Λοιµοκαθαρτήριο .. Είναι ίδρυµα που έχει σκοπό να περιθάλψει όσους αρρώσταιναν από την πανώλη, µια φοβερή ασθένεια, που όσους προσέβαλε συνήθως πέθαιναν. Οι επιδηµίες πανώλους [πανούκλα τη λέει ακόµη ο κόσµος] ήταν πολύ συχνές στην Ευρώπη και στις άλλες ηπείρους κατά το Μεσαίωνα. Τη Χίο µάστισαν επιδηµίες πανούκλας εξακριβωµένα από το 17ο έως και το 19ο αιώνα. Ο κώδικας της Βέσσας [για τα χρόνια 1623-1643] αναφέρει θανάτους συγκεκριµένων ατόµων από αυτή την αρρώστια. Κρούσµατα της ασθένειας αυτής αναφέρει και ο περιηγητής John Covel, το Μάϊο του 1677. Θύµατα αναφέρονται και από τον υποπρόξενο της Γαλλίας για τα έτη 1717 και 1726. Μεγάλη επιδηµία κτύπησε τη Χίο το 1729, γεγονός που καταγράφεται στις επιστολές του Αββά Φορµόν. Άλλες επιδηµίες είχαµε το 1742 και το 1763-1764. Ο Γερµανός περιηγητής Joseph Hermann Riedesel γράφει σχετικά ότι σε κάθε εµφάνιση της πανόύκλας πέθαιναν 300 έως 400 άτοµα. Ίδια κατάσταση επαναλήφθηκε τα έτη 1787-1789, που είχαµε και πολλούς νεκρούς [14000 αναφέρονται], καθώς και τα έτη 1828 και 1831. Ως αιτία των επιδηµιών αυτών ο Κων/νος Κανελλάκης αναφέρει το πλήθος των πολεµικών τουρκικών πλοίων που προσορµίζονταν στο λιµάνι της Χίου και στα οποία οι υγειονόµοι του νησιού δεν είχαν δικαίωµα ελέγχου. Οι επιπτώσεις των επιδηµιών αυτών στην οικονοµία ήταν καταστρεπτικές, αφού εµπόδιζαν την εξαγωγή εµπορευµάτων, κυρίως µεταξιού και υφαντών. Η µαστίχη ήταν προορισµένη για την Κων/πολη. Για την πρόληψη των επιδηµιών είχε οργανωθεί αυστηρός έλεγχος και επιτήρηση των πλοίων που έµπαιναν στο λιµάνι της Χίου. Υπήρχαν ειδικά διορισµένοι ως ‘υγειονόµοι’ και φύλακες του λιµανιού, οι ‘βαρδιάνοι’ ή guardiani. Aν το πλοίο προερχόταν από περιοχή που είχε προσβληθεί από

3366

πανούκλα, αυτό υποβαλλόταν σε κάθαρση 6 ηµερών και, αν διαπιστωνόταν σ’ αυτό κρούσµα πανώλους, αποστελλόταν ο άρρωστος στο ίδρυµα που υπήρχε για το σκοπό αυτό, στο Λοιµοκαθαρτήριο. Το νοσοκοµείο αυτό ήταν, λοιπόν, για την αντιµετώπιση της πανούκλας στα άτοµα εκείνα που προσβάλλονταν από την τροµερή αυτή ασθένεια. Βρισκόταν έξω από την πόλη, κοντά στον Άγιο Νικόλαο του Λαζαρέτου. Ο περιηγητής Andrè Thèvet που πέρασε το 1549 από τη Χίο το προσδιορίζει υπεράνω του λιµένος, περικλεισµένο µε τείχη, µε ένα κοµµάτι γης, κάποια σπιτάκια και µερικές καλύβες που προορίζονταν για την αποµόνωση σ΄ αυτές όσων ήταν φτωχοί. Από τα σπίτια που αναφέρονται άλλα ήταν για όσους βρίσκονταν στα πρώτα στάδια της ασθένειας και άλλα για όσους ήταν σε ανάρρωση. Γύρω από τα κτίσµατα αυτά βρισκόταν χωράφια και ένας δρόµος έφθανε µέχρι τη θάλασσα. Οι φτωχοί έρχονταν κι έµεναν στα κτίσµατα που ήταν γι’αυτούς µε όλα τα αντικείµενα και τα έπιπλά τους. Οι πλούσιοι έµεναν στα σπίτια και προσλάµβαναν άνδρες, που είχαν περάσει την αρρώστια, ως νοσοκόµους. Και αυτοί όµως δεν επικοινωνούσαν µε τον έξω κόσµο.

Εικόνα 42. Τα ερείπια του Λοιµοκαθαρτηρίου, λίγο πριν το Νοσοκοµείο (1946;)

Οι υγειονόµοι και οι υπάλληλοί τους περιόδευαν για να επιτηρούν αν εφαρµόζονταν οι διαταγές και να παρέχουν στους έγκλειστους τα απαραίτητα για την τροφή και τη νοσηλεία τους Πότε ακριβώς άρχισε να λειτουργεί δε µπορέσαµε να βρούµε. Το 1549, πάντως είναι διαπιστωµένη η λειτουργία του από τον Α. Τhèvet, που το παρουσιάζει γεµάτο αρρώστους. Το 1850 διατηρούνταν ακόµη, αλλά, όπως έγραψε στην τοπογραφία της Χίου ο Αργ. Καράβας, χρειαζόταν επισκευή. Τα έσοδα του Λοιµοκαθαρτηρίου προέρχονταν από εισφορές σε µορφή εράνου, που συγκεντρώνονταν από την περιφορά του ‘δίσκου του Λαζαρέττου’, κυρίως κατά τις γιορτές. Οι επίτροποι παραχωρούσαν στο ταµείο του ιδρύµατος τα έσοδα του εράνου τα οποία και καταχωρούνταν στον κώδικα του ιδρύµατος. Στη Βιβλιοθήκη Κοραή Χίου έχει σωθεί ένα ‘Βιβλίο του Λαζαρέττου της Χίου,

3377

ήτοι παλαιού λοιµοκαθαρτηρίου’, του 1787. Τα επί πλέον έξοδα κατέβαλε η κοινότητα της Χίου. Τα θεµέλια του τοίχου της περίφραξής του και τα ερείπια των κτισµάτων του Λοιµοκαθαρτηρίου σώζονταν µέχρι το 1964, στον παραλιακό δρόµο, αµέσως µετά τα βυρσοδεψεία. Στις µέρες µας ό,τι στέκεται ακόµη είναι η γωνία µε τµήµατα δυο τοίχων, αµέσως πριν από τη µάνδρα φυτών-ανθέων του κ. Κωτσάτου, πριν το Νοσοκοµείο.

Εικ.43.Οι τρεις τοίχοι που στέκονται ακόµη από µια αίθουσα του Λοιµοκαθαρτηρίου. .

Το ίδιο κτήριο από τη µέσα πλευρά. ∆ιακρίνεται το γέρµα της οροφής

Σήµερα, ∆εκέµβρης 2002, κατεδαφίστηκε και η γωνιά αυτή προκειµένου να γίνει η µετατόπιση του δρόµου, ώστε να διατεθεί το πριν από το νοσοκοµείο οικόπεδο για την επέκταση του Νοσοκοµείου.

Βοηθήµατα. 1. Ανδρέα Πολεµίδη, Συµβολή στην Ιστορία της Χίου. 2. ‘Περιοδικό του εν Χίω Συλλόγου Αργέντη’,1939 και 1964. 3. Κων/νου Κανελλάκη, ‘Χιακά Ανάλεκτα’[Χίος Ηµερολόγιο 1983]. 3. Αντ. Π. Στεφάνου, Χιακά Μελετήµατα, Β΄ Χίος 1959.

Εργάστηκαν: 1. Αιµιλία Γλαράκη, 2. ∆έσποινα Παπαµιχαλάκη, 3. Μαρία Κολλάρου.

3388

Το νοσοκοµείο στη Χίο Ήδη από την εποχή των Γενουατών Ιουστινιάνι, το 14ο αιώνα, αναφέρονται στη Χίο δυο νοσοκοµεία, που λειτουργούν µε τη φροντίδα Φραγκισκανών και Λαζαριστών µοναχών. Η Αιµιλία Σάρου αναφέρει ότι υπήρχε και νοσοκοµείο προσαρτηµένο στο ναό του Αγίου Πέτρου, που το φρόντιζαν Αυγουστίνοι µοναχοί. Και άλλα όµως οικήµατα αναφέρονται ως θεραπευτήρια. Φαίνεται µάλιστα ότι οι Ιουστινιάνες που είχαν ιδρύσει τη Μαόνα [1346-1566], στα πλαίσια δηµόσιων έργων, όπως οι ναοί, οι µονές, τα υδραγωγεία, το εργοστάσιο χαρτιού κλπ, ίδρυσαν και το νοσοκοµείο. Κατά το 1640 Χιώτες και κύρια Σκυλίτσηδες του κλάδου των Ορφανών θεµελίωσαν στην πρωτεύουσα Χίο νοσοκοµείο – ξενώνα µε δικά τους έξοδα. Ο Μανουήλ Θ. Σκυλίτσης ήταν και γιατρός. Έτσι το πρώτο νοσοκοµείο των υπόδουλων χριστιανών άρχισε να προσφέρει τις υπηρεσίες του περιθάλποντας ορθόδοξους και ξένους. Ποια ήταν ακριβώς η θέση αυτού του ιδρύµατος δε γνωρίζοµε, πιθανόν όµως να βρισκόταν, όπως πιστεύει ο Ζολώτας, στο Παλιόκαστρο, ίσως και στον Κάτω Γιαλό κοντά στο ναό της Χαριτωµένης των Βούρων de Cojy. To 1753 o γιατρός Πέτρος Σκυλίτσης επιστάτησε να κτιστεί ειδικό πλέον νοσοκοµειακό κτήριο διώροφο κατά τα πρότυπα του νοσοκοµείου της Φλωρεντίας, το οποίο αποπερατώθηκε το 1780. Το κτήριο αυτό ήταν κοντά στο ναό της Χαριτωµένης, απέναντι από τη σηµερινή Βιβλιοθήκη Κοραή, διέθετε 200 κλίνες και στέγαζε και γηροκοµείο, κατά διαστήµατα και τη Βιβλιοθήκη. Στο ισόγειο έµεναν οι ηλικιωµένοι και οι παράφρονες, ενώ στον όροφο οι ασθενείς. Εδώ έβρισκαν άσυλο οι φτωχοί και οι ξένοι. ∆ιέθετε αυλές, κήπο µε δεξαµενή νερού, αλευρόµυλο και φούρνο. Mια επιγραφή που υπήρχε σ’ αυτό έχει διασωθεί:

Εικ.44. Eπιγραφή του παλαιού Νοσοκοµείου

Υπέρθυρο Νοσοκοµείου, που βρίσκεται στο Μουσείο Αργέντη.

Πόροι του νοσοκοµείου αυτού ήταν δωρεές, ειδικές γι΄ αυτό εισφορές που εισπράττονταν την Κυριακή στις εκκλησίες καθώς και αφιερώσεις. Τα τυχόν ελλείµµατα κάλυπταν µε εισφορές τους όσοι πλήρωναν ετήσιο φόρο 50 γρόσια και άνω. Οι ασθενείς συνεισέφεραν ό,τι µπορούσε καθένας. Οι Τούρκοι δεν επενέβαιναν στην εισαγωγή στο νοσοκοµείο. Αρχικά οι γιατροί της Χίου προσέφεραν µε σειρά καθένας τρίµηνη υπηρεσία, αργότερα όµως διορίστηκε γιατρός µε µισθό. Το ίδρυµα διοικούσε τριµελής εφορεία που φρόντιζε να λειτουργεί όσο καλύτερα µπορούσε. Πιθανό να συµµετείχαν και κυρίες επίσηµων οικογενειών που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους. 3399

Κατά την Επανάσταση το νοσοκοµείο περίθαλψε τους τραυµατίες, εγκαταλείφθηκε όµως , αφού δοκίµασε την οργή των Τούρκων. Οι Χιώτες το ανακαίνισαν µόλις επέστρεψαν στο νησί µετά τις σφαγές. Τότε ονοµάστηκε ‘Νοσοκοµείο της Πόλεως Χίου’. Περιλάµβανε πτωχοκοµείο, φρενοκοµείο και ορφανοτροφείο και είχε εφοροταµία το Στέφανο Βαφειάδη, που εργάστηκε αποτελεσµατικά για το συµφέρον του ιδρύµατος. ∆υστυχώς ο σεισµός του 1881 το κατέστρεψε και µόνο η αίθουσα του γηροκοµείου χρησιµοποιήθηκε. Ο Βαφειάδης διέγειρε τότε τη φιλοπατρία των Σκυλiτσηδων Ζαννή, Ιωάννη και Ματθαίου που δέχτηκαν να το κτίσουν µε δικές τους χορηγίες. Το νέο αυτό νοσοκοµείο ονοµάστηκε ‘Σκυλίτσειο’ , όπως το λέµε και σήµερα.

Εικόνα 45. Το Νοσοκοµείο στη νέα του µορφή.

Το νέο Νοσοκοµείο άρχισε να κτίζεται το 1883 κοντά στο Λαζαρέτο µε επιστάτη τον Περικλή Καναλά σε χωριστά κτήρια µε ακτινοειδή διάταξη ως προς την είσοδο. Τα εγκαίνιά του έγιναν στις 14 Σεπτεµβρίου 1886. Το 1890 συντάχθηκε ο κανονισµός λειτουργίας του και ήδη το 1891 νοσηλεύτηκαν σ’αυτό 290 ασθενείς. Το 1910 ιδρύθηκε η ‘εν Λονδίνω Επιτροπή υπέρ των Ορθοδόξων Εκπαιδευτηρίων’ που καταβάλλει κάθε χρόνο τα εισοδήµατα που έχει από την περιουσία του Νοσοκοµείου στα ταµεία του ιδρύµατος και το διευκολύνει οικονοµικά. Το ‘Σκυλίτσειο’ προσέφερε µεγάλες υπηρεσίες κατά τους Βαλκανικούς πολέµους [1912-1913], κατά τον Α΄Παγκόσµιο Πόλεµο[1914-1918] και κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία και καταστροφή. Περιέθαλψε στρατιώτες και πρόσφυγες και νοσήλεψε µεγάλο αριθµό ασθενών και τραυµατιών. Το ‘Σκυλίτσειο’ προσέφερε µεγάλες υπηρεσίες κατά τους Βαλκανικούς πολέµους [1912-1913], κατά τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο[1914-1918] και κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία και καταστροφή. Περιέθαλψε στρατιώτες και πρόσφυγες και νοσήλευσε µεγάλο αριθµό ασθενών και τραυµατιών.

4400

Εικόνα 46. Το Νοσοκοµείο µε τις αλάνες ∆υτικά του πριν κτιστεί ο συνοικισµός.

Με χρήµατα και φροντίδα της Φανής Αργέντη, το γένος Σκυλίτση έγινε η ανέγερση οµώνυµου κτηρίου για αντιµετώπιση των λοιµωδών νοσηµάτων. Είναι το πρώτο κτήριο που βλέπει κανείς µπροστά του καθώς πηγαίνει Βόρεια. Πρόσφατα χρησιµοποιήθηκε σαν µαιευτήριο.

Εικόνα 47. Το Αργέντειο, στο Νοσοκοµείο.

4411

Ο Νόµος 2508 όριζε ότι η διοίκηση του Νοσοκοµείου θα γινόταν όπως και κατά το παρελθόν από την Εφορεία του µε πρόεδρο τον κάθε φορά Μητροπολίτη Χίου, ο οποίος όριζε την Εφορεία αυτή από τα µέλη 24αµελούς Ανωτέρας Ενοριακής Αντιπροσωπείας. Όσο περνούσε ο καιρός το Νοσοκοµείο γινόταν τελειότερο και καταξιωνόταν στη συνείδηση των Χιωτών. ∆εν ήταν πια τα ‘σπιτάλια’, όπως περιφρονητικά έλεγε ο λαός. Από το 1938 λειτουργούν ήδη σ’αυτό τα τµήµατα: χειρουργικό, γυναικολογικό, παθολογικό, µαιευτικό, φθισιατρικό, λοιµωδών νόσων, φρενολογικό, γηροκοµείο, αστικλινική, µικροβιολογικό, ακτινολογικό και εκθετοτροφείο. Την εποχή εκείνη η κίνησή του ήταν περίπου 1300 ασθενείς. To 1965 to Noσοκοµείο έγινε κρατικό. Κυρίως αναπτύχθηκε µετά το 1985, όταν εντάχθηκε στο Εθνικό Σύστηµα Υγείας. Σήµερα το προσωπικό του Νοσοκοµείου χωρίζεται σε τρεις τοµείς: ∆ιοικητικό, Ιατρικό και Νοσηλευτικό τοµέα. Υπάρχουν 65 γιατροί, οι 35 από τους οποίους είναι του, Ε.Σ.Υ., οι 15 ειδικεύονται και 10 είναι αγροτικοί. Υπάρχουν ακόµη νοσηλευτές, από Α.Ε.Ι. και Τ.Ε.Ι., µαίες από Τ.Ε.Ι., αδελφές από Ι.Ε.Ε., πρακτικοί και τραυµατιοφορείς. Σήµερα λειτουργούν: ακτινολογικό, κλινικές [παθολογική, χειρουργική, µαιευτική], υποκλινικές, χειρουργεία, εξωτερικά ιατρεία και µονάδα τεχνητού νεφρού. Η διοίκηση του ιδρύµατος γίνεται σήµερα από 7µελές συµβούλιο. Ο προϋπολογισµός του είναι 2.500.000.000. δραχµές το χρόνο. Το 95% των εσόδων του προέρχονται από τα ταµεία των ασφαλισµένων. Γίνονται και πολλές δωρεές. Το Νοσοκοµείο δεν έπαψε να εκσυγχρονίζεται: αξονικός τοµογράφος, µαστογράφος, µικροβιολογικό, ανάλυση και αναγνώριση αίµατος, τηλειατρική καλύπτονται από το Νοσοκοµείο της Χίου . Οι αρµόδιοι πιστεύουν ότι µε την επέκταση που επιδιώκεται στο διπλανό οικόπεδο οι υπηρεσίες που παρέχει θα βελτιωθούν ακόµη περισσότερο.

Βοηθήµατα: 1. Αιµιλ. Σάρου, Το κάστρο της Χίου. 2. Ν. Σγουρού, Ιστορία της νήσου Χίου. 3. Γεωργ. Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, τ.Α’ 4. Στυλ. Βίου, Η σύγχρονος Χίος και η παλαιά, Αθήνα 1937. 5. Συνέντευξη µε το ∆/ντή του Νοσοκοµείου κ. Στεφανίδη [21 ∆εκ. 2000]. 6. Περιοδικό ‘Εθνοµάρτυς Πλάτων ο Χίου’, αρ.15, 1938.

Εργάστηκαν: Γεροντάκη Ελένη, Καβουργιάς Γεώργιος, Καρδάση Ευαγγελία, Κολλάρου Μαρία, Μπατίδη Μαρία, Ρηγάκης Μάριος.

4422

Το Λωβοκοµείο της Χίου. Βορειοδυτικά της πόλεως, δυόµισι µε τρία χιλιόµετρα µακριά της, σε µια κοιλάδα απάνεµη και κατάφυτη, βρίσκεται το νοσοκοµείο των λεπρών, το Λωβοκοµείο, όπως λέγεται. Εδώ υπάρχουν πολλά και καλά νερά και αρκετά καρποφόρα δέντρα. Όχι µακριά βρίσκονται οι πηγές του χειµάρρου Κάντηλα. Ιδρύθηκε στα τέλη του 13ου – αρχές του 14ου αιώνα από τους Γενουάτες, σε περιοχή, που πιθανόν είχαν διαλέξει οι Βυζαντινοί για να κτίσουν ένα ναό, όπως γράφει ο Γ. Ζολώτας. Μερικοί συγγραφείς δικοί µας, όπως ο Γ. Βλαστός και ο Κ. Άµαντος θεωρούν το Λωβοκοµείο ως το τελειότερο παρόµοιο ίδρυµα της Ανατολής, ενώ και πολλοί ξένοι ταξιδιώτες το περιγράφουν µε πολύ καλά λόγια. Επειδή οι αρρώστιες γενικά φοβίζουν τους ανθρώπους, οι Χιώτες απόφευγαν να το ονοµάσουν Λωβοκοµείο ή Λεπροκοµείο, και το έλεγαν ‘Αγία Υπακοή’, Άγιο Λάζαρο’, ‘Μέσα-κει’ και ακόµη ‘Καλό χωριό’ και ‘Ιερόν κατάστηµα’. Γενικά οι λεπροί έµεναν αποµονωµένοι έξω από κατοικηµένες περιοχές, σε περιβόλια, περικλεισµένους κήπους ή µακριά από χωριά. Υπήρχαν, λοιπόν, λεπροί και σε άλλα µέρη, όπως στα Πανιά κοντά στο Θολοποτάµι, στη θέση Λαζαρέτα, κοντά στην Παναγία Υπακοή στους Βαβίλους, στο ‘Λεπρό’ κοντά στο Λιθί και σε άλλα µέρη της Χίου. Κατά το Γ. Ζολώτα η λέπρα ήλθε στη Χίο και µάλιστα στη Βολισσό από µετανάστες ή αιχµαλώτους κατά το Μεσαίωνα, που προέρχονταν από τις ψυχρές περιοχές της Ασίας. Αντίθετα, ξένοι περιηγητές από την Ευρώπη, που περνούν ή µένουν για κάποιο διάστηµα στη Χίο, την αποδίδουν στο ότι οι χριστιανοί αρρωσταίνουν, γιατί τρώνε αλίπαστα ψάρια σε ποσότητες, ειδικά σε περιόδους νηστειών τους. Οι ίδιοι εξηγούν ότι οι Τούρκοι δεν αρρώσταιναν τάχα από λέπρα, γιατί προφανώς δε νήστευαν.!! Το 1457 προσβλήθηκε από την αρρώστια η πριγκίπισα Μαρία Ιουστινιάνη, κόρη του Πάρη και σύζυγος του ∆οµήνικου Γατελούζου, ηγεµόνα της Λέσβου. Για να συντηρηθεί το Λωβοκοµείο οι Γενουάτες επέβαλαν φόρους στα εισαγόµενα και εξαγόµενα προϊόντα. Το ίδρυµα αυτό εξακολούθησε να λειτουργεί σε όλο το διάστηµα της τουρκοκρατίας. Τώρα πλέον οι ασθενείς του έπαιρναν από την Εφορεία εβδοµαδιαίο επίδοµα δύο [2] γροσίων την ηµέρα µε το οποίο τρέφονταν, προετοιµάζοντας οι ίδιοι το φαγητό τους, καθαρίζοντας και ίσως οµορφαίνοντας το κελί τους. Γιατί πολλοί από αυτούς µπορούσαν να αυτοεξυπηρετούνται. Ο Michael Olofsson Eneman, Σουηδός που σπούδαζε τα ζητήµατα της Ανατολής, πέρασε και έµεινε δυο περίπου χρόνια στη Χίο [1711-1712]. Επαινεί τη Χίο και τους κατοίκους της, επειδή συντηρούν νοσοκοµείο, λωβοκοµείο, ενισχύουν τους φυλακισµένους και µεριµνούν για την απελευθέρωσή τους, ενώ φροντίζουν τα έκθετα παιδιά µε ειδικό ίδρυµα.

4433

Ο ίδιος αποκαλεί το Λωβοκοµείο ‘θαυµάσιο κτήµα’ που το αποτελούν πολλές οικίες. Εκεί όσοι πάσχουν έχουν ‘ωραίο ναϊσκο και ειδικό ιερέα’, τις κατοικίες και τα δωµάτιά τους και απολαµβάνουν κάθε δυνατή περιποίηση. Ο Michael Olofsson Eneman, Σουηδός που σπούδαζε τα ζητήµατα της Ανατολής, πέρασε και έµεινε δυο περίπου χρόνια στη Χίο [1711-1712]. Επαινεί τη Χίο και τους κατοίκους της, επειδή συντηρούν νοσοκοµείο, λωβοκοµείο, ενισχύουν τους φυλακισµένους και µεριµνούν για την απελευθέρωσή τους, ενώ φροντίζουν τα έκθετα παιδιά µε ειδικό ίδρυµα. Ο ίδιος αποκαλεί το Λωβοκοµείο ‘θαυµάσιο κτήµα’ που το αποτελούν πολλές οικίες. Εκεί όσοι πάσχουν έχουν ‘ωραίο ναΐσκο και ειδικό ιερέα’, τις κατοικίες και τα δωµάτιά τους και απολαµβάνουν κάθε δυνατή περιποίηση. Το 1797 ο Julien Galland βρήκε στο νοσοκοµείο για τους λεπρούς 30 περίπου ασθενείς άνδρες και γυναίκες, που οι περισσότεροι είχαν φρικτή όψη τόσο, ώστε να προκαλούν φόβο. ∆ίνεται επίσης η πληροφορία ότι την εποχή αυτή το Λωβοκοµείο της Χίου ήταν για τους χριστιανούς του νησιού µας αλλά και του Αιγαίου. Το γεγονός επιβεβαιώνει και ο W.Wittman to 1800. O J.Galland είναι αυτός που έγραψε τα παράδοξα για το λόγο που αρρωσταίνουν οι χριστιανοί. Ο Will. Wittman [1800] περιγράφει το Λεπροκοµείο πολύ ευάερο, ευρύχωρο οίκηµα, όπου διακόσιοι [200] περίπου άρρωστοι και των δυο φύλων όλοι ενήλικες έµεναν σε ξεχωριστά διαµερίσµατα. Το ίδρυµα αυτό διατηρήθηκε ως το 1822, όταν στις 30 Μαρτίου καταστράφηκε από τους Τούρκους κατά την Επανάσταση.

Εικ. 48. Στεγασµένη κάποτε βρύση στο Λωβοκοµείο Χίου, µέρος των υδρευτικών του εγκαταστάσεων.

Μία από τις βρύσες στο Λωβοκοµείο.

To Λωβοκοµείο άρχισε να επαναλειτουργεί στις 13 Αυγούστου 1832 µε βάση τους παλιούς κανονισµούς. Ο Jacques Meslin, αββάς και διευθυντής κολλεγίου, σηµείωνε το 1848 ότι οι λεπροί ζουν ανάµεικτοι σε χωριστούς τόπους, αλλά σε άθλια ζωή. Εντυπωσιασµένος µάλιστα από την ασθένεια την περιγράφει αναφέροντας και τα συµπτώµατά της. Την εποχή αυτή αναφέρονται να ζούσαν εκεί ελάχιστοι, µε τον καιρό όµως αυξήθηκαν σε τριάντα ή τριανταπέντε άτοµα.

4444

Εικόνα 49. Τα κτήρια του Λωβοκοµείου πριν την ανακαίνιση

Ο σεισµός του 1881 πρέπει να κατάστρεψε και το Λωβοκοµείο, γιατί αµέσως µετά άρχισαν προσπάθειες για ανακαίνιση. Ο Μιλτιάδης Λ. Καλβοκορέσης έκανε ενέργειες, ώστε να αρχίσει έρανος µεταξύ όλων των χιώτικων οικογενειών του Λονδίνου. Οι Καλβοκορέσηδες, οι Ράλληδες, οι Αργέντηδες, οι Ροδοκανάκηδες, οι Πετροκόκκινοι, οι Τοσίτσες, οι Μαυροκορδάτοι, οι Μιχαληνοί, οι Σκυλίτσηδες, οι Σαρίφηδες,οι Σκαραµαγκάδες προσέφεραν χρήµατα για να ανασυγκροτηθεί και ξαναλειτουργήσει το Λωβοκοµείο της Χίου. Ο έρανος απέδωσε 3.920,5 λίρες Αγγλίας. Ο Λ.Μ. Καλβοκορέσης κατέβαλε επιπλέον 100 λίρες το χρόνο και ιδρύθηκε έτσι συσσίτιο, ενώ µε 20 εικοσόφραγκα αγοράστηκαν µαγειρικά σκεύη. Στο νησί της Χίου το Μιλτ. Καλβοκορέση βοήθησαν οι γιατροί Ροδοκανάκης, ∆εµιρτζάκης και Πιταούλης, ώστε να χτιστούν χωριστά περίπτερα, ευάερα και ευήλια για τους αρρώστους. Ο µηχανικός Μπερικέτης ανάλαβε τα σχέδια. Τα νέα οικήµατα ήταν αντισεισµικά, µε αλεξικέραυνο, µε σωλήνες για το δίκτυο νερού στις κουζίνες και τα µπάνια, µε αποχετευτικό σύστηµα. Μικρά στέγαστρα προστάτευαν τους λεπρούς από τις ακτίνες του ήλιου και τους επέτρεπαν να παραµένουν περισσότερο διάστηµα στην ύπαιθρο. Το σηµερινό Λωβοκοµείο που βλέποµε είναι ακριβώς εκείνο που κτίστηκε κατά τον τρόπο που µόλις αναφέρθηκε. Η ανακαίνιση ολοκληρώθηκε το 1911. Από τότε που ανακαινίστηκε ως τις µέρες µας σχεδόν το ίδρυµα αυτό ενδιέφερε και απασχολούσε το κοινό της Χίου. Το 1937 υπήρχαν σ’αυτό 17 ασθενείς. Όλοι όµως οι Χιώτες δε συµφωνούν ποια θα έπρεπε να είναι η χρήση του, ιδιαίτερα όταν έπαψαν να υπάρχουν λεπροί. Έγιναν προτάσεις να γίνει άσυλο ανιάτων, ορφανοτροφείο αρρένων, ξενώνας…Τα περιοδικά ‘Εθνοµάρτυς Πλάτων ο Χίου’, το ‘Περιοδικό του εν Χίω Συλλόγου Αργέντη, η εφηµερίδα ‘Μεταρρύθµιση’, η ΄Νέα Χίος’, ο Χιακός Λαός’ περιέχουν ενδιαφέροντα κείµενα για το πώς έβλεπαν οι κάτοικοι του νησιού µας το θέµα: ‘Λωβοκοµείο’.

4455

Εικόνα 50. Τα νέα κτήρια του Λωβοκοµείου [1911].

Εκείνο που µας κάνει να λυπόµαστε είναι ότι το έχουµε αφήσει στο έλεος και τη φθορά του χρόνου. Γιατί άραγε, αναρωτιόµαστε και εµείς οι µικροί µαθητές!

Εικόνα 51.. H σηµερινή κατάσταση του Λωβοκοµείου

Ναοί στο Λωβοκοµείο Στο Λωβοκοµείο υπάρχουν δύο ναοί: της Αγίας Υπακουής [Επακουής]κα του Αγίου Λαζάρου. Η Αγία Επακουή, πεσµένη και σήµερα σε ερείπια δείχνει ότι υπήρξε ωραιότατος ναός και µεγάλων σχετικά διαστάσεων. Ο Γεώργιος Ζολώτας πιστεύει ότι στην τοποθεσία αυτή υπήρξε µικρή µονή από τα βυζαντινά χρόνια, που όταν ήλθαν οι Γενουάτες (1346) τη χρησιµοποίησαν για να περιµαζέψουν εκεί τους λεπρούς της Χίου. Την άποψή του ενίσχυε από το ότι οι Γενουάτες δε συνήθιζαν να κτίζουν ναούς προς τιµήν της Αγίας Υπακοής και από το ότι η θέση ταίριαζε πολύ µε τα κριτήρια αρχαίων και βυζαντινών προκειµένου να κτίσουν

4466

τους ναούς τους. Από την πλευρά των Γενουατών η θέση ήταν αυτή που χρειάζονταν για να αποµονώσουν τους λεπρούς, όπως άλλως τε έκαναν όλοι σ’αυτή την εποχή. Όπως µας πληροφορεί ο ιστορικός της Χίου ο ναός αυτός ήδη από τα χρόνια του Ιερώνυµου [περ.1600 µ.Χ] ήταν άχρηστος, επειδή έπαθε ρωγµές από το µεγάλο σεισµό του 1389 µ.Χ. Φαίνεται ότι ο σηµερινός ναός που βλέπουµε κτίστηκε στα χρόνια της τουρκοκρατίας από τους Μουζάλα, Σγούτα, Ροίδη, Μαυροκορδάτο και άλλους.

Εικ.52.Σταυροθόλιο στη Β∆ γωνία της Αγίας Υπακοής στο Λωβοκοµείο.

Εσωτερικό του ναού της Αγίας Υπακοής. Νότιος.τοίχος.

Εικόνα 53. Yπέρθυρο του ναού της Παναγίας Υπακοής.

Αυτός, ο ξανακτισµένος ναός πυρπολήθηκε το 1822, στην Επανάσταση. Έντονα είναι τα σηµάδια της τουρκικής µανίας στα πρόσωπα των µορφών των Αγίων, που αµυδρά διασώζονται στους τοίχους. Ολοκληρωτικά ο ναός αυτός καταστράφηκε στον καταστροφικό σεισµό του 1881. Ο ναός του Αγίου Λαζάρου είναι πιθανόν γενουατικός. Μετά από την κατάκτηση του νησιού από τους Τούρκους οι ορθόδοξοι κράτησαν το ναό αυτό ανταλλάσσοντάς τον µε το ναό του Αγίου Ελισαίου. Το γεγονός βεβαιώνει επιγραφή που υπάρχει στη Συλλογή των Χιακών Επιγραφών του Ζολώτα. Ο Άγιος Λάζαρος σώζεται και σήµερα ανάµεσα στα ανακαινισµένα κτίσµατα του Λωβοκοµείου, αποτελώντας οµοιόµορφο κτίσµα µε όλα τα άλλα.

4477

.. Εικόνα 54. Το καµπαναριό του Αγ. Λάζαρου.

Βοηθήµατα: 1. 2. 3.

Γεωργίου Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, Α1΄, Α2΄. Kων/νου Αµάντου, Χιακά Χρονικά, Α΄. Φιλ. Αργέντη-Στ. Κυριακίδη, Η Χίος παρά τοις γεωγράφοις και Περιηγηταίς, Β΄.

Εργάστηκαν: Baσιλεία Καρρά, Βαρβάρα Γατανά, Αγγελική Γεραζούνη, Μαρία Κολλάρου, Βαγγελίτσα Καρδάση.

4488

Υ∆ΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ

4499

Yδρογεωλογικά δεδοµένα. Το παιγνίδι της φύσης για την ανανέωση της ζωής. Με λίγα λόγια ο κύκλος του νερού στην περιοχή µας.

Εικόνα 55. Γεωλογικός χάρτης Χίου, µε την περιοχή στην οποία αναφερόµαστε.

Η περιοχή από την πόλη της Χίου µέχρι και βόρεια του Βροντάδου έχει ένα υπέδαφος παλαιοζωικό, αδιαπέρατο από το νερό. Πάνω από αυτό υπάρχουν νεότερες επιστρώσεις υλικών που είναι διαπερατές. Από δυτικά η περιοχή µας οριοθετείται από ένα τόξο µε κατεύθυνση από νοτιοδυτικά (Ν∆) προς βορειοανατολικά (ΒΑ). Τα πετρώµατα στο τόξο αυτό είναι νεότερα, µεσοζωικά, οι ασβεστόλιθοι. Είναι τα πετρώδη βουνά που βλέπουµε δυτικά µας. Αυτά είναι διαπερατά από το νερό της βροχής. Εκεί που κόβονται απότοµα υπάρχουν σπασίµατα, «ραγά», όπως τα ονοµάζοµε νοτιότερα, στο Θολοποτάµι. Από εκεί και από όπου αλλού υπάρχουν διαπερατά πετρώµατα, το νερό διεισδύει σε βάθος µέχρι να βρει αδιαπέρατο (στεγανό) στρώµα. Εκεί παραµένει αποτελώντας τον λεγόµενο «υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα.

5500

Εικόνα 56. Σκαρίφηµα της περιοχής Λιβαδίων σε τοµή κατακόρυφη από ∆. σε Α.

Επειδή η περιοχή µας δεν έχει πηγαία νερά, αρκετά για τις υδρευτικές και τις αρδευτικές της ανάγκες, οι άνθρωποι αναζητούν αυτόν τον ορίζοντα κατασκευάζοντας πηγάδια ή ανοίγοντας γεωτρήσεις. Eκεί όπου τα πετρώµατα της περιοχής µας διαχωρίστηκαν από τους ασβεστόλιθους και υποχώρησαν (έκατσαν), πολλά υλικά κατά την τεκτονική εκείνη φάση τρίφτηκαν, θρυµµατίσθηκαν και έµειναν στην επιφάνεια. Άλλα γκρεµίζονται λίγο λίγο λόγω διάβρωσης και δίπλα στο ρήγµα δηµιουργούν - µαζί µε τα προηγούµενα - στρώµατα µε µεγάλη κλίση (κατρακύλες). Οι κατρακύλες αυτές αποτελούνται, λοιπόν, από υλικά σπασµένα ή διαβρωµένα. Σ’ αυτά τα υλικά το νερό της βροχής διεισδύει και προχωρεί προς τα κάτω, µέχρι να συναντήσει πιο πυκνά πετρώµατα και να σταµατήσει. Αυτό το νερό, όπου βρει διέξοδο τρέχει προς τα έξω και έτσι δηµιουργούνται οι πηγές, όπως είναι του Ράχτη, των Ρεστών, του Τρυπατέ κλπ. Είναι φανερό ότι αφού το νερό αυτό προέρχεται από τη βροχή, οι πηγές θα έχουν µεγάλη ή µικρή παροχή νερού, ανάλογα µε το ύψος των βροχοπτώσεων. Στο παρακάτω σκαρίφηµα Α µπορούµε να δούµε, σχηµατικά πάντοτε, σε επίπεδη µορφή πώς έχουν από γεωλογικής πλευράς τα δεδοµένα στην περιοχή µας. Η περιοχή από Χίο (Χώρα) µέχρι και το Βροντάδο διατρέχεται από τρεις χείµαρρους µε κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά. Οι χείµαρροι αυτοί εµπλουτίζουν τα πηγάδια µε νερό και, βέβαια, τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα.

5511

Εικόνα 57. Σκαρίφηµα της περιοχής Χίου – Βροντάδου σε κάτοψη.

Το µέρος της περιοχής που καλλιεργείται προέρχεται και από προσχώσεις και είναι µια λωρίδα µε διαφορετικό πλάτος Ανατολή-∆ύση, αλλά µε αρκετό µήκος από Βορρά προς Νότον (Ράκτης µέχρι Κάντηλας). Ανάµεσα στην καλλιεργήσιµη ζώνη και στα ασβεστολιθικά βουνά εκτείνονται υψώµατα µε χόρτο και χαµηλή βλάστηση. Ψηλότερα λίγο υπήρχε ένα αρκετά πυκνό δάσος από πεύκα, που κάηκε προ τετραετίας περίπου. Μέσα σε αυτό είχαν κτιστεί και πολλοί ναοί και µονές, όπως του Αγίου Στεφάνου, του Αγίου Γεωργίου στα Ρεστά, ο Τριπατές κλπ. Σήµερα γίνονται προσπάθειες αναδάσωσης και ελπίζοµε να ξαναβρούν οι κάτοικοι της περιοχής τον πνεύµονα πράσινου που καταστράφηκε και εµείς να απολαµβάνοµε πάλι την οµορφιά του τοπίου…

O ποταµός Κάντηλας Ο ποταµός Καντήλας πηγάζει από τα όρη των Καρυών και περνώντας από το Λωβοκοµείο και τον Κοφινά διέρχεται βόρεια της πόλεως και από την περιοχή της Παναγίας Λέτσαινας εκβάλλει στη θάλασσα των Βυρσοδεψείων κοντά στη βόρεια είσοδο της τάφρου του φρουρίου. Για το λόγο αυτό ο Fustel de Culanges τον θεωρεί υπεύθυνο για την πρόσχωση του λιµανιού της Χίου, όσο και τον Καλοπλύτη,,.. Ονοµάζεται επίσης και ποταµός της Καντήλας, και ακόµη της Αγίας Ειρήνης, από τον οµώνυµο ναό της συντεχνίας των βυρσοδεψών που απέχει λίγο από τις

5522

όχθες του. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγµα πόσο ένα ποτάµι στηρίζει τη ζωή γύρω του. Kατά τη διαδροµή του από τον Κοφινά ως τα βυρσοδεψεία ο χείµαρρος δίνει ζωντάνια στην κοιλάδα µεταφέροντας υλικά και τροφοδοτώντας µε νερό τα πηγάδια της περιοχής, αφού εµπλουτίζει τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Κατά τον Ιερώνυµο τις δυο όχθες του χειµάρρου στόλιζαν θαλεροί και σύσκιοι κήποι, µεγαλόπρεπες επαύλεις µε ωραίες εισόδους, µικρές γέφυρες, τα ολοζώντανα περιβόλια και άφθονοι ωραίοι καρποί. Ονοµάζει µάλιστα ο ίδιος τις όχθες του χειµάρρου «το προσφιλές ενδιαίτηµα των πλουσίων γενουατών».

Εικόνα 58. Οι όχθες του Κάντηλα: εικαστικό της µαθήτριας Μαρίας Γκίκα µε βάση σχετικό µε αυτές κείµενο του Ιερώνυµου (περίπου το 1600 µ.Χ.)

Πλήθος δραστηριοτήτων αναπτύχθηκαν κατά καιρούς και από τις δυο πλευρές του χειµάρρου. Πηγάδια και µάγκανα µαρτυρούν ότι η γη δεξιά και αριστερά του χρησιµοποιήθηκε για γεωργικές καλλιέργειες: ποτίζονταν περιβόλια, λαχανικά και άλλα γεωργικά προϊόντα. Ανεβαίνοντας από την περιοχή της Λέτσαινας προς τον Κοφινά, στο αριστερό µας χέρι παρατηρούµε εγκαταστάσεις µε δεξαµενές, πίσω από µια εντυπωσιακή για ποταµό είσοδο. ∆ίπλα τους υπάρχει πηγάδι, που ασφαλώς σχετιζόταν µε τις δεξαµενές.

5533

α Εικόνα 59. α,β: Η πρώτη δεξαµενή καθώς µπαίνεις στην αυλή και δυο ακόµη από τις άλλες..

β

Είτε αυτές χρησιµοποιούνταν από βυρσοδέψες είτε από βαφείς είτε από άλλους, βέβαιo είναι ότι οι άνθρωποι εκείνοι είχαν την ανάγκη του νερού και εύκολα σκεπτόµαστε πως το πηγάδι έχει να κάνει µε τον χείµαρρο που τρέχει το χειµώνα λίγα µέτρα πιο πέρα. Πιο κάτω ένας ναΐσκος, η Παναγιά η Καντηλούσαινα. Το όνοµά της πήρε, όπως φαίνεται από τον ποταµό, στην όχθη του οποίου έχει κτιστεί. Είναι ιδιωτικός ναός. Tην αναφέρει και ο λατινικός κώδικας το 1614.

Εικόνα 60. Η Παναγιά η Καντηλούσαινα.

Λεπτοµέρεια της εισόδου.

Λίγο πιο κάτω, παρατηρούνται και σήµερα πλήθος βυρσοδεψεία, από την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης µέχρι κάτω, στις εκβολές του Κάντηλα. Τα παλιά χρόνια οι άνθρωποι χρησιµοποιούσαν τους χειµάρρους για δρόµους, κι αυτό φαίνεται και από τον Κάντηλα και από τους παραπόταµους του Κοκκαλά στον Κάµπο, και από άλλα ίσως σηµεία. Στον αιώνιο αγώνα του ανθρώπου για επιβίωση το νερό, κι οι χείµαρροι που στα µέρη µας το εξασφάλιζαν, ήταν η πηγή της

5544

ζωής. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ο χείµαρρος έχει ωφελήσει τη ζωή γύρω του. Οι περίοικοι στον Κοφινά έχουν να διηγηθούν πολλά για την ορµητικότητα του χειµάρρου και για το πόσο αυτός γίνεται κάποτε επικίνδυνος. Σήµερα, µε υπόδειξη των αρµοδίων υπηρεσιών έχουν κατασκευασθεί στην κοίτη του Κάντηλα µεταξύ Λωβοκοµείου και Κοφινά µικρά φράγµατα ανάσχεσης της ροής του, που εµπλουτίζουν και τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Aντίθετα, η τσιµέντωση του χειµάρρου δε βοηθάει καθόλου στη φυσική του κάθοδο, δεν εµπλουτίζει τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα και αυξάνει την ταχύτητα ροής µε κίνδυνο για τον άνθρωπο. Όσο κι αν εξυπηρετεί φαινοµενικά κάποιους! Το νερό λοιπόν, πέφτει στη γη, διεισδύει στο έδαφος και αντλείται ή χρησιµοποιείται απ’ ευθείας ως πηγαίο. Μέρος του εξατµίζεται. Και ο κύκλος επαναλαµβάνεται… O Kουφός Ποταµός. Ο χείµαρρος αυτός πηγάζει από το όρος Κοχλιάς και µέσα από την πεδιάδα των Λιβαδιών εκβάλλει στη θάλασσα. Σπάνια κατεβαίνει ορµητικός, ίσως γιατί τα πετρώµατα στην κοίτη του απορροφούν µέρος του νερού του. Aπέχει αρκετά από το σχολείο, γι’ αυτό και τη γνωριµία µας µε το γεφύρι του τη συµπεριλάβαµε στην επίσκεψη που κάναµε στη µονή Αγ. Γεωργίου στα Ρεστά. Σταθήκαµε στο παρατηρητήριο και το είδαµε µπροστά µας µε κιάλια.

Βλέποµε και στην εικόνα εδώ το «γεφύρι». Μεγάλο, γενουατικό, αψιδωτό… Οι άνθρωποι κατασκεύαζαν τα γιοφύρια µε αγώνα και περισσή φροντίδα. Το γιοφύρι ένωνε τους ανθρώπους, σα φυσική προέκταση του δρόµου. Έδινε ανάσα στη ζωή των βασανισµένων ορεσίβιων στην Ήπειρο και αλλού. Εδώ, το γεφύρι τούτο µετέφερε, θα πούµε, το πιο απαραίτητο συστατικό της ζωής. Ήταν γεφύρι-υδραγωγείο !! Μέσα σε πήλινους κυλινδρικούς αγωγούς οδηγούσε το νερό του Τριπατέ στην πόλη, χιλιόµετρα µακριά ! Μια ακόµη απόδειξη του µόχθου που κατέβαλαν οι παλιότεροι για να αποκτήσουν το πολύτιµο για τα µέρη µας πόσιµο νερό… Ένα καύχηµα τεχνικής µιας εποχής ! Ως τώρα άντεξε στο χρόνο και στην αδιαφορία µας. Παραµεληµένο, όµως, σήµερα, ερειπωµένο, αναµένει, θαρρείς, το κάτι, που θα το κάνει να σωριαστεί σε ερείπια !

Εικόνα 61. Το γεφύρι – υδραγωγείο του Κουφού ποταµού, βόρεια στο Λατόµι.

5555

Ο ποταµός Αρµένης. Καθώς γράφει ο Γ.Ζολώτας στην ιστορία του ο χείµαρρος αυτός πηγάζει επίσης από τον Κοχλιά και κοντά στην πηγή του ονοµάζεται Φαγάνος(µέχρι τη θέση του Ρου το λιβάδι), από το φαράγγι όµως και µετά λέγεται Κολυνδρός(µέχρι τη θέση του Ρούκη), Από εκεί πια και κάτω µέχρι τις εκβολές του ονοµάζεται Αρµένης. Μεγάλη είναι και αυτού του χειµάρρου η σηµασία για τη ζωή των κατοίκων, αφού κι από τις δυο όχθες του πότιζε χωράφια και περιβόλια. Κοντά στις όχθες του υπήρχε και ουζοποιείο (του ∆ηµητρίου Τσιροπινά). Γενικά µπορούµε να πούµε ότι η ζωή στα Λιβάδια, για όσους αιώνες κυρίως η οικονοµία ήταν γεωργική, εξαρτιόταν από τους χείµαρρους που διέτρεχαν την περιοχή.

5566

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

5577

Οικονοµικές δραστηριότητες. Γεωργία Όλη η βόρεια του Κάντηλα ποταµού περιοχή, ιδιαίτερα τα Λιβάδια, είναι κατάλληλη περιοχή για γεωργικές καλλιέργειες. Τα πηγάδια µικρά και µεγάλα έκαναν να αρδεύονται αυτές οι καλλιέργειες. Οι ευπορότερες οικογένειες είχαν στο κτήµα τους βαθιά πηγάδια. Το νερό έβγαινε από το µάγγανο µε ειδικό τροχό, που στην περιφέρειά του έφερε σειρά πολλών µεταλλικών κουτιών, που ήταν στερεωµένα σε δυο παράλληλα συρµατόσχοινα. Καθώς ο τροχός γύριζε µε τη βοήθεια ζώου τα µεταλλικά κουτιά βουτούσαν στο νερό του πηγαδιού, ο αέρας που είχαν µέσα έφευγε από µια τρυπούλα στον πάτο τους, γέµιζαν νερό και ανέβαιναν γεµάτα από την άλλη πλευρά. Όταν έφθαναν στην κορυφή, το νερό άδειαζε σε µια σκάφη, από την οποία µε σύστηµα σιφονιού έτρεχε µέσα στη στέρνα.

Eik.62. To µάγγανο σε σχέδιο του Α.Smith. Aπό µπρος( πάνω) και από πάνω(στην κάτω εικόνα)

∆ιάταξη του χώρου του πηγαδιού και της στέρνας.

Τι ακριβώς καλλιεργούσαν οι αρχαίοι στην ευρύτερη περιοχή Λιβαδιών δε ξέροµε. Στα νεότερα χρόνια κύριο προϊόν της περιοχής είναι τα εσπεριδοειδή , προστατευµένα πίσω από ψηλούς περιβολότοιχους. Μέσα στα κτήµατα εκτός από το πηγάδι υπήρχε και το σπίτι, αρχοντικό σε πολλές περιπτώσεις, µε την αυλή, τη βεράντα και βέβαια, το περιβόλι. Από το γεγονός ότι στο νησί παράγονταν µεταξωτά περίφηµα στην Ανατολή και στην Ευρώπη, πρέπει να πιστέψοµε ότι και στα Λιβάδια εκτρέφονταν οι µεταξοσκώληκες, άρα καλλιεργούνται και οι µουριές, που αποτελούν την τροφή τους. Ο John Covel, ιερωµένος από το Suffolk που πέρασε το 1677 από τη Χίο

5588

αναφέρεται αναλυτικά στην καλλιέργεια του µεταξιού και µας πληροφορεί ότι οι περισσότερες γυναίκες του λαού ασχολούνται µε το εµπόριο του µεταξιού. Στα ακόµη νεότερα χρόνια εξακολουθούν να καλλιεργούνται εσπεριδοειδή, υπάρχουν αµπέλια, ελιές, οπωροφόρα δέντρα, καρυδιές - που γράφει και ο Στ. Βίος , αµυγδαλιές και τσικουδιές για τον καρπό τους και για το τσικουδόλαδο, ροδιές, κυδωνιές και άλλα. Στα τελευταία χρόνια καλλιεργούνται και κηπευτικά. Τέλος, η παραλία των Λιβαδιών Λόντζα και Γλυφάδα προσφέρονται για ψάρεµα, για καλάδα, όπως την αναφέρει ο Στ. Βίος.

Βιοτεχνία (υφαντά, µεταξωτά, κεντήµατα). Πάλι ο Γ. Ζολώτας µας πληροφορεί ότι κοντά στον Άγιο Λουκά υπήρχε υφαντουργείο. Υπήρχαν πολλά σε όλο το νησί, αν και σήµερα δεν µπορούµε να εξακριβώσοµε πού ακριβώς ήταν αυτά. Ένα µέρος του εισοδήµατος προερχόταν από την υφαντουργία. Τα πρώτα σπέρµατα της βιοµηχανίας των υφασµάτων και της χειροτεχνίας στα µεταξωτά εµφανίζονται στη Χίο τους Βυζαντινούς χρόνους. Στη βιοµηχανία αυτή επιδίδονται µόνο οι Χριστιανοί. Επειδή οι Τούρκοι δεν ενδιαφέρθηκαν, η υφαντουργία έγινε πηγή πλούτου για όλους τους Χιώτες, ανεξαρτήτως τάξεως, φύλου ή ηλικίας. Η βιοµηχανία των µεταξωτών ήρθε σε µεγάλη ακµή τον καιρό της Γενουατοκρατίας. Οι Ιουστινιάνες εγκαταστάθηκαν στη Χίο και για να βρουν µια απασχόληση για τα υφάσµατα και τα µεταξωτά, την οποία ενθάρρυναν και βοήθησαν ν’ αναπτυχθεί κατά τα ευρωπαïκά πρότυπα για το συµφέρον τους. Όταν οι Γενουάτες έχασαν την κυριαρχία της Χίου, είχε καταφέρει η Χίος να είναι για την Ανατολή, ως προς τα υφάσµατα και τα µεταξωτά, ό,τι η Λυών για την Ευρώπη. Οι Χιώτες από το 1566 και µετά διέθεταν τα βιοµηχανικά και τα βιοτεχνικά προïόντα για το µετάξι και την υφαντουργία. ∆ιασκορπίστηκαν λοιπόν, ως έµποροι των ειδών αυτών πρώτα στην Ανατολή µετά στην Ευρώπη και τέλος σε όλη την υφήλιο και δηµιούργησαν το δαιµόνιο έµπορο της διασποράς της Χίου. Από το 1300 µέχρι το 1800 και για 500 χρόνια στις εκτάσεις ολόκληρου του νησιού και ειδικά στα Βορειόχωρα καλλιεργούταν οι µουριές που ήταν η τροφή του µεταξοσκώληκα. Άλλοτε στη Χίο υπήρχαν χίλια περίπου τελάρα (αργαλιοί) για κατεργασία του µεταξιού, αλλά περίπου το 1900 µ.Χ. υφίσταται µόλις το ¼ του αριθµού αυτού. Εκπληκτικός είναι και ο αριθµός των απασχοληµένων στο έργο αυτό. Εκτός των χρηµάτων, τα οποία οι Χιώτες χωρικοί εισπράττουν από τους κατοίκους της πόλης από την πώληση του µεταξιού, µεγάλα ποσά κυκλοφορούν και µεταξύ των χωριών, όπου γίνεται η προετοιµασία της κατεργασίας του µεταξιού. Όλο το νησί γενικά παράγει κατά έτος 15 µε 20.000 οκάδες µεταξιού, µε τιµή συνήθως προς 16 γρόσια µέχρι 20 την οκά. Εισαγόταν επίσης στη Χίο µεγάλη ποσότητα µεταξιού από άλλες χώρες, όπως από την Άγκυρα, την Πελοπόννησο και την Άνδρο, ανερχόµενη σε 20.000 οκάδες. Από τα χωρία το µετάξι πηγαίνει στην πόλη, όπου υποβάλλεται στην τελική κατεργασία. Πόσοι άνθρωποι δεν ζουν από αυτό! Ο φόρος που πλήρωναν για το µετάξι ονοµαζόταν µπενταέτι και ήταν 2 γρόσια την οκά, που πρόσφατα διπλασιάστηκε. Στην πόλη της Χίου υπήρχε η λεγόµενη µεταξοφόρος, περιοχή µε δύο συνοικίες, τη Βλαταριά, όπου έβαφαν τα υφαντά και τα µεταξωτά και την Απλωταριά, όπου εκεί καλλιεργούσαν µεταξοσκώληκες. 5599

Άλλα υφάσµατα που παράγονταν ήταν oι µουαρέδες που ονοµαζόταν ταµπί, τρίτο ήταν τα βελούδα ή κατιφάδες. Κατόπιν ερχόταν τα δαµασκηνά υφάσµατα τα λεγόµενα καµουχάδες. Οι τεχνίτες της Χίου ανακάτευαν λεπτά σύρµατα χρυσόχρωµα ή αργυρόχρωµα σύµφωνα µε τις απαιτήσεις της αγοράς. Πολύτιµα υφάσµατα ήταν επίσης οι µουσελίνες που ονοµάζονταν τουλµπάνια και µε αυτά κατασκευάζονταν σαρίκια, σάλια, ζώνες κ.τ.λ. Αλλά εκτός από τα µεταξωτά και τα υφάσµατα, κατασκευάζονταν στη Χίο και σιρίτια καλύτερα από άλλα που κατασκευάζονταν σε µέρη της Ανατολής, ίδια στη στιλπνότητα και στη στερεότητα µε αυτά της Κωνσταντινούπολης. Τα σιρίτια αυτά χρησιµοποιούνται για την κατασκευή κουµπιών και κοσµηµάτων στα ρούχα και των Τούρκων και των Χριστιανών. Σιρίτια από χρυσό και άργυρο γίνονταν για χρήση των Οθωµανίδων. Από αυτό, όπως λέγεται, το νησί είχε έσοδα 1.500.000 γρόσια. Τέλος σπουδαία ήταν τα σατέν, απλά και ριγωτά, τα βαµβακερά, τα δίµιτα και τα κεντήµατα. Ονοµαστοί ήταν επίσης οι σκούφοι νυκτός και οι κάλτσες.

Εικόνα 63. Ενδυµασίες γυναικών της Χίου του 1580 από το βιβλίο «Τα χαρακτικά της Χίου», Ακρίτας 1994.

Σε όλα σχεδόν τα χωριά υπήρχαν πάρα πολλά υφαντουργεία. Γι’ αυτά όµως δεν αρκούσε η ντόπια παραγωγή µαλλιών και βαµβακιού, και έτσι οι Χιώτες κατέφευγαν στο να τα προµηθεύονται από τη Σµύρνη, τη Μαγνησία και τη Θεσσαλονίκη. Η µεταφορά του βαµβακιού απ’ τη Συρία ήταν πολύ δαπανηρή, γι’ αυτό οι ντόπιοι προτιµούσαν αντί αυτού, παρ’ όλη τη στιλπνότητα και στερεότητά του, τα µέρη που αναφέρθηκαν. Αναφέρεται ότι κατά τα έτη 1600 – 1700 στη Χίο λειτουργούσαν χίλιοι υφαντουργικοί αργαλειοί στους οποίους εργάζονταν νέοι και γέροντες και των δύο φύλων. Σήµερα από όλα τα εργαστήρια στην περιοχή κανενός η ύπαρξη δεν µπορεί να επιβεβαιωθεί. Ούτε καν αυτού που αναφέρει ο Γ. Ζολώτας στην Ιστορία του ότι βρισκόταν δίπλα στον Άγιο Λουκά στα Λιβάδια. Η συνεχής κατοίκηση της περιοχής, η αλλαγή των συνθηκών ζωής και η άγνοια της σηµασίας κάποιου δεδοµένου, η άγνοια του ίδιου του ιστορικού παρελθόντος, το συµφέρον, όλα µαζί ίσως, σε συνδυασµό, έκαναν ώστε να ισοπεδωθεί άθελα ή θεληµένα ό,τι θα αποτελούσε στοιχείο για να µάθοµε σήµερα το παρελθόν µας.

6600

Τα σφαγεία. Τα σφαγεία είναι κτήριο ειδικά κατασκευασµένο για να σφάζουν ζώα. Τα παλιά σφαγεία της Χίου βρίσκονταν στη συνοικία «Ταµπάκικα» κι ονοµάζονταν «τούρκικα». Τα τωρινά βρίσκονται στον Κοφινά και λειτουργούν από το 1973 περίπου. Η µεταφορά τους έγινε για λόγους υγιεινής, µιας και τα λύµατα από τα παλιά έπεφταν στη θάλασσα. Τα ζώα σφάζονται µε διαφορετικό τρόπο ανάλογα µε το µέγεθός τους: τα µεγάλα χτυπιούνται µε πιστόλι στο κεφάλι και έπειτα σφάζονται, ενώ τα µικρά(κατσίκια, πρόβατα…) σφάζονται κατ’ ευθείαν µε µαχαίρι. Στις εγκαταστάσεις των σφαγείων δεν απασχολούνται πολλοί εργάτες. Μόνο οι σφάκτες και ανάλογα µε την εποχή, αφού δε σφάζονται ίδιες ποσότητες ζώων σε όλες τις εποχές του χρόνου. Το καλοκαίρι, για παράδειγµα, σφάζονται περισσότερα, όπως και τις γιορτές των Χριστουγένων και του Πάσχα. Γενικά σφάζονται 15 µοσχάρια περίπου την εβδοµάδα. Επειδή η ποσότητα των ντόπιων δεν αρκεί για τις ανάγκες της αγοράς, εισάγονται και από το εξωτερικό (Γαλλία, Ελβετία κλπ). ∆ευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή γίνεται η σφαγή παρουσία του αρµόδιου κτηνίατρου, ο οποίος τα ελέγχει και τα σφραγίζει. Οι ελληνικές σφραγίδες είναι µπλε χρώµατος, ενώ στα εισαγόµενα είναι πράσινες. Τέλος, κόκκινες είναι οι σφραγίδες των κατεψυγµένων κρεάτων. Για τα προς σφαγήν ζώα κρατείται φόρος διαφορετικός για τα µεγάλα και τα µικρά.

Εικόνα 64. To συγκρότηµα των σφαγείων στον Κοφινά.

6611

Η βυρσοδεψία στη Χίο Από πού το όνοµα. Είναι σύνθετη λέξη και παράγεται από τις λ. βύρσα (το µεγάλης αντοχής κατεργασµένο δέρµα που χρησιµεύει ως κάλυµµα εξαρτηµάτων, µηχανών ή σκευών) και το ρ. δέφω (τρίβω, κατεργάζοµαι). Βυρσοδεψία είναι η τεχνική επεξεργασίας ακατέργαστου δέρµατος, κυρίως θηλαστικών, για τη µαζική παραγωγή κατεργασµένου, εύκαµπτου και µε µεγάλη αντοχή δέρµατος. Είναι και ο τοµέας της βιοµηχανίας που ασχολείται µε την παρασκευή αυτού του προϊόντος.

Εµφάνιση: Η κατεργασία των δερµάτων θεωρείται µια από τις αρχαιότερες τέχνες και είναι γνωστή σε πολλά µέρη του κόσµου. Την αναφέρουν οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, που δίνουν και πληροφορίες για τους τρόπους που χρησιµοποιούσαν. Μεγάλη άνθηση παρουσιάστηκε και στα βυζαντινά χρόνια. Στα νεότερα χρόνια σπουδαία βυρσοδεψικά κέντρα είναι η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, η Λάρισα, η Άµφισσα, η Σάµος, η Χίος, η Σύροςκ.ά.

Μορφή: Είναι µεγάλα ορθογώνια κτήρια που το µήκος τους ξεπερνά τα σαράντα µέτρα και η µικρή τους πλευρά τα εικοσιπέντε. Είναι εργαστήρια εγκαταστηµένα δίπλα σε ποτάµια ή όπου υπήρχε νερό. Στη Χίο βρίσκονται δεξιά και αριστερά του χειµάρρου Κάντηλα κοντά στις εκβολές του.

Εικ.65. Βυρσοδεψείο στην οδό Καλουτά(Ταµπάκικα) Βυρσοδεψείο στην οδό Καλουτά(Ταµπάκικα)

H Βυρσοδεψία στη Χίο. Η βυρσοδεψία ήταν µια πολύ σηµαντική οικονοµική δραστηριότητα για τη Χίο και η κυριότερη βιοµηχανία της. Ο Στυλ. Βίος γράφει πως ήταν η κορυφαία της Βαλκανικής από τον καιρό της τουρκοκρατίας ως το Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς άρχισε αυτή η δραστηριότητα, υπάρχουν όµως στοιχεία που δείχνουν ότι το συνάφι των ταµπάκηδων άκµαζε στο νησί το 18ο αιώνα. Τα βυρσοδεψεία στη Χίο κτίστηκαν έξω από την κατοικηµένη περιοχή, εκεί που και σήµερα βρίσκονται. Η διαδικασία επεξεργασίας των δερµάτων ευνοήθηκε όπως λέγεται από την ύπαρξη του µαστιχοφόρου σχοίνου, της βελανιδιάς και του πεύκου, ο φλοιός και ο καρπός των οποίων χρησιµοποιούνταν σαν πρώτη ύλη για την κατεργασία δερµάτων. Στην ανάπτυξή της σηµαντικό ρόλο έπαιξε και το ανθηρό εµπόριο 6622

των Χιωτών, οι οποίοι εισήγαν την πρώτη ύλη [τα ακατέργαστα δέρµατα] από όλες τις χώρες που εξήγαν: Νότια Αµερική, Αφρική και άλλες. Τα κατεργασµένα σολοδέρµατα εξήγε η Χίος σε όλη την Οθωµανική Αυτοκρατορία. Κατά το 19ο αι. άκµασαν στη Χίο πολλά βυρσοδεψεία, όταν όµως αυτή καταστράφηκε το 1822, πολλοί βυρσοδέψες εγκατέλειψαν το νησί και µετέφεραν την τέχνη τους στη Σύρο. Προς το τέλος του 19ου αιώνα Χιώτες βυρσοδέψες µετανάστευσαν στην Αίγυπτο, την Κων/πολη, τη Ρουµανία και τη Βουλγαρία και ίδρυσαν εκεί αξιόλογα βυρσοδεψεία. Όταν το 1912 ελευθερώθηκε η Χίος από τους Οθωµανούς, η βιοµηχανία αυτή στράφηκε στην ελληνική αγορά, στην οποία κατέλαβε σηµαντική θέση µε την ποσότητα του προϊόντος και κύρια µε την ποιότητά του. Τα χιώτικα σολοδέρµατα πουλιόνταν πάντοτε στις καλύτερες τιµές ανά την Ελλάδα.

Εικόνα 66. Βυρσοδεψεία Χίου. Αρχές του 20ου αι.

Πριν το Β΄ Παγκόσµιο πόλεµο λειτουργούσαν στη Χίο 25 περίπου βυρσοδεψικές επιχειρήσεις, από τις οποίες οι 4 ή 5 ήταν σαφώς µεγαλύτερες από τις άλλες. Η διεθνής οικονοµική κρίση επηρέασε και τη χιώτικη βιοµηχανία, αφού νεοσύστατες µονάδες, όπως το υφαντουργείο και το εργοστάσιο πλεκτών µείωσαν την παραγωγή τους. Η βυρσοδεψία, αντίθετα, δεν επηρεάστηκε, γιατί αυτή είχε αρχίσει να αναδιοργανώνεται από το 1913 και συνέχιζε να εκσυγχρονίζεται. Κατά τα έτη µάλιστα 1918-1923 τα βυρσοδεψεία απέκτησαν δική τους κινητήρια δύναµη και κατάλληλες µηχανές, ώστε να παράγουν ‘βύρσες’ εφάµιλλες µε τις ευρωπαϊκές. Η ακµή αυτής της περιόδου φαίνεται και από τα στοιχεία που παραθέτοµε από το βιβλίο του Στυλ. Βίου και αφορούν την παραγωγή σε κιλά δερµάτων. 1. 1932, 1.155.520 χλγρ. 2. 1933, 1.612.510 χλγρ. 3. 1934, 1.717.390 χλγρ. 4. 1935, 1.826.740 χλγρ.

Η βιοµηχανία αυτή απασχολούσε τη δεκαετία του ΄30 περίπου 560 εργάτες. Από τότε όµως οι α/φοί Ζαφειράκη χρησιµοποιούν τον ατµό, ενώ οι ‘Κυτριλάκης

6633

και υιοί’ τον ηλεκτρισµό. Άλλα 12 εργοστάσια ήταν πετρελαιοκίνητα. Αναφέρεται και η επιτυχία των Κυτριλάκηδων, που παρήγαν 14 χιλιάδες τετραγωνικά πόδια αδιάβροχου δέρµατος, που εξαγόταν στις ξένες αγορές. Κατά το Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο τα αποθέµατα σολοδερµάτων που υπήρχαν στα βυρσοδεψεία διατέθηκαν για τις ανάγκες του ελληνικού στρατού. Όσα τυχόν απέµειναν, τα κατάσχεσαν οι Γερµανοί. Αυτό αναφέρεται και ως αιτία παρακµής, γιατί µετά τον Πόλεµο οι επιχειρήσεις αυτές δεν είχαν ‘κεφάλαια κίνησης’. Άρχισαν, ωστόσο, να επαναλειτουργούν. Πολύ γρήγορα µάλιστα ξανακέρδισαν το χαµένο έδαφος, απέκτησαν νέο εξοπλισµό και έγιναν πάλι εφάµιλλα των ευρωπαϊκών.. Περί το 1965 λειτουργούσαν 10 περίπου εργοστάσια, από τα οποία 2 ήταν µεγαλύτερα. Αλλά και παρά αυτόν τον περιορισµό η χιώτικη παραγωγή σολοδερµάτων αντιπροσώπευε το 20-25% της συνολικής ελληνικής παραγωγής, πρώτης πάντοτε ποιότητας. Η τεράστια όµως ανάπτυξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια επηρέασε και τη βυρσοδεψία, αφού άρχισαν να χρησιµοποιούνται διάφορες συνθετικές ύλες, που κοστίζουν φθηνότερα. Συναγωνίζονται έτσι το σολόδερµα, που τώρα πια η επεξεργασία του διέρχεται κρίση σε διεθνές επίπεδο. Προσπάθησαν τότε να κατασκευάσουν επανώδερµα, αλλά ο αυτοµατισµός στην παραγωγή, η αύξηση των εξόδων µεταφοράς και άλλοι παράγοντες, όπως ο έντονος ανταγωνισµός, έκαναν την αποδοτική άλλοτε βιοµηχανία να σταµατήσει τη λειτουργία της.

Η βυρσοδεψία σε κείµενα. Σαν παραδοσιακό επάγγελµα η βυρσοδεψία απασχόλησε τη λογοτεχνία. Στο έργο του «ταξίδι στο χθες» ο Βασίλης Σαρησάββας περιγράφει αρχικά το επάγγελµα του «ταµπάκη» (βυρσοδέψη). Η δουλειά του ταµπάκη είναι δύσκολη και ανθυγιεινή. Όλη µέρα στη βρώµα και στη δυσωδία του «σάπιου» δέρµατος…Γύριζε όλη τη µέρα στα χωριά για να βρει δέρµατα, να κάνει τη συµφωνία αγοράς κι έπειτα ν’ αρχίζει να τα συγκεντρώνει. Όταν τελείωνε µ’ όλα αυτά άρχιζε το πρώτο στάδιο της επεξεργασίας τους, που διαρκούσε 20 ηµέρες περίπου.

Στη συνέχεια περιγράφει τα στάδια δουλειάς: Πρώτα τα αλάτιζε(ο ταµπάκος) και στη συνέχεια τα αποξήραινε, για να συντηρηθούν. Έπειτα τ’ άφηνε για λίγες µέρες βυθισµένα µέσα σε γούρνες µε νερό και διάλυµα καυστικής ποτάσας, για να φύγουν οι πολλές βρωµιές και να µαλακώσουν. Μετά τα έβγαζε απ’ τις γούρνες και τα άπλωνε τεντωµένα σ’ ένα ειδικό πλαίσιο και µ’ ένα µαχαίρι τα έξυνε µε προσοχή, για να αφαιρεθούν τα υπολείµµατα κρέατος και λίπους. Στη συνέχεια τα έβαζε µέσα σε λακκούβες βάθους ενός µέτρου περίπου, γεµάτες νερό και ασβέστη, όπου έµεναν 5-8 ηµέρες. Εκεί γινόταν η αποτρίχωση. Μαλάκωνε τελείως το δέρµα, άνοιγαν οι πόροι του κι έβγαινε εύκολα το τρίχωµα…Το µάδηµα γινόταν µε τα χέρια καλά λαδωµένα, για να µη µατώνουν. Τη δουλειά αυτή την έκαναν συνήθως γυναίκες, που λέγονταν «µαδήστρες»…Ύστερα έβαζαν τα αποτριχωµένα δέρµατα σε ξύλινες σκάφες, γεµάτες µε περιττώµατα σκύλων σε χλιαρό νερό, που αποµάκρυναν τον ασβέστη από τα δέρµατα, τα λίπαιναν και τα έκαναν ελαστικά και ευκολοδούλευτα. Αµέσως άρχιζε το δεύτερο στάδιο, η δέψη, που διαρκούσε 15 µέρες περίπου. Η δέψη σταµατούσε τη σήψη του δέρµατος και του έδινε αντοχή… Οι παραδοσιακές µέθοδοι δέψης είναι η φυτική κατεργασία µε τανίνη ή µε λίπη και έλαια. Τα φυτικά υλικά που χρησιµοποιούσαν και περιείχαν µεγάλη ποσότητα τανίνης ήταν το καπάκι από το βελανίδι, τα φύλλα από το σχοίνο, ο φλοιός του πεύκου και της καστανιάς, η ρίζα του πουρναριού, φύλλα άλλων φυτών κλπ. Αυτά τα τρίβανε σε κατάλληλους µύλους και τα διέλυαν σε ζεστό νερό µέσα σε λίµπες. Άφηναν το νερό να κρυώσει κι ύστερα έριχναν µέσα τα δέρµατα. Τα άφηναν έτσι λίγες µέρες κι έπειτα τα καθάριζαν πάλι, τα στέγνωναν, τα λάδωναν, και µε κυλίνδρους τα σιδέρωναν. Ήταν το τελευταίο στάδιο, η µετάδεψη, όπου τα γυαλισµένα, βαµµένα και

6644

σιδερωµένα δέρµατα έπαιρναν την τελική τους µορφή. Έτσι πουλιόνταν στους τσαγκάρηδες, τους σαµαράδες, τους τσαρουχάδες και στους άλλους εµπόρους.

Αντιλαµβάνεται κανείς τόσο το λόγο που κτίζονταν έξω από τις πόλεις τα βυρσοδεψεία, όσο και το πόσο δύσκολες ήταν οι συνθήκες εργασίας και πόσο ανθυγιεινές, πράγµατι. Σήµερα η Χηµεία έχει ανακουφίσει σηµαντικά τους εργάτες των εργοστασίων αυτών, επιταχύνοντας µάλιστα τη διαδικασία. Περιγραφικός κι ευαίσθητος µε τους ανθρώπους ο ∆ηµήτρης Χατζής, στο βιβλίο του «Το τέλος της µικρής µας πόλης», παρακολουθεί τη ζωή των ταµπάκων που πάει από το κακό στο χειρότερο: …Μαστόροι και καλφάδες γίναν ένα – ήταν όλοι τους µαστόροι πια – και νοικοκυραίοι. Αυτό µονάχα είχε αλλάξει. Όλα τα’ άλλα µέναν όπως ήταν από τον καιρό που πρωτόγιναν αυτά τ’ αργαστήρια. Πολύ λίγο γνοιαζόνταν αυτοί να µάθουν τι γίνεται αλλού µε τα δέρµατα. Ακόµα και την ψαρόκολλα – τουκάλι τη λέγανε – τη φκιάχνανε πάντα µονάχοι τους από τα ψάρια της λίµνης. Και βαφές και βαψίµατα, όπως τα ξέραν, όπως τα βρήκαν. Και όλα. Όπως τα ξέραν, όπως τα βρήκαν. Αναντάµ, παπαντάµ. ……………………………………………………………………………………………………………… Κ’ οι ταµπάκοι δεν προφτάσαν κι αυτοί να ιδούνε τι γίνεται γύρω τους, τι ν’ άλλαξε τάχα και πότε ν’ άλλαξε κ’ η δουλειά στα ταµπάκικα όλο και χειρότερα πήγαινε. Σεβρά, λουστρίνια, αδιάβροχα τα φέρναν απόξω, φτηνότερα και καλύτερα δουλεµένα, ακόµα και τις βακέτες και τα σολοδέρµατα. ∆υο-τρεις παλιοί δερµατέµποροι στο παζάρι της πόλης το βρήκανε συµφερότερο, αντίς να παιδεύονται µε τους ταµπάκους, να µαζώνουνε τα τοµάρια και να τα στέλνουν ακατέργαστα στην Ιταλία, στη Μασσαλία, ακόµη και στη Σύρα, για να τα’ αργαστούν εκεί. Με τις µηχανές.

Αλήθεια, δε δίνονται εύγλωττα οι αιτίες της παρακµής αυτής της κάποτε ανθούσας δραστηριότητας;

6655

O∆ΟΙ - ΧΑΡΤΕΣ – ΕΥΡΗΜΑΤΑ

6666

Oδοί - xάρτες – ευρήµατα Από την αρχή της προσπάθειάς µας, άρεσε η ιδέα να αναζητήσοµε και να αναγράψοµε τα ονόµατα των δρόµων της περιοχής. Ο πολιτικός µηχανικός, κ. Ευστράτιος Στρουµπής προσφέρθηκε µε ενθουσιασµό να µας βοηθήσει κι άκουσε για πολλή ώρα µε προσοχή κι ενδιαφέρον τις απορίες µας. ∆ώσαµε προσοχή και ξεκινήσαµε από χάρτες του πολεοδοµικού σχεδίου, στους οποίους τα παιδιά της «δράσης» µπόρεσαν να εντοπίσουν ακόµη και το σπίτι τους. Το ενδιαφέρον τους εκδηλώθηκε έντονο. Σηµειώθηκαν ναοί, βάφτηκαν οι δρόµοι, εντοπίσαµε τα σχολεία της περιοχής, τα βυρσοδεψεία… Στη συνέχεια παρατηρήσαµε αεροφωτογραφίες της περιοχής µε στερεοσκόπιο καθώς και έγχρωµες φωτογραφίες από όλα σχεδόν τα σηµεία της περιοχής, τις οποίες, σχεδόν όλες, είχαµε τραβήξει εµείς. Το αρχείο µας αυτό, όπως και κάθε αρχείο της δουλειάς µας φυλάσσεται στο σχολείο. Αργότερα, ψάχνοντας βιβλία εντοπίσαµε, δηµοσιευµένα, αρχαία ευρήµατα στην περιοχή µας. Αποφασίσαµε να τα περιλάβοµε στο χάρτη µας. Μια οµάδα ρίχτηκε στο ψάξιµο του βιβλίου «Χίος τ’ έναλος πόλις Οινοπίωνος». Αναφωνήµατα χαράς ακούγονταν, επειδή ήξεραν τα σπίτια ή τα οικόπεδα γειτόνων, συµµαθητών ή συγγενών τους, στα οποία βρίσκονταν αντικείµενα. Ζητήσαµε από τον κ. Γεώργιο Μουτσάτσο να µας φωτογραφίσει από το βιβλίο όσα η µαθητική φιλοτιµία κατέγραψε. Για να είναι όµως η δουλειά µας πιο παρουσιάσιµη, ζητήσαµε τη βοήθεια του κυρίου Παληού. Το αποτέλεσµα ήταν πράγµατι εντυπωσιακό. Τα ονόµατα των δρόµων υπήρχαν στους χάρτες. Zητήθηκε, ωστόσο, να ψάξουν τα παιδιά την αρχή και το τέλος κάθε δρόµου και το αποτέλεσµα αυτής τους της προσπάθειας παραθέτουµε, όπως ακριβώς το κατέθεσαν. Ρίχτηκε τότε η ιδέα µήπως έπρεπε να πλαισιωθεί ο χάρτης µε κάποια στοιχεία για τις ονοµασίες των δρόµων: Ιερ.Γοργίας, Καλουτάς, Σαρικάκης, Βούρος… Μια οµάδα ανέλαβε την υπόθεση και σε τρεις βδοµάδες είχαµε κι όλας τις σύντοµες, όπως είπαµε, πληροφορίες γι’ αυτά. Η παράθεση των ευρηµάτων είχε σκοπό να δείξει τη σπουδαιότητα των όσων φιλοξενούν τα χώµατά µας, να γνωρίσουν οι µαθητές µέσα από την εικόνα και την τέχνη τις προηγούµενες φάσεις του πολιτισµού µας και µάλιστα του αρχαίου, να διαπιστώσουν την ιστορική του συνέχεια και µέσα από όλα αυτά, θεωρώντας τα και δική τους κληρονοµιά να αγαπήσουν τελικά την ιδιαίτερή τους πατρίδα. Επειδή η πόλη της Χίου κατοικήθηκε διαρκώς από την αρχαιότητα ως σήµερα, είναι αναµενόµενο σε εκσκαφές ή ανασκαφές να βρίσκονται αντικείµενα και εγκαταστάσεις από την αρχαία εποχή. Ως πολιτισµένοι άνθρωποι οφείλοµε τον προσήκοντα σεβασµό σε κάθε τι που µας παρουσιάζεται, γιατί είναι µέρος της δικής µας Ιστορίας, του δικού µας πολιτισµού, για τον οποίο όλοι δηλώνοµε ότι είµαστε υπερήφανοι.

6677

Κατά πρώτον παραθέτοµε τα σχετικά µε τους δρόµους (αρχή – τέλος τους), όπως τα παρέδωσε η οµάδα των µαθητών. Ακολουθούν οι χάρτες, όπως έλαβαν την τελική τους µορφή στο τυπογραφείο των α/φών Παληού, « Άλφα Πι».

Oνόµατα οδών της περιοχής (µε την αρχή και το τέλος τους). 1. 2.

Αβροσύνης: Aπό Αγγελή µέχρι Κοκκινάκη, παράλληλη της Αγ. Μαρκέλλας. Αγίας Άννας Καπέλλας: Από Αγ. Αποστόλων µέχρι Σκαραµαγκά.

3.

Αγίας Ειρήνης βυρσοδεψών: Από τέλος της Πατριάρχη Ιωακ. Κοκκώδη, ως τα βυρσοδεψεία.(διέρχεται από την Αγ. Ειρήνη, ανατολικά του 4ου Γυµνασίου Χίου). Αγίας Ερµιόνης: Κάθετη στην Αγ. Αποστόλων στο Γουρουνά. Αγίας Ματρώνας: Από Λέτσαινας προς πλατεία Αγ. Ισιδώρου (πάροδος). Αγίας Μυρόπης: Από Καλουτά προς πλατεία Αγ. Ισιδώρου Αγίου Ανθίµου: όπου και ο ναός του στο Λατόµι. Αγίου ∆ηµητρίου: Από Ράµνης ως το ναό των Αγ. Αποστόλων. Αγίου Ελευθερίου: Πάροδος οδού Καραολή & ∆ηµητρίου στην παλιά Ηλεκτρική. Αγίου Ισιδώρου & Μυρώπης (πλατεία): Πλατεία στο συνοικισµό νοσοκοµείου. Αγίου Ματθαίου: Από Κοφινά ( γήπεδο ) προς Λατόµι. Αγίου Φανουρίου: Αδιέξοδη πάροδος της Καρρά, απέναντι από τον οµώνυµο ναό. Αγίου Φωτίου: Πλαγιοκάθετη στην Αγ. Αποστόλων ( πρώην Κλινική Αυγουστή ), προς τα δυτικά. Αγίων Αποστόλων: Από συµβολή µαρτύρων Καραολή & ∆ηµητρίου µέχρι τη Ράµνης. Αδράστου: Από Βενιζέλου Έλενας ως την Παλαιών Ψαρών ( Καστέλο ). Αλιέων: Από πλατεία Αγ. Παρασκευής ως την Αντικλέους ( Καστέλο ). Αµπαζή Γεωργίου: Λίγο µετά την Αγ. Τριάδα στα Ανεµούρια (στο δρόµο του Κοφινά). Ανδαγόρα: Κάθετος στην Αγίων Αποστόλων, περνά από την είσοδο των σχολείων Βουνακίου ως την Αγ. ∆ηµητρίου. Ανδριανουπόλεως: Από Αγ. Παρασκευή Καστέλου, ως τα βορειοδυτικά όρια του οικισµού, περίπου παράλληλη της Έλενας Βενιζέλου. Αντικλέους: Από τη συµβολή Βενιζέλου Έλ. Και Απολλωνίδου, µέχρι τη Βούρου Γεωρ. Aντωνοπούλου Παν: Από τη Βούρου Γεωργίου(καµπαναριό Αγ. Λουκά), καµπή δυτικά και από τη συµβολή της µε τη Στυλ. Βίου καµπή στα βόρεια. Απελλή: Από την πλατεία Αγ. Ισιδ.-Αγ. Μυρώπης ως την Κων/νου Βαλλιάδη, παράλληλη των οδών Μαλά, Οικονοµίδη, Ξενοµίδη. Απολλωνίδου: β’ πάροδος Έλενας Βενιζέλου προς το συνοικ. Καστέλου. Αρτεµιδώρου: Από Καράβουρνων κυκλικά µέχρι Αγγελή. Αρχιεπισκόπου Μακαρίου: Από Χάνδακος µέχρι Ράµνης. Ασπιώτη Αριστείδη: Προέκταση της ∆ιλβόη προς τον Άγιο Νικόλαο Λέτσαινας(του Λαζαρέττου). Βαµβούρη ∆ηµητρίου: Από Έλενας Βενιζέλου (Νοσοκοµείο) -κάθετη σ’ αυτήν- προς βορειοδυτικά. Βενιζέλου Έλενας: Από Νοσοκοµείο προς Καστέλο, µέχρι τη διασταύρωση µε Βούρου . Βικέλα: Κάθετη στην Κωνσταντινουπόλεως, απέναντι στο Νοσοκοµείο. Βίου Στυλιανού: Από Σαρικάκη Χρ. κατεύθυνση ανατολικά, στρέφεται βόρεια ως την Αντωνοπούλου. Βορριά Γεωργίου Στρατηγού: Από Κων/νου Μονοµάχου (κάθετη σ’ αυτήν) µέχρι τη Χαβιάρα Ιωάννη. Βούρου Γεωργίου: Από την Ξενοµίδη (Φόρος), µέχρι Ι.Τ.Α.Παντελεήµονος( Αγ. Ιωάννη των παντοπωλών). Γλυζουνίου: Από Βενιζέλου Έλενας, κάθετη στην Απολλωνίδου στο τέρµα της (Καστέλο).

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

6688

34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79.

Γλύκα Σταµατίας: δρόµος στο Λατόµι που οδηγεί στο σπίτι της αγωνίστριας. Γυµνασιάρχου Αναστασιάδη: Από βυρσοδεψείο Κιτριλάκη προς τη Ράµνη. ∆ιλµπόη Γεωργίου: β΄οδός συνοικ. Νοσοκοµείου µέχρι Φόρου. ∆ιοµατάρη Ουράνας: Από τέρµα Τσουρή, διέρχεται από Μαράσογλου, ως επόµενη διασταύρωση. Ζαχαριάδη Στρατή: Παράλληλη της Αγ. Μακαρίου ( από Αρσινόης µέχρι Στρογγυλού). Θεσµοφορείων: Κάθετη στη Κων/νου Μονοµάχου κοντά στο Κολέγιο. Ιερωνύµου Γοργία: Από Αγ. Αποστόλων (φούρνο Σιδεριδάκη) προς Κοφινά (ο κεντρικός). Ιπποκράτους του Χίου: Στον Άγιο Νικόλαο Φραγκοµαχαλά. Kαγιαβά Ευτύχιου: Αρχίζει από τη θέση «πηγαδάκι». Καλαβρύτων: Πάροδος Μεραρχ. Αρχιπελάγους στο Σήφη. Καλουτά: Από την παλιά Ηλεκτρική ως το Νοσοκοµείο. Κάνδηλου ποταµού: Πρόκειται για το δρόµο που προέκυψε µετά το µπάζωµα (τσιµέντωµα) του χειµάρρου. Κανόνη Χαράλαµπου: Κάθετος στη Σαρικάκη, αριστερά µετά την Καγιαβά και πριν τη Σάρου. Καράβουρνων: Από Αγ. Μαρκέλλας µέχρι Αγγελή στον Άγ. Νικόλαο Φραγκοµαχαλά. Καρακασώνη: Στον Άγιο Νικόλαο Φραγκοµαχαλά (του βουνού). Καρρά Ιωάννη: Από το Φόρο µέχρι τη συµβολή Σταµατίας Γλύκα & Χρήστ. Σαρικάκη. Κλεινοµάχου: Από Αγγελή, δεξιά της Αγ. Μαρκέλλας ( προς Τουρλωτή ). Κλήµη: παράλληλη στην Καλουτά από πλατεία Αγ. Ισιδώρου προς Άγ. Νικόλαο (Λαζαρέττου). Κοκκινάκη: Κάθετη στην Αγίας Μαρκέλλας ( προς Τουρλωτή δεξιά ). Κοραή Αντωνίου: Από Σκαραµαγκά προς Κοφινά ( το πρώην ρέµα ). Κορωνιού: Στον Άγ. Νικόλαο Φραγκοµαχαλά (του βουνού). Κρόκου Γεωργίου: ∆ρόµος στο Λατόµι, κάθετος στην Ουράνας ∆ιοµατάρη. Κυβέλης: Κάθετη στη Σώστρατου, πίσω από τη σχολή µηχανικών. Κυρήνειας: Από Βούρου Γεωργίου, ως το Τάγµα (δυτικά της φοιτητικής εστίας). Κυριακώδη: Στον Άγ. Νικόλαο Φραγκοµαχαλά (του βουνού). Κων/νου Μονοµάχου: Από τέλος της οδού ∆ηµοκρατίας προς Βοήθεια µέχρι τον Άγιο Νικόλαο Φραγκοµαχαλά ( του βουνού ή ∆ιαµαντάρη ). Κωνσταντινουπόλεως: Από Έλ. Βενιζέλου (κάθετη σ’ αυτήν) απέναντι στο Νοσοκοµείο. Λέτσαινας: Προέκταση της οδού Ράµνης, µέχρι το Φόρο, που διέρχεται από το ναό της Παναγίας. Λιγνού Μ. Ανθυπολοχαγού: Πάροδος αριστερά µετά το Καρράδειο, παράλληλη της Πανταζίδη. Λίναρη Ευγενίας: Κάθετος στο τέρµα της Λέτσαινας αριστερά, λίγο πριν την αρχή της Καρρά. Μαράσογλου Κων/νου: Από τη συµβολή των οδών Σταµ. Γλύκα & Καγιαβά, µέχρι το τέλος Κων/νου Τσουρή. Μαρώνειας: Κάθετος επί της Καρρά στο ύψος της Σταµατίας Γλύκα. Μεγίστης: Τέρµα Ιωάννη Καρρά (πάροδος) Παγιαύλικα. Μεραρχίας Αρχιπελάγους: Από Κων/νου Μονοµάχου στον Άγιο Νικόλα µέχρι Κοφινά. Μητροπολίτη Καρπάθου-Κάσου Γερµανού: Πλάγια επί της Χρ. Σαρικάκη, δεξιά προς την οδό Γεωργίου Βούρου. Μητροπολίτη Παντελεήµονος Φωστίνη: Από συµβολή Βενιζέλου Έλενας & Βούρου Γ., ο παραλιακός προς Βροντάδο. Μιλτιάδη: Κάθετος στο τέλος της Αγ. Μυρώπης. Αρχή από πλατεία Αγ. Ισιδώρου. Νέας Κρήνης: Από πλατεία Αγ. Παρασκευής ως την Αντικλέους. Ξενοµίδη: Κάθετος στη Χρυσοστ. Σµύρνης στο τέρµα της µε αρχή τη συµβολή των οδών Καρρά, Βούρου και Λέτσαινας. Οινοµίδη: ∆εύτερη κάθετη στη Χρυσοστόµου Σµύρνης από το Φόρο. Οινοπίωνος: Από ∆ηµοκρατίας µέχρι τη συµβολή Αγ. Αποστόλων και Χάνδακος. Παλαιάς Ποταµιάς: Συνέχεια της Αγγελή, επόµενη της Αρτεµιδώρου, δυτικά του Αγ. Νικολάου Φραγκοµαχαλά ( του βουνού ). Πανθείδη: Παράλληλη της Απελλή στο συνοικ. Νοσοκοµείου. Παπαχατζηδάκη (Περικλή): Από Ιερων. Γοργία µέχρι την Αγ. Ερµιόνης στο Γουρουνά. Πατριάρχη Ιωακείµ Κοκκώδη: Περγάµου: Στον Άγ. Νικόλαο Φραγκοµαχαλά ( του βουνού).

6699

Ράµνης: Από Αγ. ∆ηµητρίου, µέχρι το γεφύρι του Κάντηλα. Σαρικάκη Χρήστου: Από οικία Παγιαύλα µέχρι την εσωτερική γέφυρα του Αρµένη. Σοφιανού Μιχαήλ: Κάθετη στη Μεραρχ. Αρχιπελάγους, κατήφορος. Στρογγυλού Μιχαήλ: Κάθετος στη Στρατή Ζαχαριάδη, νότια των σχολείων Βουνακίου. Συναδινού ∆ηµ.: Από Κων/νου Μονοµάχου (κάθετη σ’ αυτήν) ωςτη Χαβιάρα Ιωάννη. Σώστρατου: Νότια της πρώην Κλινικής Αυγουστή. Τσίχλα Στυλιανού: Από Κοφινά προς Λέτσαινα. Τσουρή Κων/νου: Κάθετος στη Σταµατίας Γλύκα αριστερά, µέχρι τη Μαράσογλου Κ. Χαβιάρα Ιωάννη: Παράλληλη στην Αγ. Φωτίου, βόρειά της. Χάνδακος: Ο παραλλιακός για Νοσοκοµείο από τη συµβολή Οινοπίωνος και Μαρτύρων µέχρι την συµβολή των οδών Αγ. Μακαρίου και Καραολή & ∆ηµητρίου. 90. Χαρτουλάρη: Στον Άγ. Νικόλαο Φραγκοµαχαλά ( του βουνού). 91. Χρυσοβελόνης Μαλής: Κάθετη στην Αγ. Μακαρίου ( σχολεία Βουνακίου ). 92. Χρυσοστόµου Σµύρνης: Από το Νοσοκοµείο µέχρι την οδό Λέτσαινας στο Φόρο.

80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89.

Παρακάτω δίνονται κάποια στοιχεία για την ταυτότητα µερικών από αυτούς που το όνοµά τους έχει δοθεί σε δρόµους της περιοχής.

1.

2.

3.

4.

5. 6. 7. 8.

9.

Άδραστος: Μυθικός βασιλιάς του Άργους, ένας από τους ήρωες του θηβαϊκού επικού κύκλου. ∆έχτηκε τον Πολυνείκη, όταν ο Ετεοκλής τον έδιωξε και τον πάντρεψε µε την κόρη του. Οργάνωσε την εκστρατεία των «Επτά επί Θήβας», κατά την οποία επιβίωσε µόνον αυτός. Απελλής: Πιθανά ο καλύτερος ζωγράφος του 4ου π.Χ. αιώνα, από την Κολοφώνα. Είχε δασκάλους του τον Έφορο και τον Πάµφιλο. Επίσηµος ζωγράφος του Μ.Αλεξάνδρου, που τον ακολούθησε και στην εκστρατεία του. Αρτεµίδωρος: α) Όνοµα γραµµατικού από την Ταρσό του 1ου αιώνα π.Χ. Έγραψε φιλολογική κριτική, ασχολήθηκε µε τη λεξικογραφία και τη γλωσσολογία. Γνωστό το έργο του «λέξεων συναγωγή», λεξικό των κωµικών ποιητών, περί της δωρικής διαλέκτου. β) Όνοµα γεωγράφου από την Έφεσο του 1ου π.Χ. αιώνα. Ταξίδεψε και εκτός της Μεσογείου και έγραψε σηµαντικό έργο, τα «γεωγραφούµενα», το οποίο έλαβαν σαν πηγή ο Στράβωνας και άλλοι γεωγράφοι. Βικέλας ∆ηµήτριος (1835-1908): Γεννήθηκε στη Σύρο και έζησε στο Ναύπλιο, στην Κων/λη, στην Οδησσό, επί είκοσι χρόνια στο Λονδίνο και αρκετά στο Παρίσι. Από το 1900 ζούσε στην Αθήνα. Από το Παρίσι προσπάθησε για την αναβίωση των Ολυµπιακών Αγώνων, που έγιναν τελικά στην Αθήνα το 1896. Ήταν οπαδός των νέων τάσεων της κοινωνίας και λογοτεχνίας και έγινε γνωστός µε το «Λουκής Λάρας», την αληθινή ιστορία γέροντα που σώθηκε από τις σφαγές της Χίου και για τα «∆ιηγήµατα». Ίδρυσε το «Σύλλογο προς διάδοσιν ωφελίµων βιβλίων». Βίος Στυλιανός: Χιώτης λόγιος, λαογράφος και µελετητής της ιστορίας του νησιού µας. Βούρος Γεώργιος: Πλούσιος χιώτης ευεργέτης από τα Λιβάδια. (Βλέπε µέρος 5ο , οι άνθρωποι…). Καρπάθου και Κάσου Γερµανός (Μονιούδης). (Βλέπε µέρος 5ο , οι άνθρωποι). Γλυζούνιος Εµµανουήλ: Χιώτης λόγιος, εκδότης, συλλέκτης, αντιγραφέας και έµπορος ελληνικών χειρογράφων. Γεννήθηκε το 1540 στη Χίο, πέθανε το 1596 στη Βενετία. Εργάστηκε ως διορθωτής στα βενετικά τυπογραφεία, ίδρυσε όµως και δική του επιχείρηση, εκδίδοντας εκκλησιαστικά κυρίως βιβλία. Η «Λογαριαστική» του διαδόθηκε µεταξύ των εµπόρων ως βοήθηµα. Ήταν ένας από τους βασικούς προµηθευτές χειρογράφων του Φιλίππου του Β΄της Ισπανίας. Άφησε 2000 δουκάτα για να ιδρυθεί σχολείο στην πατρίδα του(Χίο) και να πληρώνεται ο δάσκαλος. Ιπποκράτης ο Χίος: Αρχαίος γεωµέτρης, άκµασε στην Αθήνα από το 450-420 π.Χ. Αρχικά ήταν έµπορος, αλλά όταν οι δουλειές του δεν πήγαν καλά έγινε γεωµέτρης. Είναι ο ιδρυτής της αθηναϊκής γεωµετρικής σχολής και θεωρείται ως ο πρώτος µεγάλος Έλληνας γεωµέτρης. Ασχολήθηκε µε τον τετραγωνισµό του κύκλου και το διπλασιασµό του κύβου. Προσπάθησε πρώτος να πει τι είναι γεωµετρία.

7700

10.

11. 12.

13.

14. 15.

Koραής Αντώνιος: Προπάτορας του Αδαµάντιου Κοραή, έζησε περί τα τέλη του 17ου αιώνα. Ήταν ιατροφιλόσοφος και περιηγητής. Μετάφρασε τον Πίνδαρο. Η οικογένεια υπάρχει στη Χίο από το 1500 µέχρι σήµερα. Γεώργιος Κρόκος: Παιδαγωγός, ποιητής και πεζογράφος του νησιού µας. Απέσπασε πολλά βραβεία και τίµησε το νησί µας µε την προσωπικότητά του. Μαράσογλου Κων/νος: Νοµοµηχανικός Χίου, που διετέλεσε και υπεύθυνος της Εθνικής Αλληλεγγύης. Έκανε τον τοπογραφικό χάρτη του οχυρωµένου από τους Γερµανούς τριγώνου που διαβιβάστηκε από το Ε.Α.Μ. στο Κάϊρο. Στηριγµένη σ’ αυτόν η συµµαχική αεροπορία βοµβάρδισε τον Ιούλιο του 1944 την περιοχή του λιµανιού µε απώλειες για τους κατακτητές. Παπαχατζηδάκης Περικλής: Γνωστός και σηµαντικότατος Χιώτης φωτογράφος, φύλαξε µέσα στη µηχανή του γωνιές του νησιού µας από την αρχή του αιώνα µας, πολλές από τις οποίες σήµερα δεν υπάρχουν πια. Το σπουδαίο σε σηµασία και µεγάλο σε αριθµό φωτογραφιών αρχείο του φυλάσσεται, ευτυχώς, στο Μουσείο Μπενάκη. Σώστρατος: Αρχιτέκτονας από την Κνίδο, που έκτισε το Φάρο της Αλεξάνδρειας το 280 προ Χριστού. Χρυσόστοµος Σµύρνης: Καταγόταν από τα Τρίγλια της Προποντίδας. Σπούδασε στη Χάλκη, έγινε διάκονος, πρεσβύτερος και Μέγας Πρωτοσύγκελος του Πατριαρχείου, µητροπολίτης ∆ράµας το 1902. Έντονη προσωπικότητα, αντιτάχθηκε στις προσπάθειες των Βουλγάρων να εκβουλγαρίσουν τον πληθυσµό. Ίδρυσε σχολεία, ορφανοτροφεία, γηροκοµεία, γυµναστήρια. Κατηγορήθηκε ότι υποκινούσε ταραχές και ίδρυε αντάρτικα ελληνικά σώµατα και εξορίστηκε. Το 1910 εκλέχθηκε µητροπολίτης Σµύρνης. Έγινε µε ενθουσιασµό δεκτός. Πίστευε ότι πρέπει να ανακτηθεί η ελληνική κυριαρχία στα εδάφη που είχε πριν. Καθιέρωσε το δικέφαλο αετό ως έµβληµα. Εξορίστηκε, αλλά επανήλθε θριαµβευτικά. Ήταν µητροπολίτης Σµύρνης, όταν έγινε η µετάβαση των Ελλήνων στη Σµύρνη και όταν ακολούθησε η µικρασιατική καταστροφή. Συνελήφθη και είχε µαρτυρικό τέλος, όπως και χιλιάδες άλλοι µικρασιάτες.

7711

7722

7733

7744

7755

7766

7777

7788

7799

8800

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

8811

Οι άνθρωποι Με βάση όσα είδαµε και στο οικονοµικό µέρος, µια σηµαντική µερίδα ανθρώπων στην περιοχή πρέπει να είχαν σαν κύρια εργασία τους τη γεωργία. Παράλληλα ασχολούνταν µε την εκτροφή µεταξοσκωλήκων, ιδιαίτερα οι γυναίκες. Πολλές γνώριζαν να χρησιµοποιούν αργαλειό και να κεντούν υπέροχης τέχνης εργόχειρα, που έγιναν ονοµαστά στην Ανατολή και στη ∆ύση. Από την άλλη η ανάγκη εισαγωγής πρώτης ύλης για τους αργαλειούς και τα υφαντήρια µα και η ανάγκη εξαγωγής των έτοιµων προϊόντων συνήθισαν σταδιακά τους κατοίκους και αυτής της περιοχής στο να εµπορεύονται. Βέβαιο είναι ότι σ’ αυτήν την περιοχή οι κάτοικοι γνώρισαν ακµή οικονοµική. Γεωργοί, ψαράδες, υφαντές και υφάντρες, κεντήστρες, βιοτέχνες, έµποροι, γιατροί, λόγιοι ή οτιδήποτε άλλο, οι κάτοικοι της περιοχής αποτελούσαν υγιή και εύπορη κοινωνία. Πολλές ήταν οι οικογένειες που κατάφεραν να ξεχωρίσουν µέσα σ’ αυτήν. Στην ενότητα αυτή γίνεται λόγος για άτοµα που η πορεία τους στη ζωή επηρέασε τον τόπο, κάποτε µάλιστα τον ωφέλησε αποφασιστικά. Και η περιοχή αυτή της πόλεώς µας αποδείχθηκε εξαιρετικά «εύανδρος». Μεγάλα ονόµατα, από τους πολλούς σε αριθµό και αξία Βούρους, από τους Χρυσοβελόνηδες και τους Σκαραµαγκάδες, ως τον Ιωακείµ Σγουρό, επίσκοπο Θεσς/νίκης, τον Καλλίνικο Κρεατσούλη, αρχιµανδρίτη, τον Ιερώνυµο Γοργία, πτυχιούχο της Σχολής της Χάλκης και µητροπολίτη Χίου κατά την απελευθέρωση, το Γεώργιο Ζολώτα, το Χρήστο Σαρικάκη, τον Καστάνη - άνθρωποι του πνεύµατος οι τελευταίοι – ο κατάλογος των επιφανών ανδρών προβάλλει µεστός.. Βλάτες. Παλιά οικογένεια από την Κρήτη και το Βροντάδο της Χίου. Κατά τον Ξανθουδίδη το επώνυµο προήλθε από το επαγγελµατικό βλατάς, µε το οποίο οι βυζαντινοί ονόµαζαν αυτούς που κατασκεύαζαν ή πουλούσαν βλατιά, δηλ. κόκκινα µεταξωτά υφάσµατα. Από αυτά λοιπόν το Βλάτας και το όνοµα της συνοικίας Βλαταριά, εκεί όπου τα έβαφαν. Σήµερα το όνοµα Βλαταριά διασώζεται πίσω από το Οµήρειο Π.Κ. ∆ήµου Χίου, ενώ το επώνυµο υπάρχει ακόµα στα Λιβάδια της Χίου και στο Βροντάδο. Οι Βούροι. Μ Μεεγγάάλληη οοιικκοογγέέννεειιαα ήήτταανν ττω ωνν Β Βοούύρρω ωνν.. Ε Εµµφφααννίίσσττηηκκαανν σσττηη Χ Χίίοο µµεεττάά ττοο 11550000 κκααιι ππρριινν ττοο 11556666.. Ε Είίννααιι χχω ωρριισσµµέέννοοιι σσττοουυςς Β Βοούύρροουυςς Μ Μααλλοουυκκάάττοουυςς,, σσττοουυςς Β Βοούύρροουυςς Π τ ω χ ο ύ ς , σ τ ο υ ς Ψ ω µ α τ ά ρ η δ ε ς , σ τ ο υ ς Ν τ ε κ ό ζ η δ ε ς , σ τ ο υ ς Γ δ ί δ ε ς κ α Πτωχούς, στους Ψωµατάρηδες, στους Ντεκόζηδες, στους Γδίδες καιι σσττοουυςς Ν Νττάάννηηδδεεςς.. Α Αππόό ννω ωρρίίςς έέδδεειιξξαανν ττηηνν ααξξίίαα ττοουυςς.. Ο ΟΖ Ζω ωρρζζήήςς Β Βοούύρροοςς µµεε ττοονν εεππίίσσκκοοπποο Τ ι µ ό θ ε ο , τ ο ν π α π ά Ν ε ό φ υ τ ο Μ ο δ ι κ ά , τ ο ν Α ν τ . Γ ρ α β ά κ Τιµόθεο, τον παπά Νεόφυτο Μοδικά, τον Αντ. Γραβά κααιι ττοο Μ Μααννώ ώλληη Α Αλληηθθιιννόό ήήτταανν τταα µµέέλληη ππρρεεσσββεείίααςς ππρροοςς ττοο σσοουυλλττάάννοο ΣΣεελλήήµµ ττοο Β Β΄΄ ττοο 11556677,, πποουυ ππέέττυυχχεε νναα εεξξαασσφφααλλίίσσοουυνν οοιικκοοννοοµµιικκάά,, αασσττιικκάά κκααιι θθρρηησσκκεευυττιικκάά ππρροοννόόµµιιαα.. Κ Κααττάά ττηηνν εεππααννάάσστταασσηη ττοουυ 11882222 οο Β Βοούύρροοςς Κ Κόόζζηηςς µµααζζίί µµεε άάλλλλοουυςς ααπποοττέέλλεεσσαανν ττοο εεππαανναασσττααττιικκόό σσυυµµββοούύλλιιοο ττω ν Χ ι ω τ ώ ν . ων Χιωτών. Γεώργιος Βούρος. Το 1893 ο πάµπλουτος Γεώργιος Βούρος ξανάκτισε το ναό του Αγίου Λουκά σε σχέδιο βυζαντινό. Οι Βούροι Ψωµατάρηδες είχαν από παλιά κτήµατα στα Λιβάδια και το ναό του Αγίου Λουκά. Ο ναός, όπως λαµπρά ανοικοδοµήθηκε από τον ευεργέτη του, έχει αποµιµηθεί το σχέδιο της Αγίας Σοφίας Κων/λεως. 8822

∆ιαθέτει αξιόλογης τέχνης µαρµάρινο καµπαναριό που στην Α πλευρά, προς το δρόµο, υπάρχει επιγραφή από το Γεώργιο Ζολώτα.

Εικόνα 67.Ο ναός του Αγίου Λουκά Λιβαδιών(από τευχίδιο για τα 100 χρόνια του) Ο ίδιος ευεργέτης, Γεώργιος Βούρος, ίδρυσε το 1894 στον Άγιο Λουκά τα σχολεία που και σήµερα ονοµάζονται Βούρεια, και λειτουργούσαν ως την εποχή του Ζολώτα µε κανονισµό του ιδρυτή. Όταν πέθανε ο Γ.Βούρος άφησε µε διαθήκη 80.000 χρυσά γαλλικά φράγκα, για να διατηρούνται και προοδεύουν τα σχολεία. Το ένα από τα σχολεία ήταν αρρεναγωγείο και το άλλο παρθεναγωγείο. Σήµερα στο βορειότερο, στο αρρεναγωγείο, στεγάζεται σήµερα, το 10ο ∆ηµοτικό (Βούρειο) και στο άλλο, το παρθεναγωγείο, ο εκπολιτιστικός και µορφωτικός σύλλογος «Γεώργιος Βούρος».

Εικ. 68. Η βεράντα του Βούρειου από τη ∆. πλευρά.

Η δυτική είσοδος του σχολείου.

Εκτός των άλλων κτηµάτων τους οι Βούροι είχαν και πύργους στα Λιβάδια. Είχαν µάλιστα και οικόσηµο µε γαλανό θυρεό και βάση πράσινη, µε επτά αστέρια αργυρά, πεντάκτινα και κάτω απ’ αυτά δυο άλογα να επιτίθενται το ένα στο άλλο.

8833

Εικόνα 69. Mια εικαστική αναπαράσταση του θυρεού των Βούρων µε βάση την περιγραφή του στη «Συµβολή στην ιστορία της Χίου» του Κόκκαλη σε κείµενα του Ι.Πολεµίδη. Σχέδιο από το Σταύρο Μάντικα.

Ιερώνυµος Γοργίας (Γιούργας) ο Νικαίας. Γεννήθηκε στο Παλαιόκαστρο το 1837. Κοσµικό του όνοµα Ιωάννης. Οκταετής επισκέφθηκε το θείο του από την µητέρα του επίσκοπο Λαµψάκου στην Άρτάκη. Τα πρώτα του γράµµατα έµαθε εκεί και µετά ακολούθησε το θείο του Νίκανδρο στη Βλαχία στη µητρόπολη Πωγώνιανης. Φοίτησε και στην Εµπορική Σχολή της Χάλκης, την οποία αποφοίτησε το 1858 και διορίστηκε δάσκαλος στην Πάνορµο. Επέστρεψε στη Βλαχία, πήγε µετά στην Πόλη, χειροτονήθηκε µετά διάκονος από τον πατριάρχη Ιωακείµ το Β΄(1863) και µπήκε στην υπηρεσία του. Το 1875 εκλέχτηκε Μέγας Αρχιδιάκονος των Πατριαρχείων. Μέσα σε 4 µέρες χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος και Επίσκοπος, για ν’ αναλάβει τη µητρόπολη Μαρώνειας, στην οποία όλοι, Έλληνες και Τούρκοι τον αγαπούσαν. Εκεί ίδρυσε 18 ελληνικά σχολεία. Έγινε έπειτα µητροπολίτης Νικοπόλεως και Πρεβέζης και αργότερα µητροπολίτης Νίκαιας. Θεωρείται πως ήταν ακέραιου ήθους, ήπιος, µετριόφρονας και αφιλοκερδής. Τιµήθηκε και από την ελληνική και από την τουρκική κυβέρνηση. Ιερώνυµος Γοργίας. Γεννήθηκε στο Παλαιόκαστρο. Τα πρώτα γράµµατα έµαθε στο Γυµνάσιο της Χίου και µετά µπήκε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, από την οποία αποφοίτησε το 1885 µε άριστα. Έγινε Αρχιδιάκονος και επίτροπος του θείου του Ιερώνυµου στις µητροπόλεις Μαρώνειας, Νικόπολης & Πρέβεζας και Νίκαιας. ∆ιορίστηκε καθηγητής στην ιερατική σχολή στο Φανάρι. Το 1886, όταν οι Ιταλοί ίδρυσαν σχολεία στην Ήπειρο, εργάστηκε µε σύνεση και µε σωστή πολιτική κατάφερε να περιορίσει τον αριθµό τους. Έγινε Πρωτοσύγκελλος του Μητροπολίτη Ηράκλειας Γερµανού. Το 1892 έγινε Επίσκοπος της πάλαι επισκοπής Ειρηνουπόλεως στη Ραιδεστό και γενικός επίτροπος στην επαρχία Ηράκλειας. Το 1896 βοήθησε πολύ να µη γίνουν σφαγές Αρµενίων στη Ραιδεστό και τον επόµενο χρόνο (όταν κηρύξαµε τον ατυχή πόλεµο στην Τουρκία) µαταίωσε στον ίδιο τόπο σφαγές χριστιανών. Το Μάιο του 1897 έγινε Επίσκοπος Καλλιουπόλεως & Μαδύτου και το 1901 Μητροπολίτης, αφού η επισκοπή έγινε µητρόπολη. Το 1902 έγινε συνοδικός. Ήξερε πολύ καλά τα εκκλησιαστικά ζητήµατα, ήταν συνετός και µετριοπαθής στις συζητήσεις. Έγραψε µονογραφίες για την αντιµετώπιση εκκλησιαστικών 8844

θεµάτων και πήρε µέρος σε πολλές συνεδριάσεις µητροπολιτών. Εκλέχθηκε Πρόεδρος της Μεγάλης του Γένους Σχολής και εφοροταµίας στη Σχολή της Χάλκης. Το 1909 έγινε Μητροπολίτης Χίου. Όταν ήλθε εδώ προσπάθησε µε κάθε τρόπο να βοηθήσει τους κατοίκους του νησιού και ίδρυσε γεωργική σχολή, που θα κάλυπτε τις γεωργικές ανάγκες των κατοίκων. Επί των ηµερών του έγινε η απελευθέρωση του νησιού µας. Απεβίωσε το 1931 (9 Φεβρουαρίου) και κηδεύτηκε τιµηµένος από τους χριστιανούς του. Tάφηκε στο κοιµητήριο της Παναγίας Λέτσαινας. Καρράδες. Ιωάννης Καρράς ήταν ο αρχηγός της οικογένειας. Κων/νος, Μιχαήλ και Παναγιώτης τα παιδιά και τα εγγόνια Ιωάννης Κ. και Ιωάννης Μ. Καρράς, αποτελούν µια οικογένεια που επί 70 χρόνια οικοδοµούν στη Χίο εκκλησίες, σχολεία, δηµαρχεία κλπ κοινωφελή κτήρια. Στη γειτονιά µας αδιάψευστος µάρτυς το Καρράδειο (9ο ) ∆ηµοτικό Σχολείο Χίου. Χριστόφορος Καστάνης. Ο Χριστόφορος Καστάνης γεννήθηκε το 1814 στα Λιβάδια. Στη σφαγή του 1822 έχασε τους δικούς του και πιάστηκε αιχµάλωτος από τους Τούρκους. Μετά από πολλές περιπέτειες διέφυγε την αιχµαλωσία και µπήκε στην υπηρεσία ενός Αµερικανού φιλέλληνα. Αφού ταξίδεψε στην Ελλάδα και στην Αµερική τον κέρδισε η νέα πατρίδα του, όπου έγινε σπουδαίος καθηγητής διδάσκοντας και δίδοντας διαλέξεις. Πολλά άρθρα του έχουν δηµοσιευτεί σε εφηµερίδες και περιοδικά. Πρόσφατα κυκλοφόρησε βιβλίο µε τα αποµνηµονεύµατά του. Καλλίνικος Κρεατσούλης. Ο Καλλίνικος Κρεατσούλης γεννήθηκε το 1787 στα Λειβάδια. Η οικογένειά του ήταν φτωχή. Είχε κλίση στα γράµµατα, γι’ αυτό και ανέλαβε η οικογένεια Σκαραµαγκά τη µόρφωσή του. Φοίτησε στη Σχολή της Χίου κι έγινε διευθυντής. Αργότερα έγινε κληρικός και ιεροκήρυκας. Κατά τις σφαγές σώθηκε στα Ψαρά, έφθασε στην Τεργέστη, πήγε στο Λιβόρνο και από εκεί στη Μασσαλία, όπου για 30 χρόνια ήταν ιερέας και δάσκαλος της κοινότητας. Πεθαίνοντας άφησε χρηµατικό ποσό στη Ριζάρειο για Χιώτες σπουδαστές. Μέγιστη θεωρείται η προσφορά του και στην πατρίδα του Χίο, αφού µε το ∆. Σκαραµαγκά βοήθησαν να σωθεί η βιβλιοθήκη του Κοραή, την οποία τµηµατικά απέστειλε στη Χίο τα έτη 1850-1854. Καρπάθου και Κάσου Γερµανός (Μονιούδης). Γεννήθηκε στην Ελάτα το 1865. Το 1890 πήγε στην Κων/πολη και µετά στη Θεσς/νίκη, όπου χειροτονήθηκε ∆ιάκονος από το µητροπολίτη Αθανάσιο. Φοίτησε στο Γυµνάσιο µέχρι το 1895 που απολύθηκε και µετά στη Θεολογική Ακαδηµία του Κιέβου. Το 1898 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και Πρωτοσύγκελος της Μητρόπολης Θεσς/νίκης. Το 1907 εκλέχτηκε Επίσκοπος Μελιτουπόλεως και το 1912 έγινε µητροπολίτης Καρπάθου και Κάσου. Εκεί έµεινε τιµηµένος µέχρι το 1940 που απεβίωσε. Άνθιµος Πουλάκης. Καταγόταν από το Λατόµι και γεννήθηκε στα τέλη του ΙΗ΄αιώνα. Το 1822 ήταν εφηµέριος του Λωβοκοµείου, αφού σώθηκε στη σφαγή και επανήλθε για να

8855

συνεχίσει το έργο του και µετά το 1832. Ήταν συνεχώς επίτροπος στη Μονή Μουνδών, στην οποία και επανέφερε τα ιερά σκεύη και κειµήλια από την Ύδρα όπου είχαν φυγαδευτεί στις σφαγές. Σκαραµαγκάδες: Κατάγονται από παλιά βυζαντινή οικογένεια. Σε ναυµαχία βυζαντινών και Φράγκων το 1149 µ.Χ. διακρίθηκε ένας δούκας Σκαραµαγκάς. Στη Χίο εµφανίζονται µετά από το 1500 µ.Χ. ως Βουδοµάτες, Καλούπες και Μακαρόνες (βλέπε Άγ. Γιάννη Βουδοµάτη στον Κάµπο). Πολλών τα ονόµατα αναφέρονται από το 17ο αιώνα. Το 1703 δηµόσιος Νοτάρος Χίου ήταν ο Λουκάς Σκαραµαγκάς. Στην πόλη ζούσαν ο Μανώλης και ο Ζωρζής, ο ιεροµόναχος Παρθένιος Σκαραµαγκάς, ο Μανώλης που ήταν εκτελεστής της διαθήκης του Βούρου και ο Γεώργιος. Πολλοί από την οικογένεια είχαν κτήµατα έξω από τα Θυµιανά. Το 1822 απαγχονίστηκαν ο Πέτρος και ο Ευστάθιος, ενώ ο Νικόλαος πέθανε στις τουρκικές φυλακές και ο Ανδρέας διέφυγε. Όσοι διέφυγαν τη σφαγή, πήγαν στη Σύρο ή στην Κων/πολη, όπου έγιναν µεγάλοι έµποροι µε γραφεία στην Τεργέστη, στη Μασσαλία, στη Ρωσία. Στη Χίο οι Ανδρέας, Στρατής και Πέτρος ήταν διευθυντές στα καταστήµατα Ράλλη. Πριν το 1725 κατοικούσαν κοντά στην Αγία Τριάδα στα Ανεµούρια (Παλαιόκαστρο) και κοντά στην περιοχή του Σήφη, που και σήµερα λέγεται Σκαραµαγκά. Είχαν µάλιστα δυο εκκλησίες, την Παναγία Σκαραµαγκά και τον Άγιο Ισίδωρο. Ο ιππότης Ιωάννης Σκαραµαγκάς το 1875 άφησε πεθαίνοντας στην Τεργέστη διαθήκη µε σοβαρά ποσά για τα ελληνικά και χιώτικα εκπαιδευτικά ιδρύµατα, την οποία σεβάστηκε απόλυτα ο γιος του Πέτρος. Στην Αθήνα απέκτησαν κολοσσιαία κτηµατική περιουσία, µέρος της οποίας είναι τα σηµερινά Ναυπηγεία. Χρυσοβελόνηδες. Μεγάλη οικογένεια που έδωσε πνευµατικούς άνδρες, αγωνιστές του Έθνους, ικανούς εµπόρους και τραπεζίτες ήταν και οι Χρυσοβελόνηδες. Κάποιοι από αυτούς είχαν πύργο στα Λιβάδια, όπου ο Ζολώτας αναφέρει και θυρεό στο δεύτερο όροφο, πάνω από την εντυπωσιακή µαρµάρινη πόρτα. Κάποιοι σχετίζονταν µε τους Βούρους. Μετά την επανάσταση και τη σφαγή πολλά µέλη της οικογένειας σώθηκαν στην Ελλάδα και άλλα στη Σύρο. Ο Λαυρέντιος Χρυσοβελόνης ήταν δάσκαλος και ιεροκήρυκας που συνεργάστηκε µε τον Ιωάννη Τσελεπή. O Ιωάννης Χρυσοβελόνης σώθηκε από τη σφαγή, πήγε στην Τεργέστη, κατέβηκε στην επαναστατηµένη Ελλάδα, πήρε µέρος σε ναυµαχίες, ήλθε στη Χίο και µε τον Κυπριδάκη και το Ρίζο ανασύστησαν το Γυµνάσιο της Χίου.

Συµπεριλάβαµε σύντοµα σηµειώµατα για τους επώνυµους της περιοχής, µε την ελπίδα ότι οι νέοι, που γνωρίζουν τους σπουδαίους που γέννησε o τόπος, µπορεί να νιώσουν σεβασµό γι’ αυτούς, να τους κινηθεί η φιλοτιµία να ενεργοποιηθούν για τη σταδιοδροµία τους, να θελήσουν ίσως να τους λάβουν ως πρότυπα, να νιώσουν ως και περηφάνια για τους µεγάλους που ανέδειξε η περιοχή τους. Να εκτιµήσουν και, αφού µάθουν, να αγαπήσουν την ίδια τους τελικά την πατρίδα. Αυτό τουλάχιστο φάνηκε από τα δραστηριότερα µέλη της οµάδας µας. Κλείνοµε, λοιπόν, την εργασία µας µε αυτό το κεφάλαιο και αυτή την προσδοκία.

8866

Αντί επιλόγου. Βρισκόµασταν, λοιπόν, συζητούσαµε, αποφασίζαµε τι θα κάνουµε, παρατηρούσαµε επί τόπου αντικείµενα, επισκεπτόµαστε βιβλιοθήκες, µάθαµε, παίξαµε, ζωγραφίσαµε-όσοι µπορούσαν-και γράψαµε… Τα ερωτηµατολόγια που συµπλήρωσαν τα παιδιά δείχνουν ότι έµαθαν χωρίς να κουραστούν, θεωρούν καλύτερες στιγµές την οµαδική εργασία και τις επί τόπου επισκέψεις.

Θα ήταν άδικο τελειώνοντας να µην ευχαριστήσοµε τους άξιους συνεργάτες του προγράµµατος, τον κ. Στρουµπή Ευστράτιο για τις πολύ πρόθυµες συµβουλές του και τον ενθουσιασµό του να βοηθήσει , τον κ. Μουτσάτσο Γεώργιο για τη βοήθειά του και τις υποδείξεις του, τον κ. Παληό Αντώνιο για την αγάπη µε την οποία έσκυψε πάνω από τη δουλειά µας και το χρόνο του, τον κ. Μαστοράκη Γεώργιο για τις συζητήσεις που φάνηκαν χρήσιµες. Κι ακόµη τους άµεσους και καθηµερινούς συνεργάτες, την κα Τσικολή Ελένη για την τεχνική της υποστήριξη και συµπαράσταση, την κα Γεωργιάδου Νικολέττα, που µε τη γνωστή της ζέση ασχολήθηκε µε την προετοιµασία της παρουσίασης και της αφίσας και την κα Φραγκάκη Μαρία που στήριξε ηθικά και έµπρακτα το πρόγραµµα και την παρουσίασή του. Θερµές ευχαριστίες και στο Σύλλογο Οικολογίας και Περιβάλλοντος Χίου, στον κ. Καµίτση Παναγιώτη, βοηθό Νοµάρχη, τον κ. Λυπαρή Αντώνιο, ιδιαίτερα, για τη στήριξη του προγράµµατος και τις όλες ενέργειές τους. Τέλος ευχαριστούµε τον υπεύθυνο Περιβαλλοντικής Εκπ/σης της ∆/νσης ∆ευτ/θµιας Εκπαίδευσης Χίου κ. Μητσό Βασίλειο για την απλόχερη βοήθειά του, το Οµήρειο Πνευµατικό Κέντρο ∆. Χίου για τη φιλοξενία του και το Πανεπιστήµιο Αιγαίου που χρηµατοδότησε το πρόγραµµά µας.

Ο συντονιστής Γεώργιος Θ. Κωνσταντινίδης

8877

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ [ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΜΑΘΗΤΩΝ]

A. Ο άγιος Ισίδωρος Ο Άγιος Ισίδωρος ή Άγιος Σίδερος, όπως τον λέµε στη Χίο, γεννήθηκε στην Ηλιούπολη της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου το 229 ή το 230 µ.Χ. από πατέρα Χιώτη έµπορο ναυτικό και µητέρα ελληνίδα της Αιγύπτου. Η οικογένειά του ήταν ευκατάστατη.[1] Την εποχή που γεννήθηκε και µεγάλωσε ο Ισίδωρος επικρατούσε πολιτική αστάθεια, στρατιωτική αποδιοργάνωση, εσωτερική αναρχία. Έτσι χαλάρωσαν οι διωγµοί που οι αυτοκράτορες είχαν κινήσει κατά των χριστιανών και ήταν αναµενόµενο να διαδοθεί ταχύτερα και ανετότερα η χριστιανική θρησκεία. Γι ΄αυτό ο Ισίδωρος από νεαρή ακόµη ηλικία ασπάστηκε το χριστιανισµό Το 249 όµως έγινε αυτοκράτορας ο ∆έκιος, που πίστευε ότι η εξωτερική απειλή µα και όλη η κακοδαιµονία του ρωµαϊκού κράτους οφειλόταν στο ότι οι χριστιανοί είχαν λάβει µέρος σε αξιώµατα του κράτους και κυρίως στο ρωµαϊκό στρατό. Κήρυξε λοιπόν διωγµό εναντίον τους, που κράτησε από το 249-251 µ.Χ. Ο Ισίδωρος ήταν τότε σιτιστής του στρατού και υπηρετούσε στο ναυτικό των Ρωµαίων. Την Άνοιξη του 255µ.Χ.κατέπλευσε στη Χίο ο ρωµαϊκός στόλος µε ναύαρχο το Νουµέριο.Ο Ισίδωρος που υπηρετούσε σε κάποιο πλοίο καταγγέλθηκε στο ναύαρχο από κάποιο εκατόνταρχο Ιούλιο ότι ήταν χριστιανός και περιφρονούσε τις διαταγές του Καίσαρα[2]. Στην περίπτωση αυτή οι κατηγορούµενοι οδηγούνταν µπροστά στις κατά τόπους αρχές και τους ζητούσαν να δηλώσουν ότι αρνούνται την πίστη τους και ότι προσκυνούν τον Καίσαρα και τους θεούς της Ρώµης. Σε αντίθετη περίπτωση ακολουθούσαν τροµερά βασανιστήρια και τελικά ο θάνατος. Συνέλαβαν λοιπόν και τον Ισίδωρο και τον οδήγησαν στο ναύαρχο. Εκείνος προσπάθησε µε κάθε τρόπο να πείσει το νεαρό αξιωµατικό που εκτιµούσε για τις ικανότητές του να απαρνηθεί την πίστη του. Όµως καµιά ισχύ δεν είχαν τα λόγια του στον νεαρό αξιωµατικό, που στεκόταν εµπρός του αξιοπρεπής και ατάραχος. Τότε τον έδειραν µε βούνευρο και µετά τον µαστίγωσαν. Ούτε τότε όµως άλλαξε τίποτε. Μετά πύρωσαν καµίνι και τον έβαλαν µέσα. Άλλά ούτε και τότε πτοήθηκε ο µάρτυρας. Αντιµετώπιζε µε υποµονή και θάρρος όλα τα βασανιστήρια. Εν τω µεταξύ ειδοποιήθηκε στην Αλεξάνδρεια και ήλθε ο πατέρας του µήπως και µπορέσει εκείνος να τον επηρεάσει. Μα και πάλι αυτό στάθηκε αδύνατο. Τότε ο µάρτυρας δέθηκε πίσω από άλογο και σύρθηκε στους δρόµους. Φέρεται ότι ο συρµός του µάρτυρα έφθασε µέχρι το Νεχώρι, εκεί όπου αργότερα οι χριστιανοί έκτισαν ‘ηρώο’ προς τιµήν του. Ο ιστορικός της Χίου Γεώργιος Ζολώτας δέχεται ότι επέστρεψαν το σώµα του στην πόλη και το αποκεφάλισαν.[ 3 ] Όλες οι πηγές είναι αλήθεια ότι δε συµφωνούν µε τη σειρά ττω ωνν µµααρρττυυρρίίω ωνν ττοουυ Α Αγγίίοουυ οούύττεε κκααιι γγιιαα ττοο ττέέλλοοςς ττοουυ.. Τα µαρτύριά του, ωστόσο, παραδίδονται από τους βιογράφους του και απεικονίζονται στα µωσαϊκά του παρεκκλησίου του Αγίου Μάρκου της Βενετίας.[ 4 ].

8888

Το κεφάλι του κατά την παράδοση πετάχτηκε σε πηγάδι κοντά στη σηµερινή κοιλάδα Σκαραµαγκά, ενώ το σώµα του αφέθηκε βορά των ορνέων άταφο. Εκεί κοντά τοποθετεί ο σοφός Χιώτης ιστορικός και το πηγάδι στο οποίο έριξαν την αγία κάρα του [φρέαρ Ισιδώρου]. Αργότερα οι χριστιανοί έκτισαν ναό µέσα στο Ιερό Βήµα του οποίου υπάρχει το πηγάδι εκείνο [ 5 ]. Το σώµα του Αγίου έκλεψε ένα βράδυ και έθαψε, αφού πρώτα το έπλυνε και το εµύρωσε, ως άλλη Αντιγόνη, µια αρχοντοπούλα της Χίου, η Μυρόπη, που ήταν χριστιανή µε τη βοήθεια άλλων κοριτσιών ή και άλλων χριστιανών. Η ταφή έγινε στο παλιό νεκροταφείο που βρισκόταν στα βόρεια της πόλεως, εκεί που και σήµερα υπάρχουν τα ερείπια του ναού. Η Μυρόπη παρουσιάστηκε µόνη της στις αρχές και οµολόγησε την πίστη και την πράξη της, για να µη θανατωθεί κανείς αθώος. Αν και πιέστηκε από τους Ρωµαίους να απαρνηθεί την πίστη της, δεν το έκανε και ακολούθησε και η ίδια το δρόµο του µαρτυρίου. Γεµάτοι από δέος και ευγνωµοσύνη οι τότε χριστιανοί της Χίου, πιθανόν µάλιστα και ο Αµµώνιος, φίλος και συνεργάτης του Ισίδωρου την έθαψαν δίπλα στον τάφο του Αγίου[ 6 ]. Γρήγορα τα λείψανα των Αγίων τιµήθηκαν και προσκυνούνταν από όλο και περισσότερους πιστούς. Η φήµη του Αγίου Ισιδώρου ως θαυµατουργού πέρασε τα όρια της Χίου και έφθασε σ’ όλα τα σηµεία του βυζαντινού κράτους. Γι’ αυτό και ο αυτοκράτορας Μαρκιανός ζήτησε και µεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη τα οστά του, όπως γινόταν και µε πολλά άλλα κειµήλια από τις επαρχίες του κράτους. Η µεταφορά των λειψάνων του Αγίου ήδη από τον 5ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη ερµηνεύεται διτά, όπως γράφει και ο Γεώργιος Ζολώτας στην Ιστορία της Χίου. Αφ’ ενός η φήµη του Αγίου ως θαυµατουργού είναι διαδεδοµένη και αφ’ ετέρου υπήρχε ανάγκη φύλαξης και προστασίας τους, αφού σε όλες τις περιοχές-και στη Χίο βέβαια-γίνονταν επιδροµές διαφόρων προελεύσεων πειρατών και επιδροµέων. στην Αγία Ειρήνη τη Νέα. Η επίσηµη Είναι λογικό να υποθέσοµε ότι σε κάποια χρονική στιγµή οι Χιώτες ζήτησαν πίσω ένα µέρος έστω των λειψάνων του Αγίου ή ότι δεν µετακοµίστηκαν όλα εξ αρχής στην πρωτεύουσα[ 7 ].Πάντως το 1125µ.Χ. ο δόγης της Βενετίας ∆οµήνικος Μικέλης περνώντας από τη Χίο έλαβε µαζί του τα λείψανα του Αγίου, τα οποία τελικά εναποτέθηκαν σε ειδικό παρεκκλήσιο του Αγίου Μάρκου που διακοσµήθηκε µε εικόνες από το µαρτύριο του Αγίου και το ταξίδι στη Βενετία [8]. Η κεφαλή του Aγίου έµεινε στη Χίο µέχρι το 1625 µ.Χ. όταν κλάπηκε και µεταφέρθηκε κι αυτή στη Βενετία, όπως µαρτυρούν οι Ιουστινιάνες Ιερώνυµος και Μιχαήλ καθώς και ο λατίνος De Martino. Χρειάστηκαν άοκνες και διαρκείας διαπραγµατεύσεις µε την Εκκλησία της Ιταλίας και ιδιαίτερα της Βενετίας, τις οποίες έφερε σε πέρας ο τότε τοποτηρητής του µητροπολιτικού θρόνου της Χίου ,ο Μυτιλήνης Ιάκωβος, ώστε να επιστραφεί µέρος των λειψάνων του Αγίου στη γενέτειρά του. Στις 18 Ιουνίου 1967 η Χίος υποδεχόταν τον Άγιό της µε τις τιµές που του άρµοζαν, µέσα σε κλίµα αγαλλίασης και κατάνυξης[9 ].

Η µνήµη του εορτάζεται στις 14 Μαΐου µε µεγαλοπρέπεια και πάνδηµη λαϊκή συµµετοχή στη λιτανεία µέσα από τις κεντρικές οδούς της πόλεως Χίου.

8899

Παραποµπές 1.Πόπης Χαλκιά-Στεφάνου,Οι Άγιοι της Χίου,Αθήνα 1994 σ.201 2.Γεωργίου Στεφ.Σκαρβέλη,Χρονικά χιακής ιστορίας,Χίος 1998 σελ. 3.Γεωργίου Ζολώτα,Σύµµεικτα,Αθήναι 1983 σ.383-384 4.Οι ειδωλολάτρες απέκοψαν την κεφαλή του Αγίου,γιατί φοβούνταν µήπως διαδώσουν οι χριστιανοί ότι ο µάρτυρας ‘ανέστη εκ νεκρών’.Η απουσία κεφαλής έκανε αδύνατη την ανάσταση του νεκρού,όπως πίστευαν.[βλ.Π.Χαλκιά-Στεφάνου,όπως πιο πάνω,σελ.206]. 5.Γεωργίου Ζολώτα,Ιστορία της Χίου,εν Αθήναις 1924,τ.Β σ.222 6.Ο ναός αυτός βρισκόταν κοντά στο Πραιτόριο και το Μασγίδιο των µωαµεθανών,µεταξύ της πύλης Μπαλύκ- παζάρ καπύ[πύλης Περάµατος] και της Σινδάν καπύ ή του Τάχτ-ουλ καλέ ακριβώς. 7.Γεωργ.Ζολώτα,όπως πιο πάνω,τ.Β,σελ.225 8.Γεωργ.Σκαρβέλη,όπως πιο πάνω.

Η κάρα του Αγίου Ισιδώρου.

Στο κρατικό αρχείο Βενετίας ο γνωστός Ιταλός αρχειοδίφης και συγγραφέας Rodolfo Gallo ανακάλυψε ένα φάκελο µε τον αριθµό 82 [Procaratori de supra, chiesa San Marco], που µιλούσε για την κλοπή της κάρας του Αγίου Ισιδώρου από τη νήσο Χίο και τη µεταφορά της στη Βενετία το 1125, στο ναό του Αγίου Μάρκου. O Παντελής Κόκκαλης στη «Συµβολή στην Ιστορία της Χίου» του Ι. Πολεµίδη αναφέρει ότι µετά από την πληµµύρα στη Βενετία η Γερουσία εξέδωσε ψήφισµα µε το οποίο όποιος µετέφερε από τη Χίο στη Βενετία την κάρα του Αγίου, θα έπαιρνε γενναία αµοιβή και τίτλο ευγένειας. Κατά τις ίδιες πληροφορίες η κάρα του Αγίου φυλασσόταν από τον ιερέα των Αγίων Αποστόλων σε ασφαλές µέρος. Οι Βενετοί πρόξενοι στη Χίο και Σµύρνη ειδοποιήθηκαν από τον πρέσβη τους στην Κων/πολη να συνεννοηθούν µε τον Παντελή Ριζικάρη, επίτροπο του ναού Αγίων Αποστόλων, ο οποίος και τελικά ξεγέλασε τον ιερέα και φυγαδεύτηκε από τον Βενετό πρόξενο στη Σµύρνη και από εκεί στη Βενετία, έχοντας µαζί του την Αγία κάρα. Τα µέλη της οικογένειάς του σχεδόν όλα φυγαδεύτηκαν στη Βενετία.

Βοηθήµατα: 1. 2.

Περιοδικό του εν Χίω Συλλόγου Αργέντη, τ. Α΄σελ.113 Παντελή Κόκκαλη, Ι.Πολεµίδη, Συµβολή στην Ιστορία της Χίου.

Εργάστηκε: 1. Γατανά Βαρβάρα.

9900

Β΄ Συνεντεύξεις 1. Συνέντευξη που έδωσε στην οµάδα µελέτης του Νοσοκοµείου ο ∆ιευθυντής του ιδρύµατος κος Γ. Στεφανίδης [21 ∆εκεµβρίου 2000]. Καρδάση Ευαγγελία: Πότε λειτούργησε για πρώτη φορά το Νοσοκοµείο; Στεφανίδης: -Λειτούργησε το 1870 ως άσυλο. Αργότερα µετατράπηκε σε φιλανθρωπικό Νοσοκοµείο µε δωρεά της Μητρόπολης και, τέλος, το 1965 έγινε κρατικό. Κολλάρου Μαρία: Πού οφείλεται το όνοµά του; - Έγιναν δωρεές από την οικογένεια Σκυλίτση και έχουν δοθεί τα ονόµατα των δωρητών σε πολλές πτέρυγες. Γεροντάκη Ελένη: Υπήρχαν κρατικές [επι]χορηγήσεις; - ∆υστυχώς ήταν περιορισµένες. Το 1985 όµως το Νοσοκοµείο εντάχθηκε στο Ε.Σ.Υ. Καβουργιάς Γιώργος: Θα µπορούσατε να µας µιλήσετε για την οικονοµική κατάσταση του Νοσοκοµείου; O προϋπολογισµός του είναι 2.500.000.000 δραχµές το χρόνο. Οι µισθοί των υπαλλήλων είναι 1.000.000.000 και παρέχονται από το κράτος. Οι ακτινογραφίες αντιπροσωπεύουν το 95% των εσόδων από τα ασφαλιστικά ταµεία. Επίσης το κράτος µας προσφέρει ειδικές επιχορηγήσεις για µηχανήµατα. Τέλος µας προσφέρονται πολλές δωρεές από µετανάστες κυρίως. Μπατίδη Μαρία: Θα θέλαµε και κάποιες πληροφορίες για τη συγκρότηση, για τη δοµή του Νοσοκοµείου. - Υπάρχει 7µελές ∆ιοικητικό Συµβούλιο. Το προσωπικό του Νοσοκοµείου είναι χωρισµένο σε ∆ιοικητικό, σε Νοσηλευτικό και σε Ιατρικό τοµέα. Ρηγάκης Μάριος: Όταν λέτε ιατρικό τοµέα τι εννοείτε; - Εννοώ τους γιατρούς και τις ειδικότητές τους. Υπάρχουν 65 γιατροί, οι 35 από τους οποίους είναι του Ε.Σ.Υ., οι 15 είναι ειδικευόµενοι, οι 10 αγροτικοί. Στη Νοσηλευτική έχουµε νοσηλευτές τελειοφοίτους Α.Ε.Ι. και Τ.Ε.Ι., µαίες από Τ.Ε.Ι., αδελφές από Ι.Ε.Ε., πρακτικούς και τραυµατιοφορείς. Από ∆ιοικητικής πλευράς, τώρα, υπάρχει το Ακτινολογικό, η Παθολογική, η Χειρουργική, η Μαιευτική ως Κλινικές, υπάρχουν υποκλινικές, χειρουργεία, Εξωτερικά Ιατρεία και µονάδα Τεχνητού Νεφρού. Καρδάση Ευαγγελία: Ας πάµε στα ατυχήµατα. Ποιες είναι οι κύριες αιτίες ατυχηµάτων; Στέλλετε συχνά περιστατικά στην Αθήνα; - Το 70% των ατυχηµάτων είναι τροχαία ατυχήµατα.και συγκεκριµένα µε µοτοποδήλατα [µηχανάκια]. Ελάχιστα είναι τα περιστατικά που στέλνουµε στην Αθήνα. Γεροντάκη Ελένη: Σχετικά µε τα αγροτικά ιατρεία. Πόσα χωριά καλύπτει ένα αγροτικό ιατρείο; - Tρία χωριά. Κολλάρου Μαρία: Γίνεται λόγος, νοµίζω, για επέκταση του Νοσοκοµείου. Υπάρχει περίπτωση να επεκταθεί αυτό; - Ναι, γίνεται λόγος σοβαρά γι’ αυτό. Εξ άλλου υπάρχει και οικόπεδο έναντι του Νοσοκοµείου. Μπατίδη Μαρία: Εξελίσσεται η Επιστήµη στο Νοσοκοµείο;

9911

-

Βεβαίως. Υπάρχουν και ειδικά µηχανήµατα Τηλεϊατρικής στο Νοσοκοµείο µας και στις Οινούσσες, στα Ψαρά και στα Βορειόχωρα, υπάρχει πλέον αξονικός τοµογράφος, µαστογράφος, καθώς και τµήµα µικροβιολογικό, µε ανάλυση και αναγνώριση αίµατος. Kωνσταντινίδης Γ. :Πολύ καλά είναι, νοµίζω, όσα µας είπε ο κ. Στεφανίδης. Συµφωνείτε, παιδιά; Kύριε Στεφανίδη, σας ευχαριστούµε πάρα πολύ και εκ µέρους του Σχολείου µας. - Παρακαλώ, πάντα στη διάθεσή σας!

Σηµείωση: Oι περισσότερες ερωτήσεις είχαν προαποφασιστεί στην αίθουσα από το προηγούµενο δίωρο.

9922

2. Συνέντευξη του ιερέα-δασκάλου πατ. ∆ηµήτριου Φώτη στον Κώστα Ατταλιώτη, µέλος της οµάδας µας το 2001 – 2002. Kώστας: Πότε κτίστηκε ο σηµερινός ενοριακός ναός; Πατ. Φώτης: Ο σηµερινός ναός κτίστηκε πριν από 45 χρόνια. Οι ενορήτες συγκέντρωσαν χρήµατα µε έρανο που έκαναν και κατάφεραν να κτίσουν το ναό µέσα σε ένα χρόνο. - Κώστας: Είναι ενοριακός ναός; - Πατ. Φώτης: Είναι ενοριακός ναός. - Κώστας: Oι άλλοι ναοί κοντά µας και γύρω µας τι είναι; - Πατ. Φώτης: Η ενορία µας έχει και τα παρεκκλήσιά της, που είναι : H Αγία Παρασκευή, οι Άγιοι Απόστολοι, ο Άγιος ∆ηµήτριος και ο Άγιος Ισίδωρος, η Αγία Ερµιόνη. - Κώστας: Πόσα άτοµα αποτελούν την ενορία µας; - Πατ. Φώτης: Την αποτελούν 500 περίπου οικογένειες. - Κώστας: Υπάρχουν ιδιωτικοί ναοί στην ενορία µας; - Πατ. Φώτης: Ο Άγιος Ισίδωρος ανήκει στο σωµατείο των αρτοποιών και η Αγία Ερµιόνη είναι ιδιωτικός ναός. - Κώστας: Πότε έγινε τελευταία φορά ανακαίνιση; - Πατ. Φώτης: Ανακαινίσεις γίνονται τακτικά και κατά περιόδους από τους ενορίτες, είναι όµως µικρής έκτασης. - Κώστας: Γιατί η Αγία Άννα ονοµάζεται Καπέλλα; Πώς πήρε αυτό το όνοµα; - Πατ. Φώτης: Η ονοµασία Καπέλλα έχει µείνει από τον καιρό της κατοχής των Λατίνων. - Κώστας: Υπάρχει στην εκκλησία παρεκκλήσι στο όνοµα του Αγίου Μόδεστου; - Πατ. Φώτης: Στο ναό υπάρχει παλιά εικόνα του Αγίου Μόδεστου, που έχει γίνει από το σωµατείο των κρεοπωλών. - Κώστας: Αφού υπάρχει κι άλλος Άγιος Σίδερος γιατί υπάρχει και ο δικός µας και µάλιστα έχει και πηγάδι µέσα στο Ιερό του; - Πατ. Φώτης: Ο δικός µας Άγιος Ισίδωρος ανήκει στο σωµατείο των αρτοποιών και η παράδοση λέει πως σ’ αυτό το σηµείο που είναι χτισµένος ο ναός, η Αγία Μυρόπη είχε κρύψει το λείψανο του Αγίου Ισιδώρου, του γιού της. Στο πηγάδι που είχε πέσει το κεφάλι του υπήρχε αγίασµα. - Κώστας: Θα µας πείτε λίγα λόγια για τους άλλους ναούς; - Πατ. Φώτης: Η Αγία Παρασκευή κτίστηκε στο σηµείο που βρισκόταν άλλοτε παλαιότερος ναός της που κατά την παράδοση σχετίζεται µε το θαύµα της Αγίας που έσωσε το νησί από την πληµµύρα του 1442. Λειτουργείται κάθε Παρασκευή. Η Αγία Ερµιόνη είναι µικρός ιδιωτικός ναός, νότια του προηγουµένου, που ανήκει στην Οικογένεια Ζαφειράκη. Οι Άγιοι Απόστολοι είναι παλιό παρεκκλήσι, που την αναστύλωσή του από τους σεισµούς Επιµελήθηκε ο τότε µητροπολίτης Χίου Ιερώνυµος Γοργίας, κάτοικος της περιοχής. Η Αγία Ματρώνα ανήκει στους Παλαιοηµερολογίτες, που είναι σχισµατικοί και τα µυστήριά τους θεωρούνται άκυρα. -

9933

Ο Άγιος ∆ηµήτριος είναι µικρός ναός που ίσως ήταν ιδιωτικός και παραχωρήθηκε στην Αγία Άννα. Η Παναγία Σκαραµαγκά είναι ιδιωτικός ναός και ανήκει στην οικογένεια Μαυράκη. - Κώστας: Η λέξη Καπέλλα που σηµαίνει παρεκκλήσιο µήπως σηµαίνει ότι υπήρχε κάποιος µεγάλος ναός των Καθολικών εκεί και η Αγία Άννα ήταν το παρεκκλήσι του; - Πατ. Φώτης: Ο σηµερινός ναός δεν ήταν καθολικός. Είναι καινούριος. Παλιότερα η Αγ. Άννα ήταν πίσω από τα σχολεία Βουνακίου. Ίσως εκεί να υπήρχε καθολικός ναός.

Εµείς ευχαριστούµε βαθύτατα τον ιερέα και ευχόµαστε να είναι πάντα γερός και άξιος!

9944

3. Συνέντευξη στην οµάδα µας ενός ταµπάκου, του κ. Παναγιώτη Ελευθερίου. Η συνέντευξη πάρθηκε εντελώς τυχαία, όταν ήµαστε µε τα παιδιά έξω από την Παναγία Σκαραµαγκά. -

Χαίρετε, κύριε! Καλώς τα παιδιά! Πώς από εδώ; Μαθαίνοµε την περιοχή µας και ό τι πιο αξιόλογο έχει αυτή. Είµαστε από το 4ο Γυµνάσιο. Εγώ λέγοµαι Γ. Κωνσταντινίδης κι είµαι καθηγητής. Εγώ Ελευθερίου! Παναγιώτης Ελευθερίου του Χαραλάµπους. Εργάτης στα βυρσοδεψεία. Ναι! Πολλά χρόνια κύριε Ελευθερίου; Mια ζωή! Σε ποιο εργοστάσιο; Στου Ζαφειράκη. Εκεί να δείτε δουλειά! Πρωί µέχρι βράδυ! Όχι όλοι όµως. Εγώ δούλευα όλη µέρα…! Είχαν πολλούς εργάτες τα βυρσοδεψεία; Πολλούς .Ήµαστε περίπου 300 τότε… Πώς, µε ποια σειρά γινόταν η επεξεργασία των δερµάτων; .Πρώτα αποµακρύναµε τις τρίχες µε ασβέστη. .Έπειτα τα καθαρίζαµε µε βαλανίδι [τριµµένο], πέτηκα [φλοιό πεύκου] και χάτζι. . ∆έκα µέρες µετά τα πλέναµε µε νερό. . Έπειτα τα τρίβαµε, τα στεγνώναµε και τα σιδερώναµε.

Η συνέντευξη τελείωσε εδώ. Ο κ. Ελευθερίου είχε κουραστεί. Τον ευχαριστήσαµε και πήραµε το δρόµο της επιστροφής για το σχολείο µας.

Τη συνέντευξη κατέγραψε η µαθήτρια του Α3 Ορφανούδη Μαρία.

9955

Γ. Τα παιδιά δηµιουργούν µε βάση αυτά που γνώρισαν (σχέδια, ζωγραφιές…). 1. Τµήµα του Ιερού της Αγίας Μαρίνας στου Σκαραµαγκά. Σχέδιο

της µαθήτριας Μαρκέλλας-Αιµιλίας Φίκαρη.

9966

2. Σχέδιο του προσφυγικού οικισµού του

Καστέλου [ ή Αγίας Παρασκευής ] µε βάση το πολεοδοµικό σχέδιο της πόλεως Χίου. [ Αντιγραφή: Βασιλεία Καρρά, Αγγελική Γεραζούνη ].

9977

3. Σχέδιο του Σταύρου ∆. Μάντικα για το πώς θα ήταν ο θυρεός των Βούρων, έχοντας υπόψη του την περιγραφή του στο βιβλίο «Συµβολή στην Ιστορία της Χίου» του Ι. Πολεµίδη.

9988

4. Η παραλία του «Πάνω Γιαλού» ήταν από πολύ παλιά, όπως φαίνεται και από γκραβούρες της εποχής, γεµάτη µύλους. Οι περισσότεροι ίσως άλεθαν το στάρι. Πολλοί όµως ήταν κτισµένοι για να αλέθουν το φλοιό των πεύκων, τον πέτηκα και το βαλανίδι, πρώτη ύλη για τη βυρσοδεψία. Μια σειρά από 5 µύλους άρχιζε εκεί όπου είναι κτισµένος ο Άγιος Υπάτιος.

9999

5. Kατά τον Ιερώνυµο, κείµενο του 1600 περίπου, οι όχθες του χειµάρρου Κάντηλα ήταν ένας παράδεισος, µε επαύλεις κτισµένες µέσα σε καταπράσινους κήπους καρποφόρων δέντρων και λουλουδιών, µε γεφυρούλες γραφικές, όπου η ψυχή αναπαυόταν και οι άνθρωποι απολάµβαναν την ευτυχία…! Η Μαρία Γκίκα έτσι φαντάστηκε το τοπίο που περιγράφει ο Ιερώνυµος. Εικαστικό, λοιπόν, σε χαρτόνι µε κάρβουνο.

110000

Bιβλιογραφία. 1. Γεωργίου Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, τόµ.5 2. Παντ. Κόκκαλη, Συµβολή στην Ιστορία της Χίου. 3. Αρχ.Ιωάννου Ανδρεάδου, Εκκλησιαστική Ιστορία της Χίου. 4. Κων/νου Κανελλάκη, Χιακά Ανάλεκτα. 5. Α.Π.Στεφάνου, ∆είγµατα νεοελληνικής τέχνης, τ.Α΄Γλυπτά. 6. Εκπ/κα πακέτα Περ/κής Εκπ/σης: Εκπ/ση για βιώσιµες πόλεις. 7. Περιοδικό του εν Χίω Συλλόγου Αργέντη.(τεύχη) 8. Περιοδικό «Εθνοµάρτης Πλάτων ο Χίου».(τεύχη) 9. Περιοδικό «Χιακά Χρονικά».(τεύχη) 10. Στυλ. Βίου, Η σύγχρονος Χίος και η Παλαιά. 11. ∆ηµ.Χατζή, Το τέλος της µικρής µας πόλης. 12. Έκφραση-Έκθεση, θεµατικοί κύκλοι για το Λύκειο. 13. Χαρακτικά της Χίου, Ακρίτας. 14. ∆ώρας Μονιούδη-Γαβαλά, Η πόλη της Χίου. 15. Μιχ.Τσάγκαρης-Άλκη Ξανθάκη, Χίος, 100 χρόνια φωτογραφίας.

110011