Dasam Granth Dee Vichar

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

>

> ;fsr[o gq;kfd..

>

Dasam Granth Dee Vichar by

Dr. Gurmukh Singh B.Sc., DHS (Homeo)

gfjbh tko l cotoh 2007 d{ih tko l wkou 2008 (ft;fsqs fibd)

;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh pkDh

b/ye l vkH r[ow[y f;zx © ;G jZe b/ye d/ okyt/A jB.

d/ nkXko s/ g[;se fwbD dk gsk l

d;w rqzE dh ftuko d{ih tko, wkou 2008 (ft;fsqs fibd)

I N D IA Dasam Granth Vichar Manch International NH5/106F, NIT Faridabad, Haryana. Tel.: 9811512636 E-mail : [email protected] Gurmat Sukhi Jeevan Jaach Vishvavidyalya Dr. Gurmukh Singh B-6/58 Safdarjung Enclave, New Delhi - 110029 Tel.: 2610 2376. E-mail : [email protected] U. K. -

vkH r[ow[y f;zx

Harbinder Singh 53 Greywood Drive, Mytchett Lake Road, Mytchett Camberley, Surrey, UK. Tel.: 00441252-511955. E-mail : [email protected]

U.S.A. - Yash Sodhi 11201 Devereux, Manor Lane, Fair Fax Station, Virginia (VA22039) Tel.: 703-425-7701. E-mail : [email protected] Arvinder Kaur E-mail: [email protected]

Website : www.khalsaidentity.com Price : Rs. 100, $8, £6

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

sseok i.

d' Fpd

4

1H Gkr 1 - d;w rqzE dh ftuko dk ;ko

5

2H Gkr 2 - d;w rqzE dh ;zy/g ikDekoh s/ ;zebB

25

3H Gkr 3 - d;w rqzE, g[oksB fJfsjk;e g[;seK s/ ofjsBkw/ 34 4H Gkr 4 - r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk ;zebB

41

5H Gkr 5 - r[opkDh T[gd/F dk ;ko

48

6H Gkr 6 - t/d pkDh pko/ r[opkDh eh T[gd/F fdzdh `

62

7H Gkr 7 - r[opkDh T[gd/F s'A nekb g[oy s/ ekb g[oy dk G/d

76

8H Gkr 8 - d;w rzqE dhnkA ouBktkA

83

1H ikg[ ;kfjp (d;w rqzE gzBk 1 s'A 10)

94

2H nekb T[;sfs (d;w rqzE gzBk 11 s'A 34)

101

3H pfusq BkNe (d;w rqzE gzBk 39 s'A 73)

119

4H tko ;qh GrT[sh ih eh (d;w rqzE gzBk 119)

145

5H np frnkB gqp'X (d;w rqzE gzBk 127 s'A 155)

148

6H np uT[ph; ntsko (d;w rqzE gzBk 155 s'A 709)

155

7H okwebh gkl10 (d;w rqzE gzBk 709)

163

8H 33 ;t?:/ (d;w rqzE gzBk 712 s'A 716)

168

9H ykb;k wfjwk (d;w rqzE gzBk 716)

170

10H F;so Bkw wkbk (d;w rqzE gzBk 717 s'A 808)

174

11.np fsq:k ufosq (d;w rqzE gzBk 809 s'A 1388)

179

12.}\oBkwk gkl10 (d;w rqzE gzBk 1389 s'A 1427)

189

9H nzsek

200 3

d' Fpd ;qH so;/w f;zx, ;kv/ xo d/ B/V/ ofjzd/ jB. fBsB/wh s/ r[owfs f;woD ftZu gogZe jB. ed/ ed/ dk; d/ xo nk iKd/ jB sK r[owfs ftukoK j' iKdhnK jB. ;zB 2005 d/ F[o{ ftZu T[jBK B/ g[ZfSnk, eh @d/j f;tk po w'fj fJj?# r[o{ r'fpzd f;zx ih dh pkDh `, eh gkl10 fFt gsBh s'A to wzrd/ jB < dk; B/ fejk, w?O d;w rqzE dh ikDekoh BjhA, go i' s[;hA efjzd/ j' mhe ikgdk `. fJ;/ soQK T[jBK B/ nkosh @;zyB eh X[zB xzNB eh# pko/ th ftuko ;wMkJh s/ w?A T[j jh T[^so fdZsk - w?O d;w rqzE dh ikDekoh BjhA. fco T[jBK B/ efjDk F[o{ ehsk, s[;hA r[opkDh dh eEkàftuko eod/ j', s[;hA d;w rqzE O gVQ e/ nkgDh okJ/ fdT[. w?A d' j'o r[opkDh ftuko eoB tkb/ f;zxK O th fJj ezw eoB bJh p/Bsh ehsh `. i{B 2005 se fJ; soQK jh rZbpks j[zdh ojh. nzs ftZu w?A fejk fe dk; d;w rqzE O gVQ e/ nkgD/ ftuko dZ; d/t/rk. T[jBK B/ w?O d;w rqzE, d;w rqzE d/ Nhe/ s/ ftdtkBK dhnK nkg; ftZu fto'Xh ftukoK dhnK g[;seK fdZshnK. dk; B/ T[jBK d/ efjD/ s/ ezw F[o{ ehsk. jEbh g[;se seohpB 8 wjhfBnK d/ nfXn?B dk Bshik `. w?A BjhA ikDdk ;h fe ftuko d/ Bshi/ fJsB/ nuzG/ tkb/ j'Dr/. w?A ;qH so;/w f;zx dk XzBtkdh jK fizBQK B/ w?O fJ; nfsnzs }o{oh ezw eoB bJh gq/oBk ehsh. fJ; s'A pkd w?O r[opkDh s/ t/dK Fk;soK pko/ r[opkDh d/ T[gd/F s/ G/d pV/ ;gFN o{g ftZu ;wM ftZu nk rJ/. d;w rqzE dh ftuko eoB d/ d"okB th ;qH so;/w f;zx nkT[Ad/ oj/, s/ b'V nB[;ko g[;seK nkfd th T[gbpX eokT[Ad/ oj/. ftuko g{oh j'D d/ pkd, T[jBK B/ yoVk gfVQnk s/ g{oh soQK ;zs[FN j' rJ/. dk; T[jBK dk XzBtkdh `. 4

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

Gkr 1

r[opkDh fJZe J/ezeko nekb g[oy, T[;d/ ;z;ko ftZu nksw g;ko/ tkb/ ;o{g Unzeko, s/ T[;d/ ;z;ko d/ iht izsK tkb/ e{V o{g, wk:kth ;o{g dh ftuko ;wMkT[Adh `. Bkw fJZe J/ezeko, nekb g[oy fJe' fJZe ;Zs j;sh `, Reality `. T[j oZp `, gowkswk `, gow/;to `, @@gT[oksB g[oy## `, ig f;woD nokXBk, f;cs ;bkj :'r `.

d;w rqzE dh ftuko dk ;ko r[o{ BkBe ;kfjp B/ fjzd{ xokB/ ftZu iBw fbnk. r[o{ BkBe ;kfjp s/ gzi j'o r[o{nK B/ r[opkDh T[uko e/ ;ko/ ;z;ko O ;Zu/ Bkw Xow dk T[gd/F fdZsk. r[o{ ih B/ t/d ws, t/dK, Fk;soK, f;zfwqshnK O wzBB tkb/ fjzd{nK, pqkjwD, yZsqh, t?F, F{doK O fJe' fijk Bkw Xow dk T[gd/F fdZsk. pqkjwD, irs r[o{ ;h. yZsqh izrK ftZu i{MB tkbk ;wki dk tor ;h. t?F ftnkgkoh s/ F{dq ;G dh ;/tk eoB tkbk iBw d/ nkXko s/ ;h. r[o{ ih B/ fejk fe ;G Bo Bkoh d/ jZe pokpo jB. r[o{ ih B/ r[opkDh okjhA r[oT[gd/F dh s[bBk t/d ws Bkb ehsh s/ t/d ws O w{b'A jh G[Zbk wkor f;ZX ehsk. r[o{ BkBe ;kfjp s'A r[o{ r'fpzd f;zx ih se f;Zy r[o{nK B/ fJZe jh T[gd/F fdZsk. e[M pqkjwD s/ j'o fjzd{, Bkw Xow d/ ;Zu/ wkor O ;wM e/ f;Zy ;i/. pqkjwD O, r[o{ j'D s/ ;wki ftZu g{ik :'r j'D dk nfXeko fSB ikDk wz}{o BjhA ;h. pqkjwD, f;Zy r[o{nK d/ ;w/A s'A r[owfs dk fto'X, ikfJ} s/ BkikfJ} sohfenK Bkb eoB bZrk.

r[o{ rqzE ;kfjp dk T[gd/F Bkw Xow s/ r[owfs nB[;ko t/d ws Bkw Xow

bilX cragu A;W*ar mih sB kil xuWrI iek nam Wrm . pRgou sgl hir Bvn mih jnu nanku guru parbRhm .. (gzBk 1387, r[o{ rqzE ;kfjp) Bkw d/ noE jB fJe' fJZe ;dht j;sh, o{g o/y ozr s'A fBnkoh i'fs o{g, nekb g[oy gkopqjw @@gow i'fs g{oB g[oy[##. 5

sit sit hir sit sit st[ sit BNIA{ . wUsr Aan n Avru purKu pxUratnu suNIA{ . (gzBk 1386, r[o{ rqzE ;kfjp) t/d ws Bkw o{g nekb g[oy O BjhA ikDdk gSkDdk. fJZe J/ezeko, ;z;ko O ouB tkbk nekb g[oy, ;z;ko s'A gko j;sh `. t/d ws e/tb ekb g[oy s/ nkeko tkbh f;qFNh O ikDdk `. ekb O fJe' fJZe ;dht j;sh, nekb g[oy B/ T[gkfJnk. ekb g[oy, nekb g[oy dh T[gkJh wkfJnk `.

t/d f;fwqs Fk;soK dh ftuko, r[opkDh nB[;ko

car[ b[w kTih Aakaru . tIin AvsTa khih viKAanu . turIAavsTa sitgur t[ hir janu . (gzBk 154, r[o{ rqzE ;kfjp) (uko/ t/d nkeko tkbh f;qFNh, fsqr[Dh wkfJnk dk tfynkB eod/ jB. s[ohnk nt;Ek, fsqr[D wkfJnk nkeko tkbh f;qFNh s'A gko dh nt;Ek, ;fsr[o{ s'A ikDh iKdh `.) f;fwqs Fk;sq Bkw sZs O BjhA gSkDdk. w{oy nzXk `.

isimRit sast A;tu n jaN{ . mUrKu A;Wa ttu n pCaN{ . Aap[ kr[ krae[ krta Aap[ Brim Bulaiewa . (gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp) (f;fwqs Fk;soK O eos/ B/ Gow ftZu ofynk `, ss O BjhA gSkDdk.) 6

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

b[w baNI jgu vrtwa tR{ guN kr[ bIcaru . ibnu nav{ jm d;du sh{ mir jnm{ var] var . sitgur B[o[ mukit h]ie pae[ m]K wuAaru . (gzBk 1276, r[o{ rqzE ;kfjp) (p/d pkDh fsqr[Dh ;z;ko dh ftuko ;wMkT[Adh `, p/d pkDh Bkw sZs O BjhA ikDdh, Bkw s'A fpBk iwvzv bZrdk ` s/ iht iBw woB d/ r/V ftZu ofjzdk `.)

pqkjwD pko/ r[opkDh T[gd/F t/d ws nB[;ko pqkjwD, yZsqh, t?F, F{do ;G dk r[o{ `. *

kbIr bamnu gurU h{ jgt ka Bgtn ka guru naih . AriJ xuriJ k{ pic mUAa carxu b[whu maih .

*

(gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp) (pqjwk, eos/, fJe' fJZe j;sh nekb g[oy d/ j[ew O BjhA ikDdk, BoeK ;[orK ftZu x[zwdk `. pqjwk BjhA ikDdk fe T[j fJZe d/ j[ew Bkb T[gfink `.) pqjwk, fp;B, wj/; nekb g[oy dh wkfJnk jB. fJj eos/ O BjhA ikDd/, fi;B/ fJjBK O ;z;ko d/ XzX/ ftZu bkfJnk `. *

(gzBk 1377, r[o{ rqzE ;kfjp) *

kbIr maie mU;dxu ith gurU kI ja t[ Brmu n jaie . Aap dub[ chu b[w mih c[l[ wIe[ bhaie . (gzBk 1369, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

A ;W[ gurU t[ Brmu n jaeI . mUlu C]id lag[ wUj{ BaeI .

(gzBk 232, r[o{ rqzE ;kfjp) (pqkjwD nzXk r[o{ `, fJ; d/ nky/ bZr e/ fe;/ d{i/ dh nokXBk eoe/ jT[A dk Gow BjhA iKdk.) pqkjwD w{b SZv e/, d{finK, ekb g[oy, pqjwk, fp;B, wj/F s/ j'o nB/eK d/th d/tfsnK dh T[;sfs, nkokXBk dk T[gd/F fdzdk `. fJj ;G d{i/ jB, izwd/ wod/ ofjzd/ jB. r[opkDh efjzdh ` l *

bRhma ibsnu mhaw[xu tR{ guN r]gI 7

ivic hxum{ kar kmaeI . (gzBk 735, r[o{ rqzE ;kfjp) car[ v[w bRhm[ kxu wIe[ piz piz kr[ vIcarI . ta ka hukmu n bUJ{ bpuza nrik surig AvtarI .

ijin bRhma ibsnu mh[su xupae[ . isir isir W;W{ Aap[ lae[ .

(gzBk 1051, r[o{ rqzE ;kfjp) r[opkDh dk fJFN, fJe' fJZe ;dht j;sh - i'fs o{g nekb g[oy - gkopqjw r[opkDh dk fJFN, oZp, GrtkB fJe' fJZe ;s s/ ;dht j;sh fJZe J/ezeko nekb g[oy `. r[opkDh fJZe dh f;cs ;kbkj, ig f;woD nkokXBk dk T[gd/F fdzdh `. *

hir ismir e[kk; aru saca sBu jgtu ij;in xupaieAa .

(gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp) ;fsr[o{ B/ fJZe O d/fynk `, s/ f;Zy ;/te O fdyk fdzdk `. *

e[km e[k;karu inrala . Amru Aj]nI jait n jala . Agm Ag]cru rUpu n r[iKAa . 8

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

K]jt K]jt Gio Gio w[iKAa . j] w[iK iwKav{ its kxu bil jaeI . gur prsaiw prm pwu paeI . (gzBk 838, r[o{ rqzE ;kfjp) r[opkDh c[owkD ` i' fJe' fJZe j;sh nekb g[oy O SZv e/ fe;/ j'o fJFN, d/th,d/tsk, ekb g[oy, ekb, wjkekb, pqjwk fp;B wj/;, GrT[sh, d[ork nkfd dh T[;sfs nkokXBk eod/ jB, T[j w{V w[rX jB, y's/ jB. *

itAaig suAamI Aan kxu ictvt mUz mugW Kl Kr t[ . (gzBk 1267, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

maeI rI Aan ismir mir ja:ih . itAaig g]ibwu jIAn k] wata maieAa s;ig lpoaih .1. namu ibsair clih An marig nrk G]r mih paih .

(gzBk 1225, r[o{ rqzE ;kfjp) (i' Bkw O ft;ko e/ fe;/ j'o okj s/ ubd/ jB, T[j x'o Boe ftZu iKd/ jB.)

fJFN dh T[;sfs, ig f;woD nkokXBk d/ cb fi;O f;woKr/, fi; dh T[;sfs eoKr/, T[; d/ r[D ntr[D ;/te ftZu nk iKd/ jB. fXnkB eoB tkbk T[; ftZu nG/d j' iKdk `, fi; O nokfXnk `. Bkw o{g nekb g[oy r[Dh Gog{o `. ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ Bkw dk ig f;woD eoB tkb/ r[Dh Gog{o j' iKd/ jB. ;fsr[o{ dh feogk Bkb jT[A dk Gow (w?A, w/oh dk Gow) eZfNnk iKdk `. Bkw i'fs ftZu jh nG/d j' iKd/ jB, s/ T[jBK dk iBw woB dk r/V w[Ze iKdk `. 9

* *

j{sa s[v{ t{s] h]ie . j{ isxu rata t{s] h]v{ .

(gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp) (gzBk 411, r[o{ rqzE ;kfjp)

d/th d/ts/ nekb g[oy dh T[gkJh wkfJnk jB, nekb g[oy d/ G? ftZu eko eod/ jB, jT[A d/ Gow ftZu jB. fJj nT[r[DK tkb/ jB, fJjBK dh T[;sfs nokXBk eoB tkb/ fJjBK fij/ j' iKd/ jB, s/ iBw woB d/ r/V ftZu ofjzd/ jB. fJe' fJZe ;Zs j;shàBkw i'fs (gow fBowb u/sBk) dk ;z;ko ftZu nksw gk;kok Bkw i'fs, gow fBowb u/sBk, gow i'fs (Supreme Pure Consciousness) nkgD/ r[D j[ew Bkb ;z;ko ftZu g;oh, fBokeko fJZe J/ezeko nekb g[oy B/ Unzeko X[zB T[uko e/ nksw g;kok ehsk. Unzeko ;o{g fJZe J/ezeko gkopqjw dk g;ko/ tkbk ;o{g `. Unzeko, gkopqjw `, fBor[D pqjw `. fJZe J/ezeko, eos/ dk Unzeko ;o{g ;dk ;Zs BjhA. fJZe ekb uZeo s'A pkd Bkw i'fs, fJe' fJZe j;sh ftZu ;wk iKdk `. fco ;z;ko BjhA ofjzdk, e/tb ;[zB ;wkX ftZu ;dk ;Zs i'fs ofjzdh `.

keI bar psirX pasar . swa swa ieku e[kk; ar . (gzBk 276, r[o{ rqzE ;kfjp) ;z;ko s/ iht izs, d/th d/ts/, p/d f;fwqs Fk;sq T[; dh T[gkJh wkfJnk jB, e{V o{g jB. ;z;ko Illusion `, ;Zs BjhA. fJe' fJZe j;sh nekb g[oy ihtK d/ o{g Xko e/ nkg y/v fojk `. ;z;ko T[;dk ;or[D ;o{g `. ;z;ko d/ iht izs eowK nB[;ko j[ew ftZu izwd/ wod/ gbd/ ofjzd/ jB. ;z;ko dh T[sgsh s/ ekb (;wK) Unzeko X[zB s'A nkozG j'fJnk. *

XA;kair e[k Wuin e[k{ e[k{ ragu Alap{ . 10

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

e[ka w[sI e[ku iwKav{ e[k] rihAa ibAap{ . (gzBk 885, r[o{ rqzE ;kfjp) Unzeko X[zB, nBjs Fpd, nBjd Fpd dhnK p/nzs ;zrhse X[zBK ;z;ko ftZu jo ;w/A jo gk;/ ub ojhnK jB. gkopqjw X[zB o{g `. ;zrhse X[zBK ftZu Bkw gow fBowb u/sBk s/ j[ew `. X[zBK s'A ;z;ko d/ iht izs, gZEo gjkV, ;{oi, j[ew Bkb jo ;w/ izw gb wo oj/ jB. r[of;Zy ;fsr[o s'A T[gd/F b? e/, r[owfs i[rsh Bkb r[owfs Bkw f;woD, f;cs ;kbkj eoe/ Bkw ftZu oZsk, fBowb s/ r[DK tkbk pDdk `. ;ji nt;Ek, gow gd ftZu Gow ikJ/ sK nBjd dhnK ;zrhse X[zBK ;[DdhnK jB. fJ; nt;Ek ftZu iBw woB BjhA ofjzdk `. *

Anhwu vaj{ inj Gir vasa .(gzBk

161, r[o{ rqzE ;kfjp)

(nBjd Fpd tZfink sK ;t? ;o{g ftZu tk;k j'fJnk.) *

Anhw WunI sw vjw[ xunmin hir ilv laie . (gzBk 91, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

ismir ismir swa suKu paeIA{ jIvN{ ka mUlu . riv rihAa srbt OaeI sUKm] AsTUl . (gzBk 987, r[o{ rqzE ;kfjp)

r[opkDh dk fJFN GrtkB, oZp, i'fs o{g nekb g[oy Bkw i'fs d/ r[D r[opkDh dk fJFN, Bkw i'fs, sq? r[D wkfJnk Cosmos s'A gko Bkw i'fs, gowkswk `. FKs Fhsb fEo, nkBzd ;o{g, frnkB ;o{g, Infallible Intelligence, r[Dh Gog{o `, ;d ihts `. T[; ftZu Gow G? BjhA, fJe' fJZe `.

11

t/d f;fwqs Fk;soK dk fJFN t/d f;fwqs Fk;soK dk fJFN ekb, ekb g[oy, wjkekb, ekbh, pqjwk fp;B wj/F s/ nB/eK d/th d/ts/ jB, i' fJZe jh Fesh d/ nB/eK Bkw jB. fJj fJe' fJZe j;sh nekb g[oy dh T[gkJh wkfJnk jB, G? Gow ftZu jB, nT[r[DK ftekoK tkb/ jB, izwd/ wod/ ofjzd/ jB. fJjBK dh T[;sfs ig f;woD eoB tkb/ fJjBK tor/ jh j' iKd/ jB s/ izwd/ wod/ jB. d;w rqzE gVQ e/ gsk bZrdk `, fe ouBktK dk wzrbkuoD, fe;/ d/th d/ts/ dh T[;sfs s/ nokXBk s'A F[o{ j[zdk `. ouBk fbyD tkbk d/th d/tfsnK dk T[gkFe `. fJ; s'A nZr/ fbfynk ` - ;qh w[ytke gkl10 r[o{ r'fpzd f;zx ih, r[o{ BkBe ;kfjp d/ d;tK ;o{g jB, r[o{ rqzE ;kfjp O r[orZdh ;T[gD tkb/ jB. r[o{ r'fpzd f;zx ih r[opkDh dh f;Zfynk d/ fybk\ d/th d/tfsnK dh T[;sfs s/ ig f;woD tkbh e'Jh ouBk BjhA ou ;ed/. d;w rqzE dhnK ouBktK d/ b/ye dk nzsw fBoDk e/tb fJFN d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk `. r[opkDh T[gd/F fto[ZX e'Jh dbhb e'Jh ehws BjhA oydh.

sca sitguru scI baNI ijin scu ivKailAa s]eI . (gzBk 769, r[o{ rqzE ;kfjp)

sitgurU ibna h]r kcI h{ baNI . baNI t kcI sitgurU baJhu h]r kcI baNI . khw[ kc[ suNw[ kc[ kc:I AaiK vKaNI . (gzBk 920, r[o{ rqzE ;kfjp) r[o{ r'fpzd f;zx ih f;ZyK O p/d pkDh gVQD ;[DB dk T[gd/F BjhA d/ ;ed/. p/d pkDh O foFhnK B/ fbfynk `, s/ fJ;O ;[DB tkb/ th eZu/ jB. d;w rqzE dhnK ;G ouBktK t/d pkDh s/ 12

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

f;Zy G/; ftZu pqkjwD iK t/d ws d/ nB[;koh p/Bkw fbykohnK dk f;Zy ws Bkb ftT[As nB[;ko X'yk g[oksB f;Zy fJfsjk;e g[;seK s/ ofjsBkw/

g[;seK dk w}w{B, F?bh s/ seBhe fJe' fijh `. rqzEK ftZu wzrbkuoD d/th d/tfsnK d/ f;woD s/ T[;sfs Bkb j'fJnk `. fJ; s'A pkd fbfynk ` - ;qh w[ytke gkl10 - pqkjwD b/ye nB[;ko gkl10, rqzE d/ fbykoh jB s/ d/th d/tfsnK d/ T[gkFe th jB.

nkXkfos jB.

r[o{ r'fpzd f;zx ih 1708 Jh;th ftZu i'sh i'fs ;wkJ/. fJ; s'A pkd pzdk pjkdo dh Fjkds j'Jh, s/ w[|b je{ws, f;ZyK dk ;zxko eoB ftZu i[ZNh. f;Zy S'N/ S'N/ N'fbnK ftZu ikB pukT[D bJh izrbK ftZu ofjD bZr/. fJ; fGnkBe ;w/A ftZu fBowfbnK s/ T[dk;h wjzsK B/ f;Zy r[od[nkfonK dh ;/tk ;zGkb ehsh. fJj t/d ws O uzrh soQK ;wMD tkb/ ftdtkB ;B. fJjBK B/ r[o{ rqzE ;kfjp dh j}{oh ftZu Xow gquko F[o{ ehsk. fJj t/dK Fk;soK O ;Zs wzBd/ ;B. fJj nkgDh eEk ftuko s/ g[;seK ftZu t/dK Fk;soK f;fwqshnK O s/ d/th d/tfsnK O ;Zs wzB e/, r[opkDh d/ noE ftuko t/de ozrs ftZu eod/ ;B. ;zB 1728 s'A pkd 18thA s/ 19thA ;dh ftZu nB/eK g[;seK, ofjsBkw/ s/ iBw ;kyhnK ti{d ftZu nkJ/. fJjBK ftZu pfusq BkNe (nZi dk d;w rqzE) r[ofpbk; gkl10, ;op b'j rqzE, ofjsBkwk d:k f;zx nkfd Fkwb jB. fJjBK rqzEK ns/ g[;seK O g[oksB f;Zy fJfsjk; fejk iKdk `. fJjBK g[;seK dk wzst, r[o gksFkjhnK d/ ihtB s/ r[o T[gd/F O, d/th d/tfsnK s/ t/d ws d/ T[gd/F Bkb fJ; soQK Bkb ;h-go' e/ g/F eoBk `, fe f;Zy ws, t/d ws d/ g[oksB fJfsjk; dk ns[ZN fjZ;k pD ikt/. t/dK g[okDK nB[;ko d/th d/ ts/ ;BksB Xow dhnK g{iB :'r j;shnK jB, fiBQK O GrtkB iK fJFN eoe/ wzfBnk `. f;Zy r[o{nK d/ g{oti th okw, fWFB nkfd dh tzF ftu i'V/ rJ/. r[o{ BkBe ;kfjp d/ nkrwB s'A pkd d; f;Zy r[o{ th ;BksB Xow dk ubdk fJfsjk; pDk fdZsk frnk. fJjBK ftukoK O uzrh soQK ;wMB bJh n;hA ny"sh f;Zy fJfsjk; d/ e[M jtkb/ j/mK fdZs/ jB. 13

I. ny"sh d;w rqzE dhnK ouBktK (gfjbK fJ;O pfusq BkNe eoe/ ikfDnk iKdk ;h) 1H d;w rqzE gzBk 39 np pfusq BkNe rqzE fby:s/ ;qh w[ytke gkl10 ouBk ;qh ekb ih eh T[;sfs s'A F[o{ j[zdh `. gfjb/ nfXnkJ/ s'A pkd fbfynk ` fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE ;qh ekb ih eh T[;sfs gqEw nfXnkJ/ ;zg{oBw. Bw;eko ;qh yVr e' (;qh yVr d/th dk Fesh o{g `), eo' ;' fjs fus bkfJ, g{oB eo' rqzE fJj s[w w[fj eo' ;jkfJ (;qh ekb ih s[;hA w/oh ;jkfJsk eo' sK w?A rqzE O g{ok eo btK). gzBk 54 - nksw eEk np w? ngBh eEk pykB'. sg ;kXs fij fpX w[fj nkB'. ;gs f;qzr fsj Bkw ejktk. gzvoki ij i'r[ ewktk. sj jw nfXe sgf;nk ;kXh. wjkekb ekbek nkokXh. us[o eth B/ r[o{ r'fpzd f;zx O fgSb/ iBwK ftZu wjkGkos ftZu gKvtK d/ fgsk Bkb i'V fdZsk, s/ r[o{ r'fpzd f;zx gk;'A ejkfJnk, @@fi; ;EkB s/ gzvoki B/ i'r ewkfJnk ;h, T[E/ w?A wjkekb ekbek O nkokfXnk ;h##.

14

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqzE gzBk 119 - tko ;qh GrT[sh ih eh > tkfjr[o{ ih eh \sj.. ;qh GrTsh ih ;jkfJ.. tko ;qh GrT[sh ih eh.. gkl10.. gqEw GrT[sh f;wfo e? r[o BkBe bJh fXnkfJ. eth gkl10 gk;'A ejk fojk `, w/A gfjbK GrT[sh d/th O f;wodk jK, fJ; s'A fgS'A B" gksFkjhnK d/ Bkw jB. eth B/ d; gksFkjhnK O GrT[sh dk T[gkFe pDk fdZsk. B'N l 10 gksFkjhnK fJfsjk;e j;shnK jB, d/th d/tfsnK d/ ufosq s/ ejkDhnK fwfEjk; jB. fJj ejkDhnK foFhnK w[BhnK B/ fbyhnK jB.

;Nhe f;zx ;kfjp pkpk ;zs f;zx, p[ZYk db f;Zy irs ftZu ;op b'j rqzE th d;w rqzE dh soQK gkl10 fWs wzfBnk frnk `. fJ; d/ nzF ehosBh g'EhnK ftZu jB. fJ; g[;se d/ 1575 gzB/ jB. fJ; g[;se ftZu ;op b'j d/tsk, s/ d/th d/tfsnK B/ nB/eK ;o{gK dh T[;sfs `, s/ d?AsK Bkb :[ZXK dk toDB `.

gkl10 d/ w[y'A nytkfJnk frnk ` fe T[j d/th d/tfsnK dh T[;sfs s/ f;woD eod/ jB. fJjBK dh ;jkfJsk s'A fpBk gkl10 e[M th BjhA eo ;ed/. fJ; g[;se ftZu gkl10 dh Fy;hns s/ ]kb;/ dk th toDB `. gkl10 s/ ]kb;k, r[of;ZyK ftZu yZsqh jB, izr :[ZX eod/ jB. s[oe d?As jB. gkl10 s/ ]kb;k rT{ pqkjwD oyFe jB. Nhekeko pkpk ;zsk f;zx efjzd/ jB, ;op b'j rqzE dh F?bh s/ seBhe uzvh ufosq Bkb fwbdh i[bdh `. ;op b'j rqzE dk wzrbkuoD, d;w rqzE dhnK ouBktK Bkb fwbdk `. rqzE fJE'A nkozG j[zdk ` - rqzE dk gfjbk Gkr > ;qh tkfjr[o{ ih eh \sj.. ;qh GtkBh ih ;jkfJ. T[;sfs ;qh wk:k bSwh ih eh. ;qh w[ytke: gkfs;kjh 10 d'fjok.. Sk:k o{gh j'fJ e?, fpuos ;qh r'gkb.. (gow/;o wk:k o{g j' e/ ;z;ko ftZu ftuodk `.) nkgfj bSwh pg[ Xo?, ihT[ izs[ gqfsgkb.. 1.. ;qh wk:k w[fy eo' T[uko.. dfodq ;kro s/ b/j[ T[pkfo..1.. (w?A ;qh wk:k w[y s'A T[uodk jK, s[;hA ;z;ko, d[y d/ ;kro s'A T[pko bt'.) d'fjok.. nkfd GtkBh Jh;oh wk:k, ik e' Bkw.. (nkfd GtkBh dk Bkw wk:k `.) fJB fpB ;o? B J/e fSB, g{oB j's B ekw.. 2.. (nkfd GtkBh Jh;oh, fi; dk Bkw wk:k `, fJ; s'A fpBk e'Jh ezw g{ok BjhA j[zdk.) ;[ydkfJe wzrbeoB, gqfsgkb/ pj[ GKfs.. ;[p[fXd?B i? i? eofB, wk:k ;qh irwkfs.. 3.. (wk:k irs dh wksk `.)

15

16

2H

3H

d;w rqzE gzBk 155 - uT[ph; ntsko > ;qh tkfjr[o{ ih eh \sj.. gkl10.. fgqEw ekb ;G ir e' sksk.. sk s/ G:' s/i fpfynksk.. ;'Jh GtkBh Bkw ejkJh.. fiB ;roh :j f;q;N T[gkJh.. eth B/ gkl10 d/ w[y s'A nytkfJnk `, ;koh f;qFNh GrT[sh d/th B/ T[gkJh. B'N l r[opkDh nB[;ko f;qFNh fJe' fJZe j;sh i'fs o{g nekb g[oy B/ T[gkJh. d/th th T[; dh T[gkJh wkfJnk `.

II. g[;se ;qh ;op b'j rqzE ;kfjp -

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fp;B[gd ;kozr Sg:.. irpzdfB irBkE, irsgkbe jfo nzp?.. gqikBkE irBkE, ;/ft oZSe irdzp?.. irskofB, G:jofB, gqikgfs nkfd GtkBh.. wk:k e' pg[ Xkfo, irs wfj nby bykBh.. ngd fpBk;fB ;[y eoB, dk; oZSe jfo wk:k.. shB b'e ;fG pf; eofB, nfwfs rfs gqrN ;[Gk:k.. (fJjBK gfdnK ftZu wkfJnk d/ nB/eK Bkw fdZs/ jB s/ fejk frnk `, wk:k gkl10 dh oZSe `.) HHHH nE ;qh ;opb'j-ntsko, wjkekb-i{-Xkos-GJ/, fp;B[gd Szd dhge.. (wjkekb dk ntsko ;op b'j `.) ;op nzr piozr, ;opnzr piozr j/, (tio fij/ eoV/ jB fi; d/ nzr.) Xko:' g[oy[ n;zr j/, ;opb'j ntsko. (;opb'j ntsko B/ ntsko Xkfonk.) ;[o ;zsB e/ j/s, ;[o ;zsB e/ j/s j/, (d/tfsnK s/ ;zsK d/ tk;s/) oSe r', fSfs, B/s j/, wjkekb eosko. (rT{ s/ Xosh dh ofynk eoB tkbk s/ ;z;ko dh g?dkfJF eoB tkbk ntsko wjkekb `.) ;op b'j rqzE d/ fJ; Gkr ftZu f;Zy r[o{nK s/ ]kb;/ dk toDB th `. i/ i/ n;[o gqG[-;zsB-d'jh, jfo wkor wfj fpxB eozs/. (i'-i' d?As ;zsK d/ dq'jh, joh d/ wkor ftZu ftxB gKd/) s/ s/ d[FN gSko/ ;fsr[o[, wBkJ/ Grtsh no[ Grtzs/.

(r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ Grtsh s/ d[ork O wBk e/ gSkV fdZs/.) G[;[o r'd'jh i/ d[FNB, Xow i[ZX efo n;[o dbzs/. (i' i' pqkjwD s/ rT{ d/ d'yh d?As: jB, T[jBK O Xow :[ZX eoe/ BkF eo fdzd/ jB.) ;'X ;[Xko poB nkFqw eT[, wE efo sZs ykb;/ wzs/. nekb g[oy eh nkr:k gkfJ, gqrfN G:' o{g-w[fBto e'. (nekb g[oy dh nkfrnk gke/ iNkXkoh ykb;k pfDnk) r[owfs nB[;ko r[o{ ;kfjp w[;bwkBK d/ d[FwD BjhA ;B, Bk jh pqkjwD rT{ d/ ofyne ;B. r[o{ ih d/ dopko ftZu w[;bwkB, fjzd{ nkT[Ad/ ;B, s/ ;G Bkb fJe' fijk ;b{e j[zdk ;h. pqkjwD, F{do s/ w[;bwkB dk fJZe jh doik ;h. r[owfs frnkB d/ nkXko s/ i' th r[o{ ih dk f;Zy pDBk ukj/, T[j Xow gfotosB eo ;edk ;h. gdk 5 gzE ]kb;k G:' g[Bhsk, gqG[ nkr:k efo T[fds-GJ/. fwN:' dP?s ;zi[rfs T[gkfXfB, n;[o wb/SB w{b rJ/. Xow gzE ykb; gqu[o-G:', ;fs fFtz g[B: o{g iJ/. eS, e/;, fWgkBB w[fdqs, r[o Grsk okwdk; GJ/. (ykb;k gzE, gqG{ nkfrnk Bkb gqrN j'fJnk. d?AsK s/ wb/SK dhnK iVQK g[ZNhnK rJhnK. ykb;k gzE c?b frnk, gftZso gow/;o ;o{g iBw/ jB. eS, e/;, fWgkB Bkb ;i/ j'J/, Grs ehosBhJ/ j'J/.) Grtsh wksk ns/ ekb g[oy fgsk ` fiBQK B/ ykb;k o{g g[sq O r'd fbnk `. T[go fdZsh ;op b'j rqzE d/ nzFK dh ftuko s'A f;ZX ` fe fJj rqzE fe;/ pqkjwD eth B/ ofunk `. ouBk nB[;ko r[o{ r'fpzd f;zx ih s/ ykb;k ysqh jB, rT{ pqkjwD dh ofynk bJh gqrN j'J/ fJjBK B/ ;BksB Xow d/ d/th d/tfsnK dh soQK d?AsK (s[oeK) O wkfonk. fJ; soQK f;Zy ws t/d ws ftZu x[bfwb frnk.

17

18

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

g[oksB f;Zy fJfsjk; ftZu nB/eK ofjsBkw/ jB i' ;zB 1725 s'A pkd ti{d ftZu nkJ/. fgnkok f;zx gdw B/ nkgDh g[;se @ofjsBkw/# ftZu fJjBK dh ikDekoh fdZsh `. T[j efjzd/ jB ofjsBkw/ fbyD tkb/ pqkjwD iK f;Zy ;B fiBQK d/ Bkw s'A n;hA ikD{ BjhA. fJjBK ofjsBkfwnK O gqwkfDe pDkT[D bJh gkl10 d/ fBeNtosh pi[or f;ZyK Bkb ;pzfXs ehsk frnk, fit/ fe GkJh Bzd bkb ih, GkJh gqfjbkd f;zx nkfd. ofjsBkfwnK ftZu fejk frnk ` fe fJj ofjsK f;ZyK O gkl10 B/ ;[DkJhnK. fJj rZb ;kc ` fe e'Jh th ofjsBkwk ;qh w[ytke iK gkl10 ofus BjhA. n;hA ofjsBkwk GkJh d:k f;zx ftZu'A fJZe T[dkjoD fdzd/ jK. ofjsBkwk GkJh d:k f;zx ;qh d;thA gksFkjh nBzd g[o w?A p?m/ E/, d:k f;zx ih gqFB ehnk @i[ wjkoki ih ! ofjsBkwk ejhJ/ fi; e/ ;[BB/ ;/ w[es j'fJ.# T[so - ip d/th gqrN GJh n"o gKu g:ko/ ;ktXkB j{J/, sp ;p d/tsk nkJ/. @> ;fsBkw# T[gd/F wzsq ;qh r[o{ BkBe ih eh Fefs B/ dhnk, n"o izsq tkfjr[o{ w'jB p;heoB B/ dhnk, szsq ib nwo po[D tk;s/ fus fdVsk d/ dhnk, fw;NkB fJzdq B/ dhnk, p[Xh whmh ojB Bfws no b'j gkso :woki nzfwqs gktD/ fBfws dhnk, ;opb'j eh eod ekb ih dJh, :[X e/ tk;s/, e/; uzvh ih dhJ/, pkjBh eZS jB{ ih dJh, ig[ih w[es e' gkm dhnk, nBzd fus FKs bhJ/ r[o{ nwo ih dhBk, u"gJh, ;P?:/ ;qh w[y fdqV fus s/ i[ZX fBfws. uko gdkoE yzv/ eh gkj[b s/ dhJ/A f;y'A e' ;oeo fpFB{ ih dhBh, w?dk wjKd/t ih dhBk, xht pjw/ B/ dhnk fsqGkt ek eVkj gq;kd ehnk. ofjsBkw/ nB[;ko d:k f;zx d/ gqFB dk T[so r[o{ r'fpzd

f;zx ih B/ fJ; gqeko fdZsk. id'A d/th gqrN j'Jh s/ gzi fgnko/ ;ktXkB j'J/ sd'A ;G d/tsk nkJ/, @> ;fsBkw# T[gd/F wzsq r[o{ BkBe ;kfjp dh Fesh B/ fdZsk, izsq tkfjr[o{ w'jB p;heoB B/ fdZsk, szsq ib nwo po[D fuZs fdqVsk bJh fdZsk, fwFNkB fJzdq d/tsk B/ fdZsk, p[ZXh whmh ojB Bfws no b'j dk pkNk, :woki, nzfwqs gktD/ Bfws dhnk, ;op b'j eh eod ekb ih dJh, p[ZX e/ tk;s/, e/; uzvh ih dhJ/, pkjBh eZS jB{wkB B/ fdZsh, ig[ih w[es e' gkm dhnkHHH nkfd. eVkj gqFkfd pBkD bJh w?dk wjKd/t ih dhBk, xht pqjw/ B/ dhnk. (ofjsBkw/ nB[;ko r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ f;oc eod c/oh. pkeh ;kok ezw d/th d/tfsnK B/ ehsk. fJj ofjsBkw/ 1936 ftZu Sgh ofjs wo:kdk d/ ;o'sK ftZu'A ;B.) ;qh ;fsr[o tku i' nekb o{g `, Bhb p;sq gfjokfJ. ig/ ikg ;[o po nekb, ;opb'j gfjokfJ. ;op b'j uW eodHHH SbkfJ. ;qh nekb T[;sfs eo/, uzvh ezm ;[Xko.HHH T{uk p[zrk i' ;i? Bkw fBjzr ;[ikB.HHH ;;so sB w? Xko/, fpBk w:kB s/ s/r jkE w? oky?.HHH fWgkB ;h; g? oky e?, p[zrk T{uk Xko.HHH b'j gksq w? Se?, Bhb ghb Xko/ p;sq.HHH np fpjzrw e/ bZyB (r[owfs pqjwukoh pDB dk fto'X eodh `.) irs w? wk:k ek ;zr fsnkr eo?, fJ;sqh e' d/ys Gkr/ XB e/ j/s B bkr/, ;tk ri eh eZS oky?, J/e ;opb'j eh rVth oy?, J/ekeh fpuo?, Xks{ e' ;goF B eo/, ;jo w? Bk oj?, n;tkoh g? Bk uV?, n"o r[od[nko/ w/ fcosk oj?. fJ;sqh e/ jkE ek nzB ib Bk Se/.

19

20

III. ofjsBkw/

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fJ; soQK ikgdk ` fe ;kv/ fBjzr f;zx, ;op b'jhJ/ s/ fpjzrw s/ ;zgodktK B/ fJjBK ofjsBkfwnK O gkl10 d/ j[ew wzB fbnk. fJ; soQK gzE ftZu tzvhnK g? rJhnK. r[o{ ek f;Zy j'fJ e? s[oeDh Bkb ;zr B eo?. s[oe O Xow eow rT{ d'yh ikD? - r[o{ ek puB `. r[o{ ek f;Zy fpnkj[ eo/ nkgD/ nkFow e[b dh fJ;soh Bkb posB eo/. i' pqkjwD r[o{ ek j't?, sK T[; dh ;/tk Njb eoDh d[tk Bck. i' irs dk r[o{ j' fJe? r[o{ ;ofB nkt? sk d{Dk wokspk. r[o{ e/ f;Zy ek ndp eo/ g{ik eo?. r[o{ ek f;Zy i' XowFkbh j't?, e?;k j't? < rqfj;sh Bk j't?. (r[owfs fto[ZX) Xow;kbk ftZu iBkBk xo B j't?. fJ; ofjsBkw/ ftZu yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB dh ftXh `, ofjsK th jB. fJ; soQK d/ nB/e ofjsBkfwnK ftZu yzv/ dh gj[b fsnko eoB bJh fijVhnK pkDhnK gVhnK, tZy tZy jB. fJ;h soQK nB/eK ofjsK th jB. 1936 ftZu f;Zy ofjs wo:kdk pBkT[D tkb/ p[ZXhihthnK B/ r[owfs d/ ;fsr[o{, s/ t/dws d/ d/th s/ d/tfsnK O fet/A tZy tZy ehsk s/ r[owfs nB[e{b ofjs wo:kdk pDkJh < fJj ;wM s'A pkjo `. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fejVhnK ofjsK, e[ofjsK, j[ew o{g ftZu fdZshnK, fJ; dk e'Jh fJfsjk;e ;p{s ;kv/ e'b BjhA. r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh ;zg{oB T[gd/F fdzdh `. fJ; nB[;ko f;Zyh dh gfjukB ftZu e/; s/ dkjVh Fkwb jB. j'o ofjsKàe[ofjsK th pkDh ftZu doi jB. ;gFN ` fe nZi dh gzEe ofjs wo:kdk f;Zyh d/ d[FwD

pqkjwD dhnK fbysK s/ nkXkfos `. fJ; ;w/A gzE d/ nkr{nK s/ ;z;EktK bJh }o{oh ` fe T[j r[opkDh O w[Zy oy e/ BthA ofjs wo:kdk pBkT[D. fJ; sohe/ Bkb n;hA pqkjwD dhnK ouBktK d/ nkXko s/ fBsB/w, ehosB, yzv/ dh gj[b d/ sohe/, s/ gqEw GrT[sh f;wfo e? tkbh nodk; s'A S[ZN ;ed/ jK. d;w rqzE dhnK ouBktK t/d pkDh O wzBB tkb/ ethnK B/ fbyhnK jB. d/th d/tfsnK d/ wzrbkuoD s/ T[;sfs s'A pkd wzdh Bh:s Bkb ;qh w[ytke gkl10 fbfynk `. fJfsjk;e j;shnK gkl10 s/ f;Zy r[o{nK O t/d ws d/ fwfEjk;e, d/th d/tfsnK Bkb i'V e/ ouBktK O t/de ohsh ftZu fbfynk frnk `. fJjBK nB[;ko gkl10 f;Zy r[o{nK ftZu yZsqh jB, i' w[rb d?sK Bkb izrK ftZu i{M?. ]kb;k, f;ZyK ftZu yZsqh `. d;w rqzE dhnK ouBktK B/ r[o{ r'fpzd f;zx ih s/ ]kb;/ O d/th d/ T[gkFe s/ F;soK, n;soK dh g{ik eoB tkb/ pDk fdZsk. d;w rqzE dh ouBk F;so Bkw wkb g[okD (gzBk 717) ftZu pqkjwD eth B/ r[o{ r'fpzd f;zx O GrT[sh dh nokXBk eoB tkb/ s/ Gr"sh d/ nB/eK o{gK ftZu F;soK dk g[ikoh dZf;nk `. nf; fWgkB yzv' yVr s[ge spo no[ sho.. ;?\ ;o'jh ;j?ph :j? jwko/ gho.. (;;so n;so w/o/ gho nEtk r[o{ jB.) fJ; ouBk ftZu GrT[sh O fejk ` sho s[jh ;?jph s[jh s[jh spo sotko.. Bkw fsjko' i' ig? GJ/ f;zX Gt gko.. ]kb;/ pko/ d;w rqzE * ]kb;k w/o' o{g ` yk;.. ]kb;/ wfj j"A eo'A fBtk;.. * ]kb;k nekb g[oy eh \"i.. gqrfNU ]kb;k gqwksw eh w"i.. r[o{ r'fpzd f;zx s/ ]kb;/ dh fJj gSkD us[o pqkjwD

21

22

ofjsBkwk j}{oh GkJh uT[gk f;zx

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

eth B/ pDkJh `. r[o{ BkBe ;kfjp s/ r[of;ZyK dh gSkD r[of;ZyK bJh fJ; soQK `. r[o{ r'fpzd f;zx ih, r[o{ BkBe dh d;thA i'fs jB, r[o{ r'fpzd f;zx gkopqjw gow/;o nkg jB. r[of;Zy ej[ epho iB GJ/ ykb;/ gq/w Grfs fij ikBh.. (fiBQK B/ fJe' fJZe j;sh nekb g[oy dh gq/wk Grsh ehsh, T[j r[owfs f;woD, Grsh ;dek fBowb j' rJ/.) gfjbhnK B"A gksFkjhnK d/ ;w/A ftZu r[o{ jfo r'fpzd ;kfjp th izrK ftZu i{M/ s/ fiZsK gqkgs ehshnK. fJj ezw pqkjwD d/ pDkJ/ r[o{ r'fpzd f;zx s/ pqkjwD d/ ou/ ]kb;/ s'A fpBk j[zdk fojk. r[opkDh T[gd/F ;zg{oD f;Zy ws dk T[gd/F `. f;Zy nkr{nK B/ 1936 dh ofjs wo:kdk fJ; G[Zb ftZu pDkJh fe fJj ouBktK gkl10 fWs jB. T[; ;w/A (1936) se f;Zy d;w rqzE, s/ pqkjwD iK f;Zyh G/; ftZu pqkjwD dhnK, t/d ws ftZu ozrhnK, nB/eK g[oksB g[;seK, ofjsBkfwnK, iBw ;kyhnK, ;op b'j rqzE O fJ; ftFtk; ftZu gVQ u[Ze/ ;B fe ouBktK gkl10 fWs jB iK f;ZyK B/ fbyhnK jB. T[jBK dh ws p[ZX u/sBk ftZu d/th d/tfsnK dh T[;sfs t; XZ; u[Zeh ;h. r[opkDh s/ t/d ws d/ ftuko x[bfwb u[Ze/ ;B. nzfwqs o{g r[opkDh ftZu fpy o{g t/ d pkDh x[bfwb u[Zeh ;h. f;ZyK dh ;Zu M{m dk fBoDk eoB tkbh fpp/e p[ZXh dk nGkt ;h. f;Zy ofjs wo:kdk ftZu d;w rqE z dhnK pkDhnK, fBowfbnK s/ T[dk;h wjzsK dk T[gd/F, ny"sh g[oksB f;Zy fJfsjk; dhnK pkDhnK nk rJhnK. gzE B/ nekb s]s dh wo:kdk O ;jh wzB e/ eZuhnK pkDhnK dk gkm eoBk F[o{ ehsk. f;Zy B"itkB, f;Zy ws ns/ t/d ws ftZu coe ;wM Bk ;e/. gzikp ftZu s/ ftd/FK ftZu pj[-frDsh ftZu e/; esb eok e/ gfss j'Dk, fJjBK bJh wkfJB/ BjhA oZydk ;h. gfssg[B/ dk

w[ZY ekoD, ;kvk nZi dk T[gd/F s/ ofbnk fwfbnk eEk s/ ehosB `.

23

24

r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh d/ nkXko s/ fBoD? 1H gkl10 r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ e'Jh pkDh BjhA ouh. 2H d;w rqzE s/ ;op b'j rqzE dhnK ouBktK t/dws, d/th d/tfsnK dh g{ik nokXBk eoB tkb/ ;BksBh ftukoK nB[;ko pqkjwD B/ fby/ jB. 3H 1725 s'A pkd 18thA s/ 19thA ;dh ftZu g[oksB f;Zy fJfsjk; dhnK nB/eK g[;seK t/dws O wzBB tkb/ pqkjwD iK f;Zyh G/; ftZu pqkjwD B/ t/de ftukoXkok nB[;ko ou/ jB. r[o{ gksFkjhnK d/ Bkw d/th d/tfsnK dh Fq/Dh ftZu oy/ rJ/ jB. (d/th d/ts/ nekb g[oy dh wkfJnk dk o{g `.) 4H fJ; ;w/A gzE d/ p[ZXhihthnK s/ nkr{nK bJh }o{oh ezw `, fe T[j fJjBK g[;seK dh g[Bo ftuko eoe/, fJjBK O pqkjwD dk f;Zy ws fto'Xh X'y/ tkbk fJfsjk; x'fFs eoB s/ b/pb eoB. fJjBK g[;seK O f;Zy bkfJpo/ohnK ftZu'A eZY fdZsk ikt/. f;Zy gqekFe fJjBK g[;seK O t/uDk s/ SkgDk pzd eoB. 5H ;kv/ r[o{, r[o{ rqzE ;kfjp ih jB. f;Zy ws pko/ ;koh ikDekoh r[opkDh s'A bJh ikt/. e'Jh j'o g[;se r[opkDh T[gd/F s'A tZy e'Jh ikDekoh BjhA d/ ;edh. e[M ;ZiDK dh ftuko ` fe fJj ezw Bkw[wfeB `. r[o{ ih dk UN nk;ok b? e/ i/ n;hA fJj ezw wB sB XB Bkb eohJ/ sK fJj w[wfeB j' ikt/rk.

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

Gkr 2

fjzd{ Xow rqzEK dk nB[tkd - 1274 gzB/. seohpB ;kohnK ouBktK dk nkozG eth B/ nkgD/ fJFN ekb iK GrT[sh d/th dh T[;sfs Bkb ehsk `. T[; s'A wro'A > tkfjr[o{ ih eh \sfj, ;qh w[ytke gkl10 th fbfynk `. f;Zy ftdtkBK B/ ouBktK O gkl10 fWs, fJ; fpBk s/ wzB fbnk fe f;ob/y ftZu fbfynk `, ;qh w[ytke gkl10. ftdtkBK B/ fJj iKu BjhA ehsh fe ouBktK fjzd{ Xow d/ Xkofwe ftFtk;K nB[;ko, d/th d/tfsnK dh g{ik nokXBk dk pykB eodhnK jB. go r[opkDh t/d Fk;so f;fwqshnK dh, d/th d/tfsnK dh T[;sfs, nokXBk dk yzvB eodh `. fJ; bJh fJj ouBktK r[opkDh T[gd/F fto[ZX gquko `. d; f;Zy r[o{ ;kfjpkB B/ r[opkDh okjhA, ;ko/ ;z;ko O T[gd/F fdZsk, s/ Gkos ftZu fjzd{nK d/ shoE n;EkBK s/ i'rhnK d/ fNekfDnK s/ ik e/ nB/eK d/th d/tfsnK dh g{ik nokXBk s/ t/d ws d/ T[gd/FK dk yzvB ehsk. r[opkDh B/ fJe' fJZe ;dht j;sh i'fs o{g gkopqjw nekb g[oy s/ g{o/ ;fsr[o{ dh f;cs ;kbkj s/ ig f;woD fXnkB dk T[gd/F fdZsk. pqkjwD B/ r[o{ ;kfjpkB d/ ;w/A ftZu r[owfs T[gd/F dk fto'X ehsk ;h. d;w rqzE s/ fJjBK g[oksB g[;seK d/ wkfXnw Bkb fJj fto'X ni/ th ikoh `. ;wK nk frnk ` fe r[of;Zy pqkjwD dh e{N Bhsh O ;wM b?D. r[o{ rqzE ;kfjp f;ZyK d/ ;zg{oB r[o{ s/ ofjB[wk jB. r[opkDh dh ftuko d/ nkXko s/ ouBktK dh goy eoB Bkb fBoDkfJe c?;b/ j' ;ed/ jB. f;Zy ftdtkBK, ;z;EktK, iE/pzdhnK, ;zs ;wki gk; ;fBwo p/Bsh ` fe jEbh g[;se ftZu r[owfs ftuko O fXnkB Bkb gVQB, s/ Bt/A c?;b/ r[owfs nB[e{b b?D. f;Zy Xow nkgD/ nkg ftZu ;zg{oB, tZyok, ;G s'A T[sw Xow `. f;Zy Xow O j'o fe;/ Xow s'A e'Jh f;Zfynk iK gq/oBk b?D dh }o{os BjhA. j'o ;z;ko d/ Xow r[opkDh s'A f;Zfynk b? ;ed/ jB. f;Zy Xow t/de Xow dk tor iK Fkyk BjhA. r[opkDh t/d ws O G[Zbk wkor dZ;dh `.

d;w rqzE dh ;zy/g ikDekoh s/ ;zebB fi; rqzE O nZi d;w rqzE d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk `, T[;dh ;zgkdBk gksFkjh d;thA r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ nkg BjhA ehsh s/ Bk jh eokJh `, pbfe T[jBK d/ i'sh i'fs ;wkT[B s'A 13 ;kbK fgS'A ;zws 1778 ftZu, iK eJh ftdtkBK nB[;ko 17 ;kb fgS'A j'Jh. d;w rqzE tZy-tZy ouBktK dk ;zrqfj `. e[M ftdtkBK nB[;ko GkJh wBh f;zx B/ fyzvhnK g[zvhnK ouBktK gkl10 d/ i'sh i's ;wkT[B s'A pkd f;ZyK d/ xoK s'A fJeZso eoe/ wksk ;[zdoh gk; G/ihnK. GkJh wBh f;zx O ouBktK gVQB s/ fJjBK dh gVu'b eoB dk ;wK BjhA fwfbnk. d;w rqzE dhnK g[oksB j;s fbys phVK d/ sseo/ ftZu fbfynk `, @sseok rqzE ih ek fbfynk#. d;w rqzE Bkw dh e'Jh g[;se BjhA ;h. d;w rqE z dhnK ouBktK ftZu ekb, wjkekb, ekbh, GrT[sh, uzvh, d[ork s/ ntskoK okw, fWFB nkfd nB/eK d/th d/tfsnK dhnK eEktK, d/th d/tfsnK dhnK d?sK Bkb i[ZXK dhnK tkoK, d/ th d/tfsnK dh f;cs ;kbkj, s/ g{ik nokXBk dk pykB `. d;w rqzE ftZu ikg ;kfjp s/ r[o{ r'fpzd f;zx ih dh n"ozr}/p O fbyh fuZmh, }\oBkwk th Fkwb jB. d;w rqzE dhnK ouBktK t/d ws d/ XkoBh d/th d/tfsnK dh T[;sfs nokXBk eoB tkb/ fjzd{ ethnK B/ fbyhnK jB. ouBktK ftZu eth ;:kw B/ 500 s'A tZX tko nkgDk Bkw fbfynk. ouB tkb/ eth okw s/ r'fpzd th jB. d;w rqzE d/ pj[s/ fjZ;/ ftZu fjzd{ Xow rqzEK dk nB[tkd `. pfusq BkNe gzBk 37 - 708 = 671 gzB/ F;so Bkw wkbk gzBk 717 - 743 = 26 gzB/ fsq:k ufosq gzBk 809 - 1386 = 577 gzB/ 25

26

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

r[o{ rqzE ;kfjp O r[orZdh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ;"Agh s/ nkg fJ; ;zg{oB rqzE O, r[o{ wzB e/ wZEk N/fenk. r[of;ZyK O s/ ;ko/ ;z;ko O r[oT[gd/F dh g{oh ikDekoh bJh j'o fe;/ rqzE dh }o{os BjhA. j[D gqekFs j' ojh phV dk Bkw d;w rqzE `. d;w rqzE Bkw G[b/yk gkT[Adk j? fe ouBktK gkH10 dhnK jB. ftdtkBK B/ fJj wzB e/ jh fJ; rqzE d/ Nhe/ ehs/ fe ouBktK gkl10 dhnkA jB s/ fiE/ fes/ ws p[X B/ BjhA wzfBnk fe fJj ouBktK r[o{ rqzE ;kfjp O r[o{ wzBB tkb/ gkH10 dhnK BjhA j' ;edhnK, T[jBK B/ dbhbK xV e/ gVQD tkb/ O fJj Go';k eokT[D dh e'fFF ehsh fe fJjBK dbhbK d/ nkXko s/ ;kO fJj ouBktK gkH10 dhnK wzB b?DhnK ukjhdhnK jB. ftdtkBK ftZu fJ; rqzE ;pzXh go;go fto'Xh ftuko fJ; d/ ;zebB ekb s'A jh ub fojk ;h. e[M ftdtkB ;kohnK ouBktK O r[o{ r'fpzd f;zx ih dh pkDh wzBd/ jB. e[M ftdtkBK nB[;ko fJ; ftZu pj[s E'Vk nzF r[o{ r'fpzd f;zx ih dk nkgDk fbfynk j?, pkeh fjZ;k dopkoh ethnK iK j'o t/dK Fk;soK f;zfwqshnK s/ d/th d/tfsnK dh nkokXBk eoB tkb/ ethnK dk fbfynk j?. ;ko/ ftdtkBK B/ nkgD/ nkgD/ ftuko g[;seK s/ b/yK okjhA gqrN ehs/ jB. fJZe j'o ftuko j[D gqrN j' ojh j? fe eh gkH10 B/ e'Jh pkDh ouh < d;w rqzE dhnK ouBktK dh ftuko n;hA fJj ;zebg XkoB eoe/ Bk eohJ/ fe fJj ouBktK gkH10 dhnK jB, pbfe fJ; ftuko O w[Zy oZy e/ eohJ/ fe ouBk gkH10 dh j' ;edh j? iK fe;/ j'o eth dh j' ;edh j? < fBoDk r[opkDh B/ eoBk j?. e[M ftuko ;qH r[opyF f;zx r[bFB dh g[;se @dogD f;Zy wo:kdk# ftu'A s/ fJ; d/ nkXko s/ Bshi/ gzBk 78 - pkpk pzdk f;zx pjkdo dh Fjkds T[gqzs ]kb;/ T[go pj[s }[bw j'J/. nkT[D tkb/ seohpB 60 toQ/ ]kb;k Bk sK nkg fNZe e/ p?m ;fenk s/ Bk jh nkgD/ r[oXkwK dh ;/tk ;zGkb eo ;fenk, fi; eoe/ gqpzX T[dk;hnK ns/

fBowfbnK d/ jZEK ftZu ubk frnk. fJjBK ftdtkBK B/ ekFh d/ pqkjwDK gk;'A ;z;fWs d/ fjzd{ rqzEK dh ftfdnk gqkgs ehsh ;h. fJjBK dh ftuko, s/ r[opkDh dh eEk th t/dK Fks;oK d/ noE w[y oZy e/ j'Jh. fJj t/dK Fk;soK d/ T[gd/F O ;s wzBd/ oj/, fJj efjzd/ ;B gfjb/ t/d ;s s/ wro'A r[opkDh. r[opkDh d/ t/dK Fk;soK d/ Tgd/F B{z BekoD tkb' T[gd/F O fJj ep{b BjhA eo ;e/. r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh d/ Nhe/, fJ; ;BksBh ftukoXkok d/ gqGkt ftZu j'J/. r[opkDh dh fJZe-fJZe s[e d/ nB/eK noE eoB dk fotki j' frnk. gq'H ;kfjp f;zx B/ r[opkDh d/ noE, r[opkDh ftnkeoD ou e/ ftnkeoD nB[;ko eoB dh e'fFF ehsh, s/ r[opkDh d/ noE r[opkDh ftZu nB/eK EK s/ ehs/ r[opkDh noEK s'A eoB dh e'fFF ehsh. gq'H ;kfjp f;zx s/ GkJh tho f;zx d/ r[o{ rqzE ;kfjp d/ Nhe/ nieb f;Zy gzE ftZu eEk dk nkXko jB. gq'H ;kfjp f;zx s/ GkJh tho f;zx d/ ;w/A d;w rqzE dhnK ouBktK O gkH10 fWs wzfBnk iKdk ;h. gq'H ;kfjp f;zx B/ w{b wzsq dk Nhek eofdnK, > O fJZe Fpd b? e/ noE ehs/ jB. Nhe/ ftZu fbfynk j? fe > T[ukoB t/b/ fJ; d/ fszB fjZ;/ ehs/ iKd/ jB. fJ; dk gkm j? fJZe Unzeko. fszB fjZ;/ ty'A tZy T[ukfonk fJT[A pDd/ jB - 1 - fJZe. Unz. eko. Unz ;z;fWs dk Fpd j?. wjkB e'F nB[;ko fJ; d/ fszB noE jBl 1. Unz gftZso nZyo wzfBnk iKdk j?. 2H Unz dk noE j? ih jK. 3H Unz - pqjw. gq'l ;kfjp f;zx nB[;ko fJjBK ftu'A fejVk noE fJ; Fpd dk fJE/ fbnk ikDk j? fJ; O fdqV eoB bJh Unz d/ gfjbK 1 fby fdZsk j?. fJ; dk Gkt fJj j? fe fJE/ Unz dk noE j? T[j j;sh i' fJZe j?. fJ; soQK Unz fJe' fJZe pqjw j?. g'ql ;fjp f;zx s/ ;kv/ ftdtkBk B/ fJjBk dbhbkA d/ nXko s/ nyo Tnz B{z fJZe' fJZe pqjw dk bykfJe wzB fbnk. nZi ;kvh ftuko dk ftFk fJj j?. * r[opkDh ftu r[o{ ih B/ nyo Tnz B{z fes/ th pqjw 28

27

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

BjhA fejk. * nyo Unz, r[opkDh d/ nyo Unzeko dk ;zy/g Bjh. * r[o{pkDh ftZu fiZE/ th nZyo Tnz tofsnk frnk j?, T[; d/ noE jB, ¸¸(nkozG ftu ikA gfjbkA)¹¹ fi; soQK @@Unz ;kX ;fsr[o Bw;ekoz## (gl250 r[o{ rqzE ;kfjp). * t/d ws ftu nZyo Unz B{z pqjw fejk frnk j?. t/d ws ftu nZyo Unz B{z UwBw', Uweko s/ Unzeko th fejk frnk j?. t/d ws r[opkDh d/ nyo Unzeko B{z Bjh ikDdk. * r[opkDh ftu r[o{ ih nZyo Uw B{z UBw fby e/, gkzv/ B{z nyo Unz d/ noE ;wMkT[Ad/ jB. r[ows T[gd/F nB[;ko Uw ¸fsqGtB ;ko¹ j?. wkfJnk dk izikb j?. t/d ws Unz B{z pqjw efjzdk j?. r[opkDh nB[;ko nZyo ¸¸Unzeko¹¹ fJZe J/ezeko, gkopqjw d/ ;z;ko ftu g;kok eoB bJh nksw g;ko/ dk nyo j?, fJe J/e/eko, ¸¸Unzeko¹¹ ;o{g¹¹ ftu Ud'A se g;fonk oj/rk fisBh d/o fJe ekb uZeo j?. pqjw dk fbykfJe nZyo Tnzeko fJZe ekb uZeo s' pkd fJZe J/ezeko, nfpBk;h fJe' fJe j;sh ftu jh ;wk ikt/rk. fJ; soQkA fJe J/ezeko B/ nksw g;kok eJh tko ehsk. eJh pko g;foU gk;ko ;dk ;dk fJe J/ezeko (gl 276). * r[opkDh dk nZyo fJe J/ezeko s/ Tnzeko ty-ty nyo jB. ro{ ih B/ fJjBk d'BkA nyokA d/ ty-ty noE ;wMkJ/ jB. r[opkDh dk nZyo Unzeko, fJZe' fJZe ;dht j;sh fJZe J/ezeko dk ;z;ko ftZu g;kok `. fJZe J/ezeko, gkopqjw, nekb g[oy `. Unzeko gkopqjw `, fJZe ekb uZeo s'A pkd fJe' J/ezeko ftZu ;wk iKdk `. t/d ws dk nZyo Uw (iK Uweko), t/d ws nB[;ko pqjw `. r[opkDh Uw O wkfJnk dk izikb efjzdh `. Uw Gow G? tkbh w?bh u/sBk `, Life Consciousness of the Universe `. t/d ws fJZe J/ezeko, nekb g[oy O BjhA ikDdk gSkDdk. t/d ws r[opkDh d/ nZyo Unzeko O th BjhA ikDdk. r[opkDh ftu r[o{ ih Uw B{z i'sh efjzd/ jB. pkDh dyDh

Unzeko ftu r[o{ ih B/ gkzv/ B{z T[gd/F fdzfdnk fejk j?, j/ gkzv/ s{z pkbekA dh gZNh T[s/ nyo Uw feT[A fbydk j?, fJj skA wkfJnk dk izikb j?. Unzeko dh ftuko - Unzeko g;fonk fJZe J/ezeko gkopqjw j? fi; s' ;wkA F[o{ j'fJnk s/ ;z;ko dh Tsgsh j' J h. t/d ws d/ nyo Uw (UBw dh ftuko) UBw nyo ;[Dj[ phuko[.. UBw nyo[ fsqGtD ;ko[.. ;[fD gkv/ fenk fbyj[ izikbk.. fby okw Bkw r[ow[fy r'gkbk.. (j/ gkv/ s{z UBw nyo (Uw) dh ftuko ;[D. UBw nyo fsBkA GtBkA dk ;ko ss j?. s{z pkbekA dh gZNh TZs/ wkfJnk dk bykfJe nZyo Uw feTA fbydk j?Z. s{z gNh Ts/ g{o/ ;sr[o d/ T[gd/F nB[;ko r[owzsq Bkw nyo fby i' fJe J/ezeko pqjw dk bykfJe j?.) t/d ws nZyo Uw B{z ;s wBdk j? s/ Uw B{z ekb g[oy, wjkAekb, ekb th efjzdk j?. t/d ws Uw, ekb, wjkekb dh nokXBk dk T[gd/F fdzdk j?. t/d ws Uw B{z pqjw, gqw/Fto, nekb th efjzdk j?. r[opkDh nB[;ko t/dK B{z fJe J/ezeko i's o{g nekb g[oy dh gSkD Bjh. t/d ws r[opkDh d/ nyo Unzeko B{z Bjh gSkDdk. r[opkDh O t/d ws d/ ozr ftu ftukoD d/ fJfsjk;e ekoD jB. gkl10 d/ i'sh-i's ;wkD se seohpB 60 ;kb f;Zy oki;h i[bw d/ fFeko j'J/. nkgDh ikB d/ yso/ eoe/ f;y fgzvkA ftu BjhA ofjazd/ ;B. f;ykA B/ nkgDk fNekDk izrbkA ftu pDkfJnk fiE/ S'N/ S'N/ iZE/ xz[wd/ ;B s/ nkgDk fNekDk pdbd/ ofjzd/ ;B. fJ; fGnkBe ;w/ ftu t/d ws d/ FoXkb{ s/ frnkBh, T[dk;h wjzskA s/ fBowfbnkA B/ f;y r[od[nkfonkA dh ;/tk ;zGkb ehsh. T[jBkA B/ r[opkDh d/ noE t/de ftukokA d/ nXhB ehs/ s/ f;ykA B/ t/d ws d/ ozr/ ftukokA B{z ;Zs wZB fbnk. fJ; soQkA g[Fs do g[Fs ftuko j[zd/ oj/ ;kvh fJ; gowgokrs G[b B{z e/tb

29

30

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

r[opkDh ftuko do[;s eo ;edh j?. fJj ftukoK eoB dk wB'oE fJj ;wMB bJh j? fe ;w/A dh ukb Bkb gzE ftZu t?de ftukoXkok, xo eo rJh. fBowb/ s/ T[dk;h wjzsK dh oj[ ohsh dk gqGkt ;kvh f;Zy ofjs wo:kdk ftZu th nk frnk. gzE d/ T[^x/ ftukotkBK s/ ;z;EktK B/ f;Zy ofjs wo:kdk pBkD t/b/ d;w rqzE dhnK ouBktK O gkl10 dh pkDh wzB e/ ikg ;kfjp, ;t:/, efpUpku p/Bsh u"gJh yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB t/b/ s/ fBsB/w dh pkDhnK ftZu Fkwb eo fdZsk. f;Zy ofjs wo:kdk 1936 ftZu Sgh. fJjBK ;G G[ZbK dk ;[Xko e/tb r[opkDh T[gd/F O ;wM e/ r[opkDh frnkB d/ nkXko s/ jh j' ;edk j?. r[opkDh T[gd/F nr/ T[jBK gowgoktK iK XkoBktK bJh e'Jh EK BjhA i' r[opkDh nB[e{b BjhA. n;hA ftuko fJ; w{b nXko O wzB e/ eoBh j? fe r[opkDh fBo'b ;Zs j?. ;qH r[opyF f;zx r[bFB B/ g[;se @dogD f;Zy ofjs wo:kdk# ftZu f;Zy ofjs wo:kdk d/ ;'w/ fJj dZ;/ jB l • ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh pkDh. • dFw/F ih dh ;qh w[ytke pkDh. • GkJh r[odk; ih dh ouBk. • GkJh Bzd bkb ih dh ouBk. • iBw ;kyhnK, tZy tZy r[of;ZyK d/ ofjsBkw/, r[o gqskg ;{oi rqzE nkfd. (gzBk 46) b/ye efjzdk j?, ;qh dFw/F ih dh pkDh d;w rqzE ftZu doi fwbdh j?. e[M ftnesh sK d;w rqzE dh ;koh pkDh O jh dFw/F ih dh feos wzBd/ jB, id fe pkeh fJ; f]nkb Bkb ;fjwsh BjhA oyd/. f;Zy ofjs wo:kdk dh ftnkfynk d"okB b/ye B/ e/tb T[BQK pkDhnK dk jh jtkbk fdZsk j?, fizBQK pkps gzEe gotkBrh ;h. b/ye yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB pko/ fbydk j? fe ;kO fXnkB oyD dh b'V j? fe nes{po 1936 Jh;th ftZu ;ko/ gZyK O thukoB T[gqzs jh gzi pkDhnK pkps gzEe c?;bk ehsk frnk ;h. fJ; s'A

gfjbK ;kv/ fe;/ fJsjk;e rqzE iK fe;/ th ofjsBkw/ ftZu fJjBK iK j'o gzi pkDhnK dk nzfwqs dk pkNk fsnko ehs/ ikD ;w/A gVQD dk jtkbk BjhA fwbdk. (gzBk 204) gzEe ofjs wo:kdk - f;Zy ftdtkBK s/ gzEe iE/ pzdhnK B/ 1936 ftZu fJ; rbs ftFtkF ftZu pDkJh fe d;w rqzE ftZu gkl10 dhnK ofus pkDhnK jB. ikjo ` ikg[ ;kfjp, ;tZ:? s/ efp:'pku p/Bsh u"gJh, fJ; G[Zb ftZu doi ehsh rJh fe d;w rqzE gkl10 dhnK ouBktK dk ;zrqfj j?. fejVh pkDh yzv/ dk nzfwqs fsnko eofdnK gVQh rJh, fJ;dk e'Jh ;[okr ;kv/ e'b BjhA - fBsB/w dhnK pkDhnK ftZu th ikg[ ;kfjp, 10 ;tZ:? s/ ep:' pku p/Bsh.. u"gJh.. fJ;/ G[Zb ftZu doi j'J/. ;kvh d;w rqzE dh ftuko T[go fdZsh f;Zy gzE dh XkoBk s'A fBogZy j' e/, e/tb r[opkDh T[gd/F d/ nkXko s/ eoB dk :sB j?. frnkBh r[ofdZs f;zx B/ frnkBh fdZs f;zx dh fbys d[ork gqp'X d/ w[ypzX ftZu, ni s' 150 ;kb gfjbkA seohpB ;zB 1850 Jh;th ftu ftfdnk gqkgsh d/ YzrAk dk toDB ehsk j?. @@T[; ;w/A ftfdnk d/ e/Ado ;kX{nkA d/ v/o/ jh j[zd/ ;B, fiE/ g[oksB ftfdnk d/ rqzEkA dk gmB gkm ehsk ikAdk ;h. gqkuhB rqzEK d/ nfXnkswe frnkB d/ Bkb-Bkb Fk;sq s/ t/dK, T[gfBFdK, s/ ftfdnk d/ d{i/ nzrkA B{z gVQkfJnk iKdk ;h. ftdtkB U;/ B{z ;wfMnk ikAdk ;h fi; B/ t/d-ftnkeoD ftukfonk j't/. f;Zy ftfdne ;z;EktkA ubkT[D ns/ j'o ekoi ;kXB bJh, f;zx ;Gk bfjo Fqh nfwqs;o 1873 Jh ftu pDkJh rJh, nBikD f;ZykA T[s/ ;G s' tX gqGkt fjzd{nK dh d/th g{ik dk ;h.## fJ; g[;se d/, ¸d' Fpd¹ ftu fgqz;hgb jfoGiB f;zx, f;Zy fwFBoh ekbi B/ j/m fby/ ftuko gqrN ehs/ jB. f;ZykA pko/ fJj nkw rb ejh ikAdh j? fe f;ZykA B/ fJfsjk; pDkfJnk skA j?, go fbfynk BjhA. n;hA fJ; d/ Bkb fJj rZb th i'VD ftZu e'Jh ;ze'u Bjh eod/ fe fijVk fJfsjk; 32

31

d;w rqE z dh ftuko

(efEs) f;y fbykohnkA B/ fbfynk j? T[/; ftu'A pj[s ni/jk j? fi; T[s/ pqkjwDh ftukok dh g[Zm uVQh j'Jh j?. iBw ;kyhnkA, r[ofpbk;kA ns/ ;{oi gqekF rqzE nkfde rqzE, ;G dk fJjh jkb j?. fJ; ;G ek;/ dk Bshik fJj j'fJnk j? fe r[o{ gkfsFkjhnkA dh i' Fy;hns fJBQk fJfsjk;e rzqEk ftu' T[Godh j?, T[j T[; Fy;hns s' pj[s fGzB j?, i' r[opkDh ftu ;gFN jz[dh j?. @@r[ofpbk; gksFkjh d;thA d/ eosk GkJh ;[yk f;zx B// d/th g{ik ;zpzXh fJZe bZwh u"Vh ;kyh fbyh j??. fJ; g[;se d/ d;t/ nfXnkfJ nB[;ko d;w fgsk B/ T[i?B fBtk;h pqkjwD dZsk Bzd okjhA d[ork d/th dk g{iB eotkfJnk ;h. ;o{g dk; (GZbk) B/ wfjwk gqekF ns/ GkJh ;azs'y B/ r[ogqskg ;{oi rzqE ftu nkgD/ nkgD/ Yzr Bkb d[ork d/th d/ g{iB dk ft;Eko fdZsk j?. fJj' fijhnkA fbyskA BA/ f;ykA Bz{ pqkjwD tkd dh T[; db db ftZu c;k fdZsk fi; ftu'A r[o{ ;fjpkB B/ Gko/ :sB eo e/ efYnk ;h. fJ; rb dk f;jok f;zx ;Gk bfjo d/ ;/tekA f;o pMdk j?, fiBQkA B/ f;Zyk B{z pqjwDtkfd dh db-db ftu'A eYD bJh nBEe :sB ehs/.## wjkB e'F ftZu i' gzikph dh wzBh j'Jh fveFBoh j?, GkJh ekjB f;zx B/ pj[s ;ko/ noE fJ; G[Zb ftu ehs/ jB fe d;w rqzE ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnkA ouBktkA jB. GkJh ;kfjp GkJh tho f;zx ih d/ NhfenkA s/ r[o{ gksFkjkA d/ ihtB fpqskAskA ftu th d;w rzqE dhnkA ouBktkA Bz{ gkl10 dhnkA ouBktkA wzBD eo e/ t/dkA Fk;sokA dk pj[s gqGkt j?. f;Zyh f;XkAs dhnkA g[;sekA s/ j'o iBw ;kyhnkA ftZu th t/dws dk ozr j?. fJ; bJh io{oh j? fe n;hA r[[owfs dh ikDekoh tX s'A tX r[opkDh ftuko s'A gqkgs eohJ/. fJ; soQK n;hA tkd fttkd s'A pu ;ed/ jK.

d;w rqE z dh ftuko

Gkr 3

d;w rqzE, g[oksB fJfsjk;e g[;seK s/ ofjsBkw/ e[M ;ZiD ;tkb g[ZSd/ jB, gkl10 B/ yzv/ dh gkj[b fsnko eoB ;w/A fejVhnK pkDhnK dk gkm ehsk < itkp bZGD bJh g[oksB f;Zy fJfsjk; dh y'i eoBh }o{oh `. gkl10 r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ 1708 Jh;th ftZu i'sh i's ;wkT[B s'A pkd, nB/eK g[;seK ti{d ftZu nkJhnK, fiBQK O n;hA g[oskB f;Zy fJfsjk; efjzd/ jK. jEbh g[;se ftZu n;hA d;w rqzE dhnK ouBktK dh ftuko r[opkDh nkXko s/ ehsh ` s/ fJ; Bshi/ s/ gj[zu/ jK fe d;w rqzE dhnK ;G ouBktK r[owfs T[gd/F fto[ZX jB s/ f;ZyK O t/d ws dk fcoek pBkT[D dk pqkjwD dk T[gokbk `. d; gksFkjhnK d/ ;w/A ftZu th pqkjwD B/ f;Zy ws dk fto'X ehsk ;h, s/ Bebh ;kfjs s/ pkDh ou e/ r[opkDh T[gd/F ftZu t/d ws obkT[D dk T[gokbk ehsk ;h. r[o{ noiB ;kfjp B/ pkDh nkg g'Eh ftZu doi eokJh s/ fJ; d/ nze fJ; soQK Bkb fby/ fe fJ; ftZu e'Jh fwbktN Bk j' ;e/. nZi f;Zy r[o{nK dh pkDh s/ r[o{ noiB ;kfjp dh gotkB ehsh GrsK dh pkDh, gftZso gktB r[o{ rqzE ;kfjp ftZu ;[oZfyns `.

g[oksB fJfsjk;e g[;seK s/ ofjsBkw/ pzdk pjkdo dh Fjkds s'A pkd d/ fGnkBe ;w/A ftZu nB/eK g[;seK s/ ofjsBkw/, 18thA s/ 19thA ;dh ftZu Sg/. fJjBK O g[oksB f;Zy fJfsjk; d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk `. e[M g[;seK s/ ofjsBkfwnK d/ Bkw n;hA j/mK fby/ jB l

33

34

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

* r[ofpbk; gkl10, GkJh ;[yk f;zx, ;zB 1727 * r[ofpbk; gkl10, e'fJo f;zx, ;zB 1751 * pz;ktbh Bkwk, e/;o f;zx fSZpo, ;zB 1770 * r[o{ ehnK ;kyhnK, ;o{g f;zx e'Fe, ;zB 1790 * ;{oi gqekF, eth ;zs'y f;zx, ;zB 1843 * gzE gqekF, ;zB 1880 * ;op b'j rqzE * sB]kj Bkwk, Bzd bkb * ofjsBkwk, gqfjbkd f;zx * ofjsBkwk, d:k f;zx * osB wkb * ofjsBkwk, j}{oh GkJh uT[gk f;zx fgnkok f;zx gdw B/ 1995 ftZu Sgh g[;se @ofjsBkw/# ftZu fJjBK g[oksB g[;seK dh ikDekoh fdZsh `. ;zy/g ftZu fgnkok f;zx gdw d/ ftuko fJj jB l ofjsBkw/ fbyB tkb/ pqkjwD iK f;Zy ;B, fiBQK d/ Bkw s'A n;hA ikD{ BjhA. fJjBK ofjsBkfwnK O gqwkfDe pDkT[D bJh gkl10 d/ fBeNtosh pi[or f;ZyK Bkb ;pzXs ehsk frnk, fit/A fe GkJh Bzd bkb, GkJh d:k f;zx, GkJh gqfjbkd f;zx nkfd. ofjsBkfwnK ftu fejk frnk ` fe r[o{ ih B/ fJj ofjsK f;ZyK O ;[DkJhnK. fJZe rZb ;k\ ` fe e'Jh ofjsBkwk ;qh w[ytke iK ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ofus BjhA. ;tkb ` fe gkl10 d/ nBzdg[o ;kfjp ftZu 1699 Jh;th ftZu yzv/ dh gkj[b fsnko eoB dk fpqsKs s/ ofjsK dk frnkB fJjBK b/yeK O fJsBh d/o pkd fet/A j'fJnk < gkl10 d/ ;w/A ftZu f;Zy fbykohnK dk ofunk fJfsjk;, e[dosh ekoDK, jB/ohnK s/ BdhnK ftZu jVQ nkT[D eoe/ BFN j' frnk ;h. i' pfunk, T[;O f;Zy fto'Xh skesK B/ BFN eo fdZsk. i' fJfsjk; ;zB 1720 s'A pkd ofunk frnk, T[j pqkjwDK iK t/d ws tkb/ G/yh f;ZyK B/ t/d ws d/ nB/eK ftFtk;K nB[;ko ofunk. fJjBK g[;seK ofjsBkfwnK ftZu t/d ws d/ nB/eK fcofenK s/ tZy-tZy r[opkDh fto[ZX T[gd/F s/ nzX ftFtk; Fkwb

jB, fi; soQK d/th d/ts/, pqjwufo:, nchw, Gzr, Fokp d/ BF/, FokX, fEs, tko, g{oBwkFh, shoE fJFBkB nkfd. fJj r[owfs fto[ZX e{V fJfsjk;, pqkjwD dh e{N Bhsh dk gqwkD `. fJ; dh r[opkDh d/ nkXko s/ ;zy/g ftuko n;hA fJ; b/y ftZu ehsh `. r[of;ZyK B/ fJjBK g[;seK O r[owfs dh e;tZNh s/ bkJ/ fpBk g[oksB f;Zy fJfsjk; wzB fbnk. fJjBK g[;seK d/ jtkb/ nZi th ;kvhnK f;Zy f;XKsK dhnK g[;seK ftZu fdZs/ iKd/ jB. ;kvh nBrfjbh eoe/ pqkjwD nkgDh ukb ftZu ekw:kp j' frnk. fJ; ;w/A ;kvhnK r[owfs ;pzXh ;G g[;seK t/d ws d/ ftFtk;K Bkb ozrhnK jB. r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh ni/ th fpBk fwbktN `.

35

36

;op b'j rqzE ;op b'j rqzE d/ gziK nfXnkJ/ ftZu wjkekb d/ ntsko ;op b'j dh fti: eEk `, i' T[;B/ GhwkBkd s/ fpqiBkE nkfd d?AsK O wko e/ gkJh. fJ; dh eEk t;s{ fe;/ g[oksB ;z;fWs rqzE s/ nXkfos `. ;op b'j rqzE r[opkDh T[gd/F fto[ZX `. fJj rqzE fe; B/ fbfynk fJj gsk BjhA.

;kyh ofjs eh GkJh Bzd bkb ftZu'A FokX nktB sK Ssh gqeko ek gq;kfd eo?. eoe? fsnko gq;kd[, ns/ ]kb;/ O ;Zd e/ nBzd gV/, nodk; eo/. f;ZyK O gq;kfd ytkt?. fJ; dk fdsk EkfJ gV/ ns/ fgsoK O Gh gj[zu/. (ftuko r[owfs fto[ZX `.) sK r[o{ r'fpzd efjnk, i' GkJh f;ZyK O j[ew ` i[ frq;fs p?okr yb'Dk ns/ GkJh, fJ;soh d/ ikw/ s/ ft;kj BjhA eoBk. nzsfj dk bkjk fJ;sqh eT[ BjhA d/tDk. B'N l r[o{ r'fpzd f;zx fJj j[ew BjhA d/ ;ed/. fJj

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

r[opkDh T[gd/F fto[ZX ftuko `. r[opkDh fJ;sqh O pokpoh dk doik fdzdh `.

ijK ;opsq ykb;k j' sjK phu rqzE ;kjp oy b?Dk, nzr ;zr gzi f;zx fwb? nzfwqs SeB/ tkb/ O. gfjb/ eS gjokBh, e/F fJeZm/ eo i{Vk, d;sko ;iktBh, rksq/ ;qh ;kjp jkE i'fV yVk oj?. eVkj ih phu Xo/ T[sw f;zx b'j gksq w?A ;qh nzfwqs;o ih ek nzfwqs gkt?, gqEw ;zg{oB ig[ih ;kfjp nkfd nzs g{oB, g{oB ikg[ ih nkfd nzs ek gkm eo/ u"gJh, gzi gzi ;t?:/ fGzB fGzB 1 ;qktr 2 dhBB eh gqfsgkb 3 gkg ;zp{j fpBk;B 4 ;fs ;d?t ;dk pqs 5 gT[Vh nBzd ih eh, eod nzfwqs phu c/o/ ngBh Uo e'. g[Bj J/e f;zx ;opsq nkfrnk b?, jfE w?A eN'ok pKJ/ jkE go dkfJnK oy e? Se?. tj ej/ - p'b' tkfjr[o{ ih ek ]kb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj. fJ; GKs gKu gKu u{b/ Sekt?, B/sq w' gk \s/ p[bkt?, e/; w' gkt? r[oqwzsq ;fsBkw d/ ojs d;Dh, Bkw oZyDk. 1. ;tk o[g: sB]kj, nodk; eoBh, T[; ekb ;G ob efo Se/ gq;kd eVkj, ghS/ ngB/ ngB/ posB w?A Se/, nzfwqs SektB tkb/ r[od/t e' p;sq F;sq efo g{i/. (t/d ws ftZu pqkjwD r[o{ `.) nekb g[oy ek ntsko gqrN ehnk ]kb;k. gzi G[izrh `A - wjK w[es/ Bkw - okw f;zx, csfj f;zx, d/tk f;zx, Nfjb f;zx, JhFo f;zx - fJBj[z gKu'A f;zx'A B/ jkE ;/ nzfwqs Sek Ek. i' r[od/t nzfwqs SekB/ tkbk. 1 ;sr[Dh fBob'Gh ;[ed/t `, 2 swr[Dh d[opk;k ;w, 3 ekwh okiBhsh fWFB s[b, 4 w'j i[r eo tfFFN ;Po{g, 5 jzekoh fp;tkfwsq o{g, 6 nukoh fpnk;, 7 ;wkfX f;fEs efgb, 8 fGy[:e ikrtfbe, 9 eoweKvh i?wfB s[b, 10 gkszibh F/F s[b. (T[go fdZsh ;koh ofjs ftZu d/th d/ts/ gqXkB jB.)

ofjsBkwk GkJh gqfjbkd f;zx j[ew j'nk f;oh w[ytke gkl10, bkb dfonkJh e/ gqEkJ/ w/o' j[ew wkBfj Bjh, efoj B f;y eh ;/t ;' phoi wb/S e', gorN gSkBj[ G/t (fJ; soQK d/ puB gkl10 d/ BjhA j' ;ed/.)

ofjsBkwk GkJh d:k f;zx eth yzv/ dh gkj[b fsnko eoB dk fpqsKs ;[BkT[Adk `. ;qh d;thA gksFkjh nBzd g[o w?A p?m/ E/, d:k f;zx ih gqFB ehnk @i[ wjkoki ih ! ofjsBkwk ejhJ/ fi; e/ ;[BB/ ;/ w[efs j'fJ.# T[so - ip d/th gqrN GJh n"o gKu g:ko/ ;ktXkB j{J/, sp ;p d/tsk nkJ/. @> ;fsBkw# T[gd/F wzsq ;qh r[o{ BkBe ih eh Fefs B/ dhnk, n"o izsq tkfjr[o{ w'jB p;heoB B/ dhnk, szsq ib nwo po[D tk;s/ fus fdVsk d/ dhnk, fw;NkB fJzdq B/ dhnk, p[Xh whmh ojB Bfws no b'j gkso :woki nzfwqs gktD/ fBfws dhnk, ;opb'j eh eod ekb ih dJh, :[X e/ tk;s/, e/; uzvh ih dhJ/, pkjBh eZS jB{ ih dJh, ig[ih w[es e' gkm dhnk, nBzd fus FKs bhJ/ r[o{ nwo ih dhBk, xht pqjw/ B/ dhnk fsqGkt ek eVkj gq;kd ehnk, i/ shB Gkt s/ xN eo/ s' r[o{ ih e' B gj[zu/ n"o id nzfwqs SekBk j' sp gq;kd r[V ek B eo/. fJ; fpfX ;'A ;p d/tsk nz; d?s GJ? n"o i' uko poB w?A nzfwqs gkB eo/rk ;' w[es j'rk n"o Bhukfd Gh rsh e' gktfjzr/. (eth fbydk ` yzv/ dh gkj[b fsnko eoB ;w/A d/th gqrN j'Jh sK ;G d/ts/ nkJ/. T[gd/F wzsq r[o{ BkBe ih dh Fesh B/ fdZsk, izsq wzsq d/tfsnK B/ fdZs/. ekb d/tsk B/ ;op b'j eh eod p[X bJh fdZsh, e/; uzvh B/ fdZs/, jB{wkB B/ eS fdZsh. eVkj gq;kfd pBkT[D bJh ;wZroh d/tfsnK B/ fdZsh.) 37

r[opkDh d/ e[M j[ew l *

bRhma ibsnu mh[su n k]eI . Avru n wIs{ e[k] s]eI . (gzBk 1035, r[o{ rqzE ;kfjp)

38

d;w rqE z dh ftuko

*

wurga k]io ja k{ mrwnu kr{ . bRhma k]io b[w xucr{ . jxu jacxu txu k[vl ram . Aan w[v isxu nahI kam . (gzBk 1162, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

bRhma ibsnu mhaw[xu tR{ guN r]gI ivic hxum{ kar kmaeI. (gzBk 735, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

ijin bRhma ibsnu mh[su xupae[ . isir isir W;W{ Aap[ lae[ . (gzBk 1051, r[o{ rqzE ;kfjp) ;qh ;fsr[o tku (gzBk 75, ofjsBkwk) ;' nekbh o{g `, Bhb p;sq gfjokJ/ ig/ ikg[ r[opo nekb, ;op b'j gfjokJ/. HHHHHH ;qh nekb T[;sfs eo/, uzvh ezm ;[Xkfo T{uk p[zrk i' ;i? Bkw fBjzr ;[ikBHHHH ;;sq sB w? Xko?, fpBk fwnkB s/ s/r jkE w? oky?HHHHH t?;kyh dhgwkbk nzfwqs;o eo/, j'bk nBzdg[o eo/, npub Bro ikfJ, e[b ;zp{j so/.

np fpjzrw e/ byZB irs w? wk:k ek ;zr s:kr eo oj?, fJ;sqh e' d/ys Gkr/, XB e/ j/s B bkr/, ;tk rki eh eZS oky/, J/e ;op b'j eh rVth oy?, J/ekeh fpuo?, Xks{ e' ;goF B eo/, Fjo w? Bk oj?, n;tkoh w? B uV?, n"o r[od[nko/ w? fcosk oj?.HHHfJ;sqh e/ jkE ek nzB B Se/. (t/d ws dk pqjwufo: tor, f;ZyK ftZu fpjzrw pD rJ/. r[opkDh rqfj;s ihtB ftZu ofjD dk T[gd/F fdzdh `.) 39

d;w rqE z dh ftuko

ofjsBkwk GkJh d/;k f;zx osh nchw i[ wk;k Gzr. fJB e' yktfj edh fB;zr. (31) fJ; s/ nfXe B nwb tXkt?. tX/ nwb sT[ Bo d[y gkt?. ;kv/ tZy-tZy fcoe/, fi; soQK fBjzr, fpjzrw, ;opb'jhJ/ Bhb/ pkD/ tkb/ nkfd fJ; e{V/ g[oksB fJfsjk; dh T[gi jB. n;hA r[o{ rqzE ;kfjp d/ T[gd/F w[skpe ;G f;ZyK bJh fJZe ofjsBkwk pDk bJhJ/, sK ;G r[of;Zy fJZe j' ;ed/ jK.

r[ofpbk; gkl10 (;[y f;zx) fJ; ftZu fbfynk ` fe ;;so n;sq f;woj[ po p[Xk, yb db ;kE eoj[ fBs i[Xk.

r[ogzE gqekF (osB f;zx Gzr{) gT[ ;[Xk no y/bj[ fFeko. ;;so fpd:k fiw j'fJ ;zGko[. ;kv/ T[go fdZs/ e{V/ g[oksB fJfsjk; s'A e'Jh fBoDk BjhA fbnk ik ;edk fe gkl10 B/ yzv/ dh gkj[b fsnko eoB ;w/A fejVhnK pkDhnK gVQhnK. gkl10 d/ ;w/A dhnK f;Zy ftdtkBK dhnK fbysK BFN j' u[ehnK jB. fJ; ;w/A ;kv/ g[oksB f;Zy fJfsjk; O, i' 1727 s'A pkd ti{d ftZu nkfJnk, r[opkDh dh e;tZNh T[^s/ goyB dh pj[s }o{os `. fJ; ftZu'A pj[s fJfsjk;e g[;seK, pqkjwD iK f;Zyh G/F ftZu pqkjwD B/ fbyhnK. gzEe ;fjwsh s'A pkd r[owfs fto'Xh g[;seK O f;Zy fJfsjk; ftZu'A ykoi eoBk }o{oh `. fJj ouBktK r[owfs fto'Xh e{N Bhsh `.

40

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

Gkr 4

r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk ;zebB r[o{ noiB ;kfjp B/ gfjb/ gzi r[o{nK dh pkDh fJesq ehsh s/ r[o ftnesh dk Bkw dZ;D bJh wl1, wl2, wl3, wl4, wl5 g'Eh ftZu fbytkfJnk. f;Zy r[o{nK O pkDh pqjw s'A nkJh, s/ pkDh ftZu fJe' fJe ;d?th j;sh, fJe J/ezeko i'fs o{g d/ fBor[D s/ ;or[D ;o{g dk g{ok nyoh frnkB j?. f;Zy r[o{nK O pkDh frnkB fXnkB ftZu nkJh. r[o{ noiB ;kfjp B/ fejk @g'Eh gow/;o[ ek EkB#, @tkj[ tkj[ pkDh fBozeko j? fs;[ i/tv nto B e'fJ#, @pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh#. r[opkDh ftZu gkopqjw O nB[Gt eoB bJh r[oT[gd/F j?. gkopqjw dh ;{M-p{M, nB[Gt, r[owfs Bkw f;woD s'A j[zdk j?, nkswe ftFk j?, ws p[X ftuko s'A T[go dk nkswe frnkB j?. r[o{ BkBe ;kfjp B/ ;Zs g[oy O d/fynk j? s/ T[; dk frnkB pyfFnk j?. ;fs g[oy fifB ikfBnk ;fsr[o[ fs; ek BkT[.. (gzBk 286, r[o{ rqzE ;kfjp) r[o{ noiB ;kfjp B/ g'Eh ftZu e[M n?;/ GrsK dh pkDh doi eokJh, fizBQK B/ g{o/ ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ fJe' fJe ;d?th j;sh, i'fs o{g dk ikg f;woD nokXBk ehsh s/ gowgd s/ gj[zu rJ/, T[j ;G pqjw frnkBh ;B. n?;/ GrsK s/ pqjw ftZu e'Jh G/d BjhA. pqjw frnkBh nkfg fBozeko[..

(gzBk 274, r[o{ rqzE ;kfjp)

;wMkT[Adh j? fe pkDh ftZu T[gd/f;nk Bkw Xow uj[ i[rK ftZu ;h s/ i' th Grs-iB fe;/ ;w/A th gow gd se gj[zu/, T[jBK B/ fJj wokspk Bkw Xow s/ ub e/ jh gkfJnk. jfowzdo ;kfjp ftZu g'Eh dk gqekF fBs B/w Bkb j[zdk ;h. r[o{ noiB ;kfjp s/ ;zrs g'Eh O wZEk N/e e/ fBs B/w Bkb dhtkB ;ikT[d a / ;B s/ jfo i; eod/ ;B. r[o{ noiB ;kfjp s'A pkd r[o{ s/| pjkdo ;kfjp B/ pkDh ouh. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ g'Eh ftZu B"t/A gksFkj dh pkDh doi eokJh. fJ; soQK rqzE ;zg{oB j'fJnk. ;zGt ` fe i/ r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ pkDh ouh j[zdh sK T[j th ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu doi eok fdzd/, fi; soQK r[o{ noiB ;kfjp B/ nkgDh ouh pkDh g'Eh ftZu doi eokJh. d; wB[Zyh ikfwnK ftZu r[o{ ih uoB gkj[b d/ e/ r[odhfynk fdzd/ ;B s/ f;Zfynk fdzd/ ;B, F[X wB r[owzsq Bkw dk ig f;woB eoB dk T[gd/F fdzd/ ;B, fi; Bkb fJe' fJe j;sh nekb g[oy dh nokXBk j[zdh j?. 1699 Jh;th ftZu r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ uoB gkj[b dh EK yzv/ dk nzfwqs fsnko eo e/ r[odhfynk dk ftXkB gqubs ehsk. *

fsBqk fwfbnk r[o{ nkfJ fiB eT[ bhfynk.. nzfwqs jfo ek BkT[ d/t? dhfynk..

(gzBk 729, r[o{ rqzE ;kfjp) *

jfo wkor[ ;kX{ df;nk ighn? r[owzs[..

(gzBk 321, r[o{ rqzE ;kfjp) *

jfo jfo Bkw[ ;bkjhn? ;u[ eko ewkt?.. d{ih eko? bfrnk fcfo i'Bh gkt?..

(gzBk 791, r[o{ rqzE ;kfjp) (r[owzsq Bkw s'A fJbktk j'o fe;/ dh nokXBk, f;cs

pqjw frnkBh iBw woB ftZu BjhA, ;d ihts j?, nfpBk;h j?, ;dk nkBzd dh jkbs ftZu ;z;ko ftZu fiT{Adk j?. pkDh fJj th

;kbkj d{ih eko j? - fJ; soQK iBw woB dk r/V pfDnk ofjzdk j?.)

41

42

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

d; gksFkjhnK dh F];hns r[o{ o{g r[opkDh s'A

T[jBK O t/dK, Fk;soK, f;zfwqshnK dk frnkB ;h s/ fJjBK Xow g[;seK d/ dZ;/ okj s/ pqkjwDh Xow ewkT[Ad/ ;B. fJe t/o T[j :ksok O iKfdnK o;s/ ftZu eoskog[o, r[o{ BkBe d/t ih d/ doFBK O nkJ/. fco T[j d/th d/ doFBK bJh BjhA rJ/. r[o{ FoB nkT[D s'A pkd, T[j r[o{ dopko ftZu oj/. GkJh bfjDk ih B/ nkgD/ t/d Fk;soK f;zfwqshnK tkb/ Xow ftFtk; fsnkr fdZs/ s/ r[o{ BkBe ;kfjp dh ;/tk ftZu oj/, r[oT[gd/F ;[fDnk s/ wzfBnk s/ Grsh ehsh. r[o{ BkBe ;kfjp B/ i'sh i'fs ;wkT[D s'A gfjbK GkJh bfjDk O r[o{ i'fs ;"Ag e/ r[orZdh s/ fpmk e/ T[jBK O r[o{ nzrd fejk. r[o{ BkBe B/ r[o{ nzrd ;kfjp O wZEk N/fenk, s/ nkg d{i/ ;EkB s/ ub/ rJ/. (r[o{) nwodk; ih eoweKvh ;B, thj tko rzrk fJFBkB bJh rJ/. T[jBK B/ th id'A r[o{ nzrd d/t ih d/ doFB ehs/, sK ;ko/ fgSb/ ftuko fsnkr e/ r[owfs Grsh f;woD ehsk s/ nzs ftZu r[o{ nzrd ;kfjp B/ r[o{ nwodk; ih O r[fonkJh ;"Agh. r[o{ BkBe ;kfjp d/ d;t/A ikw/ ftZu, r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ gzi fgnkfonK dh u'D f;o b? e/ ehsh. gzi fgnko/ fjzd{ gfotkoK d/ T[uhnK BhthnK iksK d/ f;Zy ;B. r[o{ BkBe s'A b? e/ d;w r[o{ d/ r[oT[gd/F nB[;ko fi; B/ f;Zy ws ftZu dkyb j'Dk j?, T[j nkgD/ gfjb/ fjzd{ Xow d/ iK w[;bwkBh Xow d/ iK j'o fe;/ Xow d/ nehd/ fsnkr/, sK jh T[j ;jh r[owfs okj s/ ub e/ gow rsh gqkgs eo ;edk j?. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ pkDh dk gkm eoe/ yzv/ dk nzfwqs fsnko ehsk s/ gzi fgnkfonK O fgbkfJnk, uoB gkj[b dh EK yzv/ dh gj[b fdZsh. ;kv/ e'b fJfsjk;e ikDekoh BjhA fi; s'A fJj gsk bZr ;e/ fe r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fejVhnK pkDhnK dk gkm yzv/ dh gj[b fsnko eoB ;w/A ehsk. r[o{ ih B/ f;Zy ;/te O r[o{ rqzE ;kfjp d/ bV bkfJnk. r[o{ BkBe ;kfjp dk frnkotK o{g r[o{ rqzE ;kfjp ih jB s/ jw/Fk r[opkDh r[o{ o{g ftZu T[gd/F dksk ofjBr/.. fJ; soQK d/j o{g ftZu r[o{ dh gqEk ;wkgs j'Jh.

i'fs o{fg jfo nkfg r[o{ BkBke[ ejk:T[.. sk s/ nzrd[ G:T[ ss f;T[ ss[ fwbk:T..

(gzBk 1408, r[o{ rqzE ;kfjp) nkfg BkokfJD[ ebk Xkfo ir wfj gotfo:T[..

(gzBk 1395, r[o{ rqzE ;kfjp) r[o{ BkBe ;kfjp s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx ih se fJe jh r[o{ i'fs ;h. ;G dk T[gd/F fJe jh ;h. r[o{ ;fsr[o{ s/ gkopqjw gow/;o ftZu e'Jh G/d BjhA. r[od/t ;fsr[o gkjpqjw[ gow/;o r[od/t BkBe jfo Bw;eok..

(gzBk 250, r[o{ rqzE ;kfjp) r[opkDh, y;w dh pkDh j?. frnkB fXnkB ftZu X[o'A nkJh j?. r[opkDh fJZe' fJZe J/ezeko, i'fs dk frnkB pyFdh j?. nzfwqs pkDh ss[ tykDh frnkB fXnkB ftu nkJh..

(gzBk 1243, r[o{ rqzE ;kfjp) i?;h w? nkt? y;w eh pkDh s?;Vk eoh frnkB[ t/ bkb'..

(gzBk 722, r[o{ rqzE ;kfjp) pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh ftfu pkDh nzfwqs ;ko/.. r[o[ pkDh ej? ;/te[ iB wkB? gosfy r[o{ fB;sko/..

(gzBk 982, r[o{ rqzE ;kfjp) f;Zy ws ftZu dkyb j'D s'A gfjbK nkgD/ gfjb/ Xow d/ nehd/ fsnkrD/ }o{oh jB. r[o{ nzrd ;kfjp (gfjb/ GkJh bfjDk ih), r[o{ BkBe ;kfjp dh FoB ftZu nkT[D s'A gfjbK d/th d/tfsnK d/ T[gk;e ;B s/ jo ;kb shoE :ksok bJh nkgD/ iZE/ ;w/s iKd/ ;B. 43

44

d;w rqE z dh ftuko

r[opkDh dk T[gd/F j? l ;uk ;fsr[o{ ;uh pkDh fifB ;u ftykfbnk ;'Jh..

(gzBk 769, r[o{ rqzE ;kfjp) ;fsr[o{ eh pkDh ;fs ;o{g[ j? r[opkDh pDhn?..

(gzBk 304, r[o{ rqzE ;kfjp) ;fsr[o{ fpBk j'o euh j? pkDh.. pkDh s euhA ;fsr[o{ pkMj[ j'o euh pkDh.. ejd/ eu/ ;[Dd/ eu/ euAhA nkfy tykDh..

(gzBk 920, r[o{ rqzE ;kfjp) ;kvh ftuko fJjBK r[opkDh dhnK s[eK O w[y oy e/ ehsh ikt/rh. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ gzi fgnkfonK O p/Bsh ehsh fe T[j r[o{ o{g ftZu pkDh gVQ e/ yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB, s/ r[o{ ih O T[;/ wo:kdk Bkb SekT[D. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ yzv/ dk nzfwqs gkB ehsk, r[o{ rqzE ;kfjp O wZEk N/fenk, s/ r[o{ rqzE ;kfjp d/ f;Zy ;i/. j[D r[o{ rqzE ;kfjp r[o{ jB s/ nZr/ O th j'Dr/. i' e'Jh wkJh GkJh, fe;/ Xow dk, iksh dk, w[be dk, f;Zy Xow ftZu got/F eoBk ukj/, T[j nkgD/ gfjb/ nehd/ s/ Xkofwe ftuko fsnkr e/ nzfwqs dh ftXh g{ote dks b? ;edk j? s/ f;zx ;i ;edk j?. r[o{ rqzE ;kfjp dh f;Zfynk ;G ;z;ko bJh fJe' j?, fJ;O ;wM e/ e'Jh th bkG T[mk ;edk j?. fjzd{, w[;bwkB, nkfd ;G r[od[nko/ ik ;ed/ jB s/ f;Zfynk ;wM s/ rqfjD eo ;ed/ jB. r[of;ZyK O fe;/ Bkb e'Jh ftseok BjhA. gowgd dh gqkgsh T[jBK O jh j' ;edh j? i' ftXh g{ote nzfwqs SZe e/, r[owzsq Bkw b?D, sK jh r[owzsq Bkw Fpd r[o{ o{g ftZu f;Zy dh ;jkfJsk eodk j? s/ nB[Gth frnkB pyFdk j?. r[opkDh s'A fJbktk j'o fe;/ ]k; g[;se s/ FoXkàGktBk oyDh s/ FoXk Xko e/ gkm ehosB fXnkB nkfd r[of;Zy bJh tofis jB. fi; soQK t/d ws d/ ;ziw s/ yN eow, pqjwuo:, 45

d;w rqE z dh ftuko

tos B/w, shoE fJFBkB, shoEK dk GowB, r[owfs ftZu e'Jh nfjwhns BjhA oZydk. sN shjE d/t d/tkfbnk e/dko wp[ok ek;h.. e'fN s/sh;k d/ts/ ;D[ fJzd? ik;h.. f;fwqfs ;k;sq p/d ukfo yN do; ;wk;h.. g'Eh gzfvs rhs efts ets/ Gh ik;h.. ish ;sh ;zfBnk;hnk ;fG ekb? tk;h.. w[fB i'rh fdrzpok iw? ;D ik;h.. i' dh;? ;' ftD;Dk ;G fpBf; fpBk;h.. fEo[ gkopqow gow/;o' ;/te[ fEo[ j';h.. (gzBk 1100, r[o{ rqzE ;kfjp) (gkopqjw fEo nfpBk;h `. f;Zy ;/te r[owfs Grsh eoe/ nfpBk;h j' iKdk `.) f;Zy O j[ew j? rqfj;s ihtB ftZu oj', go Bkoh O wK Xh G?D dh B}o Bkb sZe', fjzd{ Xow dhnK T[uhnK BhthnK ikshnK, pqkjwD ysoh t?F F{do ;wki bJh ebze jB. toD tzv Bkb ;wki ew}'o j[zdk j?, nkg;h t?o j[zdk j?, F{doK ftZu jhBsk dh GktBk nkT[Adh j?, s/ ;wki dk tZvk fjZ;k ;wkie T[Bsh ftZu fjZ;k BjhA gk ;edk. T[E/ jh pqkjwD O jzeko dh GktBk nkT[Adh j?, pqkjwD wkfJnk dk b'Gh j' iKdk j? s/ pkeh toD ikshnK O b[ZNdk j?. nfGwkB s/ d{finK O BhtK ;wMDk gow/Fo dh Grsh ftZu o[ektN j?. n?;/ wB[Zy O ed/ th gowgd dh gqkgsh BjhA j' ;edh. ;z;ko d/ ;ko/ ;zpzXhnK O SZv e/ nkgDh efbnkB GkbB bJh izrbK gjkVK ftZu ikDk, wVQh w;kDK ftZu tk; eoBk, sg nkfd eoB/ efbnkDekoh BjhA, ;Zu/ Bkw Xow d/ fto[ZX e[ohshnK jB. f;Zy O j[ew j? rqfj;s ihtB ftZu oj', Xow dh feos eo', Xow dh ewkJh ftu'A b'VtzdK O dkB fdT[, ntr[D fteko, p[fonkJhnK fsnkr', r[D XkoB eo', uzr/ eow eo', ;s;zrs ftZu 46

d;w rqE z dh ftuko

ikU, F[X wB Bkb r[owfs Bkw f;woB eo', ;fsr[o{ dh nokXBk eo' - sK gowgd dh gqkgsh j' ;edh j?. Bkw Xow ;z;ko d/ j'o ;G XowK s'A tyok j?. ;fsr[o{ ih dk T[gd/F j? fe g{o/ ;fsr[o{ Bkb w/b, ;hfynk dhfynk, r[owzsq Bkw, r[oFpd, r[owfs f;woB s'A fpBk gowkswk dk frnkB BjhA j' ;edk s/ iBw woB dk r/V pfDnk ofjzdk j?. ;G d/th, d/ts/, ntsko, gho, g?rzpo iBw-woB d/ r/V ftZu jB. fJjBK u'A fi;B/, s/ id'A g{o/ ;fsr[o{ dh FoB bJh sK jh T[j ;z;ko ;kro s'A gko j'fJnk. ekih ;/y w;kfJek ;G/ T[fm ik;h.. gho g?ekpo nT[bhJ/ e' fEo[ B ojk;h..

(gzBk 1100, r[o{ rqzE ;kfjp)

d;w rqE z dh ftuko

Gkr 5

r[opkDh T[gd/F dk ;ko n;hA gfjbK r[opkDh d/ ;ko T[gd/F dh ;wM w{b wzsq dh r[owfs ftnkfynk s'A F[o{ eoKr/. w{b wzsq r[opkDh dk ;ko j?. T[; s'A pknd ¸r[opkDh r[o{¹ s'A t/d pkDh dh ftuko ;wMKr/. t/d pkDh nkgD/ nkg O ;Zu efjzdh j?. r[owfs t/d pkDh d/ ftukoK dk g[oi'o yzvB eodh j?. t/d pkDh SZvhJ/ sK r[owfs nkT[Adh j?. r[owfs dh ;wM nk ikt/ sK t/d pkDh s'A ftFtk; S[ZN iKdk j?. T[; s'A pkd d;w rqzE dh ouBktK dh ftuko ;kO nk;kBh Bkb ;wM nkt/rh. r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ftZu r[o{ BkBe ;kfjp dh jh r[o{ i'fs ;h, r[o{ BkBe ;kfjp dk d;tK o{g jB. gkl10 dh pkDh r[opkDh nB[e{b j'Dh bk}wh j?. ethnK dhnK ouBktK t/d pkDh d/ nkXko s/ j' ;edhnK jB. e[M eth r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ dopko ftZu ;B, T[j f;Zy r[o{nK O wzBd/ ;B. r[o{ ih d/ dopko ftZu j[zfdnK th e[M eth r[o{ ih d/ f;Zy BjhA pD/. T[j t/dK-Fk;soK-f;zfwqshnK O ;Zs wzBd/ oj/, T[jBK dhnK eftsktK r[owfs s/ t/de T[gd/F dk fwb r'Gk jB. i' ouBktK r[of;Zy ethnK dh j'DrhnK, T[j th pqjw dh pkDh d/ s[b BjhA - T[j th eZuh pkDh j?.

w{b wzsq 1 (fJZe, J/ek, J/ezeko) r[opkDh ñ Bz{ fJZe, J/ek, J/ezeko efjzdh j?. ñ J/ek J/ezeko tkfjr[o{ j?. w{b wzsq ftZu r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk ;ko T[gd/F j?. 47

48

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

w{b wzsq dk gfjbk nyo frDsh dk 1 (fJZe) j?. fi; dk Gkt j? fJe' fJe ;d?th j;sh, j'F tkbh, i'fs o{g j'Ad. i'fs d/ noE jB gow fBowb u/sBk, Supreme Pure Consciousness. T[; O r[o{ BkBe ;kfjp fJZe J/ezeko gkopqjw efjzd/ jB. fJZe J/ezeko gkopqjw, ¸o{g o/y ozr¹ s'A fBnkok j?, wB p[Xh dh ftuko s'A T[go Fy;hns j?, J/ek g[oy j?, gow g[oy j?. fJZe J/ezeko gkopqjw Reality j?, e'Jh ekbgfBe j;sh BjhA, wB[Zy dh ;wM s'A go/ j?, ;[xV ;[ikB, frnkB ;o{g, Infinite, Infallible, Intelligence ¸J/ek g[oy¹ nkgDh wo}h dk wkbe j?, i' GkT[Adk j? eodk j?, T[; ftZu j[ew Fesh j?, nkgD/ j[ew Bkb ;G ezw eosk j' e/ eodk j? s/ eokT[Adk j?. T[; d/ j[ew O Nkfbnk BjhA ik ;edk. fBowb i'fs ;s: ;o{g j?, ;w/A ekb s'A gfjbK ekfJw ;h, j[D th j? s/ jw/Fk nZr/ O th ekfJw Real j;sh j?. r[o{ ih T[;O nekb g[oy efjzd/ jB, T[j nkgDh wo}h nB[;ko j[ew Bkb ekb ;wK Time O F[o{ eodk j? s/ ekb ;w/A O ;wkgs eo fdzdk j?. T[j ;dk nkBzd y/V/ ftZu ofjzdk j?, ;Zs fuZs nkBzd j?. T[; B/ nkgD/ nkg O nkg T[gkfJnk. fJZe J/ee z ko i'fs o{g gkopqjw s'A fJbktk j'o e'Jh n;bhns, Reality BjhA. ;z;ko s/ ;z;ko d/ iht izs, T[;dk jh ;or[D ;o{g j?. ;z;ko d/ iht izs wB[Zy T[;dk wk:kth ;o{g j?, e{V o{g j?. fJsBk jh ;Zu j? i?;k ;[gBk, ;z;ko Illusion j?, fi; soQK FhF/ ftZu ne; SkfJnk ;Zs fdZ;dh j? go ;Zs BjhA. fJ; soQK ;z;ko ;Zs BjhA. ;kok ;z;ko iht izs, Space T[;B/ jT[A dk Gow d/ e/ T[gkfJnk. wB[Zy O jT[, w?A, w/oh tkbh tyoh Fy;hns j'D dk Gow j?, Gow nfrnkBsk j?, G[b/yk j?, Gow eoe/ wB[Zy O nkgD/ fBi ;o{g i'fs o{g nkswk dh gSkD BjhA. nkgD/ jh Gow O wB[Zy nkgD/ fe;/ T[dZw Bkb, frnkB Bkb, ;kXBk Bkb, fe;/ ig f;woB fXnkB Bkb d{o BjhA eo ;edk. fJZe' fJZe nfpBk;h j;sh, i'fso{g nekb g[oy d/ ig ns/ f;cs ;bkj dk T[gd/F r[owfs fdzdh j?.

r[ofeogk Bkb Bdo eow pyfFF Bkb Gow efNnk iKdk j?. Fpd r[o{ (r[owzsq Bkw) d/ ig f;woB fXnkB fpBk, GowànfrnkBsk dk godk BjhA jN ;edk. g{o/ ;fsr[o{ ftZu frnkB ;o{g pqjw i'fs, gosZy o{g ftZu r[o{ o{g j'e/ tZ;dh j?. g{o/ ;fsr[o{ s/ gkopqjw ftZu e'Jh G/d BjhA. g{o/ ;fsr[o{ s/ gkopqjw dh g{ik, ig f;woD nokXBk, fXnkB dk T[gd/F r[opkDh fdzdh j?. fJj jh fJe sohek j? fi; Bkb wB[Zy O nkgD/ Real Self, fBi ;o{g, i'fs o{g dh ;{M p{M frnkB j' ;edk j?. fco wB[Zy dh w?A w/oh tkbh jT[ d/ Gow tkbh u/sBk, Gow rtk e/ pqjw i'fs ftZu nG/d j' iKdh j?. fJj gowgd dh nt;Ek j?, pqjw frnkBh dh nt;Ek j?, pqjw frnkBh s/ gkopqjw ftZu e'Jh G/d BjhA. g{ok ;fsr[o{ s/ pqjw frnkBh fJ; gowgd dh nt;Ek ftZu ;z;ko ftZu ftuod/ jB. i' Grs g{o/ ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ Bkw Xow dh ewkJh eoe/ gowgd O gqkgs j'J/, T[jBK dh pkDh, r[o{ noiB d/t ih B/ g'Eh ftZu doi eokJh s/ fejk @g'Eh gow/;o ek EkB#, g'Eh ftZu gow/;o dk frnkB j? s/ fJ; ftZu gow/;o tZ;dk j?. g'Eh ftZu pqjw s'A nkJh pkDh j?, y;w dh pkDh j?, r[o{ o{g j? - @pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh#. r[opkDh d/ T[gd/F s/ nwb eoe/ gowgd dh gqkgsh j' ;edh j?, wB[Zy ;Zs fus nkBzd nt;Ek ftZu ihn ;edk j?.

49

50

nfd;N[ nr'uo[ nby[ ;' d/fynk r[ow[fy nkyh..

(gzBk 87, r[o{ rqzE ;kfjp) r[o{ BkBe ;kfjp B/ T[; fJe J/ezeko, i'fs o{g gkopqjw dk ig f;woD fXnkB dk T[gd/F fdZsk j?. fi; dk fXnkB XoKr/ , T[j jh wB ftZu tZ;/rk, s/ fXnkB eoB tkbk, fXnkB s/ fi;dk fXnkB Xfonk j?, fJe j' ikDr/. jT[ dk Gow r[ofeogk Bkb iKdk j?, wB[Zy dh w?bh fizd, iK ihtB i'fs fi; B{z r[opkDh i'sh efjzdh j?, Gow rtk e/ nkgD/ fBi ;o{g Real Self ftZu nG/d j' iKdh j?. r[o{ ih B/ r[opkDh ftZu T[; fJe' fJe ;d?th j;sh O j'o

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

XowK ftZu gow/;o d/ BkwK bJh tos/ FpdK dh tos'A th ehsh `, fi; soQK joh, okw, gqG{, ox[BkE, fWFB s/ fJ;bkw ws d/ nZbk s/ ][dk. fJj nB/e gow/Fto d/ Bkw b? e/ th r[o{ ih fJZe J/ezeko d/ ikg f;woD dk T[gd/F fdzd/ jB.

* J/e' J/e oftnk ;G mkJh.. (gzl 1080, r[o{ rzqE ;kfjp) Unzeko ;o{g okjhA, fJe jh ;z;ko ftu oftnk j?, fJZe J/ezeko d/ nksw g;ko/ tkb/ ;o{g Unzeko s'A ;z;ko dh T[sgsh j' ojh `. J/ek J/ezeko Sshj i[r, p/nzs ;wK ;[zB ;wkX ftZu fojk. T[d'A ;[zB ;h, e[M th BjhA ;h, Void ;h. ;[zB ;wkX ftZu e/tb i'fs fJe J/ezeko gkopqjw ;h. T[d'A ;wK, ekb, Time, Space, nkek; s/ fdZ;dk ;z;ko BjhA ;h. * jug CtIh kIX gubara . tU Aap[ jaNih isrjNhara . r[pko = ;[zB nt;Ek ftZu i'fs (gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp) r[opkDh dk nyo Unzeko X[zB `, fJe J/ezeko i'fs o{g nekb g[oy dk ;z;ko T[gikT[D bJh fJe d/ nksw g;ko/ tkbk nyo j?. * ehsk g;kT[ J/e' etkT[.. (etkT[ = Tnzeko = Fpd X[zB = nBjs nBjd Fpd dhnK X[zBK) * ¸¸Unzeko T[sgksh¹¹ ehnk fdB;[ ;G oksh/..

jfo f;wfo J/ezeko ;kuk ;G[ irs[ fizfB T[gkfJnk..

(gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp) fJE/ Fpd ¸jfo¹, fJZe J/ezeko d/ f;woB bJh tofsnk j?. fiE/ th r[opkDh gqG{ d/ f;woD dk T[gd/F fdzdh j?, Gkt/A oZp dk e'Jh Bkw th tofsnk j't/, T[gd/F T[; fJZe O f;woB dk jh j?. fjzd{ Xow rqzE t/d ws d/ Fpd Tw, ekb g[oy, ekb, wjkekb, pqjwk, ftFO, wj/;, s/ nB/eK d/thnK s/ d/tfsnK dh g{ik, nokXBk, fXnkB dk T[gd/F fdzd/ jB. fJj ;G d{i/ jB. fJjBK dh nokXBk e[dofs s'A gko, fJZe' fJZe j;sh gkopqjw i'fs o{g dk frnkB BjhA eok ;edh. r[opkDh fJe J/ezeko i's o{g d/ ;z;ko ftZu r[gs g;ko/ B{z pqjw dk g;kok efjzdh j?. pqjw[ g;fonk pqjw[ bhbk r'ftzd r[D fBfX ifB efjnk.. f;wfo ;[nk;h nzsoikwh jfo J/e[ BkBe ot ofjnk.. (gzBk 458 r[o{ rzqE ;kfjp)

Unzeko

vNu itRNu itRBvN paNI . cair b[w car[ KaNI . K;d wIp siB l]Aa . e[k kvav{ t[ siB h]Aa .

w{b wzsq dk d{ik nZyo Unzeko j?. Unzeko dh r[owfs ftuko fJ; soQK j? l Unzeko nyo fJe J/ezeko i'fs o{g nekb g[oy tkfjr[o{ dk ;z;ko ouB bJh nksw g;ko/ dk Fpd j?. Unzeko X[zB o{g nBjs, nBjd Fpd dhnK ;zrhse X[zBK ;z;ko ftZu jo ;w/A r[gs ub ojhnK jB. pqjwàBkw i'fs dk g;kok fJjBK X[zBK okjhA j' fojk `. fisBh d/o ;z;ko s/ iht jB TsBh d/o fJe J/ezeko, Unzeko o{g ftu ;z;ko ftu g;fonk j?. * J/e ;pd J/e' gqG tos? ;G J/e; s/ T[sgfs ub?.. (gzBk 1334, r[o{ rzqE ;kfjp)

etkt? = Unzeko Fpd X[zB (gzBk 1003, r[o{ rqzE ;kfjp) * Unzeko J/e' ot ofjnk ;G J/e; wkfj ;wkt?r'.. (Unzeko okjhA fJe jh ot fojk j?) (gzBk 1310 r[o{ rqzE ;kfjp). * Unzeko J/e X[zfB J/e? J/e? okr nbkg?.. (gzBk 885 r[o{ rqzE ;kfjp). (Unzeko fJe X[zB j? - nBjs, nBjd ;pd dhnk nB/ekA ;zrhse X[zBk i' ;z;ko ftu g;ohnk jB. fJj ;zrhse X[zBK pqjw dk jh g;fonk o{g jB.)

51

52

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

XA;kair sB isRsio xupaeI . sBu K[lu tmasa t[rI vidAaeI . Aap[ v[k kr[ siB saca Aap[ B;in Gzaiewa . (gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp)

XA ; gurmuiK kIX Akara . e[kih sUit pr]vnhara . (fJ; s[e ftZu Unz = nkozG ftZu)

iB;n iB;n tR{ guN ibsTar; . inrgun t[ srgun iwRsoar; . sgl Bait kir krih xupaieX . jnm mrn mnm]hu bDaieX . wuhU Bait t[ Aaip inrara . nank A;tu n paravara . (gzBk 250, r[o{ rqzE

;kfjp)

id'A T[; ;[zB ;wkX ftZu i'fs o{g gkopqjw dh wo}h j'Jh sK T[;B/ j[ew Bkb Fpd T[ukfonk. Fpd d/ noE jB Sound, nktk}, fJj Fpd Unzeko X[zB j?, Fpd X[zB nBjd j? (fi;dh jd BjhZ. fJj nBjs Fpd j?, fpBk tikfJnK ;zrhse X[zBK jB, X[zBK fi; dh jd BjhA. fJjBK X[zBK ftZu pqjw i'fs, ;z;ko ftZu jo EK g;oh j?, fJj pqjw dk ;z;ko ftZu r[gs nksw g;kok j?. fJ; O r[opkDh Bkw i'fs iK Bkw th efjzdh j?. ;ko/ ;z;ko ftZu Bkw fBowb gow u/sBk (i'fs) dk g;kok j?. fJj jh nBjs Fpd nBjd ;z;ko ftZu g;fonk j?. fJjBK s'A jh pqjwàBkw d/ j[ew Bkb ;z;ko d/ iht izs yzv pqjwzv, @eosk o{g fJe' fJZe gkopqjw# - nekb g[oy nkg g?dk eo fojk j?, gkb fojk j? s/ wko fojk j?. ;ko/ ;z;ko d/ 84 bZy i{BK dk uZeo, iht j[ew ftZu eowK nB[;ko G'r fojk j?. r[opkDh ;wMkT[Adh j? fe ;G ;z;ko dk iBw woB eos/ d/ j[ew ftZu j?. nekb g[oy gkopqjw dk g;ko/ tkbk nZyo Unzeko s/ Unzeko X[zB, ekfJBks s'A pkjo s/ ws p[X s'A pkjo dk Fpd `. t/d ws Unzeko X[zB, nBjs nBjd Fpd dhnK ;z;ko ftZu r[gs ub ojhnK X[zBK O BjhA ikDdk gSkDdk. gkopqjw B/ nkgD/ nksw g;ko/ tkb/ ;o{g nBjd dhnK 53

X[zBK s'A jT[A dk Gow d/ e/ ;z;ko dh u/sBk, gqkD, fizd, Life consciousness of the universe T[gkJh, s/ ;z;ko d/ tZy-tZy iht izs ou/. t/d ws dk nZyo Uw, s/ Uweko ;z;ko dh jT[A tkbh w?bh u/sBk `. t/d ws T[; O pqjw efjzdk `. r[opkDh nB[;ko Uw pqjw BjhA fsqGtB ;ko `, wkfJnk dk izikb `. Uw s'A pqjwk fp;B wj/; fszB d/tfsnK dh fsqe[Nh dZ;h iKdh `. r[opkDh nB[;ko fJj d/ts/, iBw woB d/ r/V ftZu x[zw oj/ jB. fJjBK O r[opkDh ftZu do;kJ/ fJZe J/ezeko nekb g[oy gkopqjw d/ j[ew dh gSkD BjhA. fJjBK d/tfsnK O fJZe J/ezeko s/ T[;d/ g;o/ ;o{g Unzeko X[zB dh gSkD BjhA.

ig, f;woD, fXnkB s/ f;cs ;kbkj jo fJZe Xow dk ;Zu T[;dk fJFN `. jo fJZe Xow nkgD/ fJFN dh Grsh, ig, f;woD dk T[gd/F fdzdk `. T[gfBFdK ftZu Uw dh T[gk;Bk, X:kB, ig f;woB s/ fJ; d/ nksw bkG pj[s fby/ jB. sq?sh: T[gfBFd ftZu sK fejk j? l Ufwfs, pqjw Ufwshdz ;otw (8-1-s/fsq:). UA jh pqjw j?, UA jh fJj ;kok ftFP j?. gq;B'gfByd g gq;B nB[;ko l UAeko jh go no ngo pqjw j?. ftdtkB fJ; UAeko dtkok @go# no @ngo# pqjw O gqkgs j[zd/ jB. r[opkDh Unz dk fXnkB XoB dk T[gd/F BjhA fdzdh. r[opkDh nB[;ko t/d ws dk nyo Uw fsqGtB ;ko j?. wkfJnk dk izikb j?. Unz dh nokXBk eoD tkb/ iBw woD d/ r/V ftu ofjzd/ jB. t/dK nB[;ko Uw ;Zs j?, r[opkDh Uw O fes/ ;Zs BjhA efjzdh. 54

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

r[opkDh T[gd/F fdzdh ` fe Tnzekfo ;pd okjh fJe J/ezeko B/ ;z;ko ftu g;kok ehsk j?. s{z ;z;ko ftZu g;oh Unzeko X[zB ftZu fXnkB, nzsow[Zy j' e/ brk. Unzeko X[zB, fJZe J/ezeko nekb g[oy dk ;z;ko ftZu g;kok `. * nkokfX J/ezeko[ ;kuk fBs d/fJ uV? ;tkfJnk.. (gzBk 688, r[o{ rqzE ;kfjp) *

hir ismir e[k;karu saca sBu jgtu ij;in xupaieAa . (gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

e[k] jip e[k] salaih . e[ku ismir e[k] mn Aaih . e[ks k[ gun gaxu An;t . (gzBk 289, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

e[km e[kk; aru pRBu krxu b;wna iWAaie . (gzBk 296, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

bjr kpao n KulnI gur sbiw KulIj{ .

(gzBk 954, r[o{ rqzE ;kfjp) (jT[ dk Gow (pio egkN) r[o;pfd r[owzsq Bkw d/ ig f;woD eoB Bkb y[bQd/ jB.) *

ibnu gur sbw n CUois k]ie . paK;id kIn\{ mukit n h]ie . (gzBk 839, r[o{ rqzE ;kfjp)

(r[o;pfdàr[owzsq Bkw s'A fpBk fe;/ O gow gd dh gqkgsh BjhA j'Jh. j'o ;G soQK dk f;woBànokXBk, gkyzv Grsh j?, fJ; Bkb Gow BjhA iKdk.) *

sitguru imilAa jaNIA{ . ijtu imilA{ namu vKaNIA{ . sitgur baJu n paieX sB TkI krm kmaie jIxu .

*

itAaig suAamI Aan kxu ictvt mUz mugW Kl Kr t[ .

(gzBk 1267, r[o{ rqzE ;kfjp) (i' fJe' fJe j;sh gkopqjw, nekb g[oy O SZv e/ j'o fe;/ dh nokXBk eod/ jB, w{V w[rX jB. j'o e'Jh ig sg rnkB, fe;/ soQK dk fXnkB, f;zfwqs Fk;soK d/ tfynkB i'r nfGnk; eoB Bkb jT[A dk Gow BjhA iKdk s/ fJZe ftZu iht dh ;wkJh BjhA j' ;edh.)

Aap[ WrtI sajIAnu Aap[ Aakasu . ivic Aap[ j;t xupaieAnu muiK Aap[ w[ie igrasu . sBu Aap[ Aaip vrtwa Aap[ hI guNtasu . jn nank namu iWAaie tU siB iklivK ko[ tasu . (gzBk 302, r[o{ rqzE ;kfjp) (Bkw d/ noE jB r[owfs Bkw, Fpd r[o{, tkfjr[o{ dk ig f;woB.)

;fs w{b wzsq dk shik nZyo ;fs j?, ;fs fJe J/ezeko dk r[D `. fJe J/ezeko, i'fs gow g[oy, ;Zs `, Reality `, fJe' fJe nfpBk;h j'Ad j;sh, the only one reality, fiT{Adh ikrdh gow fBowb u/sBk.

sit sit hir sit sit st[ sit BNIA{ . wUsr Aan n Avru purKu pxUratnu suNIA{ . (gzBk 1386, r[o{ rqzE ;kfjp)

jh w[Ka th scu psirAa Avru n wUja k]eI . (gzBk 769, r[o{ rqzE ;kfjp)

(gzBk 72, r[o{ rqzE ;kfjp) (;fsr[o{ s'A fpBk fe;/ B/ gow/;o O BjhA gkfJnk.) 55

56

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

Bkw[

sBu jIxu ip;du wIAa tuWu Aap[ tuWu Aap[ kar{ laieAa .

fJe J/ezeko gkopqjw i'fs o{g B/ Bkw ou e/ nksw g;kok

j[ha tU; hukmu krih t[h[ k] krm kmav{ (gzBk 736, r[o{ rqzE ;kfjp) j[ha tuWu Wuir iliK paieAa .

ehsk.

AapIn\{ Aapu saijX AapIn\{ ricX naxu . (gzBk 463, r[o{ rqzE ;kfjp) pqjw i'fs d/ ;z;ko ftZu r[gs jo EK g;o/ ;o{g O r[opkDh BkT[ iK Bkw i'fs efjzdh j?.

gupta namu vrt{ ivic kljuig Gio Gio hir BrpUir rihAa . (gzBk 1334, r[o{ rqzE ;kfjp) Bkw jk}ok j}{o, }kjok }j{o ;op ftnkge j;sh j?. Bkw gowkswk j?, jo fJe iht ftZu Gog{o gow fBowb u/sBk j?. ;G ihtK dh nkswk j?, nkswk pqjw j?, nkswk i'fs j?. g{ok ;fsr[o{ r[owzsq Bkw, tkfjr[o{ f;ZyK O fdzdk j?. fJ; Bkw d/ ig f;woD fXnkB Bkb wB[Zy O nkgD/ fBi ;o{g Real Self, nkswk, gowkswk, Bkw, pqjw dk frnkB j[zdk j?.

eosk eosk - ;G ezw eoB s/ ekoT[B tkbh Fya;hns fJZe J/ezeko, i'fs o{g gkopqjw ;G e[M j[ew (Divine Will) Bkb eodk ` s/ ihtK e'b'A eokT[Adk `. eosk fJe' fJZe ;d?th j;sh, fJZe J/ezeko dk r[D `. ;z;ko ouBk fJZe J/ezeko B/ eosk o{g ftZu nkgD/ r[D j[ew Bkb Unzeko X[zB T[uko e/ ehsh. ;z;ko ftZu ;G e[M eoB eokT[B tkbk eosk nekb g[oy j[ew ;Zssk Bkb eodk `.

Aap[ kr[ krae[ Aap[ . Aap[ Taip xuTap[ Aap[ . tuJ t[ bahir kCU n h]v{ tU; Aap[ kar{ laviNAa . (gzBk 125, r[o{ rqzE ;kfjp) 57

fJZe J/ezeko, i'fs o{g nekb g[oy B/ nBjs, nBjd Fpd dhnK ;zrhse X[zBK T[uko e/ nksw g;kok ehsk. eos/ d/ ;zrhse X[zBK o{g s'A ;z;ko dh jT[A tkbh w?bh u/sBk pDh, s/ ;z;ko d/ nBfrDs iht izsK d/ tZy-tZy o{g pD/. ;z;ko d/ tZy-tZy o{g fJZe d/ jh nB/eK wk:kth ;o{g jB. ;z;ko s/ ;z;ko d/ iht fBor[D pqjw d/ jh ;or[D ;o{g jB. jT[A d/ Gow ekoD wB[Zy O ;or[D ;o{g ftZu eosk s/ eos/ dh nkgDh y/v BjhA fdZ;dh. pqjw frnkBh O ;z;ko s/ ;z;ko d/ ihtK ftZu fJZe J/ezeko, eosk jh y/ vdk fdZ;dk `.

g[oy[ fJe J/ezeko i'fs o{g pqjw O r[opkDh g[oy, gow g[oy, nkfd g[oy, eosk g[oy, ;[ikB g[oy efjzdh j?. o{g o/y ozr s'A fpBk ;zg{oB, j'Ad tkbh u/szB, ;[zg{oB Fy;hns j?. T[j jh ;z;ko dk y;w j?, ;G iht T[; d/ j[ew ftZu eko eoB tkbhnK BkoK jB.

iesu jg mih purKu e[ku h{ h]r sglI nair sbaeI . (gzBk 591, r[o{ rqzE ;kfjp)

na itsu kamu n narI . m{ kamiN m[ra k;tu krtaru .

(gzBk 597, r[o{ rqzE ;kfjp)

(gzBk 1128, r[o{ rqzE ;kfjp)

fBoGT[ fJe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw O fe;/ dk GT[ BjhA, fBoGT[ j?. ;kok ;z;ko iht izs, d/th d/ts/, T[; d/ G? ftZu 58

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

jB s/ T[; d/ j[ew ftZu eko eod/ jB.

e[k[ kxu nahI Bxu k]ie . krta kr[ krav{ s]ie . (gzBk 796, r[o{ rqzE ;kfjp)

;wK (Time) nekb g[oy d/ j[ew Bkb, ;z;ko dh T[sgsh ;w/A F[o{ j'fJnk. ;wK T[sBh d/o ub/rk, fisBh d/o ;z;ko j?. id'A nkfd g[oy d/ j[ew ftZu fJe ekb uZeo ;wkgs j't/rk, sK ;wK ;wkgs j't/rk. T[j ekb dk ekb j?. T[j nkg ;d ihts j?.

keI bar psirX pasar . swa swa ieku e[kk; ar .

its t[ xUpir nahI k]ie . kxuNu dr{ dru iks ka h]ie . (gzBk 842, r[o{ rqzE ;kfjp)

sgilAa Bxu iliKAa isir l[Ku . nank inrBxu inr;karu scu e[ku .

(gzBk 276, r[o{ rqzE ;kfjp) (;z;ko ouBk T[; d/ j[ew Bkb eJh tko j'Jh, id'A id'A T[;B/ nksw g;kok ehsk.) Unzeko X[zB ;dk ;Zs BjhA, fJZe ekb uZeo s'A pkd fJZe J/e/ ftZu ;wk iKdh `.

w{ofs

(gzBk 464, r[o{ rqzE ;kfjp) fJzdq nkfd d/ts/ th T[; d/ G? ftZu s/ j[ew ftZu eko eod/ jB.

w{ofs d/ noE jB ti{d, ;o{g, j'Ad, j;sh.

sPl wrsnu Akal mUrit pRBu h{ BI h]vnhara .

B{ ivic ie;wu iPr{ isr Bair . B{ ivic raja Wrm wuAaru .

(gzBk 609, r[o{ rqzE ;kfjp) (;d ihts j;sh j'Ad)

(gzBk 464, r[o{ rqzE ;kfjp)

fBot?o[ fJe J/ezeko pqjw i'fs O fe;/ Bkb t?o BjhA.

ni{Bh fJe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw, i{BK ftZu BjhA nkT[Adk, iBw woB ftZu BjhA.

jnm mrN t[ rht naraieN .

its ka srIku k] nhI na k] k;oku v{raeI .

(gzBk 1136, r[o{ rqzE ;kfjp) ;z;ko d/ ;G iht d/th, d/ts/, ntsko iBw woB ftZu

(gzBk 592, r[o{ rqzE ;kfjp)

tU; inrv{ru s;t t[r[ inrml .

jB. (gzBk 108, r[o{ rqzE ;kfjp)

nekb fJe J/ezeko pqjw i'fs, nekb g[oy j?, nfpBk;h j'Ad j?. 59

;?Gz fJe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw B/ nkgD/ nkg O nkg 60

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

T[gkfJnk.

e[km e[k{ Aapu xupaieAa .

(gzBk 113)

Unzeko O nekb g[oy B/ fJe etkT[ Bkb T[gkfJnk. ekb wjkekb ;G d/th d/tfsnK O T[gkT[B tkbk T[j fJe J/ezeko j?. ;G d/th d/ts/ iBw woB ftZu jB TjBkA B{z nekb g[oy dk frnkB Bjh.

r[o gq;kfd fJZe J/ezeko i'fs o{g nekb g[oy gkopqjw, r[o{ o{g `, frnkB dksk `, s/ fWgk ;kro `. ;pd/ oft ofjnk r[o o{fg w[oko/.. (gzBk 1112, r[o{ rqzE ;kfjp) r[o{ d/ noE jB, fJe' fJe ;d?th j;sh gkopqjw d/ fBor[D s/ ;or[D ;o{g O ikBD tkbk s/ f;Zy ;/te O feogk d[nkok Bkw (r[owzsq d/ e/) pqjw dk frnkB d/D tkbk. gq;kfd d/ noE jB feogk.

guru prsawu kr[ namu w[v{ nam[ naim smaviNAa . (gzBk 130, r[o{ rqzE ;kfjp)

tuWu ibnu Avru n k]eI jaca gur prsawI tU; paviNAa . (gzBk 130, r[o{ rqzE ;kfjp)

gur ibnu igAanu n h]veI na suKu vs{ min Aaie . nank nam ivhUN[ mnmuKI jasin jnmu gvaie . (gzBk 650, r[o{ rqzE ;kfjp)

Gkr 6 G{fwek r[opkDh B/ t/d pkDh B{z tkgkoh fejk j?. r[o{ ih B/ fejk j? uko/ t/d sq?r[Dh ;z;ko dh ftuko d;d/ jB. s[ohnk nt;ok ikA J/ek J/ekzeko dh ;{M-p{M frnkB, g{o/ ;fsr[o{ s' gqgks jz[dh j?. uko/ p/d eEfj nkeko.. shB nt;Ek ej/ tfynkB[.. s[ohnkt;Ek ;fsr[o s/ jfo ikB.. (gzBk 154 r[o{ rzqE ;fjp) f;fwqs ;k;sok d/ T{gd/F pko/ r[opkDh ;wMkT[zdh j?A f;fwqs ;k;sokA B{z sZs, J/ek J/ezeko gko pqjw i'fso{g nekb g[oy dh gSkD BjhA. * f;qfwfs ;k;s nzs B ikD?.. w{oy[ nzXk ss[ B gSkD?.. nkg/ eo/ eokJ/ eosk nkg/ Gofw G[bkfJdk.. (gzBk 1061 r[o{ rzqE ;kfjp) * f;fwqfs ;k;sq g[zB gkg phukod/ ss? ;ko B ikDh.. ss? ;ko B ikDh r[o{ pkMj[ ss? ;ko B ikDh.. (gzBk 920 r[o{ rzqE ;kfjp)

t/d pkDh pko/ r[opkDh eh T[gd/F fdzdh ` r[o{ BkBe ;kfjp s/ gfjb/ uko f;Zy r[o{, fjzd{ xokfBnK ftZu g/dk j'J/. fjzd{ Xow dk w{b t/d ;k;sq f;fwqshnK jB. r[o{ BkBe ;kfjp fjzd{nK d/ shoEK, e[o{eF/so, jfod[nko, pBko;,

61

62

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

irzBkEg[oh nkfd s/ rJ/ s/ pqkjwDK O T[gd/F fdZsk s/ pkDh T[ukoh. r[o{ ih gopsK T[^s/ i'rhnK f;ZXK d/ fNekD/ s/ rJ/ s/ T[E/ th T[gd/F fdZsk. pqkjwD s/ i'rh à f;ZX, t/d Fk;sq f;fwqshnK dh f;Zfynk w[skpe Grsh eod/ ;B. f;fwqshnK s/ Fk;soK dk w{b t/d pkDh j?. f;fwqshnK seohpB 31 jB, fiBQK O fbZyD tkb/ tZv/-tZv/ foFh w[Bh j'J/ jB, fi; soQK wB{ f;fwqsh, tfFFN f;fwqsh nkfd. f;fwqshnK d/ T[gd/ FK ftZu pj[s fGzB G/d jB. S/ gqf;ZX Fk;so jB fizBQK ftZu doFB ftfdnkàfcb';ch j?. fJjBK nkg; ftZu fto'Xh ftukoK tkb/ yN Fk;soK O r[opkDh B/ gkyzv fejk. fJj ;G ;z;ko dhnK gqf;ZX g[;seK jB. r[o{ BkBe dk wZs fJjBK Bkb'A tZyok ;h, s/ ;fsr[o{ ih B/ r[opkDh ftZu fJjBK O G[Zb/ wkor dZf;nk j?. r[o{ BkBe ;kfjp B/ Bkw Xow dk T[gd/F fdZsk, s/ fJe J/ezeko, fBor[D pqjw dh Grsh dk T[gd/F fdZsk, fi; wkor s/ uZb e/ iBw woB dk r/V eZfNnk iKdk j?, s/ iht ;d ;[yh, s/ ;d ihts j' iKdk j?. r[o{ BkBe ;kfjp B/ fJe' fJZe j'Ad gkopqjw d/ ;z;ko ftZu g;o/ ;o{g Bkw dk ikg f;woD eoB dk T[gd/F fdZsk j?. fjzd{ Xow Fk;soK, t/d pkDh, f;fwqshnK, Fk;soK dk w{b pqjwk j?. fJBQK Fk;soK nB[;ko pqjwk ;z;ko O g?dk eoB tkbk d/tsk j?, ftFO ;z;ko O gkbD tkbk d/tsk ` s/ fFtih ;z;ko dk ;zxko eoB tkbk d/tsk `. fJj ;wMd/ jB fe pqjwk, ftFO s/ fFtih dh fsqe[Nh ob e/ pqjw pDdh `. fjzd{ Xow d/tfsnK s/ d/tfsnK d/ ntsko okw uzdq, fWFB ih nkfd dh g{ikànokXBkàfXnkB dk T[gd/F fdzdk `. fjzd{ Xow d/tfsnK d/ ntskoK dhnK w{oshnK dh g{ik dk th T[gd/F fdzdk `. fjzd{ okw uzdq, fWFB ih O GrtkB efjzd/ jB. r[opkDh nB[;ko fJj ;G d{i/ jB, GrtkB e/tb fJe gkopqjw `. r[opkDh nB[;ko pqjwk, ftFO s/ wj/F s/ fJjBK d/ ntsko d{i/ jB, fJjBK dh nokXBk Bkb sq? r[Dh ;z;koe FeshnK dh nokXBk j[zdh `. fJ; soQK J/ezeko fBor[D pqjw dh gSkD BjhA j'

;edh, u"E/ gd dh nt;Ek gqkgs BjhA j' ;edh s/ iBw woB d/ r/V s'A S[Nekok BjhA j' ;edk, iwK d/ tZ; g?Dk g?Adk `. j[D n;hA t/dK dh ftuko r[opkDh s'A ;wMB dk :sB eod/ jK. J/ezeko fBor[D pqjw B/ uko/ t/d pqjwk O fdZs/. pqjwk t/d gVQ e/ ftuko eodk fojk go fJZe'-fJZe ;d?th j;sh i'fs o{g gkopqjw d/ j[ew O p[ZM BjhA ;fenk, fJ; bJh BoeK ;[orK ftZu x[zwdk `. fJ;O pqjw dh gSkD BjhA j'Jh.

63

64

car[ v[w bRhm[ kxu wIe[ piz piz kr[ vIcarI . ta ka hukmu n bUJ{ bpuza nrik surig AvtarI . (gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp) t/dK B/ gkg g[zB dh ftuko s/ pqjwk ftFO wj/F nkfd dhnK eEk ejkDhnK ejhnK, s/ T[^uhnK BhthnK ikshnK dh ftuko th fJE'A jh nkJh.

kTa khaNI b[w:I AaNI papu pu;nu bIcaru . w[ w[ l{Na l{ l{ w[Na nrik surig Avtar . xutm miWm jat:I ijnsI Brim Bv{ s;saru . (gzBk 1243, r[o{ rqzE ;kfjp) g[zB gkg Boe ;[or dk phi jB, g[zB gkg eowK Bkb iht b/y/ ftZu jh ofjzdk `, fizBh d/o b/y/ s'A BjhA S[ZNdk, T[sBh d/o iBw woB j?. fJ; soQK sZs pqjw dk frnkB BjhA j' ;edk. g[zB gkg wkfJnk dk tgko `.

b[wu pukar[ pun; u papu surg nrk ka bIxu . j] bIj{ s] xugv{ Ka:wa jaN{ jIxu . (gzBk 1243, r[o{ rqzE ;kfjp) pqjwk B/ t/d pkDh gork;h, fJj wkfJnk d/ w'j dk fybkok `. p/d wkfJnk dk tkgkoh `, frnkB okf; r[owzsq Bkw ;fsr[o s'A gqkgs j[zdk `, fi; Bkb pqjw frnkB jz[dk ` s/ wB[Zy fJ;/

d;w rqE z dh ftuko

ihtB ftZu w[es j' iKdk `.

b[wu vparI igAanu rais krmI pl{ h]ie . nank rasI bahra liw n cilAa k]ie . (gzBk 1244, r[o{ rqzE ;kfjp) f;zfwqs Fk;so Gow ftZu jB. fJjBK O gow sZs, J/ezeko pqjw i'fs dh gSkD BjhA j' ;edh, f;zfwqs Fk;so g[zB gkg dh ftuko fdzd/ jB.

isimRit sast A;tu n jaN{ . mUrKu A;Wa ttu n pCaN{. Aap[ kr[ krae[ krta Aap[ Brim Bulaiewa . (gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp)

isimRit sastR pu;n pap bIcarw[ tt{ sar n jaNI . tt{ sar n jaNI gurU baJhu tt{ sar n jaNI . (gzBk 920, r[o{ rqzE ;kfjp) uko/ t/d nkeko tkb/ f;qFNh, sq? r[Dh wkfJnk dk tfynkB eod/ jB. uT[E/ gd dh nt;Ek s[ohnk nt;Ek ;fsr[o{ s'A ikDh ik ;edh `.

car[ b[w kTih Aakaru . tIin AvsTa khih viKAanu . turIAavsTa sitgur t[ hir janu . (gzBk 154, r[o{ rqzE ;kfjp) (s[ohnk nt;Ek ftZu nkswk d/ doFB, s/ J/e/ gkopqjw dk frnkB j' iKdk `.) r[opkDh g{o/ ;fsr[o{ s'A ftXh g{ote, r[owzsq Bkwàr[oFpd, gqkgs eoe/ Bkw f;woB dk T[gd/F fdzdh `, fi; Bkb J/ezeko fBor[D pqjw dh nokXBk j[zdh `. fJj r[owfs Bkw `. fjzd{ rqzE th Bkw f;woB dk T[gd/F fdzd/ jB, go T[j r[owfs Bkw BjhA, d{i/ dk f;woB `. pqkjwDh ws tkfbnK B/ b'eK O T[^uhnK 65

d;w rqE z dh ftuko

BhthnK ikshnK ftZu tzv fbnk, s/ pqkjwD O irs dk r[o{ pDkfJnk. pqkjwD t/dK Fk;soK dh ftuko eodk `, gkg g[zB dh ftuko eodk `, t/dK d/ gkm j[zd/ jB. Uw O ;Zs efj e/ T[; dk fXnkB Xfonk iKdk `, okw uzdq, fWFB, fFt ih, d[ork GtkBh s/ fJjBK dhnK w{oshnK dh g{ik eokT[Adk `. fJj ;wMd/ jB fJ; soQK pqjw dh g{ik nokXBk j[zdh `. r[opkDh efjzdh `, fJj d{i/ dh nokXBk `, fJ; soQK fJe J/ezeko dk frnkB BjhA j' ;edk. r[opkDh dk T[gd/F ` fe gow/;o dk Bkw ;G f;qFNh b?Adh `. go e/tb g{o/ ;fsr[o{ s'A Bkw b? e/, r[owzsq Bkwàr[oFpd d/ f;woB Bkb, sZs pqjw dk frnkB j[zdk `, fJ; soQK Bkw igD tkb/ r[ow[y jB, j'o ;G wBw[y jB.

namu t[ra sBu k]eI l[tu h{ j[tI AavN jaNI . ja tuWu Bav{ ta gurmuiK bUJ{ h]r mnmuiK iPr{ ieAaNI . (gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp) nfrnkBh r[o{ s'A Bkw b? e/ igD Bkb jT[A dk Gow BjhA iKdk s/ gkopqjw p[fMnk BjhA iKdk.

A ;W[ gurU t[ Brmu n jaeI . mUlu C]id lag[ wUj{ BaeI . (gzBk 232, r[o{ rqzE ;kfjp) (@nfrnkBh r[o{# s'A Bkw b? e/ f;woB Bkb d{i/ dh Grsh j[zdh `, fJj w{b, sZs pqjw, J/ezeko O SZv e/ d{i/ Bkb br/ jB.) epho ih efjzd/ jB -

kbIr maie mU;dxu ith gurU kI ja t[ Brmu n jaie . Aap dub[ chu b[w mih c[l[ wIe[ bhaie . (gzBk 1369, r[o{ rqzE ;kfjp)

kbIr bamnu gurU h{ jgt ka Bgtn ka guru naih . AriJ xuriJ k{ pic mUAa carxu b[whu maih . (gzBk 1377, r[o{ rqzE ;kfjp) 66

d;w rqE z dh ftuko

ih;wU mUl[ BUl[ AKuoI ja:hI . (fjzd{ pqjw s'A G[b/ y'N/ o;s/ ik oj/ jB.)

nariw kihAa is pUj kra:hI . A;W[ gug; [ A;W A;Waru . paTru l{ pUjih mugW gvar . (fJj w[rX rtko gZEo dh w{osh dh g{ik eod/ jB.)

Xih ja Aaip dub[ tum kha trNharu . (gzBk 556, r[o{ rqzE ;kfjp) (gZEo nkg v[Zpd/ jB, s[jkO fet/A ;z;ko ;kro s'A gko eokT[Br/.)

tR{ guN baNI bRhm j;jala . piz vawu vKaNih isir mar[ jmkala . ttu n cInih b;nih p;d prala . (gzBk 230, r[o{ rqzE ;kfjp) ;fsr[o{ ih efjzd/ jB w?A BjhA ikDdk gqG{ O fejVh rZb uzrh brdh `, wBk, e'Jh okj y'i. ;fsr[o{ ih B/ fjzd{ Xow d/ wkorK dh frDsh ehsh `, fJj ;ko/ efjzd/ jB T[jBK T[^u gd gk fbnk `, gow/;o gk fbnk `. e'Jh nkgD/ nkg O xZN BjhA nytkT[Adk. ;fsr[o{ ih efjzd/ jB fJj ;G T[gkt G[Zb/ wkor jB, w?A fJj ;G fsnkr fdZs/ jB, s/ ;fsr[o{ dh FoB nkfJnk jK i' r[owzsq Bkw dk f;woB eok e/ uT[E/ gd se gj[zukT[Adk ` s/ sZs pqjw, fJe' fJZe j'Ad j;sh fBor[D pqjw dh gSkD eokT[Adk `. fco b/yk BjhA ofjzdk s/ iBw woB BjhA ofjzdk.

janxu nhI Bav{ kvn bata . mn K]ij margu .1. rhaxu . iWAanI iWAanu lavih . igAanI igAanu kmavih . pRBu ikn hI jata .1. BgxutI rht jugta . j]gI kht mukta . tpsI tpih rata .2. 67

d;w rqE z dh ftuko

m]nI m]inWarI . sinAasI bRhmcarI . xuwasI xuwais rata .3. Bgit nv{ prkara . p;idtu v[wu pukara . igrstI igrsit Wrmata .4. iek sbwI bhu rUip AvWUta . kapzI kxut[ jagUta . ieik tIriT nata .5. inrhar vrtI Aaprsa . ieik lUik n w[vih wrsa . ieik mn hI igAata .6. Gaio n ikn hI khaieAa . sB kht[ h{ paieAa . ijsu m[l[ s] Bgta .7. (fJj ;G efjzd/ jB fe w?A gk fbnk j?, fe;/ B/ xZN BjhA ejkfJnk, go gowi'fs Bkb e'Jh BjhA fwfbnk.)

sgl xukit xupava . itAagI srin pava . nanku gur criN prata .8. (gzBk 71, r[o{ rqzE ;kfjp) (w?A T[go fdZs/ ;rb T[gkt fsnkr fdZs/ jB, s/ ;fsr[o{ dh FoB nkfJnk jK i' r[owzsq Bkw d/ e/ F[X wB Bkw ikgàf;woD dk T[gd/F fdzdk j?.) ;fsr[o{ ih efjzd/ jB J/ezeko fBor[D pqjw O SZv e/ j'oK dk f;woB eoB tkb/ w{oy y's/ jB. (fJj fpoEk efjzd/ jB n;hA s/o/ jK.)

itAaig suAamI Aan kxu ictvt mUz mugW Kl Kr t[ . kagr nav l;Gih kt sagru ibRTa kTt hm trt[ . isv ibr;ic Asur sur j[t[ kal Agin mih jrt[ . (fFt, pqjwk, okyF fisB/ jB, ekb dh nrBh ftZu ;Vd/ jB.) (gzBk 1267, r[o{ rqzE ;kfjp) 68

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

tR{ guN sBa Watu h{ piz piz krih vIcaru . mukit kw[ n h]veI nhu paiein\ m]K wuAaru . ibnu sitgur b;Wn n tuohI naim n lg{ ipAaru .

(;fsr[o ;Zuk `, r[opkDh ;Zuh `, r[o{ dh FoB nk e/ Bkw f;woB Bkb S[Nhdk `.) r[owfs dk fJj th c?;bk ` fe r[o{ dh FoB nkT[D s'A gfjbK j'o ;G Go';/ànehd/ SZv e/ nkU. fe;/ j'o T[^s/ Go';k oyd/ j'J/ ;fsr[o{ dh FoB nkT[Dk, d' p/VhnK ftZu g?o oyDk `, fJ; soQK S[Nekok BjhA j[zdk. r[o{ nzrd ;kfjp s/ r[o{ nwodk; ih s/ nB/eK FoXkb{ ;fsr[o{ dh FoB nkT[D s'A gfjbK d/th d/tfsnK O wzBd/ ;B s/ jo ;kb shoE dh :ksok bJh iKd/ ;B, r[o{ FoB nkT[D s'A pknd T[jBK B/ nkgD/ gfjb/ Xow d/ nehd/ fsnkr fdZs/ s/ d{ik gk;k BjhA sZfenk. ;fsr[o dh f;Zfynk O ;Zs eoe/ gotkB ehsk s/ ;/tk fJe wB j' e/ ehsh.

(gzBk 1277, r[o{ rqzE ;kfjp)

Kou wrsn j]gI s;inAasI ibnu gur Brim Bulae[ . sitguru s[vih ta gitimit pavih hirjIxu m ;in vsae[ . scI baNI isxu ictu lag{ AavNu jaNu rhae[ . (gzBk 67, r[o{ rqzE ;kfjp) r[o{ nwodk; ih efjzd/ jB ;fsr[o{ ih dh FoB nk e/ ;fsr[o{ dh ;/tk nokXBk fpBk fe;/ B/ J/ezeko fBor[D pqjw, i'fs o{g O BjhA gSkfDnk. fJj r[ow[y jB. j'o ;G wBw[y pe-pe e/ ftbe-ftbe e/ wo rJ/, s/ iBw woB d/ r/V ftZu oj/, d[yh j' e/ d[Zy ftZu ;wkJ/ ofjzd/ jB. r[o{ dh FoB nkT[D tkb/ r[ow[y, r[owfs Bkw f;wod/ jB, Bkw o; ghAd/ jB s/ ;ji ;[Gk jh ;Zu ftZu ;wk iKd/ jB. ;fsr[o{ s/ r[opkDh dh FoB ftZu nk e/ ekb tZ; BjhA j[zd/ s/ iBw woB d/ r/V s'A S[Nekok j' iKdk `.

ibnu sitgur s[v[ ikn{ n paieAa mnmuiK Bxuik mue[ ibllaeI . Aavih javih Oxur n pavih wuK mih wuiK smaeI . gurmuiK h]v{ su A;imRtu pIv{ shj[ saic smaeI .6. ibnu sitgur s[v[ jnmu n C]d{ j[ An[k krm kr{ AiWkaeI . v[w pzih t{ vaw vKaNih ibnu hir pit gvaeI . sca sitguru sacI ijsu baNI Bij CUoih gur srNaeI . (gzBk 638, r[o{ rqzE ;kfjp) 69

ja kxu muin W*anu Wr{ iPrt sgl jug kbhu k k]xU pav{ Aatm pRgas kxu . b[w baNI siht ibr;ic jsu gav{ ja k] isv muin gih n tjat kiblas k;xu . ja k} j]gI jtI isW saiWk An[k tp joa jUo B[K kIe[ iPrt xuwas kxu . su itin sitguir suK Baie ikRpa WarI jIA nam kI bdaeI weI gur ramwas kxu . (gzBk 1404, r[o{ rqzE ;kfjp) r[opkDh nB[;ko n;b gzfvs T[j ` i' fsqj r[DK dh gzv, sq? r[D wkfJnk dh, t/dK Fk;soK dh ftuko O fsnkr/, ;fsr[o{ s'A dhfynk b? e/ ftXh g{ote r[owfs Bkw bt/ s/ Bkw ig/.

s] p;idtu j] itha: guNa kI p;d xutar{ . Aniwnu e[k] namu vKaN{ . sitgur kI Xhu wIiKAa l[ie. 70

d;w rqE z dh ftuko

sitgur Aag{ sIsu Wr[ie . (gzBk 1261, r[o{ rqzE ;kfjp)

dgrI cal n[tR Puin A;Wul[ sbw surit nhI BaeI . sastR b[w tR{ guN h{ maieAa A;Wlxu W;Wu kmaeI . (gzBk 1126, r[o{ rqzE ;kfjp) (v'bB tkbh N/Yh ukb `. B/sq th nzX[b/ jB. r[o{ d/ Fpd s/ ;[ofs d/ w/b dk :sB BjhA eodk. T[; O fJj BjhA gsk Fk;so t/d sK sq? r[Dh wkfJnk dh ftuko eod/ jB. nfrnkBh XzXk jh eodk `._

to tIrT w[v w[vailAa k[waru mTura kasI . k]io t[tIsa w[vt[ sNu ie;wR{ jasI . isimRit sastR b[w cair Kou wrs smasI . p]TI p;idt gIt kivt kvt[ BI jasI . jtI stI s;inAasIAa siB kal{ vasI . muin j]gI iwg;bra jm{ sNu jasI . j] wIs{ s] ivNsNa sB ibnis ibnasI . iTru parbRhmu prm[sr] s[vku iTru h]sI . (gzBk 1100, r[o{ rqzE ;kfjp) (gkopqjw gow/;o fEo `. r[ow[y ;/te th r[owfs f;woB eoe/ ;dihts j' iKdk `, pkeh ;G iBw woB d/ r/V ftZu jB.)

sacI kIrit sacI baNI . h]r n wIs{ b[w puraNI . pU;jI sacu sc[ guN gava m{ Wr h]r n kaeI h[ . (gzBk 1022, r[o{ rqzE ;kfjp)

vrt n rhxu n mh rmwana . 71

d;w rqE z dh ftuko

itsu s[vI j] rK{ inwana .1. e[ku gusaeI Alhu m[ra . ih;wU turk wuha: n[b[ra .1. (tos BjhA oydk, o'i/ BjhA oydk, T[; O nokXdk jK i' UVe oydk `. w/o/ bJh fjzd{nK dk r';KJh s/ w[;bwkBK dk nZbQk, fJe' J/ezeko jh `, fjzd{ w[;bwkB d'jK s'A gZbk S[Vk fbnk `.)

hj kab{ jaxu n tIrT pUja . e[k] s[vI Avru n wUja . pUja krxu n invaj gujarxu . e[k inr;kar l[ irw{ nmskarxu .3. n hm ih;wU n muslman . Alh ram k[ ip;du pran .4. khu kbIr iehu kIAa vKana . gur pIr imil Kuiw Ksmu pCana .5. (gzBk 1136, r[o{ rqzE ;kfjp) (fjzd{, w[;bwkBK d/ g{ik, Grsh d/ sohe/ BjhA ngBKdk. r[o{ O fwb e/ J/e fBozeko, fJZe J/ezeko O f;wodk jK.)

t/dK Fk;soK dh f;Zfynk toD iks t/d Fk;soK w[skpe pqkjwD, yZsoh, t?F s/ F{do uko toDàikshnK jB. ;G toDK dk nkg' nkgDk fB:ws Xow `. pqkjwD dk ezw ftfdnk gVQDk s/ gVQkBk, yZsoh dk ezw izrh f;yFk gqkgs eoBk s/ oki s/ Xow bJh bVBk, t?F dk ezw tgko nkfd s/ F{do dk ezw ;G toDK dh ;/tk. F{do O frnkB gqkgs eoB dk s/ g{ik eoB dk e'Jh nfXeko BjhA. BhthnK ikshnK dhnK th Fq/DhnK jB. b'jko, soykB nkfd jZEhA ezw eoB tkb/ th BhthnK ikshnK ftZu Fkfwb jB. t/dKs nB[;ko wB[Zyh ikw/ ftZu iBw, g[oF, fJ;soh uko/ toD nkgD/ g{opb/ iBwK ftZu ehs/ eowK nB[;ko j[zdk `. fJ; ;z;ko ftZu th i' eow iht eodk ` 72

d;w rqE z dh ftuko

fgSb/ ;z;ekoK w[skpe j' oj/ jB. fJj ;kvh gqkbpX `, destiny `. ;G wB[Zy nkgDh gqkbpX nB[;ko ihtB p;o eod/ jB. j}koK ;kbK s'A fJj ftuko ;BksB Xow d/ o{g ftZu Gkos tk;hnK d/ wB ftZu t;/ jB.

t/dKsh dh toD iks tzv d/ gZy ftZu dbhb ;BksB Xow fe;/ religion dk Bkw BjhA. fJj e[dosh fB:wK dh ftuko `. t/de Xow ;wMdk ` fe ;z;ko d/ ;ko/ iht nkgD/ ehs/ eowK d/ cb G'rd/ jB, fgSb/ iBw ftZu ehs/ eow ;z;eko pDd/ jB. wB[Zyk iBw ftZu nkT[D ;w/A pZuk nkgD/ fgSb/ ehs/ eowK nB[;ko pqkjwD, yZsoh, t?F iK F{do d/ xo nkgD/ eowK dk cb G'rD bJh iBw b?Adk `. pzd/ dh ekpbhns s/ ;wM o[uh nkgDh iBw iks d/ nB[e{b, ;[Gkte jz[dh `. iht dk eowK s'A S[Nekok, nkgD/ eowK d/ cb G'r e/ jh j' ;edk `. i/ ;G toDàikshnK nkg' nkgDk ihtB s/ co} toD tzv d/ fj;kp Bkb, y[Fh Bkb fBGkT[D sK ;wki ;[yh ofj ;edk ` s/ fe;/ MrV/ eFweF dk vo BjhA. id'A wB[Zy fJ; iBw s'A pD/ e[dosh fB:w O s'VB dh e'fFF eod/ jB sK MrV/ j[zd/ jB s/ ;wki ftZu p/u?Bh j[zdh `. T[gob/ ftukoK nB[;ko ;z;ko ftZu 84 bZy i{BK d/ ihtàizs fJ; eowK d/ fB:w nB[;ko, i{BK d/ d[yà;[y d/ uZeo eZY oj/ jB s/ eZYd/ ofjDr/. r[o{ BkBe ;kfjp B/ iht d/ eowpZX j'D tkbh s/ 84 bZy i{BK ftZu x[zwD dh t?de ftuko O ;jh eoko fdZsk `, go r[opkDh ;wMkT[Adh ` fe wB[Zyk i{Bh ftF/F j? s/ wB[Zy i{Bh ftZu iht eowikb s'A S[ZNB dk :sB eo ;edk `, ;Zuh r[owfs Grsh eo ;edk `. fco eowikb BjhA ofjzdk, iht ;dihts j' iKdk ` s/ iBw woB dk r/V w[Ze iKdk `. i' wB[Zy fJ; iBw ftZu eowikb s'A S[ZNB dk :sB BjhA eod/ T[j iBw woB d/ r/ V ftZu jh ofjzd/ jB.

lK cxurasIh j]in sbaeI . 73

d;w rqE z dh ftuko

maNs kxu pRiB wIeI vidAaeI . iesu pxuzI t[ j] nru cUk{ s] Aaie jaie wuKu paiewa . (gzBk 1075, r[o{ rqzE ;kfjp) r[opkDh nB[;ko uzr/ eow eoB/ }o{oh jB go Fk;soK ftZu dZ;/ ig, sg, ;ziw fBjcb jm eow jB. fJ;bkw s/ Jh;kJh ws s/ e[M j'o ws iht d/ i{BK ftZu x[zwD O BjhA wzBd/. T[jBK nB[;ko woB T[gozs nkswk iht d/ Bkb epo ftZu dcB ofjzdh `. id'A fenkws dk fdB nkt/rk sK ;G ihtnkswk epoK ftu'A T[mDrhnK, s/ T[jBK d/ eowK d/ fj;kp Bkb T[jBK O ;tor iK d'iy ftZu G/fink ikt/rk. r[opkDh nB[;ko eow s/ eowK d/ cb, e[dosh fB:w jB, go fJ; e[dosh fB:w s'A T[go gkopqjw dk j[ew `. eowK d/ cb ;[szso t;s{ BjhA, gkopqjw d/ j[ewK nB[;ko cb gqkgs j[zd/ jB. wB[Zy d/ w;se s/ fby/ eowK d/ b/y n;b ftZu j[ew d/ b/y jB. gkopqjw nkgD/ j[ew d/ b/yàgqkbpX O nkgDh pyFhF d[nkok w/N fdzdk ` s/ eowK dk fj;kp s/ iBw woB dk r/V ysw j' iKdk `. pyFhF dh gqkgsh dk okj g{o/ ;fsr[o{ d/ fdZs/ Bkw dh ewkJh `. eowikb dh ftukoXkok dh dbdb ftZu cf;nk t/dKsh r[opkDh dh ftF/Fsk O ;wM BjhA ;edk. T[j nkgD/ t/dKsh ftuko s'A fBebD dk okj BjhA ikD ;edk. fJ; dk fJe' sohek `, r[of;ZyK dh ;zrs s/ r[opkDh dh eEk. u'jK toDK O r[opkDh B/ fJe jh T[gd/F fdZsk `, fe i' g{o/ r[o{ s'A dhfynk s/ T[gd/F b? e/ Bkw igdk ` T[j so iKdk `.

KtRI bRahmN sUw v{s xupw[su chu vrna kxu saJa . gurmuiK namu jp{ xuWr{ s] kil mih Gio Gio nank maJa . (ysqh, pqkjwD, F{d, t?F ftZu iksh d/ nkXko s/ e'Jh 74

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

coe BjhA. fJjBK ftZu'A i' Gh r[o{ ih dh FoB nkt/rk, s/ r[owfs Bkw ig/rk, T[j ;z;ko ;kro s'A gko j' ikt/rk.) (gzBk 747, r[o{ rqzE ;kfjp)

Gkr 7

ibnu gur krm n CuosI kih suiN AaiK vKaNu . (gzBk 56, r[o{ rqzE ;kfjp) (g{o/ ;fsr[o s'A fpBk eowK s'A S[Nekok BjhA j' ;edk.) g{ok ;fsr[o eowK d/ pzXB s'A S[Nekok r[owfs Bkw f;woD Grsh eok e/ eokT[Adk `, nkgDh Bdo eow pyFhF d[nkok. r[owfs nB[;ko r[owzsq Bkw b? e/ J/ezeko dh Grsh ig f;woB nokXBk j[zdh `. j'o fe;/ d/th d/ts/ ntsko d/ ig f;woB Grsh eoB Bkb jT[A dk Gow BjhA ik ;edk s/ iBw woB dk r/V pfDnk ofjzdk `.

r[opkDh T[gd/F s'A nekb g[oy s/ ekb g[oy dk G/d nekb g[oy w{b wzsq dk gfjbk nZyo frDsh dk 1 `. r[opkDh T[;O 1 (fJZe), J/ezeko efj e/ fpnkB eodh `. fJZe J/ezeko fJe' fJZe ;dhth ekfJw ofjD tkbh j;sh `, F];hns `. fJZe J/ezeko i'fs o{g `, gow fBowb u/sBk `, d/j ofjs `, o{g o/y ozr s'A fBnkok `, ;Zs, ;dk ;Zs n;bhns `, Bkw i'fs o{g `, eosk `, nkfd g[oy `, fBoGT[, fBot?o, nekb g[oy `, ni{Bh `, nkgD/ nkg s'A nkg g?dk j'fJnk `, ;?Gz `. r[Dh Gog{o `, T[; ftZu nT[r[D fteko e'Jh BjhA, fBowb `, gftZso `, T[;O fe;/ dk G? BjhA, fJe' fJZe `. fJ; bJh T[;O fe;/ s'A tZy j'D dk Gow, jT[ BjhA. (T[; s'A fJbktk e'Jh uh}, t;s{, iht izs, d/th-d/ts/, wB[Zy, fJZe J/e/ dh T[gkJh wkfJnk `, ;Zs BjhA.) T[; dk r[D j[ew, T[; dh ;G ezw eoB eokT[D tkbh ;woZEk `, p]FhF th T[; dk r[D `. T[j fBokeko `. frnkB ;o{g `, u/sBk tkbk, nkBzd ;o{g j;sh `. fJZe J/ezeko Sshj i[r ;[zB ;wkX ftZu fojk, T[d'A ;wK (Time) s/ space ni/ BjhA ;h. id'A ;[zB ;wkX ftZu i'fs o{g nekb g[oy dh wo}h j'Jh sK T[;B/ j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoh. Unzeko X[zB ftZu fBowb u/sBk ` s/ fJ; s'A T[gihnK nB/eK ;zrhse X[zBK jB, fi; s'A j[ew Bkb ;z;ko ouBk j'Jh. fJe' fJZe j;sh fJZe J/ezeko nekb g[oy B/ ;z;ko ofunk s/ iht, izsK, yzvK, pqjwzvK d/ nB/eK o{g Xko e/ nkg y/vBk F[o{

75

76

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

ehsk. ;kok ;z;ko s/ ;z;ko dh iBw woB dh y/v T[; d/ j[ew Bkb j' ojh ikd{Jh y/v (Illsion) `. id'A T[;O Gkt/rk sK T[;dk wkfJnkth ;o{g ;wkgs j' ikt/rk, s/ fJe' fJZe @;[zB ;wkX i'fs#, Bkw i'fs ftZu ;wk ikJ/rk.

;z;ko dk tfynkB eodk `, sohnk nt;Ek O BjhA ikDdk. *

car[ b[w kTih Aakaru . tIin AvsTa khih viKAanu . turIAavsTa sitgur t[ hir janu . (gzBk 154, r[o{ rqzE ;kfjp)

keI bar psirX pasar . swa swa ieku e[kk; ar . (gzBk 276, r[o{ rqzE ;kfjp) nekb g[oy B/ fsqr[Dh ;z;ko iK fsqGtD ;z;ko O ekb (;wK) T[gk e/ ekb d/ iBw woB d/ r/V ftZu gkfJnk. ;z;ko T[gkT[B ;w/A fJe' fJZe j;sh nekb g[oy B/ iht O jT[A dk Gow fdZsk, fi; eoe/ wB[Zy nkgD/ nkg/, @w?bh fizd# O ;Zs s/ ;z;ko d/ ;G ezw eoB tkbk ;wMB bZrk. wB[Zy BjhA ikDdk fe fi; Gow tkbh fizd O T[j w?A jK efjzdk `, T[j nekb g[oy dk T[gkfJnk wk:kth ;o{g `. wB[Zy nkg e[M BjhA eo eok ;edk. eoB eoktBjko Bkb tZ;dk i'fs o{g nekb g[oy `. wB[Zy ;G ezw j[ew ftZu eodk `.

ekb g[oy t/d ws dk nZyo Uw, ekb ;w/A ftZu j' ojh fsqr[Dh ;z;ko, fsqGtD ftZu tos ojh iBw woB dh y/v `. t/d ws, Uw s/ ekb O ;Zs ;wMdk `. Gow eoe/, ekb O jh nekb, eosk, fBoGT[, fBot?o, ni{Bh ;[:zGt th efjzdk `. t/d ws BjhA ikDdk fe Uw s/ ekb fJe' J/e/ d/ j[ew Bkb T[gkJ/ wk:kth ;o{g jB s/ fJe' J/e/ d/ j[ew ftZu eko eod/ jB. t/d ws O j[ew dh gSkD BjhA. r[opkDh Uw, Unz Bwl, dh ftuko ;wMkT[Adh `.

Xnm AKr suNhu bIcaru . Xnm AKru itRBvN saru . (gzBk 930, r[o{ rqzE ;kfjp) Uw iK t/d ws dk nZyo Uweko, sq?r[Dh ;z;ko, fsqGtD ;z;ko `, wkfJnk dk izikb `. t/d ws Uw, Uweko s/ fsqr[Dh 77

*

tR{ guN baNI bRhm j;jala . piz vawu vKaNih isir mar[ jmkala . ttu n cInih b;nih p;d prala . (gzBk 230, r[o{ rqzE ;kfjp)

*

isimRit sast A;tu n jaN{ . mUrKu A;Wa ttu n pCaN{ . Aap[ kr[ krae[ krta Aap[ Brim Bulaiewa .

(gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp) t/d ws nB[;ko ekb d/tsk `, Fesh o{g `. Fesh d/ nB/e Bkw jB, fi; soQK ekb, wjkekb, ekbh, pqjwk, ftFO, wj/F, GrT[sh, d[ork, uzvh, GtkBh nkfd. t/d ws fJjBK fwfEnk FeshnK O pqjw efjzdk `, GrtkB, gowkswk efjzdk `, s/ fJjBK FeshnK dh T[;sfs, ig, f;woD, fXnkB dk T[gd/F fdzdk `. r[opkDh ;wMkT[Adh ` fe ;G d/th d/ts/ nktkrtB d/ r/V ftZu x[zwd/ jB. id'A n;hA d/th d/tfsnK d/ r[D s/ ;o{g d;w rqzE dhnK ouBktK ftu'A gVQKr/ sK ;gFN j' ikt/rk fe ;G ftZu nB/eK ntr[D fteko jB. d/th d/tfsnK dh T[;sfs, s/ ig f;woD eoB tkfbnK ftZu fJjBK d/ ntr[D nk iKd/ jB. fi;dk f;woD eoKr/, T[j' fijk j' iktKr/. r[opkDh fJe' fJZe ;dhth j;sh nekb g[oy d/ igàf;woD fXnkB dk T[gd/F fdzdh `. *

hir ismir e[kk; aru saca sBu jgtu ij;in xupaieAa . (gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp) 78

d;w rqE z dh ftuko

*

ie[k] jip e[k] salaih . e[ku ismir e[k] mn Aaih .

(gzBk 289, r[o{ rqzE ;kfjp) r[opkDh nB[;ko ;G d/th d/ts/, d{i/ jB. r[opkDh efjzdh ` l

maeI rI Aan ismir mir ja:ih . (gzBk 1225, r[o{ rqzE ;kfjp) (oh wkJh, d{i/ O f;woD tkb/ izwd/ wod/ ofjzd/ jB.) r[owfs, ekb, d/th d/tfsnK dh T[;sfs, ig, f;woD s'A r[of;ZyK O toidh `. r[of;Zy, r[o{ s'A T[gd/F b? e/, fJe' fJZe ;dhth j;sh, nekb g[oy dh T[;sfs s/ nokXBk eod/ jB, s/ ;d ihts j' iKd/ jB.

gur xupw[is kal isxu jur{ . kal purK ka mrw{ manu . (gzBk 1159, r[o{ rqzE ;kfjp) d;w rqzE dhnK ouBktK t/d ws d/ ethnK B/ d/th d/ tfsnK dh T[;sfs s/ f;woD d/ Gkt ftZu ouhnK jB. d;w rqzE dhnK ouBktK T[go ;qh w[ytke gkl10 fby e/ iDkfJnk frnk ` fe ouBktK gkl10 dhnK T[ukohnK jB. i/ gkl10 O fJjBK ouBktK dk ouBjko wzBhJ/, sK fJj th wzBBk gt/rk fe gkl10, d/th d/tfsnK, ekb, wjkekb, GrT[sh d/ T[gkFe ;B. r[opkDh t/d ws dk yzvB w{b'A jh eodh `. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ r[orZdh r[o{ rqzE ;kfjp O ;"Agh s/ r[o{ rqzE ;kfjp d/ f;Zy ;i/. r[o{ r'fpzd f;zx ih, gfjbh B"A r[o{ gksFkjhnK s/ r[opkDh d/ fto[ZX e'Jh pkDh BjhA ou ;ed/. T[dkjoD bJh n;hA ekb, wjkekb dh T[;sfs s/ ;o{g dk toBD ouBk pfusq BkNe ftZu'A eod/ jK d;w rqzE gzBk 39 ;qh ekb ih eh T[;sfs 79

d;w rqE z dh ftuko

G[izr gq:ks Szd. ;dk J/e i's:z, ni{Bh ;o{gz. wjKd/t d/tz, wjK G{g G{gz. fBozeko fBs:z, fBo{gz fBqpkDz. ebzekoD/:z, Bw' yVrgkDz. ekb t/d ws dk d/tsk `. jw/Fk fJZe i:'s `, d/tfsnK ftZu tZvk d/tsk `, tZvk okik `, nkeko s'A fpBk `, fBs:, jw/Fk `, o{g ofjs `. Fesh dk eoB tkbk s/ yVrXkoh `. B o{gz B o/yz, B ozrz B okrz. B Bkwz B mkwz, wjK i'fs ikrz. ekb d/tsk dk o{g o/y ozr BjhA, fe;/ Bkb gq/w BjhA, Bkw s/ fNekBk BjhA, T[; dh tZvh i'fs ir ojh `. nb/yz nG/yz nBhbz nBkdz. go/:z gftsqz ;dk fBqpykdz. b/y/ s'A pkjo `, frDsh s'A ofjs `, T[;dk w[ZY BjhA bZGdk, ;G s'A go/ `, gftZso `, MrfVnK s'A ofjs `. ;[G{sz Gfty:z, GtkBz Gt/:z. Bw' fBqfpekoz, Bw' fBqi[o/:z. Bw' d/t d/tz,, Bw' oki okiz. fBokbzp fBs:z, ;[ okikfXokiz. ekb, fgSb/ ;w/A ftZu ;h, nZr/ O j't/rk, j[D th `. Bw;eko ` ftekoK s'A ofjs O, j'FK s'A ofjs O, d/tfsnK d/ d/t O, okfinK d/ oki/ O, T[j nk;o/ s'A fpBk `, fBZs `, okfinK dk okik `. wjK s/i s/iz, wjK iPkb iPkbz. wjK szsq wzsqz wjK ekb ekbz. T[; dk tZvk s/} `, nrBh dh tZvh bkN `. wzsqK ftZu wjk wzsq `, ekb ftZu wjkekb `. B'N l ouBk @ikg ;kfjp# ftZu th ekb d/ T[go fdZs/ r[DK O eow Bkw fejk frnk `, s/ ekb d/ts/ O eow BkwK Bkb Bw;eko ehsh `. ekb ih dh T[;sfs ftZu eth F;soK d/ Bkw b?Adk `. F;soK O Bw;eko eodk `, i' ekb dk o{g jh jB. gzBk 39, d;w rqzE Bw;eko ;qh yVr e', eo'A ;[ fjs[ fus[ bkfJ. g{oB eo'A frozE fJj[, s[w w[fj eoj[ ;jkfJ. 1. 504. ;qh ekb ih eh T[;sfs. fsqGzrh Szd. yr yzv fpjzvz ybdb yzvz, nfs oD wzvz popzvz. 80

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

G[i dzv nyzvz, s/i gquzvz, i'fs nwzvz, GkB[ gqGz. ;[y ;zsK eoDz, d[owfs doDz, febfpy joDz, nf; ;oDz. i? i? ir ekoD, f;q;fN T[pkoD, ww gqfsgkoD i? s/rz. wjk ekb d/ ;o{g dk o{ge, wjkekb, t/d ws dk d/tsk `. fJj th ekb dk o{g jh `. vwkvZw vT[o{ f;sk;/s Ssqz.. jkjk j{j jk;z Mwk MZw nsz.. wjk x'o ;pdz pi/ ;zy n?;z.. gqb?ekb e/ ekb eh iPkb i?;z.. wjkekb d/ jZE dk vT[o{ vzw vzw eodk `, fuZNk SZso M[Zbdk `. jk jk, j{ j{ eod/ jZ; oj/ jB. jZE ftub/ n;sq fMb fwb eo oj/ jB. id'A ;zy tikT[Ad/ jB, T[;dk tZvk vokT[Dk Fpd nfijk j[zdk `, fi; soQK gfjb/ d/ ;w/A dh ekb dh nrBh GVGVkT[Adh `. wjkekb dk ;o{g -

f;woD T[;sfs s'A r[of;ZyK O s/ ;ko/ ;z;ko d/ wB[ZyK O toidh `. ;G d/th d/ts/ j[ew ftZu eko eod/ jB. d;w rqzE dhnK ouBktK ftZu do;kJ/ d/th d/tfsnK, ekb, wjkekb, GrT[sh nkfd O n;hA nekb g[oy, gkopqjw BjhA efj ;ed/. ;kv/ ftdtkBK B/ gozgokrs G[Zb d/ ekoD fJj noE ehs/ jB. eth B/ ekb dh Fesh dk toDB j/m fby/ gd/ ftZu th ehsk ` l ;t?:k.. ekb jh gkfJ G:' GrtkB ;[ ikrs :k ir ikeh ekb `.. ekb jh gkfJ G:' pqjwk f;t ekb jh gkfJ G:' i[rhnk `.. ekb jh gkfJ ;[ok;[o rzXqp iZS G[izr fd;k fpfd;k `.. n"o ;[ekb ;G? p; ekb e/ J/e jh ekb nekb ;dk `.. 84.. ekb dk fJFkok gk e/ jh GrtkB ftFO j'fJnk, fJ; irs ftZu fi;dh Fesh gqrN j' ojh `. ekb dk fJFkok gk e/ jh pqjw j'fJnk `. ekb dk fJFkok gk e/ jh d/ts/, d?s nkfd j'J/. j'o ;G ;z;ko iBw woB ftZu `, fJe' ekb, ;dk nekb, ekb s'A ofjs `. t/d ws s/ eth ekb O jh nekb efjzd/ jB. r[owfs nB[;ko t/d ws w{b wzsq ftZu do;kJ/ nekb g[oy O BjhA ikDdk.

s'Ne Szd.. sPgq;kfd.. w[y fpi[Zb iPkb xDz gqi[bz.. wdok eo wZs wjk GGez.. pB w? wB' pkx puk ppez.. 53.. w[Zy ftZu'A fpibh dh bkN, itkbk fBebdh `. Fokp ftZu w;s T[uk GGeBk n?;k ` wkB' izrb ftZu F/o dk pZuk Gpedk `. B'N l t/d ws nB[;ko fJZe jh ekb Fesh d/ nB/eK Bkw, ekb, wjkekb, ekbh, GrT[sh nkfd jB. eth ekb O nekb th efjzdk `. r[opkDh nB[;ko ekb s/ ;G d/ts/, fJe' fJZe ;d?th j;sh, i'fs o{g nekb g[oy B/ j[ew Bkb ou/ jB, nekb g[oy dk wk:kth ;o{g jB, fwfEnk jB. t/d ws jT[A d/ G[b/y/ eoe/ d/th d/tfsnK O, i'fs o{g, o{g o/y ozr s'A fBnkok, nekb, fBoGT[, fBot?o, ni{Bh, ;?Gz efjzdk `. t/d ws O fJe' fJZe ;dht j;sh nekb g[oy dk frnkB BjhA. t/d ws, FeshnK dk T[gkFe ` s/ fJjBK d/ ig f;woD fXnkB s/ T[;sfs dk T[gd/F fdzdk `. r[opkDh efjzdh ` fe fJj gkopqjw dh wkfJnk `, fJjBK d/ T[gkFe izwd/ wod/ ofjzd/ jB. r[opkDh, d/th d/tfsnK d/ ig 81

82

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

jB nihp iK j?okB.

fi; rqzE O nZi d;w rqzE d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk `, fJ; rqzE iK g[;se dk Bkw gfjbK @pfusq BkNe# ;h. n;hA nB[wkB brk ;ed/ jK fe Bkw d;w rqzE brGr 1885 JhH ftZu ofynk frnk j't/rk. fjzd{stk dhnK skesK dh e{N Bhsh ;dek fJ; dk Bkw fJZe j'o tko pdb e/ d;w r[o{ rqzE ;kfjp j' frnk `. fJ; soQK t/d ws d/ rqzE pfusq BkNe O j[D r[o{ rqzE ;kfjp dh pokpoh d/D dk T[gokbk j' fojk `. eh r[of;Zy j[D d/th d/tfsnK d/ T[gkFe j' ikDr/ < ny"sh d;w rqzE dh ;zgkdBk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ nkg BjhA ehsh s/ Bk jh eokJh `. fJ; rqzE dh ;zgkdBk gkl10 d/ i'sh i'fs ;wkT[D s'A pkd 13 ;kb fgS'A ;zws 1778 iK eJh ftdtkBK nB[;ko 17 ;kb fgS'A j'Jh. d;w rqzE, tZy-tZy ouBktK dk ;zrqfj `. g[oksB j;s fbys phVkA ftZu th fJj tZy-tZy ouBktK dk ;zrqfj ;h. F[o{-F[o{ ftZu fJ; rqzE dk Bkw pfusq BkNe ;h. fi; phV O GkJh wBh f;zx ih dh phV eoe/ iBkfJnk frnk `, T[;d/ sseo/ ftZu fbfynk ` sseok pfusq BkNe rqzE ih ek. pfusq BkNe d/ ftZu ntskoK s/ okfinK d/ nB/e fJfsjk;e gq;zr jB i' BkNe dh ohfs nB[;ko fby/ rJ/ jB. pfusq d/ noE

d;w rqzE dhnkA e[b 12 ouBktK ftu'A 11 ouBktK ftZu ouBjko gkl10 O do;kfJnk frnk `. ouBktK d/ wzrbkuoD ftZu nekb T[;sfs, ;qh GrT[sh ih ;jkfJ nkfd th fbfynk `. ouBjko B/ GrT[sh ih ;jkfJ, iK gqEw GrT[sh f;wfo e/, iK ekb i{ eh T[;sfs fby e/ nkgD/ fJFN dh ikDekoh th fdZsh `. GrT[sh, ekb nkfd fby e/ ouBk ftZu jh fJFN d/ noE th ;wMkJ/ jB. n;hA GrT[sh d/ noE T[j jh eo ;ed/ jK i' ouBjko B/ ehs/ jB. ouBktK d/ f;ob/y s/ wzrbkuoD dh ;{uh n;hA j/mK fbyh `. 1H ikg[ ;kfjp (d;w rqzE gzBk 1 s'A 10) > ;fsr[o gq;kfd, > tkfjr[o{ ih eh csj, ;qh w[ytke gkl10 2H nekb T[;sfs (gzBk 11 s'A 38) gkl10 3H pfusq BkNe ;qh w[ytke gkl10 (gzBk 39 s'A 73) 4H > tkfjr[o{ ih eh csj ;qh GrT[sh ih ;jkfJ. tko ;qh GrT[sh ih eh gkl10H (gzBk 119 s'A 127) 5H > ;fsr[o gq;kfd.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. np frnkB gqp'X fby:s/ gkl10 (gzBk 127 s'A 155) 6H np uT[ph; ntsko (gzBk 155 s'A 709) > ;qh tkfjr[o{ ih eh csj gkl10 7H okwebh gkl10 (gzBk 709 s'A 712) 8H 33 ;t?:/ (gzBk 712 s'A 716) > tkfjr[o{ ih eh csj ;qh w[ytke ;t?:k gkl10

83

84

Gkr 8

d;w rqzE dhnK ouBktK G{fwek

d;w rqE z dh ftuko

9H

n;hA T[go fbyhnK ouBktK dh ftuko, fJjBK ouBktK ftZu i' fbfynk `, T[; d/ nkXko s/ eoB dk :sB eoBk `. ouBktK fbyB tkb/ d/ ftukoK dk w{b fszB gqeko dk j' ;edk `  fBo'b r[opkDh  fBo'b t/d Fk;soK f;zfwqshnK, fjzd{ Xow rqzE  r[opkDh T[gd/F s/ fjzd{ Xow rqzEK dk fwb-r'Gk r[o{ r'fpzd f;zx ih dh pkDh fBo'b r[opkDh T[gd/F nB[e{b j't/rh. gkl10 nG[Zb r[o{ eosko jB. T[jBK dh pkDh ftZu r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh d/ fto[ZX e'Jh ftuko BjhA j' ;edk. r[opkDh T[gd/F s/ fjzd{ Xow rqzEK d/ T[gd/F ftZu G/dK O r[opkDh ftZu jh ;gFN o{g ftZu y'b e/, r[o{ ;kfjpkB B/ fpnkB ehsk `. r[of;Zy r[opkDh T[gd/F O ;Zs wzBd/ jB. r[opkDh, 1, fJe' fJe ;d?th j;sh, J/ezeko i'fs o{g gkopqjw , gow fBowb u/sBk dk frnkB pyFdh `. fJj j;sh ;ZukJh `, j'Ad `, wB'ebfgs, fwfEnk BjhA. fJe J/ezeko i'fs `, nekb g[oy `, nkfd g[oy `, gow fBowb u/sBk `, nfpBk;h `,

nkBzd ;o{g `, ;dk ;Zs `. fJe J/ezeko ftZu ;G r[D jB, e'Jh ntr[D fteko ekw W'X nkfd BjhA, pyFzd `. w{b wzsq dk d{ik nyo Unzeko fJe J/ezeko d/ j[ew Bkb fJe J/ezeko dk g;ko/ tkbk ;o{g Unzeko ti{d ftZu nkfJnk. Unzeko ;o{g dh j'Ad ftZu nkT[D d/ Bkb jh ekb ;wK F[o{ j'fJnk. fJe ekb uZeo g{ok j'D s'A pkd, fJe J/ezeko d/ j[ew Bkb ;wK y? j' iKdk ` s/ ;kok ;z;ko, fJe ftZu jh ;wk iKdk `. Unzeko ;o{g ;dk ;Zs BjhA. Unzeko ;o{g ftu Bkw i'fs dk ;z;ko ftu g;kok j?. Bkw i'fs gow fBowb u/sBk j?. Bkw i'fs s'A fJe d/ j[ew Bkb f;qFNh d/ iht izs, jT[A d/ Gow Bkb g?dk j[zd/ jB, gbd/ jB s/ wod/ ofjzd/ jB. (fJj 84 bZy i{BK dk r/V `.) r[opkDh fJe J/ezeko, gkopqjw d/ ig f;woD dk T[gd/F fdzdh `. fi; dh f;cs ;kbkj, ig f;woB fXnkB eoKr/, T[; d/ r[D ;/te ftZu nk iKd/ jB. r[owfs Bkw f;woB eoe/ s/ r[opkDh d[nkok T[; dh f;cs ;kbkj, r[D rk e/, T[; O Bw;ekoK eoe/, fJZe d/ ;G r[D f;Zy ftZu gqt/F eo iKd/ jB s/ T[j fJZe ftZu jh ;wk iKdk `, s/ fJe tork jh j' iKdk `. id'A fJe r[Dh Gog{o, gkopqjw d/ r[D nzdo nkT[Ad/ jB, sK ntr[D BkF j' iKd/ jB. ;z;ko d/ w?vheb ftFt ftfdnkb/ (Medical Universities) s/ j'o :{Bhtof;NhnK ftZu nieb Consciousness, u/sBk s/ ftfrnkBe y'i (Scientific Research) j' ojh `. Medical vkeNo j[D fJj gouko eo oj/ jB fe fi; dk ig, f;woD, nokXBk, r[DkDtkd, wB[Zy eodk `, T[;h d/ r[Dàntr[D wB[Zy ftZu nk iKd/ jB. fJE'A se fe i/ f;roN (cigarrete) dk fXnkB Xfonk ikt/rk s/ fJ; Bkw O ifgnk ikt/rk sK f;roN d/ ;G ntr[D, o'r, phwkohnK T[; wB[Zy ftZu nk ikDr/. fJ; bJh fJj rZb pj[s }o{oh ` fe n;hA fe; dk Bkw igd/ jK s/ fe; dh f;cs ;kbkj eod/ jK. r[opkDh Uw O ;Zs BjhA efjzdh, Uw O nekb g[oy,

85

86

10H 11H

12H

]kb;k wfjwk (gzBk 716) > ;qh w[ytke gkl10 F;so Bkw wkbk (gzBk 717 s'A 808) ;qh GrT[sh ;jkfJ.. gkl10.. np fsq:k ufosq (gzBk 809 s'A 1388)> ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. np gfynkB ufosq fby:s/ gkl10 > j[ew ;Zfs, ;qh tkfjr[o{ ih eh \sj.. }\oBkwk ;qh w[ytke gl10 (gzBk 1389 s'A 1428) }\oBkwj gkl 10 > j[ew ;s ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. }\oBkwk ;qh w[ytke gkl10

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

nfpBk;h j;sh, nkfd g[oy BjhA efjzdh. Uw dk ig f;woD eoB tkb/ iwK tZ; g?Ad/ jB, iBw woB d/ r/V ftZu g?Ad/ jB, T[jBK dk jT[A dk Gow fe;/ ig, sg, fXnkB, ;kXBk Bkb BjhA ik ;edk. Uw s'A ekb (;wK) nkozG j'fJnk. Uw jh ekb g[oy `. fjzd{ Xow Fk;soK nB[;ko, pqjwk fp;B wj/F ekb s'A T[gi/ d/ts/ jB. ekb iK wjkekb dk jh o{g d[ork, GtkBh, GrT[sh nkfd d/thnK jB. fjzd{ Xow rqzE d/th d/tfsnK dh g{ik, nokXBk, fXnkB, f;cs ;kbkj nkfd dk T[gd/F fdzd/ jB. pfusq BkNe d/ Szs 84 ftZu eth efjzdk ` (ft;Eko Bkb ftuko pfusq BkNe dh ftuko ftZu eoKr/) ekb dk fJFkok gk e/ jh GrtkB ftFO j'fJnk, fJ; irs ftZu fi; dh ekb Fesh gorN j' ojh `. ekb dk fJFkok gk e/ jh pqjwk j'fJnk, ns/ ekb dk fJFkok gk e/ jh fFt ih j'fJnk. ekb dk fJFkok gk e/ jh ;[o, n;[o (d?s) j'J/. eth ekb O jh nekb efjzdk `. fjzd{ Xow rqzE efjzd/ jB Uw dh nokXBk eoe/ ngo ngko, fJe' fJe j;sh, gkopqjw O gkfJnk iKdk `. }kjo ` fe t/d g[okD Fk;so ouB tkb/ foFh w[BhnK B/ nB[wkB brkfJnk ` fe pqjwk fp;B wj/F O ouB tkbh e'Jh fJe j;sh `, go T[j fJe O ikDd/ gSkDd/ BjhA, Bk jh T[jBK d/ T[gd/F T[s/ nwb eoe/ fJZe O gkfJnk ik ;edk `. ekb dk noE j? ;wK i' fJe' fJe ;d?th j;sh d/ j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoB d/ ;w/A s'A F[o{ j'fJnk. T[;h ;w/ Unzeko d/ j[ew Bkb fjzd{ ws dk Uw F[o{ j'fJnk. ekb O t/d Fk;so s/ r[opkDh ekb g[oy th efjzdh `. fFtk d/ noE jB d[ork, GtkBh. fJj fFtgsBh, d/th `, fi; d/ wjk ekbh, Fhsbk, d[ork, uzvh nkfde nB/eK Bkw jB. d/th d/tfsnK ftZu r[D s/ ntr[D d'B'A jB. d/th d/tfsnK dh nokXBk eoB Bkb fJjBK d/ ntr[D fteko, eo{o o{g, W'X nkfd fJjBK d/ T[gkFeK ftZu nkT[Ad/ jB. r[o{ ih fJjBK dh f;cs ;kbkj, nokXBk s'A f;ZyK O toid/ jB. d;w rzqE dhnkA ;G ouBktkA ftu Tw, ekb g[oy ekb,

ekbh, d[ork, GtkBh nkfd d/th d/tfsnkA nkfd dh f;cs ;kbkj, Bw;eko s/ fJjBk ;eshnkA d/ f;woD dk T[gd/F j?. t/d Fk;so f;wqshnkA Uw B{z ;Zs efjzd/ jB s/ nekb eosk, fBoGT[, fBot?o, ni{Bh s/ ;?Gz th efjzd/ jB. fjzd{ Xow dk fJFN ikA f;woBàfXnkB:'r j;sh, Uw j? fi; Bz{ T[j efjzd/ jB Uw ;Zs, Uw Bw' nkfd. Uw d/ ti{d ftu nkT[D ;w/A s'A ekb F[o{ j'fJnk. fjzd{ Xow Fk;so, ekb, ekbh s/ fJ;s' jh T[gihnkA ;eshnk ekbh, d[ork, GtkBh, GrTa[sh nkfd dk toDB eod/ jB, s/ fJBQkA dh f;cs ;bkj s/ f;woB fXnkB dk T[gd/F fdzd/ jB. r[opkDh ftZu tos/ FpdkA d/ noE r[opkDh eodh j?. fJ;h soQkA t/dpkDh ftZu tos/ FpdkA d/ noE t/dpkDh eodh j?. T[dkjoD bJh n;hA d;w rzqE dhnkA e[M ouBktkA ftZu' ekb s/ j'o d/th d/tfsnkA d/ Bkw s/ noE ouBktkA s'A b? e/A j/mkA fby/ jB.

87

88

d;w rzqE feqFB ntsko ftZu fdZs/ d/th d/tfsnkA d/ Bkw d;w rzqE gzBk 309 d;w rzqE d/ feqFB ntsko gq;zr ftZu d/th dh T[;ss fbyh j?. s/ d/th d/ nB/ekA Bkw th fby/ jB. fi; sokA d[ork, uzvh nkfd. fJj ;G ekbàekbh d/ Bkw jB. Szd 421 s' 432 se (n;VQkA ns/ ;;sqkA tkbh s/ fGnkBe o{g tkbh, nzpek, ;hsbk s/ s'sbk d/th d/ Bkw jB.) Szd 422 (GtkBh, ekbek, ikbgk (;kodk) :'r wkfJnk s/ JhFto dh Fesh.) Szd 424 (;;sqkA tkbh n;sqkA B{z XkoB eoB tkbh :'r wkfJnk ns/ ;o;tsh.)

d;w rqE z dh ftuko

Szd 426 (wjk G?oth, G{sB/Ftoh, ns/ GtkBh, fsZBk ekbkA ftZu ftnkge feqgkD o{g. fgzrbk, ;hsbk ns/ s'sbk.) Szd 427 (n;sqkA ns/ ;;sqkA B{z XkoB eoB tkbh! s{zjh sho, sbtko, eksh ns/ eNkoh j?A.) Szd 428 (sz{ jh oki;h, ;ksfteh ns/ skw;h Fesh j?A. d?AsD, d/ t fJ;VQh :eFDh, feBoDh, wSDh/ ns/ eSDh.) Szd 429 (d//tfsnkA d/ ;[nk;h, fJzdo dh Fesh, ns/ dkBtkA d/ ;[nk;h dh Fesh th s{z j?A.) Szd 430 (s[z jh pqjwk dh Fesh, ftFD{ dh Fesh ns/ f;t dh Fesh. sz{ jh nzfpek, d[FNk B{z wkoB tkbh ns/ w[zvk dh wkbk tkbh j?A. s{z jh eFNkA B{z joB tkbh j?A ns/ feqgk eoB tkbh feqgkb{ j?A.) Szd 431 (s{z jh d/ts/, d?s, :eF Ekg/ jB.) Szd 432 (s{z jhA okw j' e/ d;kA f;okA tkb/ oktD Bz{ wkfonk ;h, s{z feqFB j' e/ ez; B{z ysw ehsk ;h. ;ko/ d;w rzqE dk nfXn?B eoB Bkb fJj ;gFN j? fe ouBktkA ftZu Fesh, ekb, ekbh, d/th dh T[;ss s/ T[gkFBk dk toDB j?.) F;so Bkw wkbk ftZu fdZs/ d/th d/tfsnkA d/ Bkw gzBk 717 d;w rzqE d;w rzqE dh d;th ouBk ;;sqQk Bkw wkbk g[okD Fqh GrT[sh ih ;jkfJ s' nkozG j{zdh j?. fJ; g[okD ftZu fbfynk j? 89

d;w rqE z dh ftuko

fJj d/th dh T[;sfs j?. Szd 4 sho s{jh ;?yh s[jh, s[jh spo sotkfo.. Bkw fsjko' i' ig? GJ/ f;zX Gt gko.. (j/ Fqh GrT[sh s{z jh sho j?, poSh j?, sz{ jh Sth j?A s/ sbtko j?A. i' s/o/ Bkw B{z igdk j? T[jh ;z;ko ;wz[do s' gko j't/rk) Szd 5 ekb s[jh ekbh s[jh, s[jh s/r no[ sho.. s[jh fBFkBh ihs eh nki s[jh irpho.. (s[zjh ekb j?A, sz[jh ekbh j?A ns/ s[zjh s/r s/ sho j?A.. s[zjhA fis dh fBFkBh j? ns/ ni s[zjh irs ftu ;{owk j?A.) Szd 7 F;sq n;sq s[wjh f;go s[wjh etu fByzr.. (j/ d/th GrT[sh s{z jh F;sq n;sq j? s{zjh Ykb ;zi'n s/ GZEk j?A. s{z jhA etukA B{z s'VD tkbh j?, s{zjh ;ko/ o{gkA ftZu ftnkge j?.) Szd 27 ;?c ;o'jh FZsq nfo ;kozrkfo fij Bkw.. ;dk jwko/ fuZs p;' ;dk eo' ww ekw.. (;?c ;o'jh Fsq-nkfd s/ ;forkfo fi;dk Bkw j?. T[j ;dk w/o/ fuZs ftZu t;dh j? ns/ ;dk jh w/o/ ezw g[o/ eodh j?) (fJAfs Fqh Bkw wkbk g[okD/ Fqh GrT[sh T[;sfs fgqEw fXnkfJ ;wkgs w;s[ ;[G w;s[) gy:kB ufosq ftZu fdZs/ d/th d/tfsnkA d/ Bkw (d;w rqzE gzBk 809) gfynkB ufosq, Fqh GrT[sh ih ;jkfJ s'A F[o{ j[zdk j?. G[izr Szd.. sPgq;kfd.. st gq;kfd d/ noE jB Fqh GrT[sh dh feogk Bkb. Szd 1 90

d;w rqE z dh ftuko

s[jh yVrXkok, s[jh pkYtkoh, s[jh sho sotko eksh eNkoh. jbZph, i[bZph wroph s[jh j?. fBjko' ijk nkg[ mkYh tjh j?. (j/ Gr'sh wkA s[jh yVr dh Xko ns/ s[jh tYzD tkbh sbtko j?. s[jh sho sbtko, eksh, eNkoh, jbph, ibph, wroph (nkfd fJbkfenkA d/ F;sq n;sq) j?A. fiE/ th t/ydkA jkA T[E/ jh (s{z) nkg yV'sh j'Jh j?A.) Szd 2 s[jh i'r wk:k, s[jh pkepkDh, s[jh nkg o{gk, s{jh ;qh GtkBh. s[jh fp;B s{ pqjw s{ o[dq oki?. s[jh fp;t wksk ;dk j? fpoki??. (j/ GrT[sh s{zjh i'r wk:k j? s[zjh GtkBh j?, s[zjh ftFD{, pqjwk ns/ o[dq (d/ o{g ftZu) ;[GkfJwkB j?A, s{zjh ftFt wksk (ti'A) ;dk fti?Jh (o{g ftZu) fpokiwkB j?A. Szd 7 s[jh ekb eh okfsq jt? e? fpjko?. s[jh nkfd T[gkt? s[jh nzs wko?. s[jh oki oki/;toh e? pykBh. s[jh u"djz{ b'e eh nkg[ okBh. sz{ jh ekb-oksqh j' e/ ftuodh j?A. s{z jh (f;qFNh dk) nkozG eodh j?A ns/ s{z jh nzs ftu BFN th eodh j?A. s{z jh okfinkA dh oki/Ftoh ti' pykB ehsh ikAdh j?A. s{z nkg jh u"dkA b'ekA dh okDh j?. Szd 16 s[zjh nkg e' fBjebzeh pB? j?Aa .. ;G? jh wb/SkB e' Bk; e? j?A.. wkfJ:k ikB u/o' w:k w'fj ehi?. uj" fus w? i' tj? w'fj dhi?. j/ Gr"sh wkA s{z jh nkgD/ nkg B{z fBjebzeh (ntsko) 91

d;w rqE z dh ftuko

pDkJ/Arh ns/ ;kfonkA wab/SkA dk BkF eo/Arh. j/ wksk! (w?B{z) nkgDk ;/te ;wM e/ w/o/ T[s/ feogk eo'. w?A i' fus ftu ukjz[dk jkA, T[jh w?B{z gqdkB eo'. Szd 91 s[w j' ;eb b'e f;oskik. ropB rzi rohp fBtkik. nkfd nekb ni'fB fpBk G?. fBofpeko fBobzp irs w?. fBofpeko fBoi[o nfpBk;h. gow i'r e/ ss[ gqek;h. fBozeko Bt fBsq: ;[:zGt. sks wks ij iks B pzXt. (j/ GrT[sh wkA s[;hA ;kfonkA b'ekA d/ f;oski j'A. jzekohnkA B{z BFN eoB tkb/ ns/ rohpkz B{z fBtkiD tkb/ j'. (s[;hA) irs ftu nkfd (w[Y edhw d/), nekb ni{Bh, fBoG?, fBofteko, fBobzp (fpBk ;jko/ d/) j'. t/d ws nB[;ko fJj ;G r[D ekb GrT[sh d/ jB. r[opkDh nB[;ko T[go fds/ r[D fJAe J/ezeko nekb g[oy d/ jB. e[M noE (wjkB e'F) Grtsh = d[ork d/th yVr, sbtko (bJh GrT[sh d[orFkj) GtkBh = fFt dh fJ;sqh. ekbh = ekfbek. ekb/ ozr dh d/th. ekb wjkekb jh GtkBh d/th `. ekbh = wjkekbh. (gqEw ekb ;G irj'A sksk. sKs/ G:' s/i ftfynksk. ;'Jh GtkBh Bkw ejkJh.) d[or ;gs;sh - (;s ;" ;b'eK dh d[or wfjwk wkoezv/ g[okD dk nX:k: 81 s'A 93 se.) uzvh = d[ork, uzv d?s d/ wkoB tkbh. 92

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

ekb = fFt = b'jk. wjkekb i' ftFt O b? eodk `. uzfvek = W'X tkbh fJ;soh. ekbh d/ nB/eK Bkw jB. r[opkDh fJe' fJe ;d?th j;sh i'fs o{g gkopjqw dh f;cs ;kbkj, ig f;woD fXnkB dk T[gd/F fdzdh `. r[opkDh ;G d/th d/tfsnK d/ ig f;woB, nokXBk, d[or ;gs;sh d/ gkm s'A toidh `. fJ; soQK fJjBK d/ ;G ntr[D fteko fJjBK dh nokXBk eoB tkfbnK ftZu nkT[Ad/ jB.

1H ikg[ ;kfjp (d;w rqzE gzBk 1-10) > ;fsr[o gq;kfd ;qh tkfjr[o{ ih eh csj ikg[ ;qh w[ytke gkl10

G{fwek t/d f;fwqs Fk;soK dk fJFN g{iB :'r j;sh d/th d/ts/, ekb, GrT[sh nkfd jB. ouBktK dk nkozG fe;/ d/th d/ ts/ dh T[;sfs s'A j[zdk `. n;hA ftuko eo u[e/ jK fe t/d Fk;so s/ d;w rqzE dhnK ouBktK dk fbykoh, r[o{ BkBe ;kfjp dh do;kJh fJe' fJZe j;sh, i'fs o{g nekb g[oy O BjhA ikDd/. ekb O jh nekb efjzd/ jB s/ ekb O nekb g[oy d/ r[DK tkbk th efjzd/ jB. ikg ;kfjp dk fbykoh, Szs 52 ftZu F;soK n;soK O XkoD eoB tkbh d/th O Bw;eko eodk `. Szs 54 ftZu uzvh d/th O Bw;eko eodk `. ikg ;kfjp d/ wzrbkuoD ftZu eth B/ fbfynk `, ;qh w[ytke gkl10. gkme B/ ;wM fbnk fe ikg ;kfjp dh pkDh gkl10 B/ T[ukoh `. d;w rqzE dhnK ;kohnK ouBktK d/ noE fJ;/ G[b/y/ ftZu ehs/ rJ/ jB. Szs 1 uW fujB no poB ikfs no gkfs BfjB fij. (fi; dk uW, fuzB, toB, iksh, pokdoh nkfd e[M Gh BjhA `.) o{g ozr no o/y G/y e'T{ ej B ;es ej. (fi; dk o{g ozr, o/y G/y O e'Jh BjhA efj ;edk.) 93

94

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

nub w{ofs nBGT[ gqek; nfws'i efji?.. (T[j nub `, ;[s/ gqekFe ` ns/ nfws pb tkbk fejk iKdk `.) e'fN fJzdq fJzdqkB ;kfj ;kjkfD rfDi?.. (W'VK fJzdqK dk fJzdq `, ns/ FkjK dk Gh Fkj frfDnk iKdk `.) fsqGtB wjhg ;[o Bo n;[o B/fs B/fs pB fsqD efjs.. (fszBk b'eK ftZu tZ;D tkb/ - d/ts/, wB[Zy s/ d?AsK dk okik `, ns/ pB d/ ey th T[;O p/nzs p/nzs efjzd/ jB.) st ;op Bkw eE? etB eow Bkw poBs ;[ws.. d;w rqzE gzBk 39, ;qh ekb ih eh T[;sfs ftZu eth B/ t/d ws d/ d/tsk ekb d/, r[D fdZs/ jB, i' Szs 1 ftZu jB. * B o{gz B o/yz, B ozrz B okrz.. gdk 5 (ekbK dk o{g o/y ozr BjhA `.) * B Bkwz B mkwz, wjk i'fs ikrz. (Bkw s/ fNekBk BjhA, T[;dh tZvh i'fs iZr ojh `.) * Bw' d/t d/t/, Bw' oki okiz. gdk 9 (Bw;eko ` d/tfsnK d/ d/t O, okfinK d/ oki/ O.) * fBokbzp fBs:z ;[ okik fXokiz.. (T[j nk;o/ s'A fpBk `, okfinK dk okik `.) d;w rqzE dhnK ouBktK ekb O nekb, fBoGT[, fBot?o, ni{Bh, ;?Gz th efjzdhnK jB. d;w rqzE gzBk 45, Szs 84

fis/ j'fJ phs/.. fss/ ekb ihs/.. fis/ ;oB i?jz.. fsfsU oky b? j?.. fpBk FoB skeh B nT[o? T[gk:z.. Szs 2 Bw;zs nekb/.. Bw;sz fWgkb/.. Bw;sz no{g/.. Bw;sz nB{g/.. gzBk 45, Szs 83-84 ftZu eth B/ fejk ` - J/e jh ekb nekb ;dk `. Bw;sz nekb/ - ekb O jh Bw;eko `. fJ;/ g[;se d/ b/y @r[opkDh T[gd/F s'A nekb g[oy s/ ekb g[oy dk G/d# ftZu n;hA r[opkDh d/ nZyo fJZe, J/ezeko, nekb g[oy, s/ t/d ws d/ d/tsk ekb, wjkekb, nekb dh ftnkfynk ehsh `. r[opkDh dk nkXko nekb g[oy, fJe' fJZe ;dht j;sh gkopqjw `. t/d ws d/ nZyo ekb, nekb, wjKekb, t/d ws d/ d/tsk jB. ekb d/ nB/eK Bkw jB. r[opkDh s/ t/d ws d/ ;wkB (same) nZyoK d/ noE tZy tZy jB. fJ; bJh noEK ftZu w[rkbs/ bZrd/ jB. r[opkDh e/tb nekb g[oy fJe' fJZe nfpBk;h j;sh, fJZe J/ezeko, s/ fBor[D ;o{g dh nokXBk, ig, f;woD fXnkB dk T[gd/F fdzdh `, s/ T[; O Bw;eko eoB dk T[gd/F fdzdh `. r[opkDh fJZe d/ ;or[D ;o{g d/ fe;/ o{g O th Bw;eko eoB s'A toidh `. fJj ;G fJZe d/ j[ew Bkb T[gi/ jB s/ d{i/ jB. ;[ywBh ;kfjp ftZu r[o{ noiB ;kfjp B/ nFNgdh 21 d/ ;b'e ftZu fejk ` @@;or[B fBor[B fBozeko ;[zB ;wkXh nkfg##. fJ; nFNgdh d/ gfjb/ 6 gfdnK ftZu fBor[D pqjw dh gSkD dZ;h `. T[; s'A pkd ;or[D ;o{g dh ftuko `. ;z;ko T[; dk e{V o{g `, d[:h e[dofs `, wk:kth ;o{g `. ekb s/ ;G d/th d/ts/ fwfEnk wkfJnk jB. gkl10 ekb g[oy O Bw;eko fe;/ jkbs ftZu BjhA eo ;ed/. gkl10 e/tb nekb g[oy fBor[D pqjw B{z Bw;eko eo ;ed/ jB.

* n"o (fJZe d;w fdzdhnK jB.

;[ ekb ;G? p; ekb e/ J/e jh ekb nekb ;dk `. jh ekb, nekb `.) rqzE dhnK ouBktK ekb dh T[gk;Bk dk T[gd/F d;w rqzE gzBk 44, gdk 75-76 95

96

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

Szs 14 Bw;sz fsqpqr/ Bw;eko ` s?O fsqr[D ;o{g - ;z;koàe[dofs, fJZe J/e/ dh T[gkJh sq?r[Dh wkfJnk `. fJZe J/ezeko nekb g[oy, sq?r[D nshs `. d;w rzqE dhnkA ouBktkA ftZu d/th B{z fsqr[D ;o{g toDB ehsk j? (d;w rzqE gzBk 309-Szd 424).

Bw;eko ` ;G ftjko o{g O. fJe J/ezeko gkopqjw fBor[D ;o{g ftZu e'Jh ftjko iK XzXk BjhA j[zdk. wkfJnk d/ ;G XzX/ fJZe s'A fdqFwkB ;z;ko ftZu nkJ/. r[o{ r'fpzd f;zx ih wkfJnk d/ fe;/ o{g O Bw;eko BjhA eo ;ed/. Szs 52 Bw' ;;sq gkD/.. Bw' n;sq wkB/.. fJj Bw;eko F;soK O XkoB eoB tkbh d/th O `. d;w rqzE dh ouBk F;sq Bkw wkbk g[okD, ;qh GrT[sh ih ;jkfJ s'A nkozG j[zdh ` s/ GrT[sh d/th dh T[;sfs `. gzBk 717 d;w rqzE. Szd 4 sho s{jh ;?ch s[jh, s[jh spo sotkfo.. Bkw fsjko' i' ig? GJ/ f;zX Gt gko.. (j/ Fqh GrT[sh s{z jh sho j?, poSh j?, sz{ jh Sth j?A s/ sbtko j?A. i' s/o/ Bkw B{z igdk j? T[jh ;z;ko ;wz[do s' gko j't/rk) Szd 5 ekb s[jh ekbh s[jh, s[jh s/r no[ sho.. s[jh fBFkBh ihs eh nki s[jh irpho.. (s[zjh ekb j?A, sz[jh ekbh j?A ns/ s[zjh s/r s/ sho j?A.. s[zjhA fis dh fBFkBh j? ns/ ni s[zjh irs ftu ;{owk j?A.) Szd 7 F;sq n;sq s[wjh f;go s[wjh etu fByzr.. (j/ d/th GrT[sh s{z jh F;sq n;sq j? s{zjh Ykb ;zi'n s/

GZEk j?A. s{z jhA etukA B{z s'VD tkbh j?, s{zjh ;ko/ o{gkA ftZu ftnkge j?.) Szd 27 ;?c ;o'jh FZsq nfo ;kozrkfo fij Bkw.. ;dk jwko/ fuZs p;' ;dk eo' ww ekw.. (;?c ;o'jh Fsq-nkfd s/ ;forkfo fi;dk Bkw j?. T[j ;dk w/o/ fuZs ftZu t;dh j? ns/ ;dk jh w/o/ ezw g[o/ eodh j?) (fJAfs Fqh Bkw wkbk g[okD/ Fqh GrT[sh T[;sfs fgqEw fXnkfJ ;wkgs w;s[ ;[G w;s[) nekb g[oy d/ fBor[D ;o{g ftZu e'Jh t?o fto'X MrVk bVkJh BjhA. T[j fJe' fJe ;zg{oB j;sh `. fco MrVk bVkJh fe; Bkb, T[j fBoGT[ fBot?o `. bVkJh, MrV/, F;sqK n;sqK dh b'V, fJe d/ e{V o{g ;or[D ;o{g ftZu g?Adh `. r[opkDh fes/ th F;soK O Bw;eko dk T[gd/F BjhA fdzdh. Bw' gow frnksk Bw' b'e wksk.. d;w rqzE gzBk 118 Szs 259 ftZu eth uzvh O b'e wksk efjzdk ` @b'e wksk st/ ;sq ihs/# - fJj d/th T[;sfs `. Szs 54 Bw' fBZs BkokfJD/ eo{o eow/.. d;w rqzE gzBk 115 ftZu uzvh d/th dh T[;sfs `. eth uzvh d/th O BkokfJDh, W'X eoB tkbh s/ eo{o eowK tkbh efjzdk `. uzvh dh tko Szs 228 Bw' i[XBh W[XBh eo{o eowk. Szs 234 Bw' fBZs BkokfJDh d[;N ykgh. gkl10 d/th O Bw;eko BjhA eo ;ed/. fJj eth ouBk `. Szs 54 Bw' gq/s ngq/s d/t/ ;[Xow/.. gq/s = pj[s ukbke s/ ezi{; nkdwh. ngq/s = B/e ns/ T[dko nkswk, g[oy. d/t;[ = okik fJzdq. ;[Xowk = d/t ;Gk. Bw;eko ` i' gq/s ngq/s, fJzdo ns/ d/t ;Gk o{g `. (fJj Bw;eko fJzdo dh d/t ;Gk ftu d/thnk O

97

98

s[jh oki;h ;kseh skw;h `. (fJj wkfJnk d/ sq? r[D jB.) fJj Bw;eko d/th O `. Szs 24

Bw' /Bw' ;op XzX/

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

`) r[opkDh fto[ZX ftuko ` - gkl10 fJzdq dh d/t ;Gk O Bw;eko BjhA eo ;ed/. Szs 57 Bw' wzsq wzsqz.. Bw' izsq izsqz.. Bw' fJ;N fJ;N/.. Bw' szsq szsqz.. wzsq = fe;/ d/ts/ O y[F eoB bJh pko pko ig/ ikD tkb/ Fpd. izsq = sths, N{Dk, ekr} nkfd T[^s/ ykB/ pDk e/ T[jBK ftZu nze iK nZyo fby e/ sths fsnko eoBk s/ fJ; O gk; oyDk. fJ;N = g{iB :'r j;sh. szsq = fJFN d/t O y[F eoB bJh yk; o;wK. (Bw;eko ` s?O s{z wzsqK dk tZvk wzsq `, izsqK dk tZvk izsq ` ns/ szsqK dk tZvk szsq `. j/ w/o/ ;G s'A fgnko/ d/ts/, s?O Bw;eko `. fJj Bw;eko d/th d/tfsnk B{z j?) gkl10 d/th d/tfsnK O Bw;eko BjhA eo ;ed/. fJ; ftF/ s/ ;z;fWs ftZu nB/e rqzE jB. t/de szsq Fk;sq rqzE ftZu ikd{ N{D/, ns/ ;efs dk toDB `, ns/ ;efs dh T[gk;Bk gqXkB `. fJj Fk;sq fFt ih dh ouBk dZ;h iKdh `. ouBk fe;/ ;efs d/ T[gkFe, ekb, wjkekb fFt ih d/ T[gkFe dh `. gksFkjh d;thA fJ; soQK dh Bw;eko BjhA eo ;ed/. r[opkDh T[gd/F ` @@nT[yd wzsq szsq ;G Sko##. wzsq ns/ N{D/ ;G ;[nkj jB. Bw' o'y o'y/ Szs 68 Bw;eko j't/ s?O W'X d/ W'X O. fJj Bw;eko uzvh, d[ork nkfd O `. fJe J/ezeko fBor[D pqjw ftZu e'Jh ntr[D fteko, W'X nkfd BjhA jB. d;w rqzE dhnK ouBktK ftZu eth d/th O W[XBh, W'X tkbh efjzdk `. gzBk 115 Szs 228 - Bw' i[XBh W[XBh eo{o eowk.. fJj eth ouBk `. Szs 185 Bw' nzXeko/ nzXeko o{g O Bw;eko. (fBor[D pqjw ftZu e'Jh nzXeko BjhA - r[opkDh nzXeko O Bw;eko BjhA eodh. eth ouBk `.) Bw' ebj eosk Bw' ;Ks o{g/.. Szs 187

Bw' fJzdq fJzdq nBkdz fpG{s/.. (MrVk, bVkJh eoB tkb/ O Bw;eko `, Fks o{g tkb/ O Bw;eko `. fJzfdqnK ftZu fJzdq o{g ns/ ofjs ;zgdk tkb/ O Bw;eko `.) fBor[D pqjw ftZu e'Jh bVkJh MrVk BjhA, T[j nkg/ nkg `, bVkJh fe; Bkb. gksFkjh d;thA fJzdo O Bw;eko BjhA eo ;ed/. fJ; ouBk dh ;w[Zuh ftuko s'A f;ZX j[zdk ` fe eth, ekb ekbh, MrV/ W'X tkbh d/th, fJzdq nkfd dk T[gkFe `, s/ T[jBK o{gK O efj e/ Bw;eko eodk `. fJj ;kok t/d Fk;sq f;zfwqshnK g[okDK dk ws `. r[opkDh e/tb nekb g[oy, fJe J/ezeko gkopqjw, fBor[D ;o{g, r[Dh fBXkB dh f;cs ;kbkj, ig f;woD Grsh dk T[gd/F fdzdh `. (J/e' ig J/e' ;kbkfj..) fJ; ;w/A dh fBogZy ftuko s'A fJj f;ZX j[zdk ` fe ikg ;kfjp gkl10 dh ouBk BjhA. id'A dk; B/ ikg ;kfjp dh eEk ehsh, sK ;wM nkJh fe e[M SzdK ftZu fBor[D pqjw, nekb g[oy O Bw;eko ehsh rJh ` s/ e[M SzdK ftZu pqjw d/ nB/e ;or[D ;o{gK O Bw;eko ehsh rJh `. fJj ikDd/ j'J/ th fe fJj Bw;ekoK r[opkDh T[gd/F d/ fto[ZX jB, dk; O fJj ftuko BjhA c[oh fe pkDh gksFkjh d;thA B/ BjhA T[ukoh, Bk jh fJj fjzws j'Jh fe gozgokrs ftuko s'A T[bN w?A e'Jh ftuko g/F eoK. dk; B/ d;w rqzE dh ftuko eofdnK th fJj ;wM ekfJw oZyh fe gkl10 dh pkDh dh ftuko eo fojk jK. g{o/ d;w rqzE dh ftuko eoB s'A pkd dk; B/ ikg ;kfjp dh ftuko d'pkok F[o{ ehsh, sK fJj ukBD j'fJnk fe ouBk ftZu ;or[D pqjw O Bw;eko e'Jh eth jh eo ;edk `. gkl10 e/tb fBor[D pqjw nekb g[oy O r[opkDh nB[e{b Bw;eko eo ;ed/ jB. pkDh eowtko Szs 1 s'A 199 se `. r[o{ r'fpzd f;zx ih r[opkDh nB[e{b BwFeko eo ;ed/ jB go r[opkDh fto[ZX Bw;ekoK BjhA eo ;ed/. fco fJj efjD ftZu G? feT[A fe r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ikg[ ;kfjp dh pkDh BjhA ouh.

99

100

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

2H nekb T[;sfs d;w rzqE gzBk 11-34

f;ob/y nekb T[;sfs j;s fbys phVK ftZu BjhA fwbdk. G{fwek nekb g[oy s/ ekb g[oy (ekb (;wK)) dh ftuko r[opkDh nkXko s/ nekb g[oy, tkfjr[o{ `, gkopqjw `. r[opkDh T[;O fJe J/ezeko efjzdh `. i'fs o{g `, gow fBowb u/sBk `, ;?Gz `, T[;B/ nkgD/ nkg O nkg ;kfink, T[;O ;kiD tkbk e'Jh BjhA, T[; ftZu nkgDh wo}h `. j[ew T[; dk r[D `. ;G uh} dk eosk `, ;G ezw j[ew ;Zsk Bkb eodk s/ eokT[Adk `. fBoG? `, fBot?o `. T[; d/ J/e/ ;o{g, fBor[D ;o{g ftZu gkg g[zB BjhA, MrV/ bVkJh BjhA, F;so n;so BjhA, T[j fBoGT[ `. id'A ;[zB ;wkX ftZu fJe J/ezeko, i'fs o{g gkopjqw dh wo}h j'Jh sK T[;B/ j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoh, Unzeko X[zB nBjs Fpd `, nBjd Fpd `, i' ;z;ko ftZu nB/eK X[zBK, o{g ftZu g;fonk `. Fpd, Unzeko X[zB ftZu, nekb g[oy dk nksw g;kok `. ;ko/ ;z;ko d/ iht izs, nekb g[oy d/ j[ew ftZu izwd/ wod/ jB. ekb iK ;wK iK ekb g[oy dk ti{d nekb g[oy d/ j[ew Bkb j'fJnk. ekb g[oy, ;?Gz BjhA, fBoG? BjhA, fBot?o BjhA, ;dk ;Zs BjhA, nekb g[oy d/ j[ew ftZu eko eodk `. ekb g[oy Unzeko ;o{g s'A T[gih gqfWsh, s/ t/d ws dk nyo Uw eos/ d/ G? ftZu `. ;G ihtB woB j[ew ftZu jB. gqfWsh ftZu gkg g[zB jB, F;so n;soK dh b'V th `, t?o fto'X, MrV/ th jB, jT[A dk Gow th `. fJZe ekb dk uZeo ysw j'D s'A pkd ekb ;wK ysw j' iKdk `. nekb, ekb dk th ekb `. t/d Fk;so ekb B{z nekb efjzd/ jB. ekb B{z nkfd g[oy 101

th efjzd/ jB. r[opkDh nB[;ko nekb d/ j[ew Bkb ekb T[gfink j?. ekb s'A pqjwk, ftFO, fFt d/ts/ j'J/. t/dK Fk;soK nB[;ko pqjwk f;qFNh O ;kidk `, ftFO gkbdk ` s/ fFt ;zxko eodk `. r[opkDh efjzdh ` fJj ;G d/ts/ nekb d/ j[ew s'A g?dk j'J/ jB, wkfJnk `. ;z;ko dh ;G eko izwDk gbBk woBk nekb g[oy j[ew o{g ftZu eodk `. iht d/ eowK nB[;ko, nekb g[oy d/ j[ew d/ b/y jB. fJ; soQK 84 bZy i{BK dk uZeo j[ew ftZu `. fJe J/ezeko nekb g[oy dh nokXBk, r[DkBtkd, ig, f;woB, ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ f;Zy ;/te eodk `. u"E/ gd ftZu Gow ubk iKdk `. r[of;Zy O uT[E/ gd ftZu j[ew s/ i'fs o{g nekb g[oy dh gSkD j' iKdh `. r[ow[fy pqjw frnkBh u"E/ gd dh nt;Ek ftZu ekb T[^s/ fiZs gqkgs eo b?Adk ` s/ ;d ihts j' iKdk `. @@pqjw frnkBh ;d iht? Bjh wosk##. f;fwqs ;k;sq Uw dh nokXBk dk T[gd/F fdzd/ jB. Uw s'A ekb ;wK nkozG j'fJnk. r[of;Zy ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[o Fpd d[nkok fJZe nekb g[oy dh nokXBk eod/ jB, ekb Bkb bVd/ jB, gow gd ftZu ekb O wko fdzd/ jB, s/ fJZe ftZu ;wk e/ ;d ihts j[zd/ jB. • •

gur xupw[is kal isxu jur{ . kal purK ka mrw{ manu .

(gzBk 1159, r[o{ rqzE ;kfjp) (r[oT[gd/F b? e/ ekb Bkb bVdk `, s/ ekb g[oy d/ jzeko O wko fdzdk `.) •

ihrw{ sacu vs{ hir naie . kalu n j]ih sk{ guN gaie . nank gurmuiK sbiw smaie . (gzBk 227, r[o{ rqzE ;kfjp) 102

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fi; wB[Zy d/ fjod/ ftZu nekb g[oy d/ r[D rk e/ s/ r[owfs Bkw f;woB eoe/ Bkw tZf;nk `, ekb T[; tZb sZe BjhA ;edk. gow gd s/ gj[zu e/ r[ow[fy (pqjw frnkBh) Fpfd ftZu ;wk iKdk `.

g[oy d/ j[ew ftZu jB. f;zfwqs Fk;so dh ftuko g[zB gkg se `, T[;O sZs pqjw s/ j[ew dh gSkB BjhA.

•

sitgur iml{ t its kxu jaN{ . rh{ rjaeI hukmu pCaN{ . hukmu pCaiN sc{ wir vasu . kal ibkal sbiw Be[ nasu .

(gzBk 832, r[o{ rqzE ;kfjp) (w"s s/ iBw dk r/V Fpd nokXB Bkb Bk; j' iKdk `.) •

jb lgu hukmu n bUJta tb hI lxu wuKIAa . gur imil hukmu pCaiNAa tb hI t[ suKIAa .

(gzBk 400, r[o{ rqzE ;kfjp) id se gkopqjw d/ j[ew o{g dh gSkD BjhA j[zdh, sd se ;z;ko d/ d[y ;[y ftnkgd/ jB. j[ew dh gSkD j't/ sK ;d ;[yh, nkBzd ;o{g nt;Ek dh gqkgsh j' iKdh `. t/dK Fk;sqK nB[;ko d[ork, GtkBh, GrT[sh, fFt nkfd ekb, wjKekb d/ jh o{g jB. d;w rqzE dhnK ouBktK ftZu fJj Fpd fJjBK d/thnK d/tfsnK bJh tos/ rJ/ jB. t/dK Fk;soK O fJe' fJZe j;sh nekb g[oy dh gSkB BjhA, e/tb nB[wkB brkT[Ad/ jB fe pqjwk, fp;B s/ wj/; O ouB tkbh fJjBK s'A T[go e'Jh j;sh `. fJj ekb iK Uw O jh ;Zs ;wM e/ nekb efj b?Ad/ jB. r[opkDh nekb s/ ekb O tZy tZy fpnkB eodh `. Unzeko X[zB s'A ;z;ko d/ iht izs T[gi/. ;z;ko ftZu g[zB gkg jB, bVkJh MrV/ jB, F;so jB. g[zBK gkgK d/ b/y nekb 103

•

isimRit sastR pu;n pap bIcarw[ tt{ sar n jaNI . tt{ sar n jaNI gurU baJhu tt{ sar n jaNI .

(gzBk 920, r[o{ rqzE ;kfjp) (sZs pqjw i'fs s/ j[ew dh ;ko g{o/ r[o{ d/ T[gd/F fpBk BjhA j[zdh.) •

pu;n pap j] bIjw[ sB Wrm raie k{ jaeI .

(gzBk 1414, r[o{ rqzE ;kfjp) (g[zB gkgK Bkb b/y/ ftZu ofjzd/ jB, s/ izwd/ wod/ ofjzd/ jB.) nekb T[;sfs (d;w rzqE gzBk 11) > ;fsr[o gq;kfd.. T[sko yk;/ d;ys ek gkfs;kjh 10.. eftsk fJ; wzrbkuoD s'A F[o{ j[zdh `. nekb g[oy eh oZSk jwB?.. ;op b'j dh oZfSnk jwB?.. ;op ekb ih dh oZfSnk jwB?.. ;op b'j ih dh ;dk oZfSnk jwB/.. d;w rzqE dhnkA ouBktK ftu ;op ekb ih, ekb wjkekb B{z fejk frnk j?. ;op b'j ekb d/ o{g uzvh nkfd B{z fejk frnk j?. fJE/ eth efj fojk j? ;op b'j ih. (;op b'j wjk ekb dk ntsko `.) eth eth eth eth

eth fJe' fJe nfpBk;h j;sh nekb g{oy B{z Bjh ikDdk. t/d ws nB[;ko Uw s/ ekb B{z ;Zs nfpBk;h ;wMdk j?. ekb B{z nekb th efjzdk j?. wzrbkuoD s' jh ;gFN j/ fe ekb s/ uzvh dk T[gkFe j?. d;w rqzE gzBk 45 Szd 84 ftZu efjzdk ` @J/e jh ekb nekb ;dk `#. 104

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

nekb T[;ss d/ Szd 210 s'A 230 sZe eth ekb s/ d[ork d/th dh T[;ss s/ ;o{g dk toDB eodk j?. 210 s' 230 se Szdk d/ noE n;hA fJ; ftuko ftZu ehs/ jB.

(f;zfwqsh B/ nkgD/ FoXkb{ nkg jh ieV/ j'J/ jB. fJjBK B/ ;[or s/ Boe d/ w'j dh ckjh ftZu c;k e/ fJjBK ekb, w"s d/ ;fjw s/ x/o/ ftZu ofynk `.)

;op b'j = ;ko/ b'j/ dk yzvk, iK ;;so. ;op ekb = ;G dk ekb, ;G O b? eoB tkbk, ekb ;wK, fjzd{ Xow rqzEK nB[;ko ekbh d/th, ekbek, GtkBh, d[ork nkfd. r[opkDh T[gd/F nB[;ko r[of;Zy ;op ekb (;G dk ekb) dh ofynk d/ ikue BjhA. r[of;Zy - r[oT[gd/F b? e/, r[owzsq Bkw dk ig f;woD eoe/, ekb T[^s/ fiZs gqkgs eo b?Ad/ jB, s/ ;dihts nfpBk;h nt;Ek O gqkgs eo b?Ad/ jB. r[opkDh fJ; soQK ;wMkT[Adh ` l

gur xupw[is kal isxu jur{ . (r[oT[gd/F b? e/ ekb Bkb bV/.)

koI n ko{ tUio nh jaeI . sa sapin h]ie jg kxu KaeI . (f;zfwqs a h dhnK brkJhnK eow ikb dhnK ckjhnK tZYhnK BjhA ik ;edhnK. fJj ;ZgDh pD e/ FoXkb{nK O yk ojh `.)

hm w[Kt ijin sBu jgu lUioAa . khu kbIr m{ ram kih CUioAa . (gzBk 329, r[o{ rqzE ;kfjp) (w/o/ d/yfdnK d/yfdnK fJ;B/ ;z;ko O mZr fbnk `. w?A w"s s/ fiZs fet/A gqkgs ehsh, w?A r[owfs f;woD eoe/ ekb O fiZs fbnk, s/ iBw woB d/ r/V u'A S[ZN frnk.) (r[opkDh nB[;ko Grs epho g{o/ r[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[owfs Bkw f;woD eoe/ sfonk.)

kal purK ka mrw{ manu . (gzBk 1159, r[o{ rqzE ;kfjp) (ekb g[oy d/ wkB O wb d/t/.) ftuko O n;hA Grs epho ih dh pkDh Bkb ;wkgs eod/ jK i' r[owfs s/ t/d ws d/ G/d O ;wMk fdzdh `.

b[w kI putRI is;imRit BaeI . sa:kl j[vrI l{ h{ AaeI .

p/d f;zfwqs ;k;sq, Uw ;o{g ekb g[oy O ikDd/ jB, s/ Uw dh nokXBk s/ ekb wjKekb ekbh nkfd dh nokXBk dk T[gd/ F fdzd/ jB. f;zfwqs Fk;so ekb g[oy s'A T[go nekb g[oy s/ T[;d/ j[ewK O BjhA ikDd/. fJjBK rqzEK dh ftuko g[zB gkgK s/, fJjBK s'A T[gi/ iBw woB d/ r/V se ;hfws `. pqjwk O th j[ew dh gSkD BjhA j'Jh.

car[ v[w bRhm[ kxu wIe[ piz piz kr[ vIcarI . ta ka hukmu n bUJ{ bpuza nrik surig AvtarI .

(f;zfwqshnK i' t/dK dh nkXko s/ pDhnK jB, nkgD/ FoXkb{nK tk;s/ ;zrb s/ oZ;hnK b? e/ nkJh `.)

Aapn ngru Aap t[ baiWAa . m]h k{ Pais kal sru sa:iWAa .

(gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp)

sitgur iml{ t its kxu jaN{ . rh{ rjaeI hukmu pCaN{ . (gzBk

832, r[o{ rqzE ;kfjp)

(r[of;Zy ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[owfs Bkw f;woD 105

106

d;w rqE z dh ftuko

eofdnK nekb g[oy dh nokXBk eodk `, ekb s/ fiZs gqkgs eoe/ ekb O wko fdzdk ` s/ ;d ihts j' iKdk `. r[of;Zy O j[ew dh gSkD j' iKdh `.) ekb dh nokXBk tkb/ O ekb jh yKdk `, s/ T[j izwdk wodk ofjzdk `, BoeK ;[orK d/ uZeo eow nB[;ko eZYdk `. fJ; ouBk d/ eth nB[;ko ;G d/th d/ts/, ekb B/ g?dk ehs/ s/ ekb B/ jh wko/. ;G iBw woB d/ r/V ftZu x[zw oj/ jB. fJ;/ soQK ;G gho g?rzpo nT[bhJ/, d/th d?s nkfd jB. ekb pj[s pbh `. r[opkDh ;wMkT[Adh ` fe ;G d/th d/ts/ nkfd ekb g[oy s'A jh pD gb wo oj/ jB, go ekb B{z J/ezeko i'fs o{g gkopqjw nfpBk;h j;sh nekb g[oy B/ nkgD/ j[ew, pb Bkb ;kfink s/ ekb g[oy ;o{g s'A ;ko/ d/th d/ts/ nkfd fJZe nekb g[oy d/ j[ew ftZu pD gb wo oj/ jB. nekb g[oy ;[szso ;zg{oB Fy;hns `. ;z;ko dh y/v, iBw woB dh y/v dk w{b nekb g[oy d/ j[ew dh y/v `, nekb g[oy jh ;koh y/v j[ew o{g j' e/ eo fojk `. pqjwk fp;B wj/;, d/th d/ts/ ;G ekfJBks ftZu ;or[B ;o{g j' e/ nkg y/v fojk `. j[ew dh gSkD p/dK Fk;sqK f;zfwqshnK O BjhA j'Jh. j[ew dh gSkD g{o/ r[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[owfs f;woB d[nkok j' iKdh `, j[ew dh gSkD j't/ sK fJZe dh gSkD j[zdh `, s/ iht sZs, gowss, gow fBowb u/sBk ftZu nG/d j' iKdk, fco iBw woB dk r/V w[Ze iKdk `. ;G f;zfwqs Fk;sq tkb/, ekb dh nokXBk tkb/, pqjwk fp;B wj/; dh nokXBk tkb/, ekb uZeo ftZu jh 84 bZy i{BK d/ r/V/ ftZu x[zwd/ jB. fJZe ekb uZeo s'A pkd, id'A nekb g[oy O Gkt/ sK ekb dk th ekb nk iKdk `, s/ ekb g[oy th j[ew Bkb nekb g[oy ftZu jh ;wk iKdk `. fco ;[zB ;wkX ftZu fJZe fJe' ;d?th j;sh, i'fs o{g gkopqjw gow g[oy jh ofj iKdk `. T[d'A ;z;ko BjhA ofjzdk. ouBk d/ Szd 211 s'A 230 ftZu eth uzvh d/th dh i? i?eko eodk `, d?AsK O wkoB tkbh, bj{ ghB tkbh d/th fpnkB eodk `. eth d/th O gkgK dk Bk; eoB tkbh th efjzdk `, s/ uzvh 107

d;w rqE z dh ftuko

d/th O gow/;o s[Zb ;wMdk `. d[oiB db dzvD n;[o fpjzvD d[FN fBezdD nkfd fpqs/.. (p[o/ g[oFK d/ M[zvK O vzv d/Dk d?AsK O spkj eoBk, }kbwK O wko d/Dk (fJj fi; dk) F[o{ s'A jh (fpqs/) ;[Gkt `.) uSok;[o wkoD gfss T[XkoD Boe fBtkoD r{V rs/.. ((i') fuZSo d?As O wkoB tkbh `, gkghnK O skoB tkbh `, BoeK s'A pukT[ tkbh `, ns/ (fi; dh) rVh r{VQ `.) nS/ nyzv/ s/i gqezv/ yzv T[dzv/ nby ws/.. (fi;dk Bk yzvB j'D tkbk (nS/) uzrk (gquzv) goekF :[es gqskg `, ns/ Bk dzv j/mK nkT[D tkfbnK dk yzvB eoB tkbh `, ns/ wsh fi; dh ikDh BjhA iKdh.) i? i? j';h wjyk;[fo wodB ozw egodB SZsq fSs/..211. (j/ wfjyk;[o O wkoB tkbh, ;[zdo e/;K dk i{Vk XkoB tkbh s/ fgqEth T[s/ Sso (o{g ! s/oh) i? i? eko j't/.) nk;[oh fpjzvD d[FN fBezdD g[FN T[dzvD o{gz ns/.. (j/ n;[oK O wkoD tkbh, d[FNK O Bk; eoB tkbh, (g[;N) w'N/ skfinK O dzv d/D tkbh ns/ nfs:zs wjkB o{g tkbh `.) uzvk;[o uzvD w[zv fp;zvD X{wq fpzX[;D wjy ws/.. (i' uzv d?As O uzvD tkbh `, w{zv d?As O eNB tkbh `, X{wo b'uB O spkj eoB tkbh `, ns/ wjy d?As O rod (fwNh) Bkb fwbkB tkbh `.) dkBt gqjkoB Boe BtkoB nXw T[oX nX/.. (i' d?AsK dk ;zxko eoB tkbh `, BoeK s'A pukB tkbh `, gkghnK O skoB tkbh `, ns/ T[oX nek; s/ nX/ gkskb ftZu g{oB `.) i? i? j';h wjyk;[o wodB ozw egofdB nkfd fpqs/..212. (j/ wfjyk;[o O wkoB tkbh, ;[zdo e/;K d/ i{V/ tkbh nkd Fesh ! (s/oh) i? j't/ i? j't/.) 108

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

vkto{ vtze? pdo ptze? G[ik coze? s/i poz.. ((s/ok) v'o{ (fJT[A v[r v[r eodk `, (wkB'A) F/o GZpedk `, ns/ pb d/ s/} (eoe/ s/ohnK) pkjK c[oedhnK jB.) bze{Vhnk ckX? nk:[X pkX? ;?B fpwodB ekb nj[oz.. (fi; B/ ;;so ;ikJ/ j'J/ jB, T[j b"e[Vk (jOwkB) s/o/ nr/ (ckX/) Ng';hnK wkodk ik fojk `, wkB'A d?AsK dh ;?Bk O fpbe[b Bk; eoB bJh ekb o{g j' fojk `.) n;NkfJX uwe? G{yB dwe? nsf;s Mwe? c{ze cBz.. (jEK ftZu nm F;sq uwed/ jB, ns/ rfjD/ dweK wkod/ jB ns/ s/o/ rb d/ (nsf;s) vkY/ fus/ (cZB) ;g t?ohnK O wkoB bJh c[zeko/ wkod/ jB.) i? i? j';h wjyk;[o wodfB ozg egofdB d?s fiDz..213. (j/ d?AsK O (fiD) fisD tkbh ! j/ wfjyk;[o O wkoB tkbh ! j/ ;[zdo i{V/ tkbh ! (s/oh) i? i? eko j't/.) uzvk;[o uzvD w[zv fpw[zvB yzv nyzvD y{B fys/.. (j/ uzv d?As O (y{B fys/) i[X G{fw ftZu uvD tkbh ! j/ w{zv d?As O wkoB tkbh ns/ N'N/ Bk j'D tkfbnK d/ N'N/ eoB tkbh.) dkwBh dwzeD X[ik cozeD cDh c[ekoB i'X fis/.. (j/ fpibh tKr{z dweB tkbh ! s/o/ Mzv/ M{bd/ jB, ns/ ;g ;{ed/ jB, s{zjh i[X d/ fisB tkbh `.) ;o Xko fppoyD d[FN gqeoyD g[;N gqjoyB d[;N wE?.. (s{z shoK dk whAj t;kD tkbh `A. d[FNK O oD G{wh ftZu o[bkB tkbh `, @g[f;N# :'rBh O tZvk nBzd d/D tkbh ` ns/ }kbwK O wkoB tkbh `.) i? i? j';h wjyk;[o wodB G{w nek; sb T[oX nX/..214. (j/ wfjyk;[o wodB ! s/oh i? i? j't/, s{zjh nek;K, Xosh s/ ;ko/ gskbK ftZu g{oB `A)

dkwBh gqjk;B ;[ Sp fBt;kB f;q;N gqek;B r{V rs/.. (fpibh d/ fbFeko/ tKr{z ;[zdo jk;/ tkbh `A, ;[zdo Sp ftZu fBtk; oyD tkbh `A, f;qFNh d/ gqekF eoB tkbh `A, ns/ r{V f;XKs tkbh `A.) oesk;[o nkuB i[X gqwkuB fBqd? BokuB Xow fpqs/.. (s{zjhA oesphi O ykD tkbh `A, i[X ftZu T[sFkj tXkD tkbh `A, fBoG?sk ftZu fcoB tjbh `A ns/ Xow d/ ;[Gkt tkbh `A.) ;q'Dzs nfuzsh nBb fptzsh i'r i:zsh yVr Xo/.. (s{zjh bj{ d/ ghD tkbh `A, nZr w{zj'A T[bZSB tkbh `A, i'r O fisD tkbh `A ns/ yVr d/ XkoB tkbh `A.) i? i? j';h wjyk;{o wodB gkg fpBkf;B Xow eo/..215. (j/ gkg d/ Bk; eoB tkbh, Xow O g?dk eoB tkbh, wfjyk;[o O wkoB tkbh ! s/oh i? i? eko j't/.) nx Ux fBtkoB d[;N gqikoB f;q;N T[pkoB ;[X ws/.. (;ko/ gkgK O d{o eoB tkbh `A, p[fonK O uzrh soQK c{eB tkbh `A, f;qFNh dh ofynk eoB tkbh `A ns/ ;[X ws d/D tkbh `A.) cDhno c[zekoB pkx pekoD ;;sq gqjkoD ;kX ws/.. ((s/o/ rb ftZu) ;Zg ;{ed/ jB, (s/ok x'Vk) F/o GZpedk `, (s{z nkg) F;so ubkT[B tkbh ns/ ;kX{ ws/ tkbh `A, Gkt okr dP?y ofjs `A.) ;?jEh ;BkjB n;N gqpkjB p'b fBpkjB s/i ns[bz.. (s/ohnK nmK (go) bzwhnK pkjK ftZu ;?jEh (nkfde F;so jB), sB T[go wzi: (gfjBh j'Jh `, s/ok) pb ns[b ` (`, ns/ ehs/) p'b O g{ok eoB tkbh `A.) i? i? j';h wjyk;[o wodB G{w nek; gskb ibz..216. (j/ wfjyk;[o O wkoB tkbh ! (s/oh) i? i? eko j't/, Xosh, nekF s/ gskb (ftZu s/ok jh) (ibz=iPbz) gqekF `.))

109

110

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

ukuo uwekoB fuS[o jkoB X{w X[ekoB dqg wE/.. ((s{z) (ukuo) sbtko uwekB tkbh `A, fuS[o (d?As O) jokB tkbh `A, X{wo (b'uB d?As d/) (X[zekoB) s{zp/ s{zp/ T[vkB tkbh `A ns/ jzeko O wEB/ tkbh `A.) dkVth gqdzs/ uzd gqek;B ;{oi gqs/iB n;NG[i/.. (nBko d/ dkfDnK Bkb'A ;'jD/ dzdK tkbh `A, izr d/ fisD tkb/ wB[ZyK O wodB eoB tkbh `A, ns/ r{VQ f;XKs tkbh `A.) x[zxo{ xwzeD ;;sq MwzeD cBhno c[zekoD Xow X[i/.. (j/ Xow dh X[ik ! s/o/ g?oK d/ x[zro{ (xwzeD) SD SD eod/ jB, s/o/ jE d/ F;so fbFeK wkod/ jB, ns/ s/o/ rb d/ ;Zg c[zeko/ wkod/ jB.) n; NkN gqjk;B f;q;N fBtk;B d[;N gqDk;B uW rs/.. ((s{z) fyV fyV eoe/ j;D tkbh `A, f;qFNh ftZu tZ;D tkbh `, d[FNK O ueo tKr{z u[c/o/ Bk; eoB tkbh `A.) e/;oh gqtkj/ ;[X ;Bkj/ nrw nEkj/ J/e fpqs/.. ((i') F/o g[o ;tko `, ;[X ;zi: tkbh `, nrw s/ nrkX `, fJe (fBozeko dh) (fpqs/) Fesh `.) i? i? j';h wjyk;[o wodB nkfd e[wkoh nrkX fpqs/..218. (j/ nrkX fpqsh tkbh nkd e[wkoh s/ wjyk;[o O wkoB tkbh ! (s/oh d'jK b'eK ftZu) i? i? eko j't/.) ;[o Bo w[B pzdB d[;N fBezdB fGq;N fpBk;B fwqs wE/.. ((s?O) d/ts/, wB[Zy s/ w[Bh pzdBk eod/ jB, (s{z) d[FNK O eNB tkbh `A, p[fonK O Bk; eoB tkbh `A ns/ w"s dk wbhnkw/ N eoB tkbh `A.) ekto{ e[wko/ nXw T[Xko/ Boe fBtko/ nkd eE/.. (j/ ekwy:k d/th ! (s{zjh) BhuK O skodh `A, Boe s'A puKdh `A, w[ZY s'A (jh nfijh) ejh iKdh `.)

fezeDh gq;'jD ;[o Bo w'jD f;zxk o'jD fpsb sb/.. ((s/o/ bZe dh) fezeBh vkYh ;'jDh `, (i') d/ts/ s/ wB[ZyK O w'jB (tkbh `, s{z) F/o g[o ;tko `A ns/ fpsb d/ Eb (Gh) g{oB `.) i? i? j';h ;p mT[ofB tk;B pkfJgskb nek; Bb/..219. (j/ jtk, gskb, nekF s/ (nBb/) nZr (nkfde) lGBK irK ftZu tk;k eoB tkbh ! (s/oh) i? i? eko j't/.) ;zeNh fBtkoB nXw T[XkoB s/i goWyD s[zd sp/.. (d[yK d/ d{o eoB tkbh `A, BhuK O skoB tkbh `A, (s/o/) s/i dh nfgesk `, ns/ ;[Gkt S/sh GVe g?D tkbk `.) d[y d'y djzsh i[nkb i:zsh nkd nBkd nrkX nS/.. (d[ZyK d'yK O ;kVB tkbh `A, (iPkb) nZr O fisB tkbh `A, nkd nBkd s'A wjkB v{zxh s/ nS/d (ejh iKdh `).) ;[Xsk ;wogD soe fpsoeD sgs gqskgD igs fit/.. (;{oi O s/itkB eoB tkbh `A, fit/A (e'Jh) igdk `, (s/jk jh cb d/Adh `A.)) i? i? j';h ;;sq gqWyD nkd nBhb nrkX nG/..220. (i' F;sq (gqWyD) ubkT[D tkbh ! (;G dk) w[ZY, frDsh s'A go/, wjkB v{zxh s/ vo s'A ofjs ! (s/oh) i? i? eko j't/.) uzubk uyzrh nbe G[izrh s[zd s[ozrfD fsS ;o/.. ((s/ohnK) nyK sho Bkb'A fsZyhnK s/ fpibh ;wkB (uzub jB, ns/ s/ohnK N/vhnK }[bcK ubke x'Vh Bkb'A Gh) ubke jB, Gkt - jtk d/ }'o Bkb }[bcK fJT[A fjbdhnK jB, fit/A s[zd s[ozrDh j[zdh `.)

111

112

eo e;k e[mko/ Boe fBtko/ nXw T[Xko/ s{o G[i/.. ((s/o/) jZE ftZu e[jkVk cfVnk `, s/ BoeK s'A pukT[D tkbh `A, gkghnK O skoB tkbh `A, (s/ohnK) pkjK bzwhnK jB.) dkwBh dwze/ e/jo bze/ nkd nsze/ W{o eE/..

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

(fpibh (torh s/oh) dwe `, F/o tork gsbk bZe `, s[z w[ZY s'A jh (nsze/) Go d/D tkbh fGnkBe ejh iKdh `A.) i? i? j';h oesk;[o yzvD w[zG uWs B;[zG wE/..221. (j/ oes phi O wkoB tkbh ! ;[zG O uho d/D tkbh ! fB;[zG O ghj ;[ZND tkbh ! s/oh i? i? eko j't/.) pkoi fpb'uB fpqsB fpw'uB ;'u fp;'uB eT[u e;/.. (ewb i/jhnK ;[zdo nZyK jB, T[dk;hnK O eZNB tkbh `A, fceoK s'A p/fceo eoB tkbh `A, ns/ d[FNK O rq;D tkbh `A.) dkwBh gqjk;/ ;[e ;o Bk;/ ;[fpqs ;[pk;/ d[;N rq;/.. (fpibh tKr{z jk;k `, s's/ torhnK Bk;K jB, T[sw nkuko jB, ;[zdo fbpk; jB, ns/ d[FNK O rq;D tkbh `A.) uzubk gqnzrh p/d gq;zrh s/i s[ozrh yzv ;[oz.. (fpibh ;wkB (gq:=nzrh) ;[zdo ;oho tkbh `A, pd d/ (gq;zrh) ;pzX tkbh `A, s/i (sozrh) ukb tkbh `A, ns/ (yzv;[oz) d?AsK O wkoB tkbh `A.) i? i? j';h wjyk;[o wodB nkd nBkd nrkX T[oXz..222. (j/ wfjyk;[o wodBh ! (s/oh) i? i? j't/, (s?O) nkd nBkd s'A nrkX (ikD e/) (T[o+X) fjod/ ftZu ofynk `.) xzNek fpoki? o[D M[D pki? Gqw G? Gki? ;[Bs ;[oz.. (s/o/ bZe ftZu i' (xzNek) fezeBh fpokidh `, (T[j) (o[D M[D) fJZe o; tZidh `, (fi;dh) (;[o) ntk} O ;[DfdnK Gow s/ vo d{o j' iKdk `.) e'eb ;[B bki? feb fpy Gki? ;[y T[goki? wX T[oz.. (T[; ntk} O ;[D e/ e'fJb Fofwzdh j[zdh `, gkg d{o j' iKd/ jB ns/ fjod/ ftZu ;[y g?dk j[zdk `.) d[oiB db dM? wB sB foM? ;G? B Gi? o'j oDz.. (t?ohnK dh c"i O ;kVdh `, (t?oh b'e i'o Bk ubdk t/y e/) wB sB ftZu foMd/ jB, s{z (id'A) i[X ftZu o'j (eodh `A

sK) (;G?) vo Bkb Gidh BjhA `A.) i? i? j';h wjyk;[o wodB uzv uWdB nkd r[oz..223. (j/ wfjyk;[o wodB ! j/ uzv O uke eoB tkbh ! j/ nkd s'A g{iBhe ! (s/oh) i? i? eko j't/.) ukuoh gqi'XB d[;N fpo'XB o'; no'XB Wo fpqs/.. (sbtko (nkfde) uzr/ F;soK n;soK tkbh `A, d[FNK dh t?oD `A, o'j Bkb o[eB tkbh `A, ns/ fGnkBe ;[Gkt tkbh `A.) X{wqkS fpX[z;B gqb? gqiz;B ir fpX[z;B ;[X ws/.. (X{wo d?As d/ Bk; eoB tkbh `A, gqb? ekb (;w/A) gqik O ykB tkbh `A, gqikgsh d/ ir dk Bk; eoB tkbh `A, F[X ws tkbh `A.) ikbgk i:zsqh ;Zsq wEzsh d[;N gqdkjB rkV ws/.. (s{zjh) ikbg/;toh d[ork `A, Fso{nK O wbhnkw/N eoB tkbh `A, d[FNK O uzrh soQK ;kVB tkbh `A ns/ pj[s jh w;sh tkbh `A.) i? i? j';h wjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nrkX rs/..224. (j/ wfjyk;[o O wbB dbB tkbh ! nkd i[rkd s'A (s/oh) i? i? j' ojh `, ns/ (s/oh) rsh nrkX `.) ysqhnkD yszrh nG? nGzrh nkfd nBzrh nrkX rs/.. (ysoh torh (nkD) nDy tkbh `A, (yszrh) pkDDK tkbh `A, vo s'A fpBk s/ Bk; s'A ofjs `A, w[ZY s'A jh (nB[+nrh) ;oho s'A fpBk s/ nrkXrsh, tkbh `A.) fpqVkbkS fpjzvD uSB dzvD s/i gquzvD nkfd fpqs/.. (fpvkb Bkw tkb/ d?As O wkoB tkbh `A, fuZSo n;[o O dzv d/D tkbh `A, tv/ gquzv s/i tkbh `A, w[ZY s'A jh s/ok n?;k ;[Gkt `.) ;[oBo gqsgkoD gss T[XkoD d[;N fBtkoD d'y jo/.. (d/ts/ s/ wB[Zy O jo o'} gkbD tkbh `A, gkghnK O

113

114

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

skoD tkbh `A, d[FNK O w[ekT[D tkbh `A, d'yK O Bk; eoB tkbh `A.) i? i? j';h wjyk;[o wodB fp;[fpX[z;B f;q;Neo/..225. (j/ wfjyk;[o O Bk; eoB tkbh ! s/oh i? i? j' ojh `, (s{zjh) ft;t (irs) O Bk; eoB tkbh `A, ns/ d[Bhnk O pBkt[D tkbh `.) dkwBh gqek;/ T[BsB Bk;/ i's gqek;/ ns[b pb/.. (fpibh torh s/oh o"FBh `, (T[BsB) T[uhnK s/ bzwhnK Bk;K jB, (i's) u/jo/ dh nkGk dk T[ikbk j' fojk `, ns/ s/ok pb ns[b `.) dkBth gqWyD ;oto toyD d[;N gqXqyD fpsb sb/.. (d?AsK dh c"i O (oDG{wh ftZu) o[bkT[D tkbh `A, (;oto) fsy/ shoK dh poyk eoB tkbh `A, d[FNK (d/ eb/i/) XVekT[D tkbh `A, ns/ @fpsb# Bkw, tkb/ gskb d/ j/mK th g{oB `A.) n;NkfpX pkjD p'b fBGkjD ;zs gBkjD r{V rs/.. (nmK F;soK d/ ubkT[D tkbh `A, puB g{ok eoB tkbh `A, ;zsK dh UN `A, ns/ r{V rsh tkbh `A.) i? i? j';h wjyk;[o wodB nkd nBkfd nrkX fpqs/..226. (j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? eko j't/, nkfd nBkfd s'A s/ok ;[GkT[ nrkX `.) d[y d'y gqGSD ;/te oSD ;zs gqsSD ;[X ;o/.. (d[yK s/ d'yK O fpbe[b yk ikD tkbh `A, ;/teK dh ofynk eoB tkbh `A, ;zsK O gqsZy j[zdh `A ns/ fsy/ shoK tkbh `A.) ;kozr ;Bkj/ d[;N gqdkj/ nfo db rkj/ d'y jo/.. ((;kozr) sbtko s/ ;i'fJ XkoB tkbh `A, d[FNK O uzrh soQK ;kVB tkbh `A, t?ohnK dh c"i O rkj[D tkbh `A ns/ d'yK (gkgK) d/ Bk; eoB tkbh `A.)

rziB r[wkB/ ns[b gqtkB/ ;zs iwkB/ nkfd nzs/.. (jzekohnK dk Bk; eoB tkbh `A, (s/o/) ns[b jh gqtkB/ ub oj/ jB. s{z jh nzs ;w/A dh }kwB `A, ns/ (;G dk) nkfd s/ nzs Gh s[jh `A.) i? i? j';h wjyk;[o wodfB ;kX gqdSB d[;N jzs/..227. (j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? j' ojh `, s{zjh ;kXK O gqsZy j'D tkbh ns/ d[FNK O jsB tkbh `A.) ekoD eohbh rop rjhbh i/s iEhbh szd ws/.. (s{z ekoDK d/ eoB tkbh `A, jzekohnK O cVB tkbh `A, (i'shnK) gqekF eoB tkb/ ;{oi nkfd O fisB tkbh `A, Gkt s/o/ ukBD/ nr/ ;{oi nkfdek ukBDk fcek ` ns/ fsyh wfs tkbh `A.) n;NkfJ uweB ;;sq MweD dkwB dweD nkfd fpqs/.. (s/o/ nm F;so uwed/ jB, T[jBK F;soK dk MweDk n?;k `, wkB'A fpibh dwedh `, w[ZY s'A jh s/ok n?;k ;[Gkt `.) v[ev[eh dwze? pkx ppze? G[ik coze? ;[X rs/.. (s/o/ jE ftZu v[r-v[rh (dwze/) tZi ojh `, s/ok x'Vk F/o GZpe fojk `, s/ohnK pkjK coe ojhnK jB, (fJ; soQK dh s/oh) gftso rsh `.) i? i? j';h wjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nBkd ws/..228. (j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? j' ojh `, s{z jh ;G dk nkd `A, i[rK dk nkd `A, ns/ ed/ Gh s/ok nkd BjhA fwbdk `.) uSok;[o wkoD Boe fBtkoD gss T[XkoB J/e GN/.. (fuS[o n;[o d/ wkoB tkbh `A, BoeK s'A pukT[B tkbh `A, gkghnK O skoB tkbh `A, s{z fJe n?;h (GN/) ;{owk `A.) gkgkB fpjzvB d[;N gquzvD yzv nyzvD ekb eN/.. (gkgK O Bk; eoB tkbh `A, d[FNK O uzrh soQK uzvB (f;X/ eoB) tkbh `A, Bk yzvD j'D tkfbnK O yzvB tkbh `A, ns/

115

116

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

ekb O Gh eNB tkbh `A.) uzdqkBB uko? Boe fBtko/ gfss T[Xko/ w[zv wE/.. (udq;K Bkb'A Gh s/ok nkBB w{zj (uko/) ;'jDk `, Boe s'A pukT[Adh `, gkghnK O skodh ` ns/ w{zv d?As O s{zjh cBkj ehsk `.) i? i? j';h wjyk;[o wodB X{wq fpX[z;B nkfd eE/..229. (j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? j' ojh `, s{z X{wo d?As dk Bk; eoB tkbh `A s/ ;G dk w[ZY ejh iKdh `A.) oesk;[o wodB uzv uWdB dktD nodB fpVkb pX/.. (j/ oes phi d?As O wkoB tkbh ! j/ uzv d?As O uke eoB (uhoB) tkbh ! j/ d?AsK O (nodfB) Bk; eoB tkbh ! fpVkb dk pZX eoB tkbh !) ;oXko fdpoyD d[oiB XoyD ns[b nwoyD XoB X[i/.. (j/ shoK dk whAj to;kT[D tkbh ! j/ p[o/ g[oFK O XVekT[D tkbh ! j/ ns[b (nwoyD) W'X tkbh ! j/ Xow dh Xik o{g !) X{wqkS fpX[z;B ;q'Ds u[;zB Bgks fB;[zG wE/.. (j/ Xwo B?B dk Bk; eoB tkbh ! j/ (;o"Ds) bj{ ghD tkbh ! j/ ;[zG O (Bgkfs) wkoB tkbh ! j/ fB;[zG dk wzEB eoB tkbh !) i? i? j';h wjyk;[o wodB nkd nBhb nrkX eE/..230. (j/ wjyk;[o wodBh ! s/oh i? i?eko j't/, s{z ;G dk nkfd `A, frDsh s'A go/ `A ns/ nrkX eEk tkbh `A.) eftsk d/ Szd 211 s'A 230 se d/th uzvh dh i? i?eko ehsh rJh `. eftsk nB[;ko d/th uzvh d/ fJj r[D jB, uzv d?As O wkoB tkbh, w[zv d?As O eNB tkbh, d/th O ;[zdo e/;K d/ i{V/ tkbh, nkfd Fesh fejk frnk `. (Szd 212) fi; B/ F;so ;ikJ/ jB, T[j b'e[sqk jB{wkB s/o/ nZr/

Ng'f;nK wkodk ik fojk `, wkB' d?sK dh ;?Bk O fpbe[b Bk; eoB bJh ekb o{g j' fojk `. (Szd 213) fi; B/ oes phi dk bj{ ghsk ;h, s{z jh ;ko/ nekFK, Xosh s/ ;ko/ gkskbK ftZu g{oB `. f;qFNh d/ gqekF eoB tkbh `, s{z jh bj{ d/ ghD tkbh `, nZr w{zj'A T[rbZB tkbh `, yVr d/ XkoB tkbh `, s/o/ rb/ ftZu ;Zg ;{ed/ jB, s/ohnK bzwhnK pkjK ftZu ;;so jB (Szd 216), i' F/o g[o ;tko ` (Szd 218), fpibh tKr{ jk;k `, s's/ torhnK Bk;K jB (Szd 222), gqb? ekb (;w/A) gqik O ykB tkbh `, s{z jh ikb/g;toh d[ork `, s{z ekoDK d/ eoB tkbh `. eth uzvh dk j'o Bkw d[ork jh dZ;dk ` s/ uzvh O jh ekoDK d/ eoB tkbh gow/;o o{g wzBdk `. r[o{ r'fpzd f;zx ih n?;/ r[DK tkbh d/th dh i? i?eko BjhA eo ;ed/, r[o{ ih fJ; soQK dh ekft ouBk O gVQB ;[BB dk T[gd/ F th BjhA d/ ;ed/. fJj r[owfs fto[ZX `. i' uzvhàd[ork nkfd dk r[DrkB eoBr/, i' T[; dh f;cs ;kbkj s/ i? i? eko eoBr/, T[jBK ftZu uzvh d/ r[D nk ikDr/. fJj ouBk t/dK Fk;so f;zfwqshnK d/ T[gd/F Bkb w/b yKdh `, go w{b'A jh r[opkDh T[gd/ F fto[ZX `. fJjBK ouBktK d/ ouBjko eth ;kes b'e, fBozeko, fBofteko, nekb, nFe/s, yVrgkB, ekb, wjkekb, ekb jh nekb, eosk efj e/ nkgDhnK ouBktK ftZu nkgD/ fJFN O g[ekod/ jB, nkgD/ fJFN O ouBktK ftZu GrtkB th efjzd/ jB.

117

118

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

3H pfusq BkNe (d;w rqzE gzBk 39 - 73) np pfusq BkNe rzqE fby:s/. ;qh w[ytke gkl10 (j[D pfusq BkNe rzqE fbyd/ jkA, gkl10 d/ w[y s'.) gfjb/ nfXnkJ/ d/ 101 Szs jB. fJ; s'A nZr/ eth fbydk ` - fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE/ ;qh ekb ih eh T[;sfs gqEw fXnkfJ ;zg{oBw. ;G[ ;[Gw ;s[. eth efj fojk ` fe gfjb/ fXnkJ/ ftZu ekb ih dh T[;sfs `. ekb, ekbh, GrT[sh, uzvh nkfd t/d ws d/ d/th d/ts/ jB. F;so n;so th d/th d/ o{g jB. t/d ws ftZu F;soK dh g{ik th j[zdh `. stgq;kfd d'jok Bw;eko ;qh yVr e' eo'A s[ fjs fuZs bkfJ. g{oD eo'A rzqE fJj[ s[w w[fj eoj[ ;jkfJ. d;w rqzE gzBk 809 Szd 1 ftZu eth d/th O yVrXkok efjzdk `. (w? ;qh yVr B{z fjZs fuZs Bkb Bw;eko eodkA jkA. i/ s;hA w/oh ;jkfJsk eo' skA w? fJ; rzqE B{z g{ok eo btArk.) fJ; s'A nr/ eth ;qh ekb ih dh T[;sfs eodk j?.

;qh ekb ih dh T[;sfs

(d;w rzqE gzBk 39)

fsqGzrh Szd.. eth ekb ih dh T[;sfs eo fojk j?. yr yzv fpjzvz yb db yzvz nfs oD wzvz popzvz.. 119

G[i dzv nyzvz s/i gquzvz i'fs nwzvz GkB gqGz.. ;[y ;zsk eoDz d[owfs doDz febfpy joDz n; ;oDz.. i? i? ir ekoD f;qFN T[pkoD ww gqfsgkoD i? s/rz.. (sbtko uzrh soQkA N[eV/-N[eV/ eodh j?. d[FNkA d/ dbkA B{z BFN eodh j? . :[ZX B{z ;[;ifs eodh j?, (nfijh) pbtkB j?. fJj nyzv s/i tkbh G[i-dzv j?. gquzv s/i tkbh j?, ns/ ;{oi dh F'Gk dh i'fs B{z fcfenkA eo fdzdh j?. (fJj) ;zskA B{z ;[y d/D tkbh, wkVh p[ZXh B{z dbD tkbh, gkgkA dk BkF eoB tkbh j?, (w?) fJ; dh FoB ftu jkA. j/ ir dk ekoB ;o{g ! s/oh i?-i?eko j't/ (feT[Afe s{z) f;qFNh B{z T[pkoB tkbh ns/ w/oh gkbDk eoD tkbh j?, (skA s/ s/oh) j/ s/r ! i? i? j't/.) id'A r[of;Zy T[gobhnkA s[ekA dk ehosB eod/ jB skA T[j ekb ih dh T[;sfs eod/ jB. r[opkDh ekb dh nokXBk T[;sfs dk T[gd/F BjhA fdzdh. ekb ;w/A dh ukb `. ekb dh T[;sfs eoB tkbk, Bw;eko eoB tkbk, iBw woB d/ r/V ftZu ofjzdk `. t/dK B/ ekb O wjkekb, ekbh wksk th fejk `, T[; O ;zxko eoB tkbh d/th fejk `. d;t/A ikw/ ftZu r[o{ BkBe ;kfjp d/ ;o{g r[o{ r'fpzd f;zx ih, r[o{ rqzE ;kfjp d/ f;Zy jB. gkl10, r[o{ BkBe ;kfjp s/ r[opkDh d/ j[ewK d/ fto[ZX ekb dh T[;sfs BjhA eo ;ed/. t/dK Fk;soK f;zfwqshnK O ;Zs wzBB tkb/ fjzd{ eth ekb dh T[;sfs eod/ jB, s/ Uw dh nokXBk th eod/ jB, fJj Uw O ;Zs efjzd/ jB. r[opkDh Uw O ;Zs BjhA efjzdh. pfusq BkNe d/ nkozGe ftuko s'A jh fJj ;kps j[zdk j? fe fJj ouBk r[o{ r'fpzd f;zx ih dh BjhA j' ;edh, fe;/ ekb, ekbhwksk, d/th, sbtko d/ T[gkFe eth dh `. Szd 26 eJh w/N vko/ T[;ko/ pBkJ/. T[gko/ rV/ c/fo w/N/ T[gkJ/. 120

d;w rqE z dh ftuko

fW:k ekb i{ eh feB{ B gSkBh. xfB:' g? fpj?j? xfB:' g? fpjkBh. (gzBk 41, d;w rqzE) (ekb B/ eJh w/N ;[ZN/ jB ns/ c/o T[;ko e/ pDk fdZs/ jB. w[V e/ w[Y'A g[N/ j'fJnK O xV fdzdk `, fco g?dk j'fJnK O w/N fdzdk `. ekb ih dh fJ; soQK dh fW:k O fe;/ B/ Gh BjhA gSkfDnk, pj[fsnK T[s/ phs/rh, pj[fsnK T[s/ phs u[eh `.) r[opkDh efjzdh ` fe ekb uZeo dh ;koh fW:k, J/ezeko i'fs o{g gkopqjw d/ j[ew ftZu j[zdh `. ekb dh ;koh eko j[ew ftZu j' ojh `. eth nekb g[oy O BjhA ikDdk. ekb g[oy ;[szso j;sh Bjh.

d;w rqE z dh ftuko

ekb FoB nkfJnK O puk BjhA ;edk.

(gzBk 832, r[o{ rqzE ;kfjp) nekb g[oy gkopqjw d/ j[ew ftZu jh iht ekb tZ; j[zd/ jB. t/dK Fk;soK O, pqjwk fp;B wj/; O, s/ eth O T[; nekb g[oy d/ j[ew dh gSkD BjhA, i' ekb s'A T[go `. eth sK ;wMdk ` fe ;G fW:k ekb dh `. r[o{ r'fpzd f;zx ih ekb dh T[;sfs BjhA eo ;ed/, Bk jh T[; dh fWgk d/ ikue j' ;ed/ jB. Szd 75 fis/ j'fJ phs/.. fss/ ekb ihs/.. fis/ ;oB i? `.. fsfsU oky b? `.. (fizB/ th j' r[}o/ jB, T[j ;GBK O ekb B/ fiZs fbnk. fijV/ ekb dh FoB ikDr/, T[jBK ;G O puk bt/rk.) eth BjhA ikDdk fe ekb fe;/ O th puk BjhA ;edk.

r[opkDh nekb g[oy J/ezeko dh FoB g?D dk T[gd/F fdzdh `. nekb g[oy dh FoB nkfJnK jh iBw woB dk r/V eZfNnk iKdk `, s/ ekb O fiZs e/ ;d ihts j'Jhdk `. jfo jfo Bkw igzfsnk e[S B ej? iwekb .. (gzBk 457 r[o rzqE ;kfjp) Szd 84 (gzBk 44, d;w rqzE) ekb jh gkfJ G:' GrtkB ;[ ikrs :k ir ik eh ebk `.. ekb jh gkfJ G:' pqjwk fFt ekb jh gkfJ G:' i[rhnk `.. ekb jh gkfJ ;[ok;[o rqzXqp iZS G[izr fd;k fpfd;k `.. n"o ;ekb ;G? pf; ekb e/ J/e jh ekb nekb ;dk `.. (ekb dk fJFkok gk e/ jh GrtkB ftFO j'fJnk. fJ; irs ftZu fi; dh ebk (Fesh) gqrN j' ojh `. ekb dk fJFkok gk e/ jh pqjwk j'fJnk j? ns/ ekb dk fJFkok gk e/ jh fFtih i'rh j'fJnk `. ekb dk fJFkok gk e/ jh ;[o, n;[o, d/ts/, d?s, rzXqp, iZS, f;ZX, fdFk s/ e'B/ g?dk j'J/ jB. j'o fizB/ toswkB (ekb) gdkoE jB, ;ko/ ekb w"s d/ ftZu jB. fJe ekb jh ;dk nekb `. eth ekb O ;dk nekb ;wMdk `.) eth, ekb d/ ouB tkb/ nekb O, BjhA ;wMdk. r[opkDh nB[;ko t/d Fk;so nkfd th nekb O BjhA gSkD ;ed/. e/tb nekb g[oy dk nB[wkB, fenk; eod/ jB. t/d Fk;so Uw X[zB O jh ikDd/ jB, s/ ;Zs wzBd/ jB. r[opkDh nB[;ko nekb g[oy d/ j[ew ftZu Unzeko X[zB, nekb g[oy dk nksw g;kok `, ns/ nekb d/ j[ew o{g iK eosk o{g s'A jh ;z;ko ftZu 84 bZy i{BK dk ekb uZeo ub fojk `. ;G d/th d/ts/ ntsko iBw woB d/ r/V ftZu x[zw oj/ jB. e/tb r[owfs Grsh f;woD eoB tkbk r[ow[y ekb O fiZs

121

122

•

hukmI sB[ xUpjih hukmI kar kmaih . hukmI kal{ vis h{ hukmI saic smaih . (gzBk 55, r[o{ rqzE ;kfjp)

• •

hukim mr{ hukm[ hI jIv{ . (gzBk 962, r[o{ rqzE ;kfjp) hukmu pCaiN sc{ wir vasu . kal ibkal sbiw Be[ nasu .

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

b?Adk ` s/ r[ow[y Grs ekb uZeo ftu'A fBeb e/ nekb o{g j' iKdk `, ;d ihts j' iKdk `. Szd 92 (gzBk 45, d;w rqzE) w/o[ eo' fsqD[ s/ w[fj ikfj rohp fBtki B d{;o s';'.. G{b fSw' jwoh gqG nkgB G{bBjko ej{z e'T{ w';'.. ;/t eoh s[woh, fsBe/ ;Gjh rqfj d/yhns dqZp Go';/.. :k eb w? ;G ekb fWgkB e/ Gkoh G[ikB e' Gkoh Go';'..

Szd 1 (gzBk 47, d;w rqE z , d[shnk fXnkfJ) s[woh wfjwk ngo ngkok.. ik ek bfJT[ B feBj{ gkok.. d/t d/t okiB e/ okik.. dhB dfJnkb rohp fBtkik.. (eth ekb ih dh T[;sfs ftZu efj fojk ` okfinK d/ okik j', dhB dfJnkb rohp fBtki j'. eth ekb s'A T[go nekb g[oy O BjhA f;nkDdk.) d'fjok Szs 2 (gzBk 47, d;w rqzE) w{e T{uo? Fk;sq yfN fgzr froB uVQ ikfJ.. nzX by? pXo' ;[B? i" ekb fWgk eokJ/..

(w/o/ fij/ eyK O s[;hA ;[w/o eod/ j', s[jkvk i/jk j'o e'Jh d{ik rohp fBtki BjhA `. Gkt w?A ;G s'A tXhe G[ZbB tkbk jK. j/ ekb ih fizBQK B/ s[jkvh ;/tk ehsh `, fszBQK dk ;kok xo d"bs Bkb Gfonk fdZ;dk `. fJ; ebi[r ftZu w/B{z ekb dh feqgkD ns/ T[; dhnkA Gkoh G[iktkA dk tvk Go';k j?. Szd 98 (gzBk 46, d;w rqzE) u/s o/ u/s ni' ihn w? iV ekb fWgk fpB[ ekw B n?`.. (j/ w{oy j'F eo ni/ Gh fdb ftu ;wM, ekb dh fWgk s'A fpBk j'o e'Jh ;kXB s/o/ ezw BjhA nkt/rk. gkfJ go' gow/;o e/ iV gkjB w? gow/;o Bkjh.. (UfJ w{oy, gow/;o dh FoBh gT[. gEoK ftZu gow/;o BjhA.) ;kok wiw{B ekb T[;sfs dk `, fJE/ eth ekb O jh gow/;o efjzdk `. r[opkDh nekb g[oy B{z gow/Fto efjzdh j?. eth ekb B{z gow/Fto efjzdk j?. fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE/ ;qh ekb ih eh T[;sfs gqEw fXnkfJ ;zg{oBw ;s[ ;[sw ;[s 1 nci{. (gzBk 46) nZr/ ekb dh T[;sfs dk d[shnk fXnkfJ F[o{ j[zdk `. 123

u"gJh ejk p[X gqG s[ZS jwkoh. pofB ;e? wfjwk i[ fsjkoh. jw B ;es efo f;cs s[wkoh. nkfg b/j[ s[w eEk ;[Xkoh. (eth ekb B{z gqG efjzdk j?, ekb dh eEk eo fojk ` s/ ekb O eEk ;[XkoB bJh :kuBk eo fojk `.) fJj u"gJh ;kv/ eEkeko, r[opkDh eEk eoB s'A gfjbK gVQd/ jB. fJj BjhA ikDd/ fe ekb eEkeko dh r[opkDh dh eEk Bjh ;[Xko ;edk. Szs 10 (gzBk 47, d;w rqzE) fgqEw ekb ip eok g;kok.. Uzeko s/ f;q;N T[gkok.. ekb;?D gqEw? GfJU G{gk.. nfXe ns[b pfb o{g nB{gk.. (fJj eEk Uzeko ;o{g s/ ekb ;?D dh `.) nZr/ fJ; soQK j'o okfinK dh eEk `. fJ; soQK 36 Szd d{i/ fXnkJ/ d/ jB. fJ; s'A nZr/ 52 Szd fsqshnk fXnkfJ d/ jB. G[izr gq:ks Szd.. (gzBk 52, d;w rqzE) fiB/ p/d gfmU ;[ p/dh ejkJ/.. fsB? Xow e/ eow Bhe/ ubkJ/.. 124

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

gm/ ekrdz wdq okik ;[Xkoz.. ng' nkg w' p?o Gktz fp;koz.. u"E/ fXnkJ/ ftZu 10 Szd jB. nZr/ gzitK fXnkfJ `. fJ; fXnkfJ ftZu ekb ih dh T[;sfs eoB tkbk eth ;w/A dh ukb Bkb p/dh ykBdkB d/ MrV/ dh tkosk ;[DkT[Adk `. fco efjzdk ` pj[s ;wK phs frnk sK BkBe d/ nkT[D dk ;wK nk frnk. fJ; p/dhnK dh e[b ftZu BkBe okfJ gqrN j'J/. fJ; s'A nZr/ eth B"t/A gksFkj se dh stkohy fpnkB eodk `. eth t/de ohsh nB[;ko ekb ih s'A ;jkfJsk wzrdk `, fJj gq;zr bT{-e[F s/ p/ dh tzF s'A f;Zy r[o{nK se `. d'jok.. (gzBk 53, d;w rqE z ) fsB p/dh:B eh e[b fpy/ gqrN/ BkBe okfJ.. ;G f;yB e' ;[y dJ/ ij sj GJ/ ;jkfJ.. u"gJh.. fsB fJj eb w' Xow[ ub:'.. ;G ;kXB e' okj[ psk:'.. i' sKe/ wkor wfj nkJ/.. s/ epj{z Bjh gkg ;zskJ/.. i/ i/ gzE stB e' go/.. gkg skg fsB e/ gqG jo/.. d{y G{y epj{z B ;zskJ/.. ikb ekb e/ phu B nkJ/.. BkBe nzrd e' pg[ Xok.. Xow gqu[fo fJj ir w' eok.. nwodk; g[fB Bkw[ ejk:T[.. iB dhge s/ dhg irk:'.. ip po dkfB ;w? tj[ nktk.. okwdk; sp r[o{ ejktk.. fsj po dkB g[oksfB dhnk.. nwodk; ;ug[fowr[bhnk.. (fgSb/ nfXnkJ/ ftZu dZf;nk `, i' p/dh B/ oki b?D t/b/ todkB fdZsk ;h fe ebi[r ftZu u"E/ iBw r[o{ s'fj efo `. fJj todkB dk ;wK nk frnk. sh;o/ r[o{ ih B/ ;'Yh e'b'A fbnk j'fJnk oki, r[osk o{g ftZu ;'Yh okwdk; O tkg; d/ e/ T[; O oki/ dh irQk r[o{ pDk fdZsk, ns/ nkg ;u yzv ik fpoki/.) fJj ftuko gzvs BkokfJD f;zx d/ Nhe/ dh `.

B'N l fjzd{ Xow rqzEK nB[;ko pqjwk ftFO fFt d/ ntsko oki/ j' e/ nkT[Ad/ ;B s/ nkg' nkgDk Xow ubkT[Ad/ ;B.

125

126

r[o{ BkBe ;kfjp p/dhnK dh e[b ftZu nkJ/. r[o{ BkBe ;kfjp @@nkg BkokfJD ebkXkfo ir wfj gotfoU## ;h. r[o{ ih O fe;/ e[b Bkb tk;sk BjhA ;h. r[o{ ih e'Jh ntsko BjhA ;B, T[j sK nkg gow/;o ;B, r[o{ ih go T[geko bJh ;z;ko ftu nkJ/ ;B. f;oc t/d Fk;soK O wzBB tkbk eth jh ntskoK O f;Zy r[o{nK Bkb s[bBk d/ ;edk `. r[o{ BkBe ;kfjp efjzd/ jB fe okw fWFB nkfd fe;/ ntsko O th gow/;o gkopqjw dk frnkB BjhA ;h s/ T[j izwd/ wod/ ofjzd/ jB. r[o{ ih iBw woB ftZu BjhA s/ fe;/ todkB Bkb ;z;ko ftZu BjhA nkJ/. (@@iBw woD d[jj{ wfj Bkjh iB goT[gekoh nkJ/.. ihn dkB[ d/ Grsh bkfJfB jfo f;T[ b?fB fwbkJ/..## (gzBk 749, r[o{ rqzE ;kfjp)) r[o{ ih f;Zy ;/te O th T[gd/F d/ e/ s/ r[owzsq Bkw dk ig f;woB eok e/, pqjw frnkB dh nt;Ek se gj[zuk fdzd/ jB. pqjw frnkBh iBw woB ftZu BjhA, ;d ihts `. @@pqjw frnkBh nkfg gow/;o## `. f;Zy r[o{nK B/ fe;/ todkB Bkb fe;/ r[o{ O r[orZdh BjhA ;"Agh. eth B/ t/dws dk ozr s/ ftuko, r[o{ ;kfjpkBk dhnkA ;kyhnkA s/ ukfVQnk j?. fi;-fi; B/ r[odopko ftZu nk e/ r[o{ dh ;/tk, Grsh, nokXBk ehsh, Bkw ifgnk, ;wK nkT[D s/ T[; d/ fJwfsjkB b? e/ T[; O r[orZdh ;"Agh s/ nkgDk fijk pDk fbnk. r[o{ s/| pjkdo ;kfjp B/ r[o{ r'fpzd f;zx O th r[orZdh T[jBK O r[o{ i'fs ;"Ag e/ fdZsh ;h. r[o{ BkBe ;kfjp B/ ;Zu/ Bkw Xow dk T[gd/F d/ e/ r[ow[yK O skfonk. r[o{ ih Gkt/A p/dh e[b ftZu nkJ/ ;B, go T[jBK B/ G[b/ wkor t/de Xow dk yzvB ehsk. r[owfs dh fJ; v{zxh ftuko O fJe nBwsh eth BjhA ;wM ;edk. nZr/ i' ftuko r[o{ s/| pjkdo ;kfjp dh Fjhdh pko/ jB, T[j eth d/ jB, r[o{ r'fpzd f;zx ih dh T[ukoh pkDh BjhA l

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

Szd 13 (gzBk 54, d;w rqzE) fsbe izR{ okyk gqG skek.. ehB' pv' eb{ wfj ;kek.. ;kXfB j/fs fJsh fiB eoh.. ;h;[ dhnk go ;h B T[uoh.. Xow j/s ;kek fifB ehnk.. ;h;[ dhnk go f;oo[ B dhnk.. BkNe u/Ne ehJ/ e[ekik.. gqG b'rB ej nkts bkik.. d'jok mheo c'fo fdbhf; f;fo gqG g[o eh:k g:kB. s/| pjkdp ;h fW:k eoh Bk feBj{z nkB. s/| pjkdo e/ ubs G:' irs e' ;'e. ` ` ` ;G ir G:' i? i? i? ;[o b'e. fJj ;koh ekb d/ T[gk;e eth dh pkDh `. r[o{ ih Bk jh ;[ob'e rJ/ s/ Bkjh r[o{ ih dh i?eko ;[ob'e d/ tk;hnK, pqjw b'e, fp;B b'e s/ fFt b'e d/ tk;hnkA B/ ehsh. r[o{ s/| pjkdo ;kfjp i'sh i'fs ;wkJ/, pqjw ftZu bhB j' rJ/ ;B. i' f;y eEkeko eEk dk nXko d;w rzqE dhnkA ouBktkA Bz{ pDkT[Ad/ jB T[j r[owfs fto[X eEk eod/ jB. fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE/ gksFkjh poDBz Bkw gzuw' fXnkfJ ;wkgs w;s[ ;[G w;s nci{ nZr/ pfusq BkNe dk S/tK nfXnkJ/ F[o{ j[zdk `. u"gJh.. (gzBk 54, d;w rqzE) np w? ngBh eEk pykB'.. sg ;kXs fij fpfX w[fj nkB'.. j/wez[N gops ` ijk.. ;gs f;qzr ;'fGs ` sjK.. ;gs f;zr fsj Bkw ejktk.. gzvoki ij i'r[ ewktk.. sj jw nfXe sgf;nk ;kXh.. wjkekb ekbek nokXh..

ehfsnK fJj gsk brk ` fe fJj ouBk r[o{ dFw/F ih d/ i'sh i'fs ;wkT[D s'A fgS'A ouh rJh. wjkekb d/ T[gk;e eth dh nkgDh ouBk O d;w gksFkj ih tb'A T[uoh do;kT[D s'A wB'oE fJj ` fe f;Zy gzE O fJj fBFuk j' ikt/ fe d;w gksFkj fgSb/ iBw ftZu wjkekb ns/ ekfbek d/ nokXe ;B. fJ; ouBk O d;w gksFkj dh T[ukoh ouBk, s/ d;w gksFkj dh fgSb/ iBwK dh eEk wzBB tkb/ ftdtkB nkgDhnK nkgDhnK dbhbK fdzd/ jB. fJj nkg; ftZu fto'Xh ftukoK fe;/ fBFus Bshi/ s/ gzE O gj[zuB BjhA fdzdhnK. n;hA ftuko dk nkXko e/tb f;Zy ws, r[opkDh T[gd/F O oy e/, fe;/ fBFus c?;b/ s/ gj[zu ;ed/ jK. gzE ftZu fto'Xh ftukoK fwNkT[D dk fJj jh fJe wksq sohek ` s/ fJ; soQK jh ;kok gzE fJe ws j' ;edk `. fgSb/ ;w/A dh soQK j[D th fto'Xh skesK s/ pqkjwDh t/d Fk;soK O wzBB tkfbnK dk g{ok :sB ` fe f;Zy gzE d' iK eJh XfVnK ftZu tzfvnk ikt/ s/ fBopb j' e/ fjzd{ Xow ftZu jh ;wk ikt/. fBo'b r[opkDh ftuko fJjBK gzE fto'Xh skesK d/ wB;{fpnK O o'e ;edh `. gkl10 dh nksw eEk f;X eoB bJh eth efj fojk ` l np w? ngBh eEk pykB'.. sg ;kXs fij fpX w[fj nkB'.. j/we[zN gops j? ijk.. ;gs f;qzr ;'Gs ` sjk.. (j[D w?A nkgDh tkosk dZ;dk jK. fi; soQK w?O sg eofdnK O fJE/ fbnKdk frnk.) ;gs f;qzr fsj Bkw[ ejktk.. gzv oki ij i'r ewktk.. sj jw nfXe sgf;nk ;kXh.. wjkekb ekbek nokXh..

eth B/ gkl10 d/ w[y s'A fJj nytkfJnk ` fe w?A wjk ekb ekbek nokXh. frnkBh Gkr f;zx fbyd/ jB fJj ouBk ekbek (wjkekbh) d/ nokXe fJe ;kes eth tb'A ouh j'Jh ouBk `. y'i

(T[;dk Bkw @;gs f;qzr# fejk iKdk `, fiE/ gzv{ oki B/ i'r ewkfJnk ;h. T[E/ n;hA th pj[s sgf;nk ;kXh, ekbek wjkekb dh nokXBk ehsh ;h. (wjkGkos ftZu fJj ;EkB gKv{ (gKvtK d/ fgsk) okik d/ sg eoB dk n;EkB ;h. ekfbek = ekb GrtkB dh T[j Fesh

127

128

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fi; Bkb T[j ;ko/ ;z;ko O b? eodk `, ;zjko Fesh.) wjkekb ekbek dh nokXBk eo e/ fe;/ :[Zr ftZu th e'Jh, i'fs o{g gkopqjw ftZu nG/d BjhA j' ;fenk.) fJj fpX eos sgf;nk G:'.. dP? s/ J/e o{g jP? r:'..

;kfjp nkg gow/;o ;B,@nkfg BokfJB ebkXko ir wfj gotfoU#. r[o{ BkBe ;kfjp s/ d; gksFkjhnK oki/ BjhA ;B, Bk jh fe;/ d/tsk (pqjwk, fp;B, wj/;) d/ ntsko ;B. T[jBK B/ ;G g[oksB fjzd{ Xow dh ftukoK dk yzvB ehsk. fJjBK ;G sohfenK Bkb w[esh gqkgs BjhA j' ;edh, iBw woB dk r/V pfDnk ofjzdk `. fJjBK XowK eowK Bkb dP? s/ J/e o{g e'Jh th BjhA j' ;fenk. d; r[o{ gksFkjhnK B/ s/ r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh B/ fJ;/ T[gd/F O r[o{ rqzE ;kfjp d/ o{g ftZu fdqV eokfJnk. r[o{ BkBe ;kfjp B/ Bkw Xow dk T[gd/F fdZsk. ;G i[rK ftZu g{ok ;fsr[o{ ;h, s/ g{o/ r[o{ s'A r[owzsq Bkw b? e/ fJe J/ezeko, fJe' fJe ;d?th j;sh i'fs o{g gkopqjw dk Bkw igkfJnk ikAdk ;h. fJj efjDk fe r[o{ r'fpzd f;zx ih fgSb/ iBw ftZu ekb wjkekb ekbh dh nfXe sgf;nk eoe/ dP? s/ J/e o{g j'J/, r[opkDh T[gd/F d/ fto[ZX ftuko `. ;gFN ` fJj ;koh ouBk ekbh (wjkekb), uzvh nkfd d/ T[gkFe dh `, s/ fJ; ouBk O gkl10 dh ouBk eoe/ iDkfJnk frnk `.

(fJ; soQK sgf;nk eofdnK d' s'A fJe o{g j' frnk.) r[o{ r'fpzd f;zx ih fe;/ iBw ftZu th sgf;nk ;kX e/ dP? s'A J/e o{g BjhA j'J/. e'Jh ed/ fe;/ i[r ftZu th ig sg eoe/, sgf;nk eoe/, dP? s/ J/e o{g BjhA j'fJnk. r[opkDh fJ; soQK ;/X pyFdh `l

jpu tpu s;jmu krm n saWa . namu pRBU ka mnih AraWa . (gzBk 388, r[o{ rqzE ;kfjp) (f;fwqs ;k;so g[zB gkg dh ftuko ;wMkT[Ad/ jB, s/ ig[ sg[ ;ziw dk T[gd/F fdzd/ jB.) r[owfs T[gd/F ` w?A r[owfs Bkw f;woB ehsk, j'o e'Jh ig sg nkfd BjhA ehsk.) fjzd{ Xow ftZu, ;BksB Xow d/ fJjBK gq;zrK ftZu okfinK, pqjwk, ftFO, wj/F d/ ntskoK, i[rK d/ okfinK O GrtkB eoe/ wzfBnk frnk ` s/ fJjBK dh g{ik dk ftXkB `. fJjBK ;fwnK ftZu ig, sg, ekb, wjkekb, ekbh, uzvh nkfd dh g{ik j[zdh ;h. j'w, :Zr, shoE :ksoktK th j[zdhnK ;B. okw uzdq, Fqh fWFB nkfd d/ ;fwnK ftZu pqkjwD, yZsoh, t?F, F{do, iks gks dk G/d Gkt th ;h. fJ;soh iksh, wod iksh s'A BhthA th ;h. fJ;soh dk efbnkB sK jh j' ;edk ;h i/ T[j wod i{Bh ftZu nkt/. fjzd{ Xow dh Grsh, okw, fWFB nkfd O GrtkB ikD e/, fJjBK d/ Bkw igDk nkfd jh efbnkB d/ ;kXB ;B. r[o{ BkBe ;kfjp B/ p/dh e[b ftZu iBw fbnk. r[o{ BkBe 129

r[opkDh ;wMkT[Aa dh j? fe ujz[ i[rK ftZu r[oT[gd/F b? e/ s/ r[owzsq Bkw ig e/ f;Zy ;/te Gt;kro s'A gko j'J/. i[r uko/ r[o ;pfd gSksk.. r[ow[fy wo? B iBw/ r[ow[fy r[ow[fy ;fpd ;wkjk j?. r[ow[fy Bkfw ;pfd ;kbkj/.. nrw nr'uo t/gotkj/.. J/e Bkfw i[r ukfo T[Xko/ ;pd/ Bkw ft;kjk j/.. (gzBk 1055 r[o{ rzE a ;kfjp) (ujz[ i[rK ftZu r[o{ s'A Bkw b? e/ f;woD eoe/ T[Xko j[zdk `. g{ok ;fsr[o{ FpdàBkw dh dks fdzdk `.) r[opkDh r[o{ s'A Bkw b? e/ igD, s/ ntskoK d/ Bkw igB ftZu coe ;wMk fdzdh `. 130

d;w rqE z dh ftuko

namu t[ra sBu k]eI l[tu h{ j[tI AavN jaNI . ja tuWu Bav{ ta gurmuiK bUJ{ h]r mnmuiK iPr{ ieAaNI . (id'A s?O uzrk brdk ` r[o{ s'A T[gd/F b? e/ s/ok Bkw igdk `, T[j s?O p[M b?Adk ` (dP? s/ J/e o{g j' iKdk `), j'o ;G wBw[y jB.)

car[ v[w bRhm[ kxu wIe[ piz piz kr[ vIcarI . ta ka hukmu n bUJ{ bpuza nrik surig AvtarI . (pqjwk fJBk tZvk d/tsk wzfBnk frnk `, pqjwk B/ uko/ t/d ou/, fJjBK O gVQ gVQ e/ gow/;o O ;wMB dh e'fFF eodk fojk. pqjwk O fJe' fJe j;sh i'fs o{g d/ j[ew o{g dh gSkD BjhA j'Jh, s/ T[;B/ fJe O BjhA gSkfDnk, T[j BoeK ;[orK ftZu jh x[zwdk fojk.)

jugh jugh k[ raj[ kIe[ gavih kir AvtarI . itn BI A ;tu n paieAa ta ka ikAa kir AaiK vIcarI . (gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp) (fJe j;sh gkopqjw nekb g[oy B/ i[rK i[rK d/ oki/ g?dk ehs/, b'e T[jBK O gowkswk dk ntsko wzB e/ ;bkj[zd/ nk oj/ jB. r[o{ ih okw, fWFB nkfd O i[r-i[r d/ oki/ efjzd/ jB. T[jBK O th s/o/ r[DK dk nzs B bZGk.) r[opkDh okw, fWFB nkfd i[rK d/ okfinK O okik efjzdh `, fJjBK d/ XowK eowK O ;bkj[zdh BjhA. uj[ i[rK d/ ntskoK dh ftuko r[o{ ih fJ; soQK ;wMkT[Ad/ jB, fJj th dZ;d/ jB fe okw fWFB nkfd ntskokA d/ oki eofdnK ;u/ Xow ftZu eh ftrkV g? rJ/.

sitjug scu kh{ sBu k]eI . Gir Gir Bgit gurmuiK h]eI .

sitjug Wrmu p{r h{ cair . gurmuiK bUJ{ k] bIcair . (;fsi[r ftZu Xow d/ uko g?o ;B, xfo ftZu g{o/ r[o{ s'A 131

d;w rqE z dh ftuko

Bkw b? e/ fJe dh nokXBk j[zdh ;h.)

jug car[ naim vidAaeI h]eI . ij naim lag{ s] mukit h]v{ gur ibnu namu n pav{ k]eI . (uj[kA i[rkA ftZu Bkw dh tfvnkJh ;h. i' r[o{ s'A Bkw b? e/ igd/ ;B, T[j w[es j'J/, g{o/ r[o{ s'A fpBk fe;/ O Bkw dh gqkgsh BjhA j'Jh.) fJ; s'A nZr/ ;fsr[o{ ih efjzd/ jB okik okw s/ fWFB d/ ;w/A ftZu u'jK g?oK tkb/ Xow d/ g?o N[ZNd/ oj/.

tR[t{ iek kl kInI wUir . paK ;du vritAa hir jaNin wUir . (sq?s/ i[r ftZu Xow dh fJe eb d{o j'Jh, okik okw GrtkB eoe/ wzfBnk frnk. fJ; ;w/A gkyzv tofsnk, fJjBK B/ gow/;o O BjhA ikfDnk.)

gurmuiK bUJ{ s]JI h]eI . A t; ir namu vs{ suKu h]eI . (fJ; i[r ftZu th fi;B/ g{o/ r[o{ s'A T[gd/F b? e/ Bkw ifgnk, T[; B/ fJe O p[fMnk s/ pqjw frnkBh j'J/. nzdo Bkw tf;nk sK ;[y j'fJnk.)

wuAapuir wUj{ wuibWa h]ie . Brim Bulan[ jaNih w]ie . wuAapuir Wrim wuie p{r rKae[ . gurmuiK h]v{ t namu iwRzae[ . (gzBk 880, r[o{ rqzE ;kfjp) (dtkgfo ftZu dt?s Gkt j' frnk, t/dK B/ gqfWsh s/ fJZe g[oy O d' wzfBnk, d[fpXk j' rJh, jT[A d/ Gow ftZu oj/. d[nkgfo ftZu Xow d/ d' g?o ofj rJ/.)

stjuig sBu s;t]K srIra pg car[ Wrmu iWAanu jIxu . min tin hir gavih prm suKu pavih . hir ihrw{ hir guN igAanu jIxu . guN igAanu pwarTu hir hir ikrtarTu s]Ba gurmuiK h]eI . 132

d;w rqE z dh ftuko

A t; ir bahir hir pRBu e[k] wUja Avru n k]eI . hir hir ilv laeI hir namu sKaeI hir wrgh pav{ manu jIxu . stjuig stu s;t]K srIra pg car[ Wrm iWAanu jIxu . 1. t[ta jugu AaieAa A;tir j]ru paieAa jtu s;jm krm kmaie jIxu. pgu cxuTa iKisAa tR{ pg ioikAa min ihrw{ kR]Wu jlaie jIxu . min ihrw{ kR]Wu mha ibsl]Wu inrp Wavih liz wuKu paieAa . (sq?s/ i[r ftZu okw uzdq ih dk gfjok ;h, SZsqh oki/ (okw uzdq tor/) pj[s ;B, i' W'X eoe/ fJXo T[Xo GZi/ fcod/ ;B s/ bV-bV e/ d[y gkT[Ad/ ;B. fJj ;{oi tzFh oki/ ;B. okik okw B/ ;hsk dh ykso bVkJh ehsh ;h.)

t[ta jugu AaieAa A;tir j]ru paieAa jtu s;jm krm kmaie jIxu. (sq/s/ i[r ftZu ish ofjDk s/ j'o XowK d/ eow j[zd/ ;B.)

jugu wuAapuru AaieAa Brim BrmaieAa hir g]pI kan\u xupaie jIxu. (d[nkgo ftZu jT[A d/ Gow eoe/ iht GNed/ oj/. gow/;o B/ fWFB s/ r'ghnK g?dk ehs/.)

tpu tapn tapih jg pu;n Aar;Bih Ait ikirAa krm kmaie jIxu . (fJ; i[r ftZu b'e sg eoB br/, Fk;soK d/ dZ;/ ]k; g[zB eow F[o{ j'J/.)

ikirAa krm kmaieAa pg wuie iKskaieAa wuie pg iok{ iokaie jIxu . 133

d;w rqE z dh ftuko

(fWFB d/ :[r ftZu t/dK Fk;soK d/ dZ;/ eow nkfd j'D br/, Xow d/ d' g?o fy;e rJ/, s/ d' jh ofj rJ/.)

mha juW j]W bhu kIn\[ ivic hxum{ pc{ pcaie jIxu . (i'X/ jzeko ftZu rbd/ ;Vd/ oj/ (wjkGkos dk :[ZX j'fJnk) fJj i'X/ jT[w? ftZu rbd/ ;Vd/ oj/.)

wIn wieAail guru saWu imlaieAa imil sitgur mlu lih jaie jIxu . (gzBk 445, r[o{ rqzE ;kfjp) (fJ; i[r ftZu th ;fsr[o{ O fwb e/, jT[w? dh w?b T[soh s/ dP? s/ J/e o{g j'J/.) T[go fdZsh r[opkDh ftuko, r[owfs T[gd/F O fdqVkT[Adh `. uj[ i[rK ftZu g{o/ ;fsr[o{ s'A Bkw b? e/ f;Zy ;/te r[ow[y pD/ s/ ;z;ko ;kro s'A gko j'J/, s/ dP? s/ J/e o{g j'J/. fe;/ ;w/A iK i[r ftZu th e'Jh ekbh dh nokXBk eoe/ iK sg ;kX e/ dP? s/ J/e o{g BjhA j'fJnk. sg ;kXB/, ekbh nkfd dh nokXBk, t/dK Fk;soK d/ do;kJ/ eow, okw fWFB nkfd d/ i[rK ftZu j'J/, s/ fJjBK B/ jT[w? tXkJh. fJjBK O GrtkB wzBB tkb/ b'e G[b/ wkor s/ g? e/ GNed/ oj/. S/t/A nfXnkJ/ dh nksw eEk (gzBk 54, d;w rqzE) np w? ngBh eEk pykB'.. sg ;kXs fij fpX w[fj nkB'.. fe;/ ekbh O g{ik eoB tkb/, t/dK Fk;so d/ T[gd/F O ;Zs wzBB tkb/, okw fWFB nkfd ntskoK O GrtkB eoe/ g{iB tkb/ eth dh `. r[oT[gd/F w[skpe fJj eEk gkl10 dh fe;/ soQK th f;X BjhA ehsh ik ;edh. pfusq BkNe ftZu uT[ph; ntskoK dh eEk th t/dK, Fk;soK, f;zfwqshnK dhnK eEktK jB s/ eth T[jBK O fpnkB eo fojk `/. r[opkDh fJjBK ;G sgK, igK, is ;ziw, okw fWFB dk Bkw igDk nkfd tkfbnK pkps efjzdh ` fe fJj ;G jT[w? d/ eow jB, G[b/ okj jB, iht iBw woB d/ r/V s'A S[ZN BjhA ;edk. 134

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

gkl10 fJj ouBktK ou e/ r[opkDh dk fto'Xh gquko BjhA eo ;ed/. gkl10 sK Bkw Xow dk T[gd/F d/D nkJ/ ;B. fJ; soQK ;kvh ftuko gqekFs d;w rqzE d/ gzBk 669 se ;wkgs j'Jh. fJj ouBktK gkl10 dhnK BjhA jB. fJjBK ouBktK O gVQB tkb/ r[of;Zy r[wokj j' ikDr/. fJj ouBktK fpy o{g jB. Bkw Xow jh fJe' fJe ;Zuk wkor gqG{ gqkgsh dk, uj[ i[rK ftZu fojk `. fJjBK ouBktK O gVQB tkb/ r[of;Zy r[owfs Grsh wkor s'A y[zM ikDr/. e'Jh th d' p/VhnK ftZu g?o oy e/ so BjhA ;edk. r[opkDh T[gd/F ` fe fi; B/ th r[of;Zyh ftZu edw oZyDk j't/, T[j nkgD/ j'o fe;/ Xow d/ ftFtk;K O fsnkr e/ nkt/. pfusq BkNe dhnK s/ d;w rqzE dhnK e[M ouBktK r[opkDh gkm d/ r[NfenK, ehosBh FpdK d/ r[NfenK s/ fBsB/w d/ gkm ftZu Fkwb jB. fJE/ se fe yzv/ pkN/ dk nzfwqs fsnko eoB t/b/ Gh wjkekb ekbh d/ T[gk;e eth dh ouBk @efp:'pku p/Bsh u"gJh# gVQh iKdh `. efp:'pku p/Bsh u"gJh, d;w rqzE d/ gzBk 1386 s/ `. fJ;dh ftuko n;hA fusq gfynkB ftZu eoKr/. r[of;Zy fJjBK ouBktK dk gkm, ehosB nkfd pV/ gq/w s/ FoXk Bkb eod/ jB, s/ nBikD/ fJjBK dk Gkt ;wM/ fpBk jh d/th d/tfsnK dh T[;sfs nokXBk eod/ jB. d/th d/tfsnK dh nokXBk s/ T[;sfs r[owfs T[gd/F nB[;ko e{V dh nokXBk `, fpy o{g j?. fJjBK ouBktK d/ Bkb n;hA fBo'b nzfwqs o{g r[opkDh th gVQd/ jK s/ T[;dk ehosB th eod/ jK. fBo'b r[opkDh nzfwqs o{g `. r[opkDh ftuko th nzfwqs o{g j?, fJ; ftZu eos/ fJe J/ezeko i'fs o{g fJe' fJe ;d?th j;sh, ;fsr[o{ dh f;cs ;kbkj ` s/ ;kO eos/ nekb g[oy d/ FpdàBkwàj[ew o{g Bkb i'Vdh `. jw/Fk iBw woB d/ r/V ftZu ofjD tkb/ d/th d/tsk ekb tZ; jB, ekb uZeo ftZu x[zwd/ jB. fJjBK dh ikD/ -nBikD/ nokXBk eoB tkb/ iBw woB d/ r/V ftZu ofjzd/ jB. fpy o{g, ethnK dhnK ouBktK O nzfwqs o{g r[opkDh d/ Bkb gVQB Bkb, fpy dk n;o }o{o j[zdk `. FkfJd fJjh ekoD ` fe ;u/ Bkw Xow dk T[gd/F

;ko/ ;z;ko ftZu BjhA j' ;fenk, pbfe f;Zyh froktN ftZu ik ojh `. gVQ/ fby/ r[of;Zy, pZu/ puhnK fjzd{ Xow ftZu goftos j' oj/ jB. gfssg[Bk tZX fojk `. T[j BjhA ikDd/ fe f;Zy Xow ftZu g?dk j' e/ T[j nkgDh nkswk dh gfjukB d/ T[; n;EkB s/ gj[zu/ ;B fiE'A r[owfs Grsh f;woB eoe/ T[j iBw woB d/ r/V s'A S[ZN ;ed/ jB. fJ; soQK d/ Xow gfotosB Bkb eJh iBw fgS/ Xe/b/ rJ/, ns/ gsk BjhA fco T[j f;Zy xoK ftZu iBw b? e/ ed'A nksw frnkB d/ ;Zu/ wkor s/ ub ;eB. fJ; dk w{be fJbki ` fBo'b r[opkDh dk ;z;ko ftZu gouko s/ d/th d/tfsnK O nokXB tkbh ethnK dh pkDh O fBo'b r[opkDh s'A fBy/V e/ ;wMB s/ tZy eoBk. eh gzEe nkr{, gqukoe, ftdtkB s/ ;ko/ r[of;Zy fJ; ezw bJh ikro{e j' ;ed/ jB s/ ;jh, ;kj;h edw u[Ze ;ed/ jB.

135

136

nekb g[oy pku u"gJh (eth nB[;ko fJj puB nekb g[oy d/ jB.) (gzBk 57, d;w rqzE) w? ngBk ;[s s'fj fBtkik.. gzE gqu[o eop/ ej ;kik.. ikfj sjK s? Xow ubkJ/.. ep[fX eoB s/ b'e jNkfJ..

d'jok

mkY G:' w?A i'o efo puB ejk f;o fB:kfJ..

gzE ub? sp irs w? ip s[w eoj[ ;jkfJ.. fJj ;G eth B/ fejk `. gkl 10 O, nekb g[oy B/ g[Zso pDk e/ BjhA G/fink. eth ekb g[oy B{ nekb g[oy efj fojk j?. gksFkjh d;thA dh d/j ftZu pqjw dh r[o{ i'fs dk fBtk; ;h. gkl10 nkg gow/;o ;B.

;stK nfXnkfJ (gzBk 59, d;w rqzE) np efp iBw eEBz.. w[o fgs g{op fe:f; g:kBk..

d;w rqE z dh ftuko

GAkfs GAkfs e/ shofE BkBk.. ip jh ikfs fsqp/Dh GJ/.. g[zB dkB fdB eos fpsJ/.. sjhA gqekF jwkok G:'.. gNBk Ffjo fpy? Gt b:'.. r[o{ s/| pjkdo ;kfjp shoE fJFBkB, g[zB dkB eoB bJh BjhA rJ/ ;B. T[j r[o{ BkBe ;kfjp dh soQK fjzd{ shoEK nkfd s/ Bkw Xow dk T[gd/F d/D rJ/ ;B. (shoE BktD[ ikU shoE Bkw `..) fJ; s'A nZr/ gjkVh okfinK Bkb izrK dh eEk `. eth r[o{ dopko dk ;h. eth B/ irkA dh tkosk nkgDh ;wM nB[;ko fbyh j?. np oki ;ki eEBz (gzBk 60 d;w rzqE) fJ; f;ob/y j/m eth B/ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ gjkVh okfinkA s/ w[rb c'iK Bkb X[ZXK dk toDB nkgDh ;wM nB[;ko ehsk j?. > ;qh tkfjr[o{ ih eh cfsj nE uzvh ufosq T[efsfpbk;

(gzBk 74, d;w rqzE) gqEw fX:kfJ - ;qh wkoezv/ g[okB/ ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk; fJ; fXnkfJ ftu uzvh d/th d/ wX[ e?NG d?s B{z pfX eoD dk toDB j?. d'jok feqgk f;zX s[woh i" eS[ w" go j'fJ.. ou'A uzvek eh eEk pkDh ;[G ;G j'fJ.. eth ekb B{z efj fojk j?, j/ feqgk d/ ;kro ih, i/ s/oh feQgk w/o/ s/ j'J/ sK uzvek dh eEk dh ouBk eoK ns/ ;koh eftsk ;q/FN j' ikJ/. fJ; s'A nr/ wjyk;[o pXfj Bkw d[shnk fXnkfJ j?. (uzvh d[ork, uzv d?s B{z wkoD eoe/ d[ork dk Bkw uzvh j'fJnk j?. fJj wkoezv/ g[okD dk nB[tkd j?.) Szs 51 (gzBk 78, d;w rqzE) 137

d;w rqE z dh ftuko

d'jok- ip w[jkyk;[o wkfoU ;p d?sB e' oki.. sp ekfJo Gki/ ;G? SkfvU ;eb ;wki.. (id uzvh (d[ork) B/ ;ko/ d?AsK d/ oki/ wjyk;[o O wko fbnk, sd ;G? ekfJo vo Bkb GZi rJ/ ns/ ;kok ;wki SZv rJ/.) Szs 52 efpZs wjkpho ejoh d[gjoh e' skB wkB' d/tB e/ eki d/th vkfoU d?s wkfo e?.. (i' tZv/ ;{owk, W'Xh d[g?jo d/ ;{oi tKr{ wzfBnk iKdk ;h, T[; d?s wyjk;[o O d/th B/ d/tfsnK d/ ekoi ;tkoB bJh wko ;[fNnk.) nT[o db GkfiU i?;/ gT[B j{z s/ Gki/ w/x.. fJzdq dhB' oki pb[ nkgB' ;' Xkfo e?.. (j'o d?AsK dk db (fJT[A) GZi frnk, fit/A jtk Bkb pZdb GZi iKd/ jB, (d[ork B/) nkgD/ pb Bkb fJzdq O oki d/ fdZsk.) (gzBk 79, d;w rqzE) d/; d/; e/ Bo/F vko/ ` ;[o/F gkfJ.. ehB' nGy/e ;[o wzvb fpukfo e?.. (d/;K d/;K d/ oki/ (;[o/;) fJzdq d/ uoBh gk fdZs/ jB ns/ (wzvb) ;ko/ d/tfsnK Bkb ftuko eoe/ (fJzdq O) (nGy/e) oki fsbe ehsk `/.) Jhjk r[gfs gqrfN ikfJ sjk GJh.. ijk p?m/ jfo jfo nzpfo e' vko e?.. (jfo = fFt ih, jfo nzpo = F/o dh ybVh) (fJE'A d[ork r[gs j' rJh, T[E/ ik e/ gqrN j' rJh fiE/ fFt ih F/o dh yZb ftSk e/ p?m/ ;B. (noEks fJzdq O oki fsbe d/ e/ uzvhàd[ork b'g j' rJh, ns/ e?bkF T[s/ fFt ih d/ yZp/ nzr ik fpokih/.) wkoezv/ g[okB/ ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk;.. 138

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fsqshnk fXnkfJ.. Szs 53 b'g uzvek j'fJ rJh ;[ogfs e" d/ oki.. dkBt wko nG/y efo ehB/ ;zsB eki.. (;Por dk oki fJzdq O d/ e/ d[ork b'g j' rJh. d?sK O wko e/ T[jBK wbhnk w/N eo fdZsk, fJ; soQK ;zsK d/ ezw ehs/ jB.)

;dihts B/ T[gkfJnk s/ j[ew ftZu eow ikb ftZu g? e/ iBw woB d/ r/V eZY fojk `. e'Jh r[of;Zy fi;O T[go fdZsh ftuko ;wM nk ikt/rh, fJj nkosh r[o{ rqzE ;kfjp dh j}{oh ftZu BjhA gVQ/rk. Bk S?D/ e?AuhnK opkp Y'be Bkb fJzdq dh nkosh O gVQ e/, r[o{ rqzE ;kfjp T[s/ c[bK dh poyk eo/rk. f;Zy sK fJe' fJe j;sh gkopqjw s/ r[ogkopqjw dh T[;sfs eodk `. d{finK dh T[;sfs, nkosh, iBw woB d/ r/V ftZu ofjD tkb/ fJzdq dh nkosh, iBw woB d/ r/V ftZu jh oy/rh. t/dK Fk;soK O, d/th d/tfsnK O wzBB tkb/ s/ w{osh g{ik eoB tkb/ wzdoK ftZu fJzdo dh nkosh, T[jBK d/ Xow d/ nehd/ d/ nB[e{b `. r[of;Zy fJe ;d?th j;sh ;s: ;o{g dh nkosh eodk `. r[o{ BkBe ;kfjp dh T[ukoh nkosh l

;t?:k :ks/ gq;zB GJ/ ` wjk w[fB d/tB e/ sg w? ;[y gkt?. (fJ; soQK foFh w[Bh y[F j'J/ jB, feT[Afe d/tfsnK d/ sg s/} Bkb gqskg ftZu ;ko/ ;[y gKd/ jB). ir: eo? fJe p/d ou? st skg jo? fwfb fXnkBfj bkt?. (eJh fJe iZr eod/ jB, eJh fJe t/d (ou?) gVQd/ jB, ns/ (Gt) skg, iBw woB d/ d[y (jo?) BkF eoB ns/ joh O fwbB bJh T[; d/ fXnkB ftZu wB O bkT[Ad/ jB.) Mkbo skb fwqdzr T[gzr opkp bhJ/ ;[o ;ki fwbkt?. (S?D/, e?A;hnK, fwzdqzr, Y'be, opkp bJ/ j'J/ d/ts/ fJjBK ;kiK dh ;[o O fwbkT[Ad/ jB.) fezBo rzXqp rkB eo? nfB iS ngZSo fBos fdykt?. (fezBo s/ iS, ns/ rzXqp rk:B eod/ jB ns/ (nfB = ;w{j) ;kohnK ngZSoK Bku eoe/ fdykT[AdhnK jB.) ;zyB eh X[B xzNfB eh efo c{bB eh poyk poykt?. (;zyK dh s/ xzfNnK dh X[zB r[ziko eod/ jB, ns/ c[bK dh poyk poykT[Ad/ jB.) nkosh e'N eo? ;[o ;[zdo g/y g[ozdo e/ pfb ikt?. (eo'VK ;[zdo d/ts/ nkosh eod/ jB ns/ (g[ozdo) fJzdq O t/y e/ T[; s'A e[opkB iKd/ jB.) fJ; noE ftuko s'A nkgD/ nkg f;X j[zdk ` fe nkosh fJzdq d/tsk dh `. r[opkDh efjzdh ` fJzdq fJe' fJZe j;sh i'fs o{g gkopqjw 139

ggn m{ Talu riv c;wu wIpk bn[ tairka m;dl jnk m]tI . WUpu mlAanl] pvNu cvr] kr[ sgl bnraie PUl;t j]tI . k{sI AartI h]ie Bv K;dna t[rI AartI . Anhta sbw vaj;t B[rI . (gzBk 663, r[o{ rqzE ;kfjp) (iBw woB dk r/V eND tkb/ ;[nkwh, fJe' fJe j;sh i'fs o{g gkopqjw ih, s[jkvh nkosh f;qFNh ftZu ;dk j' ojh `, nBjd Fpd dh X[zB brksko j' ojh `, fi; ftZu nB/eK wBw'je ;zrhse fpBk tikJhnK X[zBK jB. (i'fs o{g gkopqjw, fJjBK Fpd X[zBK okjhA ;z;ko ftZu g;fonk `.) ;z;ko d/ o{g ozr pB;gsh c[b nkfd gow/;o d/ jh o{g jB, fJj ;G o{g ozr ;dk fBor[D pqjw dh nkosh eo oj/ jB. fJj nekb g[oy dh nkosh `.) irBBkE g[oh d/ wzdo ftZu nkosh eo oj/ gzvsK d/ Bkb r[o{ BkBe d/t ih Fkwb BjhA j'J/. T[E/ gzvsK O fJ; Fpd okjhA T[gd/F fdZsk fe gkopqjw dh nkosh ;dk j' ojh `. t/dws s/ r[owfs ftZu G/d ;gFN `. 140

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

gdk 229 (gzBk 99, d;w rqzE) efps gqEw wX[e?N wd wEB wfjyk;[o? wkB wodB eoB soB po pzv ek.. X[wq fdqr Xo[B Xo.. X{o gkBh eoB uzv no[ w[zv e/ w[zv yzv yzv ek.. oes phi joB oes GZSB eoB doB nB ;[zG oB oko fo; wzvek.. ;[zG pb Xko ;zxko eotko eo ;eb yb[ n;[o db i?s i? uzvek.. (;' gfjb/ wX[e?N d/ jzeko O s'VB tkbh `, fco wfjyk;[o d/ wkB O wodB eoB tkbh `A ns/ to d/ tzvB O c[oshbh `. i' vzv o"bh eoB tkb/ X{wq fdqr O Xosh go gNekT[B tkbh ` ns/ d?s s/ w[zv d/ f;oK O d' N'N/ eoB tkbh `. i' oes phi O wkoB tkbh `, bj{ ghD tkbh `HHHT[; d[ork dh i? j't/.) Szd 231 wkoezv/ g[okB d/ uzvh ufosq fpbk; dk nmtkA nfXnkJ/. d/j f;tk po w'fj fJj? (f;tk d/ noE jB fFt dh gsBh uzvhàd[orkàekbh) F[G eowB s/ epj{ B No'.. B vo' nfo ;' ip ikfJ bo', fB;u? efo ngBh ihs eo'.. no[ f;y j' nkgB/ jh wB e' eT[, fJj bkbu jT[ r[B sT[ T[uo'A.. ip nkt eh nT[X fBdkB pB?, nfs jh oB w? sp i{M wo'A.. fJj ;t?:k ;qh wkoezv/ uzvh ufosq pXfj nmt/A fXnkfJ ftZu `. f;nkw eth B/ fWFB ntsko d/ 2489t/A nze ftZu th to wzfrnk `. (gzBk 570, d;w rqzE) Ssqh e' g{s j' pkwB e' Bfj, e? sg[ nkts j? i[ eo'..

no nT[o iziko fis' rqj e', s'fj fsnkr ejk fus skw? Xo'.. np ohMe? d/j[ tj? jw eT[, i'T{ jT[ fpBsh eo i'o eo'.. ip nkT[ eh nT[X fBXkB pB?, nfs jh oB w? sp i{M wo'.. gkl10 Ssqh d/ g[Zso BjhA ;B. r[owfs nB[;ko toDtzv dk G/d w[Ze u[Zek ;h. fJ; ;t?:/ ftZu fJj to fFtgsBh B/ fFtk s'A wzfrnk `. uzvh ufosq ubdk gq;zr ` fi; ftZu wjkekb ekbh d[ork, fFt dh eEk, izr s/ T[;sfs `. eth T[; s'A jh to wzrdk ` s/ fJ; d/ jh r[D T[ukoB eoBk wzrdk `. @d/j f;tk po w[fj fJj?# tkbk ;t?:k n;hA fJj ;wM e/ gVQd/ jK fe fJj gkl10 dh ouBk `. fJ; G[Zb ftZu n;hA d[ork e'b'A to wzrd/ jK, fJ; ;t?:/ dk gkm s/ ehosB th eod/ jK. fJ; ekoB ;kv/ ftZu bj{ ghD tkbh s/ y'gohnK d/ jko gkT[D tkbh d[ork d/ fjz;k d/ r[D r[of;Zy ftu nk ikDr/ s/ T[j nkAsetkdh pD ikDr/. 10 gksFkjhnkA B/ Bkw igk e/ ykb;/ B{z fBoG? :'Xk pDkfJnkA ;h. ykb;k izrk ftZu i{fMnk s/ dfJnktkB th fojk. GkJh xB?:k B/ d[FwBk B{z th gkDh fgbkfJnk s/ wbQw gZNh ehsh.

141

142

r[opkDh T[gd//F

mha maeI kI pUja kr{ . nr s{ nair h]ie Axutr{ . tU khIAt hI Aaiw BvanI . mukit kI brIAa kha CpanI . (gzBk 874, r[o{ rqzE ;kfjp) uzvh ufosq d/ nmt/A fXnkfJ ftZu uzvh, d/th, fFtgsBh, fFtk, d[ork, GtkBh dh T[;sfs `. Szs 257 (gzBk 118, d;w rqzE) np uzvh ufosq T[;sfs poBBz.. G[izr gq:ks Szd.. Go/ i'rDh gZsq uU;m ukoz.. ubh mkw mkwz veko/ vekoz.. Go/ B/j rJ/ pze pzez.. o[b/ ;{ophoz njkVz fBq;zez..

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

(pzez = S'NhnK froMK. u";m i'rDhnK B/ (ukoz) Be' Be' ygo (bj{ d/) Go/ jB. veko s/ veko wkodhnK j'JhnK, nkg' nkgDhnK irQk irQk O s[ohnK iKdhnK jB. B/j d/ Go/ j'J/ eK s/ froM xo O ub/ rJ/ jB. oD G{wh ftZu ;{opho fB;zr o[b oj/ jB.) Szs 258 ub/ BkodT{ T{ jkE phBk ;[jkJ/.. pB/ pkodh vze vT[o{ pikJ/.. fro/ pkfi rkih rih phoy/sz.. o[b/ sZS w[SzBu/ G{s gq/sz.. (T[j Bkod Gh ubk frnk, fi; d/ jZE ftZu phBk ;'Gdh `. ;i/ j'J/ (pkod) pbd tkbk fFt ih Gh v[e v[e vT[o{ tikT[Adk ubk frnk `. oDG{wh ftZu pkih, x'fVnK, tki/ rkih s/ (ripho), jkEhnK tkb/ ;{ow/ fvZr gJ/ jB. tZv/ N[e/ wod/ o[b oj/ jB ns/ G{s gq/s BZu oj/ jB.) ;kv/ e[ M ftdtkB fJ;O pj[ s r" o twJh ;kfjs efjzd/ jB. ftuko eoB :'r rZb ` fe eh fJj ;kfjs ;fGnsk, fJfsjk; T[ s / ;kO wkD j' ;edk `. t/ d K Fk;soK O wzBB tkfbnK bJh fJj g[oksB ;z;fWsh `, s/ T[jBK O fJ; s/ r"ot `. r[o{ BkBe ;kfjp B/ fJ; ;koh g[oksB ;z;fWsh dk yzvB ehsk s/ r[opkDh B/ ;z;ko O fJe BtK ;uk ;[Zuk, fB:k g{oB, fJfsjk; s/ ;z;fWsh pyFh. Szs 259 Bu/ pho p?skb nZXz ewZXz.. pX/ pZX r'gk r[fbsqkD pXz.. GJ/ ;kX[ ;zp{j Ghsz nGhs/.. Bw' b'e wksk Gt/ ;sq ihsz.. (pho p/skb s/ nZX/ j'J/ XV BZu oj/ jB, fizBQK B/ t?oh O pZX (wkoB tk;s/) jEK Bkb r'ghJ/ pX/ j'J/ jB ns/ jEK T[s/ r[fb;skB (d;skB/) pX/ j'J/ jB. irs wksk d[ork O Bw;eko ` fi; B/ Gbh soQK Bkb t?oh fiZs/ jB.) r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ Xow fjs izrK ftZu GkJh xBJhnk 143

}]wh w[|bK s/ f;ZyK O fpBk w}jp d/ ftseo/ gkDh fgbkT[Ad/ ;h s/ wbjw gZNh eod/ ;h. r[o{ ih B/ GkJh xBJhnk O ;kpk; fdZsh s/ wkBtsk dk ;pe fdZsk. Szs 260 gV? w{V :ke' XBz Xkw pkY/.. ;[B? ;{w ;'ch bo? i[X rkY?.. ir? o?D i'rh ig? ikg :ke'.. Xo? gow i'rz bj? f;Xsk e'.. (i' w{oy Gh fJ; ufosq O gVQ/rk, T[;d/ xo XB tZX/rk. i' wjK ekfJo Gh fJ; ufosq O ;[D/rk, T[; ftZu pho o; ikr/rk ns/ T[j wjk izr ftZu nZr/ j' e/ bV/rk. i' i'rh fJ; Bkw O ig/rk, d[ork O fXnkJ/rk, T[j f;Xsk O gqkgs eo bJ/rk.) FkfJd ;kv/ ftdtkB fJ;/ bJh efjzd/ jB fe pkDh gkl10 dh `, s/ pho o; irkT[D bJh `. ;koh ouBk O fXnkB Bkb gVQhJ/ sK fJj ;koh r[oT[gd/F fto[X j?, s/ fe;/ eth dh ouBk jh j' ;edh `. Szs 262 d'jok i/ i/ s[wo/ fXnkB e' fBs T[fm fXn?j? ;zs.. nzs bj?r/ w[efs cb gktfjr/ Grtzs. (j/ d[ork wK, Fesh o{g fijV/ fijV/ ;zs, o'} T[m e/ s/o/ fXnkB O XoBr/, T[j nzs O w[es o{g cb bZG b?Dr/, s/ Grtzs ftZu nG/dsk gk b?Dr/.) fJ; d'jo/ ftu d[ork wkA B{z fXnkT[D tkb/ eth B/ d[ork B{z Grtzs fejk j?. fJ; d'jo/ B{z gVQD tkb/ d[ork B{z jh gkT[Dr/. r[opkDh B/ nekb g[oy O Grtzs fejk j?/.

144

d;w rqE z dh ftuko

4H tko ;qh GrT[sh ih eh (d;w rqzE gzBk 119) > tkfjr[o{ ih eh csj.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. tko ;qh GrT[sh ih eh.. gksFkjh 10.. G{fwek fJ; GrT[sh eh tko ftZu, eth B/ d/th GrT[sh d/ oky;K Bkb izr ns/ oky;K d/ ;zxko dk toDB ehsk `. @> tkfjr[o{ ih eh csj# fby e/ eth ;qh GrT[sh s'A ;jkfJsk dk ikue `. fgqEw GrT[sh f;wfo e? r[o BkBe bJh fXnkfJ.. eth dk fJFN GrT[sh `. nkgD/ fJFN O f;wo e/ eth r[o{ BkBe s'A r[o{ s/| pjkdo se dk Bkw b?Adk `. fco nzrd r[o s/ nwodk; okwdk;? j'Jh ;jkfJ.. noiB jfo r'fpzd O f;wo'A ;qh jfo okfJ.. ;qh jfo fWFB fXnkJhn? fi;[ fvm/ ;G d[y ikfJ.. s/r pjkdo f;wohn? xfo BT[ fBfX nkt? XkfJ.. ;G EkJh j'fJ ;jkfJ.. i' wB[Zy GrT[sh O ikD/ nBikD/ f;wod/ jB, T[jBK ftZu GrT[sh d/ eo{o o{g, fjz;e r[D }o{o nk iKd/ jB. GrT[sh ftZu nekb g[oy d/ s/ r[o{ BkBe ;kfjp d/ dfJnk s/ fywk d/ r[D BjhA jB. r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ i'sh i'fs ;wkT[D s'A pkd, f;ZyK d/ f;oK d/ w[Zb w[rbhnk ;oeko fdzdh ;h. fJeZbk fJeZbk :k d' d' f;Zy izrbK ftZu G[Zy/ x[zwd/ ;B. T[j r[opkDh gVQd/ ;B s/ r[o{ BkBe s/ r[owzsq Bkw (tkfjr[o{) O f;wod/ ;B. T[jBK Xow BjhA 145

d;w rqE z dh ftuko

jkfonk, e/;K O ikB s'A tZX ;zGkfbnk. T[j nkgDh ikB sbh s/ oZy e/, dhB d[yhnK dh ;jkfJsk, fpBk fbjk} w}jp d/ eod/ ;B. T[j d:ktkB ;B, T[jBK ftZu dfJnk s/ fywk d/ r[D ;B, ;Zu nkuko ;h. ;kvh nZi dh nodk; dk w[ZY fgqEw GrT[sh f;wfo e/ `. fJj ;G pqkjwBh ws d/ nkXko s/ nodk; i' d;w rqzE ftZu fbyh `, GrT[sh nZr/ j' ojh `. r[o{ ih pyFzd jB, G[ZbK pyF fdzd/ jB. go j[D fJsBh ikDekoh s'A pkd G[Zb eoh ikDk, pyFB bkfJe G[Zb BjhA. gfjbK n;hA nkgDh G[Zb O ;[XkohJ/ sK jh r[o{ ih pyF d/Dr/. f;Zy gzE nZr/ fJj tZvh u[D"sh `. fJ; gZy O rzGhosk Bkb ftukoB s/ ;'XD dh b'V `. fJ; ubdh ouBk ftZu nodk; s'A nZr/ eth fbydk ` Szs 4 (gzBk 119, d;w rqzE) gT[Vh fJe fdjkV/ BQktD nkJh d[orFkj.. fJzdq fpqEk ;[DkJh ngD/ jkb dh.. HHH ShB bJh m[eokJh ;ks/ dkBth.. b'eh fsjh fcokJh d'jh nkgDh.. fds? d/t GikJh ;GBk okyFAk.. feB? B fiZsk ikJh woy/ d?s O.. s/oh ;kw sekJh d/th d[orFkj.. (4) gT[Vh Szs 55 (gzBk 127, d;w rqzE) ;[zG fB;z[G gmkfJnk iw d/ Xkw B'.. fJzdq ;fd p[bkfJnk oki nfGy/y B'.. f;o go Ssq fcokfJnk oki/ fJdq d?.. uT[dh b'ek SkfJnk i;[ irwks dk.. d[ork gkm pDkfJnk ;G/ gT[Vhnk.. 146

d;w rqE z dh ftuko

c/o B i{Bh nkfJnk fiB fJj rkfJnk.. tko ;qh GrT[sh ftZu 55 gT[VhnK jB. eth GrT[sh O irwksk efjzdk `. nzsbh tko ftZu eth efjzdk `, fJj ;G gT[VhnK d[ork gkm `. eth efjzdk ` i' fJj gkm gVQ/rk, T[j i{BkA ftZu BjhA nkt/rk. fJ; ouBkA ftu eth Gr'sh d/ noE d[ork, irwksk eodk j?. f;ykA B/ Gr'sh d/ noE nekb g[oy fJ; G[Zb ftZu eo bJ/ fe ouBk gkl10 dh j?. r[o{ r'fpzd f;zx ih r[owfs T[gd/F fto[ZX e'Jh ouBk BjhA eo ;ed/, Bk jh r[of;ZyK O fJ; soQK d/ gkm dh nkfrnk d/ ;ed/ jB. fJe tZvh G[Zb gzikph ;kfjs d/ ftdtkBK s'A j'Jh `. gzikp s/ fco gzikph :{Bhtof;Nh ns/ fJ; Bkb ;pzfXs ;ko/ ;e{bK ekbiK ftZu gzikph dhnK g[;seK ftZu uzvh dh tko g{oh iK nX{oh iK e[M Szd, gkmeow ti'A gVQkJ/ iKd/ jB. n?;k fgSb/ gzikj ;kbK s'A j' fojk `. gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk ns/ r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh nzfwqs;o d/ gzikph d/ ftdtkBK B/ Gh fJ;/ gkmeow O ubkfJnk `. nZi fJj ouBktK r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK wzB e/ gVQhnK gVQkJhnK ik ojhnK jB. dopko ;kfjp, ;qh nzfwqs;o s/ ;G r[od[nkfonK ftZu fJjBK ouBktK dk gkm, ehosB j' fojk `. ;kv/ gkm, ehosB, ;e{b ekbik d/ ftu ;[Xko nfs io{oh j?.

147

d;w rqE z dh ftuko

5H np frnkB gqp'X (d;w rqzE gzBk 127 - 155) > ;fsr[o gq;kfd.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. np frnkB gqp'X rqzE fby:s/.. gkl10.. wzrbkuoD ftZu eth B/ fbfynk ` ;qh GrT[sh ih ;jkfJ. ;gFN ` fe eth GrT[sh d/th dk T[gkFe `. r[o{ r'fpzd f;zx ih fJZe' fJZe ;dht j;sh fJZe J/ezeko, nekb g[oy d/ T[gkFe jB. fJ; bJh fJj ouBk gkl10 dh pkDh BjhA. frnkBh Gkr f;zx B/ nkgDh g[;se @d;w rqzE dogD# ftZu fJ; ouBk dk fBoDk ehsk `, fi; dh Beb n;hA j/mK ehsh `. fJj ftuko d;w rqzE dhnK ;G ouBktK s/ bkr{ `. T[gq'es f;ob/y O ;kXkoB fdqFNh Bkb t/fynk fJj Gk;dk j? fe fJ; ouBk ftZu JhFtoh frnkB gqp'fXnk ` ns/ @gksFkjh 10# j'D s'A fJj gqshs j[zdk ` fe fJj pkDh dFw/F fWs ` go dhox ftuko ehfsnK fJ; ouBk ftubh ;wrqh @JhFto frnkB# f;ZX BjhA j[zdh s/ Bk jh fJj ouBk dFw/F fWs `. ekoD fJj fe T[gq'es f;ob/y Bkb @;qh GrT[sh ih ;jkfJ# th fbfynk ` fi; s'A ;gFN j[zdk ` fe fJj ouBk T[; eth dh ` i' wjkekb ns/ Gr"sh d/th dk T[gkFe `, fi;B/ fJ; ouBk dh ;cbsk fjs nkozG ftZu @;qh Gr"sh ih ;jkfJ# fby e/ fJFN Gr"sh s'A ;jkfJsk wzrh `. frnkBh Gkr f;zx nB[;ko, d;w rqzE d;t/A r[o{ ih d/ i'sh i'fs ;wkT[D s'a th pj[s ;wK fgS/ ti{d ftZu nkfJnk, fi; ftZu nv'-nZv fbykohnK B/ ty'-tZy phVK nzdo nkg'-nkgDh o[uh ns/ ;{M nB[;ko fiE/ nB/e gkmK ftZu nzso/ gk fdZs/, T[E/ f;ob/y d/D t/b/ th :'r-n:'r Ektk dh ftuko BjhA ehsh go @;qh Gr"sh ih 148

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

;jkfJ# iK @;qh Gr"sh ih Bwj# w{be f;ob/yK s'A ntZF jh gqsZy j' iKdk ` fe fJj fWshnK Gr"sh T[gkFe ;kes ethnK dhnK jB. gkmeK dh frnks bJh ;zy/geh t/otk fJj ` fe fJ; ouBk d/ e[b 336 nze jB ns/ d' GkrK ftZu fJBQK dh tzv j?, fizBQK ftu'A wjkekb ns/ ekbh d/th d/ T[gkFe ;kes eth B/ 126 nze se wjkekb dh T[;sfs ehsh j? fit/A fe gzBk 128, d;w rqzE f;oz feohN Xkoh:z.. fdB'F fWs jkoh:z.. (nze 18) fp;kb bkb b'uzBz.. wB'i wkB w'uBz.. ;[Gzs ;h; ;[ gqGk.. ufWs uko uzdek.. (nze 19) ezibe B?B, ezp rqht efN e/jo e[fiZo rtB.. edbh eoze eog{o rfs fpfB nekb d[Zi' etB.. (nze 37) ;[Gzs dzs gd[sez.. ibzs ;kw ;[ xNz.. (nze 84) f;oh ;[ ;h; ;[Gh:z.. xNke EkB T[Gh:z.. (nze 85) ubzs dzs gZsez.. Gizs d/fy d[dbz.. (nze 86) Gkt - wjkekb ih dk w[eN t/y ;{oi dhnK feoBK bfiZs j[zdhnK jB ns/ tZv/ tZv/ bkb B/sq jB eztb c[b torhnK nZyK, ;zy torh rqht (rodB), F/o tork bZe, jkEh torh ukb, eg{o fijh ;[rzXh, fjoB torhnK SkbK, fuZN/-fuZN/ tZv/-tZv/ dzdK dhnK gkbK, id'A wjkekb ih dzd eohud/ jB, T[d'A G? yk e/ \"iK BZ; iKdhnK jB nkfde. eth fJj th efjzdk ` s/o/ s'A fpBk d{ik eT[B nekb `. ntZF wzBDk gt/rk fe fJj fBFkBhnK ;kes wshJ/ ethnK d/ fJFN wjKekb dhnK jB ns/ fJ; wjKekb O ;kes b'e fBozeko, fBofteko, nekb n;e/s, yVrgkB nkfde BktK Bkb ;zp'Xd/ jB, fit/A fe @jwoh eo' jkE d? oSk# tkbh u"gJh ns/ j'o th eJh EKJh fJ;/ g[;se ftZu

dZf;nk frnk `. (fJj ikDekoh fXnkB :'r ` fe wjkekb O ;kes nekb th efjzd/ jB.) fJ; s'A nZr/ 126t/A pzd s'A 130t/A nze se nkswk okw dhnK gowkswk s'A Grts rhsk d/ fJFkfonK T[s/ nXkfos eth tb'A g[ZSK jB. T[gqzs :[fXFNo nkfde gKvtK tZb'A oki;{n ns/ n;Pw/X iZr fby/ jB, fco okik gqhSs tZb'A rZiw/X ns/ T[;d/ g[Zso okik iBw/ik tZb'A nfj (;oZg) w/X iZr dk toBD `. B'N - T[gq'es iZrK ;pzXh frnkBh Gkr f;zx dh g[;se ftZu @uko iZr# f;ob/y j/m ;ze'utK t/otk `. fco iBw/ik d/ g[ZsoK tZb'A ehs/ g;{w/X iZr ns/ nkg' ftubh bVkJh-fGVkJh do;k e/ 336 nze T[s/ eth B/ frnkB gqp'X tkbh ouBk dh ;wkgsh ehsh `. fi; s'A ;gFN j'fJnk fe frnkB gqp'X tkbh ouBk JhFtoh frnkB BjhA s/ Bk jh r[o{ dFw/F ih fJ; d/ ou?sk jB.

149

150

frnkB gqp'X ftub/ iZr: r[o{ xo ftZu n;Pw/X, ri w/X, nkfde c'eN eow fwZE/ rJ/ jB, fizBQK dk ;p{s gkme r[opkDh ftZu nB/eK EkJhA t/y ;ed/ jB, :Ek -

Asum[W jgn[ . tula purK wan[ . pRag iesnan[ . txu n pujih hir kIrit nama . Apun[ ramih Bju r[ mn AalsIAa . (gzBk 873, r[o{ rqzE ;kfjp)

banarsI tpu kr{ xulio tIrT mr{ Agin wh{ kaieAa klpu kIj{ . Asum[W jgu kIj{ s]na grB wanu wIj{ ram nam sir txU n pUj{ . (gzBk 973, r[o{ rqzE ;kfjp)

d;w rqE z dh ftuko

siB tIrT vrt jg pun; tu]laha . hir hir nam n pujih pujaha . (gzBk 699, r[o{ rqzE ;kfjp) j'w, iZr, G'r, BJht/d e? nB/e g{ik, ig[, sg[, ;ziw, nB/e g[zB dkB e?.. ib, Eb, fro, so, shoE, GtB G{n, fjwkub Xkok nrq nogB gqkD e?.. f;wos, g[okB, p/d, Fk;sq, ;zrhs pj[, ;ji ;wkX ;kX e'N i'r fXnkB e?.. r[of;Zy ;kX ;zr fBwfye gq/w go?, tko vfoT[A fBrq fj jZm e'NB e'NkB e?.. (tko, Gkl r[odk; ih) fJfsnkfde izr ns/ eow eKvK dk r[o{ xo ftZu w[Zb eZuh e"vh th BjhA, gqzs{ d;w rqzE ftubh frnkB gqp'X Bkw dh ouBk (i' gzBk 127 s'A nkozG j' e/ 155 s/ w[Zedh `, fi; d/ 336 nze jB) ftZu oki;{n ns/ n;Pw/X sEk rZiw/X g[Bk nfj (;og) w/X uko iZr fby/ jB i' g[okDe eEktK O th fgZS/ ;[ZNd/ jB, fizBQK dk t/otk e/tb tzBrh wksq jh j/m fdZsk iKdk `.

oki;{n iZr gKvtK tZb'A i' gfjbk oki;{n iZr ehsk frnk, T[;dk E'Vk fijk t/otk, d;w rqzE d/ jkwhnK O T[u/uk dZf;nk iKdk `. T[j w/o/ tho fXnkB Bkb gVQB :Ek eo'VK foZsi (for t/d nB[;ko iZr eokT[D tkb/ pqkjwD) ns/ eo'VK jh eJh-eJh ikshnK d/ j'o pqkjwD ;Zd/ rJ/ HHH fJefJe pqkjwD O ;"-;" jkEh ns/ ;"-;" oE s/ d'-d' j}ko x'V/ sEk ;'B/ d/ f;zrK Bkb iVhnK j'JhnK uko-uko j}ko wfjyhnK (wZMK) s/ Bkb jh jo/e pqkjwD O fJe-fJe Gko (YkJh-YkJh wD gZek) ;'Bk 151

d;w rqE z dh ftuko

HHH o[ew (uKdh) HHH skpk HHHH nzB HHHH o/Fwh p;sq nkfde fJsB/ fdZs/ i' wzrs/ th oki/ j' rJ/. uko e'jK ftZu jtB-e[zv pDkfJnk, fJe j}ko goBkbk nkj{shnK tk;s/ btkfJnk, fJe-fJe goBkb/ ftZu'A jkEh d/ ;[zv fisBh tZvh fxT[ dh Xko, jho/, w'sh, e;s{oh nkfde ;[rzXs ;wZrqh HHHH ;w{j shoEK dh fwZNh HHHH ns/ ;ko/ w[beK dhnK beVhnK sEk ;ko/ w[beK dh nZr, jo d/F dk gkDh nkfde t;s{nK fJesq ehshnK rJhnK, :Ek e'fN e'fN p[bkfj fosZi e'fN pqjw p[bkfJ.. e'fN e'fN pBkfJ fpziB G'rhnfj pj[ GkfJ.. izsq sZsq ;wrqek ej{z bkr ` fBqgokfJ.. oki;{ fJe efj br/ ;G Xow e' fus ukfJ.. 142. J/e J/e ;[toB e' fdi J/e dhi? Gko.. J/e ;T[ ri J/e ;T[ ofD d[fJ ;jz;q s[yko.. ;jz;q us[o ;[toB f;zrh wfjydkB ngko.. J/e J/efj dhihn? ;[B oki nT[sko.. 143. ;[toB dkB ;[ o[ew dkB ;[ sKpq dkB nBzs.. nzB dkb nBzs dhis d/y dhB d[ozs.. p;sq dkB, gNzpo dkB, ;[ F;sq dkB fdjzs.. G{g fGZSe j'fJ rJ/ ;G d/; d/w d[ozs.. 144. usq e'; pBkfJ e[zve ;j;q bkfJ goBko.. ;j;q j'w eo? br? fdi p/d fpnk; nT[sko.. j;s ;[zv gqwkB fxqs eh gos Xko ngko.. 145. j's G;w nB/e fpziB bgN, MgN eokb.. fwqsek ;G shoE eh ;G shoE e' b? pko.. ek;Nek ;G d/; eh, ;G d/; eh fiT{Bjko.. GKs GKsB e? wjko; j'whn? fsj wkfj.. 146. HHH 152

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

n;Pw/X

nfj (;og) w/X

c/o e? ;G d/; w? j? (x'Vk) wkfoU wZy ikfJ.. ekN j? fsj e' sp? gb (wk;) e? eo? us[ GkfJ.. J/e fpgqB, J/e SsqB, J/e fp;sqB dhB.. usq nz; pfu:' i[ sK s/ j'w w? tj ehB.. 155. Gkt - x'V/ dk wk; fJe fjZ;k pqkjwDK ns/ SsqhnK, fJefJe fjz;k iZr ftZu p?m/ j'J/ ;kfonK b'eK B/ ykXk. sEk u"Ek fjZ;k nrB ftZu j'w ehsk frnk. x'V/ dk wk; ykDk gVQ e/ gkme n;uoi Bk j'D feT[Afe x'Vk wko e/ ykDk sK fes/ fojk, d;w rqzE ftZu fby/ nB[;ko ekbh d/th (wjKekbh) ebeZs/ tkbh d/ GtB ftZu ;kb d/ ;kb wfjyk (G?A;k) Gkt M'Nk wko e/ G/N eoB fgS'A yKd/ jB, :Ek wfjyk;[o eZj wko efo gqc[bsGh ir wkfJ.. sK fdB s/ wfjy? pb?, d/s irs ;[y gkfJ.. (uzvh ufosq nfXnkfJ 1, nze 38) e/tb G?A;k jh BjhA @gF{ w/X# iZr ftZu jkEh, y's/, peo/, foZS, G/v, rT{nK nkfde g{zS tkb/ ikBto wko/ iKd/ ;B.

oki/ iBw/ik B/ nkgD/ fgsk oki/ gqhSs dk sZSe ;og s'A pdbk b?D fjs nfjw/X iZr nozfGnk, :Ek fgso e/ pZX e'g s/ ;G fpgq bhB p[bkfJ.. ;og w/X eo:' br/, wZy xow e/ fus ukfJ.. 164. J/e e'; gqwkB b" wZy e[zv ehB pBkfJ.. wzsq ;es eoB? br/ fsj ;og e'N ngko.. isq ssq T[mh i?s X[B Gw, G{o T[dko.. 166. Gkt - fJ; jtB-e[zv ftZu wzsqK dh Fesh Bkb eo'VK ;Zg nk e/ fro/ s/ ;VB br/ i' fe fJe jZE, d' jZE s'A b? e/ j}koj}ko jZE bzw/ sEk S'fNnK s'A S'N/ nzr[FN gowkD (jZE d/ nzr{m/ fisB/ S'N/) HHHH fco ;zfvnK s'A tZv/ j}ko-j}ko, d'-d' j}ko, fszBfszB j}ko :'iB bzw/ s/ u"V/ ;Zg nk e/ ;VB br/. (nze 167 s'A 171) B'N - eth ih B/ fJe e'; (e'j) dk jtB-e[zv dZf;nk `, gqzs{ d'-d', fszB-fszB j}ko :'iB bzw/ ;Zg e[zv ftZu ;Vd/ fby/ jB, fesBk jk;' jhDk M{m `.

rZiw/X fuZN/ dzdK tkb/ nBfrDs jkEh j'wB tk;s/ HHHH nZmK e'jK ftZu e[zv pDkfJnk HHHH nZm j}ko foZsi (iZr eokt[D tkb/ pqkjwD) ns/ nZm bZy j'o pqkjwD p[bkJ/ HHHH nZm j}ko goBkbk fizBQK okjhA jkEh ;[zv fisBh fxT[ dh Xko gkJh rJh, :Ek n;N ;jz;q p[bkfJ foZsi[, nFN bZS fdikB.. GKs GKs pBkfJ e? sjK nFN ;jz;q goBko.. j;s ;[zv gqwkB skwfj j'whn? fxqs jko.. 158.

153

154

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

> ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. gksFkjh 10.. np uT[ph; nT[sko G{ f wek g[okDK nB[;ko fe;/ d/tsk dk d/j ftZu gqrN j'Dk ntsko XkoBk `. e[M ntsko 16 ebk ;zg{oB wzB/ rJ/ jB. n;hA e[M ntskoK dh ftuko s/ noE eoe/ fJj ikDekoh jkf;b eoKr/. fJj eEktK fjzd{ Xow rqzEK dhnK jB, fJjBK ftZu ntskoK dk uzrk iK wkVk ihtB ufosq `. fJjBK eEktK ftZu fJe' fJe ;d?th j;sh fJe J/ezeko gkopqjw O gkT[D dk r[owfs nB[e{b e'Jh T[gd/F BjhA. wjkB e'F d/ eosk B/ 52 ethnK d/ Bkw fdZs/ jB i' r[o{ r'fpzd f;zx ih dh j}{oh ftZu ofjzd/ ;B. T[jBK 52 ethnK d/ Bkw d/ e/ s/otK eth ;:kw s/ 49t/A eth dk Bkw f;:kw fdZsk frnk `. ethnK d/ Bkw e[M ouBktK ftZu fdZs/ jB. fJjBK ftu'A e[M eth r[o{ ih d/ f;Zy ;B, s/ pkeh eth t?de Xow, t/dK Fk;soK f;zfwqshnK O wzBB tkb/ th ;B, fizBQK dhnK ouBktK dk nkXko fjzd{ Xow g[;seK jB. (gzBk 155 d;w rqzE) > ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. gksFkjh 10.. uT[ph; ntsko.. uT[gJh.. np uT[ph; T[uo' ntskok. fij fpX fsB ek byk ngkok.. ;[Bhnj[ ;zs ;G? fus bkJh. poBs ;:kw iEk wfs GkJh..

(fJj eEk ;:kw eth B/ T[ukoh `. j[D w?A u"th ntskoK dh eEk efjzdk jK. fi; soQK T[jBK dk ngko y/b ikfBnk `, j/ ;ko/ ;zs', fuZs bk e/ ;[D'. ;:kw eth T[; soQK Bkb toDB eodk ` fi; soQK T[; dh p[X O uzrk bZrk `.) u"gJh.. ip ;p j's nford ngkok.. sp sp d/j Xow ntskok.. ekb ;GB e' g/y swk;k.. nzsj ekb eos j? Bk;k.. (id'A id'A goik O d[y d/D tkb/ pj[s/ j' iKd/ jB, sd'A sd'A ntsko d/j Xkod/ jB. (;s ntsko pqjwk ftFO wj/F d/ tfsnK d/ jB i' pko-pko izwd/ wod/ ofjzd/ jB). ekb ;G swkF/ O t/ydk `, nzs O ekb jh ;G dk BkF eodk `.) (eth ekb O jh gow/;o ;wMdk `, s/ T[; O ;G s'A T[^uh j;sh wzBdk `. eth ekb wjKekb dk T[gkFe, wjKekbh, d[ork nkfd T[;/ d/ o{g jB. ;kes eth wjkekb O nekb th efjzd/ jB.) r[opkDh i'fs o{g fJe' fJe ;d?th j;sh O, nekb g[oy efjzdh `, i' ekb dk th ekb `. fJj eth BjhA ikDdk s/ t/d Fk;so BjhA ikDd/. (@@f;fwqfs ;k;sq g[zB gkg phukod/ ss? ;ko B ikDh..## (gzBk 920) f;zfwqs Fk;soK dh ftuko ;z;ko d/ gkg g[zBK se ;hws `. T[j g[zB gkgK s'A T[go j;sh nekb g[oy, i'fs o{g gowsZs dh ;ko BjhA ikDd/.) r[opkDh nB[;ko nekb g[oy B/ Unzeko X[zB T[uko e/ ;z;ko ouBk pDkJh s/ ekb F[o{ j'fJnk. ;kok iBw woB gbBk, ekb d/ uZeo ftZu j' fojk `. go fJj i[rK irKsoK dk uzeo nekb g[oy d/ j[ew ftZu `, ekb d/ tZ; e[M th BjhA. uT[gJh.. ekb ;GB ek eos g;kok.. nzs ekb ;'Jh ykgDjkok.. nkgB o{g nBzsB Xo jh.. nkgfj wfX bhB g[B eojh.. (ekb ;G dk g;kok eodk `, nzs O ekb jh T[jBK O

155

156

6H np uT[ph; ntsko (d;w rqzE gzBk 155- 709)

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

ygkT[B tkbk `. nkgD/ ftu'A jh nB/eK o{g Xkodk ` s/ c/o nkgD/ ftZu jh nG/d eo b?Adk `.) r[opkDh nB[;ko ;z;ko dk izwB woBk nekb g[oy d/ j[ew ftZu `. (j[ew/ izwB j[ew/ woBk) gdk 29 (gzBk 157, d;w rqzE) fgqEw ekb ;G ir e' sksk.. sk s/ G:' s/i pX:ksk.. ;'Jh GtkBh Bkw[ ejkJh fiB ;rqh fJj f;q;N T[gkJh.. (id'A ;z;ko dh f;oiBk j'Jh, ekb i' ;ko/ irs dk fgsk `, T[; s'A fJe s/i gqekF gqrN j'fJnk. T[jh GtkBh Bkw ejkT[D bZrh fi; B/ fJj ;koh f;qFNh g?dk ehsh.) r[opkDh T[gd/F `, fJe J/ezeko, gkopqjw i'fs o{g `. fJZe J/ezeko B/ id'A ;[zB ;wkX s'A ;z;ko dh ouBk eoB dk wzst pDkfJnk sK T[; B/ j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoh. fJ; Unzeko X[zB s'A ;z;ko d/ iht izs g?dk j'D, gbD s/ y? j'D bZr/, sK ;ko/ ;z;ko dk ekb uZeo T[; fJe J/e/ d/ j[ew ftZu ub fojk `. gdk 30 (gzBk 158, d;w rqzE) uT[gJh.. fgqEw/ UAnzeko fsB ejk.. ;' X[B g{o irs w/ ojk.. sk s/ irs G:' fp;Ekok.. g[oy gqfWs ip d[jj[ fpukok.. (gfjb/ T[; irs fgsk ekb B/ Unzeko.Uweko fejk. T[j Unzeko o{g X[B irs ftZu c?b ojh `. T[; s'A irs dk g;kok j'fJnk. fJj d't/A g[oy s/ gqfWfs thukoB/ ukjhd/ jB. eth Unzeko O g[oy efjzdk ` fi; B/ ;koh f;qFNh g?dk ehsh.) t/d ws Uw B{z Unzeko. Uweko th efjzdk j?. r[o{ BkBe ;kfjp Uw B{z fsqGB ;ko efjzd/ jB, fi; dk noE j? wkfJnk dk izikb. (pkDh pktB nyoh) gdk 34 u"gJh fifse irfs e/ iht pykB'.. J/e i'fs ;G jh wfj ikB'..

ekb o{g GrtkB GB?p'.. sk wfj bhB irfs ;G jt?p'.. (fizB/ irs d/ iht ej/ iKd/ jB, fJjBK ;GBk ftZu fJZe dh jh i'fs ikB', i' ekb o{g iK @GrtkB# Bkw eo e/ fejk iKdk `. nzs O ;ko/ irs d/ iht T[; ftZu jh bhB j' ikBr/.)

157

158

eth ekb o{g O GrtkB efjzdk `. fJj ftuko t/dK Fk;soK dh `. r[o{ r'fpzd f;zx ih r[opkDh d/ T[gd/F nB[e{b gouko eod/ ;B. t/dK Fk;soK O s/ eth O nekb g[oy dk frnkB BjhA, nB[wkB }o{o brkT[Ad/ jB. gkl10 fJj ouBk BjhA eo ;ed/ , Bk jh r[of;yK O fJj ouBktK gVQB dk T[gd/F d/ ;ed/ jB. d;w rqzE d/ gzBk 188 s'A okw ntsko F[o{ j[zdk `. fJj ph;tK ntsko `. okw eEk d/ nzs ftZu gzBk 254 s/ GrT[sh dk T[gkFe eth fbydk `. gdk 863 ;t?:k.. gkfJ rj/ ip s/ s[wo/ sp s/ eT{ nky so/ Bjh nkfB:'.. okw ojhw g[okB e[okB nB/e ej? ws J/e Bk wkfB:'.. f;fwqzs ;k;sq p/d ;G? pj[ G/d ej? jw J/e Bk ikB:'.. ;qh n;gkB fWgk s[woh efo w? B ej:' ;p s'fj pykB:'.. ;qh n;gkB d/ noE jB ;[zdo sbtko. Fqh n;gkB d[ork ik GtkBh B{z fejk frnk j?. gdk 864 d'jok.. ;rb d[nkfo eT[ Skv e?, rj:' s[jko' d[nko.. pkj/ rj/ eh bki nf;, r'fpzd dk; s[jko.. r'fpzd dk;, eth dk jh Bkw `. fJj ;t?:k s/ d'jok, GtkBh dh T[;sfs ftZu eth B/ T[uko/ jB. (d/y' gdk 29) nekb g[oy d/ doFB ;G i[rK ftZu e/tb T[jBK wB[ZyK O j'J/ fizBQK B/ fe;/ i[r ftZu th g{o/ ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[owfs Bkw dk f;woB ehsk. n?;/ Grs, fi; soQK Xq{, gqfjbkd, ;G i[rK

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

ftZu ;B. e/tb n?;/ ;zsK GrsK B/ ;z;ko d/ wB[ZyK O ntr[D, ftekoK, gkgK, W'X, jzeko nkfd s'A pukfJnkL s/ nekb g[oy dh Grsh f;woB nokXBk eok e/ ;s ;zs'y dfJnk Xow d/ r[D ;z;koh ihtK O fdZs/. r[opkDh ;wMkT[Adh `, i[r uko/ r[o;pfd gSksk - u'jK i[r ftZu r[o{ dk Fpd b? e/, fJe J/e/ nekb g[oy dk f;woB Grsh eoe/, r[ow[y O fJZe J/e/ dh gSkD j'Jh.

pqjwk r:' ShofBfX ijK. ekb g[oy fJ;fEs s/ sjK.. ej' fp;B ej fBeN p[bkJh. fW;B ntsko Xo' s[w ikJh.. (fiE/ yho ;w[zdo `, T[E/ pqjwk frnk feT[Afe ekb g[oy ih T[E/ jh fpokid/ ;B. T[jBK B/ ftFO O nkgD/ e'b p[bk e/ fejk, s[;hA fWFB ntsko XkoB eo' ns/ wks b'e ftZu ikU.) gdk 3 d'jok ekb g[oy e/ puB s/ ;zsB j/s ;jkfJ.. wEok wzvb e/ fpy? iBw Xo' jfo okfJ.. eth efj fojk j? fe ekb g[oy d/ puB s' feqFB B/ ntsko Xkfonk. feqFB ftFB{ dk ntsko j?. gdk 4 u"gJh i/ i/ fWFB ufosq fdykfJ.. d;w phu ;G Gky ;[BkJ/.. r:kok ;j; pkBt/ Szdk.. ej/ d;w g[o p?m nBzdk.. (fijV/ fijV/ ufosq fWFB ih d/ jB, T[j ;ko/ Gkrts d/ d;t/A ;ezX ftZu ;[DkJ/ jB. T[; d/ :kok ;" pkBt/ Szd n;K nBzdg[o ftZu p?m e/ ej/ jB ns/ pkeh d/ 1300 Szd gkT[AN/ ;kfjp T[uko/ jB. fJ; d;w ;pzX ftZu fWFB bhbk d/ ;ko/ 2492 Szd jB.) ouBk w[skpe fJj pkDh gkl10 dh T[ukoh `. gkl10 ekb wjkekb d/th d/thshnk dk gquko eoB BjhA nkJ/ ;B < fJ; s'A nZr/ d/th dh T[;sfs `. eh gkl10 d/th dh T[;sfs eo ;ed/ jB.

sitjug Wrmu p{r h{ cair . gurmuiK bUJ{ k] bIcair . fJ; s'A nZr/ r[opkDh ;wMkT[Adh ` okik okw s/ fWFB d/ ;w/A ftZu u'jK g?oK tkb/ Xow d/ g?o N[ZNd/ s/ xZNd/ oj/.

tR[t{ iek kl kInI wUir . paK ;du vritAa hir jaNin wUir . (sq/s? ftZu Xow dh fJe eb d{o j'Jh, okik okw O GrtkB eoe/ wzfBnk frnk. fJ; ;w/A gkyzv tofsnk, fJjBK nekb g[oy O BjhA ikfDnk.) d[nkg[fo Xofw d[fJ g?o oykJ/.. (gzBk 880, r[o{ rqzE ;kfjp) (d[nkgfo ftZu dP?s Gkt j' rJ/, t/dK B/ gqfWsh s/ J/ek g[oy nekb g[oy O d' wzfBnk, d[fpXk j' rJh, jT[A d/ Gow ftZu oj/, Xow d/ d' g?o j' rJ/.) d;w rqzE d/ gzBk 254 s'A 570 se fWFB ntsko `. > tkfjr[o{ ih eh csj.. np fW;Bk ntsko fJeh;w' ntsko eEBz.. u"gJh.. np poD' W;Bk ntsko{.. i?;/ GKs pg[ X{o' w[oko{.. gow gkg s/ G{fw vokBh.. Grwrks fpX sho f;XkBh.. (j[D fWFB ntsko dk gq;zr eEB eodk jK. fi; soQK ftFO B/ fWFB dk Foho Xkfonk ;h. x'o gkgK eoe/ Xosh vo rJh ns/ vZe' v'b/ yKdh j'Jh pqjwk d/ e'b ubh rJh.) gdk 2 u"gJh.. 159

np d/th ih eh T[;sfs eEB gdk 5 ;t?:k.. j'fJ fWgk s[woh jw g? s[ ;p? ;rBz r[B jh Xfo j'.. ihnK Xko fpuko sp? po p'fX wjk nrBzr[B e' efo j'A.. fpB uzv fWgk s[woh epj{z w[y s/ Bjh nZSo jT[ eo j'A.. 160

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

(j/ uzvek, s/oh fWgk s'A fpBk w?A ed/ fJe nyo Gh w{zj'A BjhA T[uko ;eKrk.) gdk 6 d'jok o/ wB Gi s{ ;kodk nBrB r[B j? ikfj.. ou"A rqzE fJj Gkrts iT[ t? fWgk eokfj.. (j/ wB, s{z ;kodk dk f;woB eo fi; d/ nDfrDs r[D jB. id T[j w/o/ T[s/ fWgk eo/rh, sd w?A Gkrts o{g rqzE pBktKrk.) fJE/ gkl10 d/ w[y'A fJj ejkfJnk frnk `, j/ wB s{z ;kodk d/th dk f;woB eo, id'A T[j w/o/ T[^s/ fWgk eo/rh, sK w?A Gkrts rqzE ouKrk. d/th d/tfsnK dk f;woB s/ T[;sfs r[opkDh T[gd/F fto[ZX `. gkl10 fJ; soQK dh pkDh BjhA ou ;ed/. fJE'A fJ; ftuko ftZu e'Jh FZe BjhA fe d;w rqzE dhnK ouBktK O ftT[As nB[;ko, gkl10 dhnK ouBktK efj e/, d;w rqzE ftZu, doi ehsk frnk. r[of;ZyK ftZu nkJhnK ew}'ohnK dk ekoD fJj jh j' ;edk ` fe gfjb/ ;kv/ r[od[nkfonK dh ;/tk ;zGkb dk ezw pqkjwDh ftuko tkb/ wjzsK d/ jZE ftZu ;h. T[j jw/Fk s'A fBo'b f;Zyh gquko d/ fto[X ;B, s/ r[o{ BkBe ;kfjp d/ s/ d; gksFkjhnK d/ gquko O fjzd{ gozgok ftZu i}p eoBk ukj[zd/ ;B. fJj gfjb/ th Gkos dh stkohy ftZu j[zdk nkfJnk `. fit/A t/dK Fk;soK d/ gquko dh w[ykb\s eoB tkb/ p[X Xow dk Gkos ftZu pj[s gq;ko j' frnk, e'Jh ftobk fjzd{ ofj frnk. fco Fzeokuko:k nkfJnk, bVkJhnK izrK j'JhnK, pj[s p[X wko/ rJ/ s/ t/d Xow ftZu c/o Gkos toF d/ b'eK O ipod;sh fbnKdk frnk. fco p[ZX Xow Gkos ftZu Bkw wksq ofj frnk s/ p[ZX ws dk gq;koB uhB s/ ikgkB ftZu j' frnk. eh r[o{ rqE z ;kfjp d/ j[fz dnk j'fJnK fJj pqkjwDh ftukoXkok, ;Zu/ Bkw Xow O ysw eo ;e/rh < fJj ]kb;k gzE s/ fBoGo `. d;w rqzE O gkl10 dh pkDh wzB b?D d/ ekoB s/ fBowb/

s/ t/de ftukoXkok O wzBB tkb/ fjzd{ wjzsK d/ gouko d/ ekoB, f;Zy Xow ftZu t/dK Fk;soK dh ftukoXkok xo eo rJh. r[o{ BkBe ;kfjp s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ;w/A t/dK Fk;soK, d/th d/tfsnK dh g{ik s/ w{osh g{ik dk yzvB r[opkDh B/ ehsk ;h. r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ i'sh i'fs ;wkT[B s'A pkd, d;w rqzE, fBowb/ s/ wjzsK dh gouko B/ fBo'b r[opkDh gouko O pj[s m/; gj[zukJh. pqkjwDh ws B/ ftT[As nB[;ko, pfusq BkNe O d;w rqzE eoe/ r[opkDh s[Zb eoko fdZsk s/ d;w rqzE O f;ZyK dk rqzE pDk fdZsk. fJ; soQK d;w rqzE f;ZyK ftZu froktN dk w[ZY ekoB pD frnk. r[o{ rqzE ;kfjp ih sK ni/ th nrtkJh d/ oj/ jB, b'V e/tb fJsBh `, fe ;Zu/ - ;[Zu/ nkuko tkb/ Grsh ftZu gogZe r[of;Zy, fBo'b f;Zyh dk gouko eoB. gfss f;ZyK O s/ fjzd{nK O r[opkDh T[gd/F ;wMkfJnk ikt/ fe Bkw Xow jh fJZe wksq, T[^sw Xow `. i' Bkw Xow ftZu nkT[Dr/, T[j jh wkfJnk d/ jZfbnK s'A pu ;eBr/. gfss f;ZyK O fJj ;wMD dh b'V `, fe r[o{ BkBe ;kfjp s/ r[o{ rqzE ;kfjp n?;/ f;ZyK O f;Zy gotkB BjhA eod/. ni/ th T[j G[Zb pyFk e/ f;Zy ;Zi ;ed/ jB.

161

162

d;w rqE z dh ftuko

7H okwebh gksFkjh 10 (d;w rqzE gzBk 709 - 711) > ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. okwebh gksFkjh 10.. f]nkb gksFkjh 10.. fwsq fgnko/ O jkb w[ohdK dk efjBk.. s[X[ fpB[ o'r oikJhnk dk UYB Bkr fBtk;k d/ ojDk.. ;{b ;[okjh yzio[ fgnkbk fpzr e;kJhnk dk ;fjDk.. :koV/ dk ;kO ;Eo[ uzrk GZm y/fVnK dk ofjDk.. f]nkb gksFjh d; dh ftuko frnkBh Gkr f;zx B/ nkgDh g[;se d/ gzBk 28 s'A gzBk 31 se ehsh ` i' j/mK ekgh ehsh rJh `. fit/A @d/j f;tk po w'fj# tkbk rhs eJh okrh ;ZiDK B/ (noE p'X dh nDj'Ad ekoB) t/y'-t/yh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh j}{oh ftZu gVQh ikDk B/w pDk fbnk `, fst/A @fwsq fgnko/ O jkb w[ohdK# tkbk rhs th gqubs eo fdZsk j'fJnk `. T[gq'es rhs dh gq'VQsk fjs e'Jh efjzdk ` fe GkJh Bzd bkb ih d/ gqb'e rwB ;w/A r[o{ ebrhXo ih B/ GkJh ;kfjp okjhA fgsk r[o{ s/r pjkdo ih O ;zd/F G/fink. e'Jh dZ;dk ` fe pZu/ Fjhd j'D T[gqzs uwe"o dh rVQhUA fBeb e/ wkShtkV/ ftZu G[zi/ ;[ZfsnK j'fJnK nkgDk fynkb nekb g[oy gqsh do;kfJnk `.

d;w rqE z dh ftuko

ftubh @@;{b ;[okjh yzio fgnkbk## tkbh ouBk Bkb w/b yKd/ jB, fi; fjs fJ; ;pzXh :EkoE ftuko dh nfsnzs b'V nB[Gt eoe/ j/m fbyh ;zy/ge thuko fdZsh `.

thuko T[gq'es Fpd 1428 ;f\nK tkb/ gqekFs d;w rqzE d/ ;\k 709 s'A 712 se 10 FpdK tkb/ ;zrqfj ftZu S/tK Fpd `. fJjBK FpdK d/ f;ob/yK Bkb gkl10 fbfynk ` ns/ fJj Fpd T[gd/F, p/Bsh, nekb T[gk;Bk sEk w{osh g{ik yzvB o{g jB s/ Bkb jh okwebh, ;'om, efbnkD nkfde okrK ftZu jB, gqzs{ fJjBK ftu'A fJ; S/t/A Fpd dk f;ob/y fJjBK s'A ftbZyD @f]nkb gksFkjh 10# ` ns/ fJ; ftubh GktBk th d{i/ FpdK s'A n;zrfs pbfe p'bh th d{i/ FpdK tkbh fpqi GkFk d/ T[bN fBo'b gzikph `, fi; s'A f;ZX j'fJnk fe fJj Fpd d;w gksFkj dh ouBk f;ZX eoB fjs ikD-p[ZM e/ d{i/ FpdK ftZu x[;/fVnk frnk ` i' ;[s/ jh fe;/ BfFnK d/ gq/wh tZb'A ftZSV/ :ko bJh eth B/ f]nkb fdZsk ` fi; dk ;ze'ue t/otk j/m fby/ nB[;ko ` -

f]nkb

gfjbK sK T[gq'es d't/A ;p{s gq;go fto'Xh j'D eoe/ gqwkDhe f;ZX BjhA j' ;ed/. d{i/ fJjBK ;p{sK dh e'Jh gqwkDhe fJfsjk; th g[FNh BjhA eodk s/ Bk jh fwsq fgnko/ tkb/ Fpd dh

f]nkb Fpd s'A fXnkB, ftuko, ;zebg nkfde eJh Gkt bJ/ ik ;ed/ jB, fit/A fe fXnkB l s/ok fXnkB feZXo `, s/ok f]nkb feZXo `. ftuko l s/oh j[D eh ftuko `, s/ok j[D eh f]nkb `. ;zebg l w/o/ nzdo ;zebg c[fonk, w/o/ nzdo f]nkb nkfJnk. fJfsnkfde j'o th nB/eK Gkt bJ/ ik ;ed/ jB. B'N - w[;bwkB rtZJhJ/ okr rkT[D ;w/A id'A ftZu-ftZu nbkge gqwkD fdzd/ jB, T[BQK O th @f]nkb#, @d'jVk# iK @NZgk# nkyd/ jB. j[D b'V fJj ` fe @@:koV/ dk ;kO ;ZEo uzrk## tkbk f]nkb fi;B/ gqrN ehsk `, T[j ftnesh do;kfJnk ikt/.

163

164

fBoDk

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

T[j ftnesh jho `, fi;B/ oKM/ d/ ftS'V/ ftZu T[gq'es f]nkb gqrN ehsk `, fi; ;pzXh @tko;Fkj# ns/ @dw'do# nkfdeK tZb'A feZ;/ th pD/ j'J/ jB ns/ GkJh r[odk; ih B/ th fdqFNKs ti'A fbfynk j? fe - @@oKMk jho tykDhn? T[j fgow fgoksh##. jo/e ikDdk ` fe @oKMk ikfs# dk fJZe B"i[nkB, Xhd' Bkw eoe/ s]s j}ko/ (gkfe;skB) dk t;Bhe ;h ns/ Mzr Ffjo (gkfe;skB) dh jho Bkw eo e/, @f;nkb ikfs# dh iZNh u{ue dh Xh ` ;h. oKM/ s/ jho dk nkg' ftZu nEkj fgnko g? frnk, go wkfgnK B/ }pod;sh jho dk ftnkj @ozrg[o y/fVnK# ftZu eo fdZsk. y/V/ fJZe wzBh gqwzBh T[Zxh ikfs ` ns/ f}bk Mzr ftZu fJjBK d/ Bkw T[^s/ ozrg[o y/fVnK dk fJZe fgzv `. fJj y/V/ Gkt/ A ;od/-g[Zid/ pj[s jh nwho ;B go jho dk f]nkb (fXnkB) jo ;w/A oKM/ tZb jh ;h, fi; bJh T[j oKM/ gqsh nkgDk f]nkb fJzM gqrN eodh ` fe s/o/ ftS'V/ ftZu fJj oikJhnK w/o/ tk;s/ o'r @d[ydkJh# jB pbfe BkrK tKr{ vZ;dhnK jB. s/o/ fti'r ftZu j[D w?O ;[okjh (Fokp tkbh wNeh) ns/ (Fokp ghD tkbk) fgnkbk ;{bh ns/ yzio fdZ;d/ jB. s/ok ftS'Vk e;kJhnK d/ fpzr ;jkoD tKr{ `. e;kJh b'e fJZe b'j/ dk fpzr fi; O @;{nk# th nkyd/ jB, i' ftu'A g'bk j[zdk `, row eoe/ d[zp/ dh fgSbh uZeh ftZu y'G e/ gzxoh j'Jh uoph eZY e/ ghAd/ jB. d[zpk ftukok sVcdk ofjzdk `. @@:koV/ dk ;kO ;ZEo uzrk## Gkt s/o/ e'b j[zfdnK ;kO (w?O) ;ZEo (G[zi/ ;"Dk) th uzrk ;[ydkJh ;h go y/fVnK ftZu ofjDk w/o/ tk;s/ sgdk-pbdk GZm `. T[gq'es ftS'V/ ns/ fwbkg d/ d[y-;[y r[opkDh ftZu th do;kJ/ jB, fit/A fe -

Gkt - T[gq'es fGnkBe fdqF th fgoh (gowkswk) d/ fwbkg Bkb ;[ydkJh `, fJ;d/ T[bN

nank ibjulIAa cmk;in Gurin\ Goa Ait kalIAa . brsin m[G Apar nank s;gim iprI suhw; IAa . (;b'e wko{ tko wl 5, 1102) 165

jl Tl nIir Br[ sItl pvN Jularw[ . s[jzIAa s]ie;n hIr[ lal jz;wIAa . suBr kpz B]g nank iprI ivhUNI ttIAa . (wko{ tko wl 5, 1102) Gkt - T[gq'es ;[jktDk ns/ wB'ozie fdqF th gqG{ ftS'V/ ftZu d[ydkJh `.

WNI ivhUNa pao po;br BahI s[tI jal[ . WUzI ivic ludw; zI s]ha: nank t{ sh nal[ . (;b'e tkoK s/ tXhe wl 5, 1425) j[D gkme nkg jh ftukoB fe fJZe r'oh, fuZNh uwVh Bkb fgnko eoB tkbh iZNh jho dk fti'rh f]nkb feZE/ s/ fBozeko, nekb g[oy gqhsw d/ gq/whnK dk fgnko feZE/. fJZe j'o rZb fJj fe fwsq fgnko/ tkb/ Fpd ftZu @@;{b ;[okjh yzio fgnkbk##, i' w[jktok tofsnk `, T[;dk noE gkDh tkbh ;[okjh sK j' jh BjhA ;edk. sK s/ fJj w[jktok e'Jh Fokp ghD tkbk Fokph s/ ftZFJh jh :ko d/ ftS'V/ ftZu tos ;edk ` i' jho iZNh B/ oKM/ :ko d/ ftS'V/ ftZu tofsnk, fi; O eth B/ eftsk dk o{g fdZsk `. go XzB jB ni'e/ T[j r[of;Zy tho i' fpBk ftuko/ jho iZNh d/ f]nkb nkfde eZuhnK pkDhnK r[o{ rqzE ;kfjp dh j}{oh ftZu M{w-M{w e/ gVQd/ j'J/ c[Zb/ BjhA ;wkT[Ad/, jkbKfe GZm y/fVnK dk ofjDk ns/ @;[okjh-fgnkbk# e/tb jho jh nky ;edh `. w[Zedh rZb, ;[okjh ns/ fgnkbk sEk y/V/ nkfde FpdK dh tos'A r[o{ gksFkj ed/ th BjhA eo ;ed/. fJj e/tb BfFnK d/ gq/wh ;kes wshJ/ eth B/ r[of;ZyK O X'yk dD tk;s/ nkgDh ouBk r[o{ gksFkj tZb'A do;kT[D fjs @fwsq fgnko/# tkb/ dk 166

d;w rqE z dh ftuko

f;ob/y gkl10 fbfynk `. B'N - gkmeK O fJj dZ;Dk th }o{oh ` fe i' phV ;G s'A gfjbK GkJh wBh f;zx tkbh 1770 ftZu fbyh dZ;h iKdh ` ns/ r[og[otk;h okik r[bkp f;zx ;/mh d/ xo fdZbh ftZu ;h j[D Bjh j?. T[; ftZu T[gq'es @@fwsq fgnko/## tkbk rhs Fpd j}ko/ tkb/ 10 FpdK ;w/s ` jh BjhA. eJh phVK ftZu T[gq'es @@fwsq fgnko/## tkb/ f]nkb gksFkjh 10 O SZv e/ e/tb 9 Fpd jh jB. fco eJh phVK ftZu w[ohdK dh Ekt/A @@jkb cehoK dk## fbfynk `. ;Zu g[ZS' sK T[gq'es ;zrqfj tkb/ ;ko/ 10 Fpd jh dFw/ F ouBk wzBD ;pzXh dhox ftuko r'uo/ jB. fsbzr ekch 10 (gzBk 711, d;w rqzE) e/tb ekb Jh eosko. nkfd nzs nBzs w{ofs rVB GziBjko. HHHH eth ekb O eosko efjzdk `. r[opkDh nekb g[oy O eosko iK eosk g[oy efjzdh `. r[o{ r'fpzd f;zx ih ekb O eosko BjhA wzB ;ed/. ouBk eth dh f;ZX j[zdh `. d;w rqzE dhnK ouBktK dh ftuko eod/ j'J/ n;hA uzrh soQK ;wM fbnk ` fe eth ouBjko eosko ekb O jh ;wMdk `. r[opkDh fJZe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw O nekb g[oy efjzdh `. s/ r[opkDh T[gd/F nB[;ko nekb g[oy, jh ;G ;z;ko dk eosk `. fJj ouBk fsbzr ekch r[opkDh T[gd/F d/ fto[ZX `. okwebh gkl10 d/ j'o Fpd th ekb O gqG{ ;wM e/ T[uko/ rJ/ gqshs j[zd/ jB. gkl10 B/ e'Jh pkDh ouh j[zdh sK T[j r[o{ rqzE ;kfjp ftZu BkBe Skg Bkb doi eo fdzd/.

167

d;w rqE z dh ftuko

8H 33 ;t?:/ (d;w rqzE gzBk 712 - 716) > tkfjr[o{ ih eh csj.. ;qh w[ytke ;P?:k l gkl10 s/sh ;t?:/ s/sh ;t?:kA ftZu eth ;gFN o{g ftZu nkgD/ nkg B{z ekb dk g[ikoh dZ;dk j?. n;hA d' ;t?:k dh ftuko ;zy/g ftZu eod/ jkA. gdk 24 ekb jh gkfJ GfJU pqjwk rfj dzv ewzvb G{g GqskB:'.. (ekb d/ j[ew Bkb jh pqjwk j'fJnk i' vzvk ewzvb cV e/ Xosh g[o fcodk fojk j?.) ekb jh gkfJ ;dk fFti{ ;G d/; fpd/; GfJnk jw ikB:'.. ekb jh gkfJ G:' fwN r:' ir :kjh s/ skfj ;G' gfjukB:'.. p/d es/p e/ G/d ;G? sAfi e/tb ekb feqgk fBX wkB:'.. (ekb dk j[ew gk e/ jh ftFB{z j'fJnk j?, ns/ fwN frnk j?, (:kjh s/) fJ;/ eoe/ jh T[;/ ekb B{z n;kA ;ko/ o{gkA ftZu gSkfDnk j?. t/dkA es/pkA (d/ dZ;/ j'J/) ;ko/ G/d coe SZv e/ n;kA ekb B{z jh feqgk dk ;w[zdo wzfBnkA j?.) gdk 25 ekb r:' fJB ekwB f;U iV ekb feqgkb jhn? B fusko:'.. bki e' Skfv fBqbki no/ si eki neki e' eki ;tko:'.. pki pB/ okioki pv' yo e' ufVp' fus 168

d;w rqE z dh ftuko

phu fpuko:'.. ;qh Grtzs Gik:' B no/ iV bki jh bki ;[ eki[ fprko:'.. (j/ iV fJBQkA ezwkA Bkb jh ;wkA phs frnk j? s/ ekb feqgkb fdb ftZu :kd Bjh ehsk j?. w{oy Fow B{z SZv e/ p/Fow (j' fojkA j? ns/) uzr/ eowkA dk eoBk SZv e/, Bk eaw n"D tkb/ p[o/ ezwkA B{z eo fojk j?. (T[jh rZb ehsh, fe s/o/ e'b) tZv/ (;[zdo) x'V/ s/ oki jkEh F'G oj/ jB. go s{z T{jBkA B{z SZv e/ y''s/ T[Zs/ uVB dk ftuko fuZs ftZu ehsk j?. j/ w{oy ;qh Grtzs (eth ekb B{z ;qh Grtzs efjzdk j?), dk GiB Bjh ehsk j? ns/ Fow jh Fow ftZu ezw B{z ftrkV fbnk j?.) T[go fdZsh eth dh ftuko s' ;gFN j? fe fJj ekb d/ g[ikoh eth dh ouBkA j?. fJj ouBk fJe' fJZe nfpBk;h j;sh, nekb g[oy ikBD gSkBD s/ f;woD tkb/ r[o{ r'fpzd f;zx ih dh Bjh.

169

d;w rqE z dh ftuko

9H ykb;k wfjwk (d;w rqzE, gzBk 716) > ;qh tfjr[o{ ih eh csj Fqh w[ytke gkfsFkjh ¸¸10¹¹ Skg/ d/ rzqE ftu f;ob/y ykb;k wfjwk Bjh fbfynk. gzfvs Bo?D f;zx d/ Nhe/ ftZu ykb;k wfjwk dh T[EkBek B'N o{g ftZu gzfvs ih B/ fbyh j?. B'N- gzvskA d/ gki T[x/VB bJh ;fsr[o{ ih B/ B?BkA d/th s/ :Zr eoBk nozG ehsk, fB:s ehs/ j'J/ ;w/ Bkb' Gh pj[s finkdk ;wk r[io ikD g[o ;fsr[o{ ih B/ e/Ft dk; gzvs B{z fejk- eh ekoD j?, i' ni/ se d[ork gqrN BjhA j'Jh. gzfvs B/ ;'funk nfijk gZi bkJhJ/, fi; B{z r[o{ ih g{ok Bk eo ;eB s/ ;kB{z M{mk Bk j'Dk gt/. fJ; bJh T[; B/ efj fdZsk-j[D Grtsh d/ gorN j'D d/ fuzBQ gorN j' oj/ jB e/tb e[bhBA g[oF dh pbh d/D dh b'V j?. nkg e'Jh e[bhB g[oF wzrtkT, fi;dh pbh fdzfdnkA jh d[ork gorN j' gJ/rh. fJj ;[DfdnkA jh ;fsr[o{ ih B/ cowkB ehsk fe nkg d/ j[zfdnkA w?B{z j'o fe;/ e[bhB dh nktFesk jh eh j?. nkgdh pbh d/e/ d[ork gorN eodk jkA, ns/ Grtsh s' to b?e/ fco nkg Bz{ ihAT[dk eo bktKrK. fJj ;[De/ gzfvs dh ykfBT[ rJh, MZN fJFBkB d/ pkjB/ gjkV s'A j/mkA T[sfonk, s/ jtk dk o{g j' e/ bk gsk j' frnk. e/Ft dk; B{z r[zw j[zdk t/y e/ ns/ T[; Bkb j'J/ puB fpbk;kA B{z :kd eod/, d{i/ pqjwBk B{z Gh ikB d/ bZkb/ g? rJ/, T[j Gh eJh soQkA d/ jhb/ pjkB/ pDke/ fy;e rJ/. nzs B{z jtB dh ;wrqh d/ Y/o d/ e'b ;kfjp Fqh r'fpzd f;zx ih ;tk by (fJeZb/) jh B?ABk d/th d/ wzdo 170

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

e'b ofj rJ/. nkg ih B/ gzvskA dk Sb-co/p s/ egN t/y fbnk, T[;/ t/b/ jh ;koh ;kwroh ez[v d/ ftu ;[N fdsh. fi;dh p[bzd bkN u"Ajka e[zNkA ftZu d{o-d{o se fBebh fd;dh ;h./ Gi/ iKd/ e/Ft dk; B{z nB[wkB j'fJnk fe d/th gorN j' rJh j?, fi;dk gqekF fJj uwe fojk j?, fJj fynkb nkT[AfdnkA jh fgS/ Bz{ w[V fgnk s/ nkBzd g[o nk frnk. jtB dh ;koh ;kwroh fJe' tkoh nrfB ftZu gk e/ Fqh r[o{ ih GrT[Ash (sbtko) B{z jE ftZu cV/ j'J/ nBzdg[o nk rJ/, ns/ fJE/ i' e[M irZ dh ;kwroh ;h, T[j ;G B{z tosk fdZsh. J/B/ B{z e/Ft dk; B/ nkD e/ fejk fe d[ork B{z gorN eoke?, w? nkg ih B{z J/v/ gqskg tkbk ehsk j?, go nkg ih B/ w/B{z skA fes/ fojk fe;/ j'o pqkjwB B{z Gh e[M Bjh fdZsk, ns/ fijV/ gdkoE ;kv/ jZe d/ ;B, T[j Gh fJBQkA F{do f;ZykA B{z tzv fdZs/ jB. fJj nkg B/ :'r Bjh ehsk. ;fsr[o{ ih B/ T[; t/b/ ykb;/ dh T[gwk ftZu fJj Fpd T[uko/ ;B. fJ; B'N w[skpe gzvs e'Ft dk; f;ZyK O F{do efjzdk ;h. fjzd{ ;wki ftZu iksgks dk G/d d; r[o{ gksFkjhnkA B/ fwNk fdZsk ;h. ;G ikshnkA d/ wB[y Bo Bkoh r[o{ dopko ftZu ;zrfs o{g ftu p?md/ ;B s/ r[o{ ih ;G ikshnkA B{z fJZe jh r[oT[gd/F fdzd/ ;B. ysqh pqkjwD ;{d t?; T[gd/; uj[ toBk eT[ ;kMk.. r[ow[fy Bkw[ ig? ;' efb wfj xfN xfN BkBe wkMk.. (gzBk 747 r[o{ rzqE ;kfjp) t/d ws nB[;ko pqjkwD ;G s'A T[AZuh iksh j?, frnkB dksk j? s/ r[o{ j?. ysqh ;dk d/; dh ofynk bJh izrh f;fynk f;yd/ jB, s/ Xow:[X ftZu ikBkA tkod/ ;B. j'o ikshnkA F{do B{z S'jd/A Bjh, F{do B{z wzdo ftZu ikB dk s/ Grsh dk jZe Bjh. fJj ouBk gzvs e/Ft dk; B{z w[yksp eo e/ gl10 dh T[ukoh do;kJh rJh j?. n;h e[M gfdnk d/ noE eod/ jkA. ;t? : k i' eS[ b/y fbfyU fpXBk ;'Jh gkJh:s fwFoi{ F'e

fBtko'.. w/o' eS{ ngokX Bjh r:' :kd s/ G{b Bj e'g[ fusko'.. pkr' fBjkbh gm? d?j' nki[ Gb/ s[w e' fB;u? ihn Xko'.. SZsqh ;G? feqs fpZgB e/ fJBj{z g? eNkS feqgk e? fBjko'..1.. 1 i' e[M ftXksk B/ b/y fbfynk j?, T[jh fwbdk j?, j/ fw;o ih. F'e d{o eo fdT[. fJ; ftZu w/ok e'Jh ngokX BjhA. s{z nkg jh GiZ frnk ;h. s?Bz{ ;G :kd j?. G[Zb Bjh frnk. j[D w/o/ tb eo'X Go/ B?Dk Bkb Bk t/y'. 2 w? ni/ jh s?Bz[ uzr/ uzr/ g'Fke/ s/ fp;so/ G/i fdzdk jkA, fJ; rb T[s/ Go';k oy. 3 fiBk B{ ;{do efjzd/ j' fJj ;ko/ Ssqh jB, ns/ pqjwBk d/ eow eoB tkb/ jB, fJ; bJh fJBkA Ts/ feqgk dh Bio eo e/ t/y'. n;hA ftuko eohJ/ 1H eh pqjwD dh fjzws j' ;edh ;h fe r[o{ ih tb e'qX Go/ B/DkA Bkb t/y/ < 2H eh r[o{ ih pqjwD B[z dkB fdzd/ ;B < r[o{ ih skA TZuh BhAth iksh B{z fJe' fij/ d/yd/ ;B. 3H eh r[o{ ih pqjwD B{z efj ;ed/ ;B fe fiBkA r[of;Zyk B{z s[;h F{do efjzd/ j', fJj ;ko/ Ssqh jB. eh r[of;Zy Ssqh jB < r[o{ ih B/ iksgks dk G/d r[o{ BkBe d/ ;w/ s' fwNk u[e/ ;B. fJ; soQK dh ouBk r[o{ ih B/ T[ukoh j't/, fJj w[wfeB BjhA. i[X fis/ fJBjh e/ gq;kd fJBjh e/ gq;kfd ;[ dkB eo/.. nx nT[x No/ fJBjh e/ gq;kfd fJBjh eh fWgk c[B Xkw Go/.. (fJjBK f;ZyK dh feogk d/ Bkb jh izr fiZs/ jB ns/ fJjBK f;ZyK dh feogk Bkb jh dkB ehs/ jB. fJjBK f;ZyK dh fWgk Bkb ;ko/ gkg fwZN rJ/ jB ns/ fJjBK f;ZyK dh fWgk Bkb jh gdkoEK Bkb xo Go/ j'J/ jB.) fJBjh gq;kfd ;[ fpfdnk bJh fJBjh eh fWgk ;G ;Zsq wo/ fJBjh eh fWgk e/ ;i/ jw ` Bjh w';' rohp eo'o go/.. j[D ftuko eo', eh r[o{ ih dkB b?D dh pqkjwDh ohsh d/

171

172

d;w rqE z dh ftuko

ekfJb ;B < r[opkDh B/ fJ; dk yzvB ehsk j?. eh r[o{ ih efj ;ed/ jB fe w?A gkg ehs/ jB s/ f;ZyK dh fWgk Bkb eZN/ rJ/ jB < eh r[o{ ih B/ f;ZyK dh fWgk Bkb ftZfdnk bJh < gksFkjh d;thA dh Fy;hns n;hA r[opkDh ftuko ftZu fpnkB ehsh `. fJj ;G ouBk fe;/ eth dh `, s/ r[o{ ih dk ngwkB `. fJ; s'A nZr/ ;t?:k `. ;/t eoh fJBjh eh Gkts nT[o eh ;/t ;[jks B ih e'.. dkB d:' fJBjh e' Gb' no[ nkB e' dkB Bk bkrs Bhe'.. nkr? cb? fJBjh e' fd:' ir[ w? i;[ nT[o d:' ;G che'.. w' rqfj wfj wB s/ sB s/ f;o bT[ XB ` ;p fJBjh e'.. pqkjwDh ws nB[;ko ;/tk pqkjwD dh j[zdh `, dkB pqkjwD O fdZsk iKdk ` s/ pqkjwD O dkB fdZs/ d/ cb jB. r[owfs ftZu pqkjwD iK j'o rqzEh nkfd, r[o{ BjhA. Bk jh fJ; soQK d/ dkB d/ e'Jh rohp r[op/ dh ;/tk Bkb'A tZX cb jB. fJj ftuko e/tb pqkjwD eth gqrN eo ;edk `. nZr/ tkbk d'jok fJj g{oh soQK ;kfps eodk ` fe fJj ubdh ouBk pqkjwD eth dh `. uNwNkfJ fus w? io:' fsqD fiT[ W'fXs j'fJ.. y'i o'i e/ j/s br d:' fw;q i{ o'fJ.. (fJj rZb ;[Dd/ jh gzvs e/Ft dk; W'Xs j' e/ xpok frnk. o'}h d/ nk;o/ br/ j'J/ fw;o ih, fJ;d/ Bk; j' ikD d/ ekoD o' fdZsk.) eh r[o{ ih gzfvs e/;t dk; dh o'ih dk nk;ok ;B < r[o{ ih e'Jh pqkjwDh oj[ ohs BjhA eod/ ;B. pqkjwD ysoh F{do, w[;bwkB r[o{ ih d/ dopko ftZu r[owfs f;yB bJh nkT[Ad/ ;B.

173

d;w rqE z dh ftuko

10H F;sq Bkw wkbk (d;w rqzE gzBk 731 - 808) > tkfjr[o{ ih eh \sfj ;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. nE ;qh ;;sq Bkw wkbk g[okD fby:s/.. gkfs;kjh 10.. j[D ;qh F;sq Bkw wkbk g[okD fbyd/ jK. eth ouBk nkozG eoB s'A gfjbK ;qh GrT[sh ih ;jkfJ fbydk `. eth GrT[sh d/th dk T[gkFe `, s/ GrT[sh s'A ;jkfJsk wzrdk `. nB/eK n;sqK ;z;sqK ftZu GrT[sh dh Fesh tosdh `. eth efjzdk ` sbtko, fWgkB nkfd s{z jh `A. ;z;so n;so w/o/ gho nEtk r[o{ jB. eth ;;soK n;soK dh g{ik eodk ` s/ ;;soK d/ Bkw b? e/ F;soK dk ig eodk `. r[owfs ftZu g{ik ;G d/ wkbe, fJe' fJe ;dht j;sh, j[ew o{g nekb g[oy dh j[zdh `. fe;/ F;so, d/th d/ts/ dh g{ik s'A r[o{ ih toid/ jB. gksFkjh 10, GrT[sh d/ T[gkFe BjhA s/ F;soK O gho nEtk r[o{ BjhA wzBd/. fJj ouBk gkl10 fWs BjhA j' ;edh. d;w gksFkj, pqjw ;o{g r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ dopko ftZu f;Zy XB, F;sq, sbtko, pzd{e, B/}k nkfd fbnk e/ gkl10 d/ uoBK ftZu G/Nk oyd/ ;B, s/ nodk; r[o{ r'fpzd f;zx ih gksFkjK d/ gksFkj gk; j[zdh ;h. F;sqK dk ;EkB r[o{ uoBK ftZu ;h, XB gdkoEK dk ;EkB th r[o uoBK ftZu ;h. fJj ftXkB S/t/A gksFkj d/ ;w/A ftZu th ;h, i' F;soXkoh ;h, fizBQK B/ uko izr bV/ s/ ;G ftZu fiZs gqkgs ehsh. 174

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

F;so Bkw wkbk d/ e[M gd/ n;hA j/mK fdZs/ jB l nf; fWgkB yzv' yVr s[ge spo no[ sho. ;?c ;o'jh ;?jEh :j? jwko? gho. 3. (sbtko, fWgkB, yzvk, yVr, pzd{e, spo (Sth), ;?c, ;o'jh ns/ ;?jEh (poSh) nkfde fJj (F;sq) w/o/ gho (nEtk r[o{) jB.) sho s[jh ;?Eh s[jh s[jh spo sotkfo. Bkw fsjko' i' ig? GJ/ f;ZX[ Gt gko. 4. (j/ GrT[sh d/th ! s{z jh sho `A, s{z jh poSh `A, s{z jh Sth ns/ sbtko `A. j/ GrT[sh, i' s/o/ Bkw O igdk ` (T[j) Gt;kro s'A gko j' iKdk `.) ekb s[jh ekbh s[jh s[jh s/r no[ sho. s[jh fB;kBh ihs eh nki[ s[jh irpho. 5. (s{z jh ekb `A, s{z jh ekbh `A, s{z jh s/r ns/ sho `A. s{z jh fiZs dh fBFkBh `A ns/ nZi s{z jh irs ftZu gow ;/qFm ;{owk `A.) ;qh s[jh ;G ekoB s[jh s{ fpd:k e' ;ko. s[w ;G e' T[gjkijh s[wjh b/j[ T[pko. 8. (s{z jh wkfJnk `A, ;G dk ekoB o{g s{z jh `A, s{z jh ftZfdnk dk ;ko `A. s{z ;G O T[sgzB eoB tkbh `A ns/ s{z jh (;kfonK O) T[pkodh `A (ofynk eodh `A).) (fJfs ;qh Bkw wkbk g[okD 27 gfdnK T[gozs fbfynk `. ;qh GrT[sh T[;ss gqEw fXnkfJ ;wkgsw ;G ;[Gw ;s.) r[owfs ftZu ig, f;woD, nokXBk, g{ik fJZe J/ezeko, fJe' fJZe ;dht j;sh, nekb g[oy dh j[zdh `. fe;/ j'o Fesh, d/th d/tsk dh g{ik s'A ;fsr[o{ ih toid/ jB. * jfo f;wfo J/ezeko ;kuk ;G[ irs[ fizB T[gkfJnk.. (gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp) 175

*

wkJh nkB f;wfo wo ikfj.. fsnkr r'fpzd ihnB e' dksk wkfJnk ;zr bgNkfj.. Bkw fp;ko ub/ nBwkor Boe x'o wfj gkfj.. (gzBk 1225, r[o{ rqzE ;kfjp) fJ; ouBk O ;qh w[ytke gkl10, gkl10 fWs wzBhJ/ sK r[o{ r'fpzd f;zx ih d/th d/tfsnK O s/ F;soK n;soK O g{iD tkb/ ;B. d;w rqzE dhnK ouBktK O gkl10 fWs d/ wzBB eoe/ j}{o ;kfjp ftZu F;soK dh g{ik j[zdh ` s/ d;w rqzE dk gqekF r[o{ rqzE ;kfjp dh pokpoh ftZu ehsk iKdk `. n;hA jEbh g[;se d/ gfjb/ Gkr ftZu ftuko eo u[Ze/ jK fe 1725 s'A pkd 18thA s/ 19thA ;dh ftZu, d;w rqzE, ;op b'j rqzE s/ nB/eK ofjsBkw/ Sg/. fJjBK g[;seK O fbyD dk wzst, f;ZyK O r[wokj eoBk ;h s/ f;Zy ws O t/d ws ftZu obkB dk ;h. ;kv/ ftdtkBK B/ fJjBK O gkl10 fWs wzBB ftZu tZvh G[Zb ehsh. j[D ;wK nk frnk ` fe n;hA r[opkDh d/ nkXko s/ ftuko eoe/ fJjBK g[;seK O r[owfs fto'Xh fJfsjk; x'fFs eohJ/. wjKekb ns/ ekbek (wjKekbh) d/ T[gkFeK tk;s/ F;soK d/ Bkw oNB/ ns/ T[jBK dh g{ik eoBh }o{oh `. fJj F;so Bkw wkbk g[okD fe;/ ;kes wshJ/ eth dh ouBk `. frnkBh Gkr f;zx B/ nkgDh g[;se @d;w rqzE dogD# ftZu F;sq Bkw wkbk g[okD pko/ nkgD/ ftuko fdZs/ jB. fJ; s'A nZr/ ;ko/ ftuko frnkBh Gkr f;zx d/ fby/ jB. g[;se d/ gzBk 23 s/ 24 ftZu fbfynk j? - @@nmQkoK g[okDK ftZu T[gq/es @F;sq Bkw wkbk g[okD# e'Jh BjhA s/ Bk jh fJ; ouBk O g[okD fejk ik ;edk ` feT[Afe foyh ftnk; ih d/ ou/ gqkuhB gq;zrK O g[okD efjzd/ jB. d{ihnK GkFktK ftZu g[okD O @fJfsjk;# nEtk @sPkohy# iK @fj;Noh# th fejk iKdk `. fit/A fe ftFO, 176

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

pqjwKv ns/ GftZF g[okD d/ gzi bZyD do;kJ/ rJ/ jB, :Ek ;or;@ u@, gqfs;orFu@ tF', wBtAsqkfDu. tAFkB[ufos u?t, g[okDA gu beFDA. Gkt, f;qFNh dh ;kiBk, gqb?, (d/tfsnK ns/ fgsoK dh) pz;ktbh wBtzsoK (wB{ d/ oki d/ ;w/A dh frnks) ns/ tzFK d/ ufosqK (ekoBkfwnK) dk fi; rqzE ftZu toBD j't/, T[;O g[okD fejk iKdk `. ;z;fWs GkFk d/ g[oksB e'F @nwoe'F# ftZu th g[okD d/ fJjh gzi bZSD dZ;/ rJ/ jB. ns/ fJ; dh g[FNh GkFk ftGkr gzikp tZb'A gqekFs g[;se @fjzd{ fwfEjk; e'F# d/ gzBk 353 T[s/ g[okDK ;pzXh t/ot/ s'A th j[zdh `. sK s/ d;w rqzE ftubh F;sq Bkw wkbk g[okD Bkwh ouBk g[okDK d/ T[gq'es bZSDK s/ g{oh BjhA T[sodh s/ Bk jh fJ; ouBk ftZu fJfsjk; Bkb fwbd/ fe;/ gq;zr dk toBD `. pbfe gfjb/ nfXnkJ/ ftZu F;soK d/ Bkw b? e/ GrT[sh dh T[;sfs eoB T[gqzs gj/bhnK (p[MkosK) d/ o{g ftZu F;soK d/ Bkw fby/ jB fizBQK O ;wMD bJh ;kXkoD wB[Zy sK fes/ oj/, uzrh Gbh ;{M-p{M tkb/ ftdtkBK bJh th efmB `. GrT[sh T[;sfs ;w/s fJ; ouBk ftZu e[b gzi nfXnkfJ jB. yVr (fWgkB), uW, pkD (sho), gk; (ckjh) ns/ pzd{e fJj gzi F;so w[y frD/ jB gqzs{ F;soK d/ ubkT[D nkfde fe;/ izrh eosp dh f;Zfynk fJ; ftZu T[^eh jh BjhA fdZsh. fJ; rqzE d/ gfjb/ nfXnkJ/ d/ F[o{ ftZu jh F;soK O gho wzfBnk frnk ` i' r[owfs d/ fto[X ` feT[Afe f;Zy gzE bJh F;soXkoh j'Dk ns/ F;soK dh ;ckJh sEk ;[os ;zGkb oyDh sK }o{oh ` go F;soK d/ e/tb Bkw oZND/ iK T[jBK dh g{ik eoBh, F;soK nZr/ wZEk N/eDk, uVQkt/ ukVQB/ nkfde T[;/ soQK fBo'b wBwfs ` fit/A fe fJe nekb g[oy s'A fpBk fe;/ d/th d/ts/ dh g{ik eoBh ns/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih s'A fpBk j'o fe;/ O r[o{ wzBDk r[owfs fto[ZX `. sK s/ T[gq'es @F;sq Bkw wkbk g[okD# fe;/ ;kes wshJ/

eth B/ nkgDh wB"s nB[;ko fbfynk ` feT[Afe wjKekb ns/ ekfbek (wjKekbh) d/ T[gkFeK tk;s/ F;sqK d/ Bkw oZND/ ns/ T[jBK dh g{ik eoBh }o{oh `. fit/A Jh;kJh ws ftZu pgfs;wk, fjzd{ eow eKvh tk;s/ :r:'gths (iB/T{), w;bwkB bJh ;[zBs dh o;w, f;ZyK fjs nzfwqs ;z;eko dh nfsnzs ntZFesk `, fst/ A jh ;kesK tk;s/ T[jBK d/ fJFN Fesh d/ j/s{ F;soK dh g{ik fBjkfJs }o{oh `. sd/ jh fJ; F;sq Bkw wkbk dh nozGsk s'A gfjbK eth B/ nkgD/ fJFN dk ;ze/s fdzfdnK @;qh GrT[sh ih ;jkfJ# fbfynk ` ns/ F;sqK d/ Bkw b?-b? e/ T[; O ;zp'XB ehsk `. sK s/ wzBDk gt/rk fe @F;sq Bkw wkbk g[okD# r[owfs dk rqzE BjhA, n;b ftZu fJj ;kes ws dk rqzE ` fi;O fJ; ;kes wshJ/ eth B/ nkgD/ tb'A ou e/ r[o{ ebrhXo ih tb'A do;kT[D fjs fJ; d/ f;ob/y Bkb @gksFkjh 10# fby fdZsk ` sK fe f;Zy gzE fJ; ouBk O dFw/F fWs ;wM e/ gqwkDhe wzB bt/ ns/ fJ; soQK nekb g[oy dh g{ik d/ w[ekpb/ T[s/ GKs-GKs d/ F;soK ns/ wjKekb-ekfbek dk T[gkFe iK g[ikoh pD ikt/. fJ; gq:'iB fjs jh sK eth B/ 1318 nzefVnK bJh 91 ;\/ ekb/ ehs/ jB. T[gq'es ftuko s'A f;ZX j'fJnk fe fJj @F;sq Bkw wkbk g[okD# Bkwh ouBk f;Zy Xow O Ykj bkT[D dhnK gzE fto'Xh nBwshnK tb'A nB/eK ukbK ftu'A fJe gqpb ukb `, fi; s'A ;[u/s ns/ ;ktXkB ofjDk nsh }o{oh `.

177

178

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

(gzBk 616, r[o{ rqzE ;kfjp) wB[Zy dotk}/ pzd eoe/ nB/eK gofdnK ftZu gokJh fJ;sqh Bkb

e[eow eodk `, id'A Xowoki d/ d{s fj;kp wzrDr/ sd'A e'Jh th T[BQK dhnK eos{sK T[^s/ godk BjhA gk ;edk. ;kv/ e[M ftdtkB fJ; ouBk O gksFkjh 10 dh fWs ;kps eoB bJh dbhb fdzd/ jB fe r[o{ ih B/ fJBQK ftGukoh n"osK d/ ufosq fJ; bJh toBD ehs/ jB fe r[of;Zy fJBQK O gVQ e/ nkgD/ ;t? Xow is ;s ftZu gogZe ofjD. fJj T[BQK dh |bs ;'u ns/ |bs fpnkBh `. fJj nihp ;'u `. eh T[j G[Zb rJ/ fe fJBQK ufosqK O gVQ ;[D e/ ekw tkFBk GVedh ` s/ wB[Zy p/p; j' ekw dh g{osh bJh e[eow eo p?mdk `. ;kv/ ftdtkB GrT[sh d/ noE gowkswk, nekb g[oy, fJj Go';k d[nkT[D bJh eod/ jB fe ouBk gksFkjh d;thA dh fWs `. GrT[sh dk ;o{g eth B/ ouBk d/ nkozG ftZu jh fpnkB ehsk `. fJj' jh GrT[sh dk ;jh ;o{g `. fJ; ftZu GrT[sh d/th d/ nB/e BkwK dh ;{uh fdZsh `. n;hA ouBk d/ gfjb/ gd/ s'A F[o{ eod/ jK. s[jh yvrXkok, s[jh pkYtkoh.. s[jh sho sotko eksh eNkoh.. jbZph i[BZph wroph s[jh `A.. fBjko' ijK nkg[ mkYh tjh `.1. nze 1 - GrT[sh d/th s{z jh yVr dh Xko ns/ s{z jh tZYD tkbh sbtko `A. s{z jh sho, sbtko, eksh, eNkoh, jbEh, i[Bph, wroph (nkfd fJbkfenK d/ F;sq n;sq) `A. fiE/ th t/ydk jK, T[E/ jh (s{z) nkg yV'sh j'Jh `A. s[jh i'r wk:k s[jh pke pkBh.. s[jh nkg[ o{gk s[jh ;qh GtkBh.. s[jh fp;B s{z pqjw s{ o[dq oki?. s[jh fp;twksk ;dk i? fpoki?.. nze 2 - s{z jh i'r wkfJnk, s{z jh ;o;tsh, s{z jh u[;s (ng[) o{g tkbh ns/ s{z jh ;qh GtkBh `A. s{z jh ftFO, pqjwk ns/ o[dq (d/ o{g ftZu) ;[GkfJwkB `A. s{z jh ftFt wksk (ti'A) ;dk fti?Jh (o{g ftZu) fpokiwkB `A. s[jh d/t s{ d?s s? iS[ T[gkJ/. s[jh s[oe fjzd{ irs w? pBkJ/ s[jh gzE `P ntsoh f;q;fN wkjh. s[jh pWs s/ pqjw pkd' pekjh. nze 3 - s{z jh d/ts/, d?As, :eF, s[oe, fjzd{ nkfd O irs

179

180

11H fsq:k ufosq (d;w rqzE, gzBk 809 - 1388) > ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. np gfynkB ufosq fby:s/.. gksFkjh 10.. G[izr Szd.. stgq;kfd.. (gzBk 809, d;w rqzE) wzrbkuoB ftZu eth GrT[sh d/th s'A ;jkfJsk dk ikue `. fjzd{ Xow rqzE fufos'e Bkw/ dk T[bZEk ufosq'gkfynkB `. fJ; ouBk ftZu 404 sqh: ufosq iK ejkDhnK jB. fJBQK ufosqK ftZu T[BQK fJ;sqhnK dhnK ejkDhnK jB, i' weo \o/p Bkb xo d/ pkjo wodK O nkgDh ekw tkFBk dh g{osh bJh p[bkT[AdhnK jB s/ wip{o eo fdzdhnK jB. fJj nkgD/ fJFN @GrT[shàekb# nkfd gk; p/BshnK th eodhnK jB. fJBQK ufosqK O gVQB ;[DB tkb/ wB[ZyK ns/ sqhwsK d/ wBK ftZu ekw dk fJsBk gqGkT[ g?dk j[zdk ` fe neb ns/ ws dk ;zs[bB fprV iKdk `. ;dkukoh wB[Zy th ekw d/ nXhB j' e/ e[eow eodk `. cfVnk ikt/ sK ;wki ftZu Fow;ko ns/ y[nko j[zdk `, s/ ;oeko eoV/ dzv fdzdh `. fJ; ngokX O Xow oki nZr/ S[gkfJnk BjhA ik ;edk s/ T[j th woB T[gozs dzv fdzdk `. fJj ufosq fe;/ xo th gVQ/, ;[D/ BjhA ik ;ed/. r[opkDh fJ; soQK T[gd/F fdzdh ` l

w[ie ikvaz Aink pzw[ mih pr wara s;ig Pak{ . ictR guptu jb l[Ka magih tb kxuNu pzwa t[ra Dak{ .

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

ftZu pDkfJnk `. s{z jh fJ; f;qFNh ftZu (fGzB fGzB) gzEK (wkorK) d/ o{g ftZu T[soh `A. s{z jh w{zj s'A pqjw ;pzXh tkdfttkd eoB tkfbnK O g?dk ehsk `. s[jh fpWs s[jh uko[ B?Bk. s[jh o{g pkbk s[jh pW p?Bk. s[jh pW s/ p/d uko' T[uko/. s[wh ;[zG B?;[zG dkB" ;zxko/. 4. nze 4 - sz jh fGnkBe o{g tkbh ns/ ;[zdo B?DK tkbh `A. s{z jh pkfbek o{g tkbh ns/ N/Y/ p'bK tkbh `A. s{z jh (nkgD/) w{zj s'A uko t/d T[uko/ jB. s{z jh ;[zG ns/ fB;[zG (BK tkb/) d?AsK O wkfonk `. s[jh okw dP?e? jmh d?s xk:'.. (nze 6) s{jh fW;B jt? e/; e/;h ygk:'. s[jh ikbgk ekbek e? pykBh. (s?O jh ekbek fejk iKdk `) s[w? b'r T[rqk nfsT[rqk pykB?. s[w? ndqik pP:k; pkBh gSkB?. s[wh ;/; eh nkg[ ;/ik pBkJh. s[jh e/;o pkjBh e? ejkJh. 8. nze 8 - s?O jh b'ehA W'X eoB tkbh nfs T[rqk efjzd/ jB. s?O jh gkopsh (ndqik) ns/ fpnk;-pkDh ti'A gSkDd/ jB. s{z nkg jh F/FBkr dh ;/i pDkJh `. s{z jh F/o d/ tkjB tkbh nytkT[Adh `A. r[opkDh nB[;ko ;G d/th ns/ d/ts/ nekb g[oy dh wkfJnk jB. r[opkDh e/tb fJZe J/ezeko, fJe' fJZe ;dht j;sh i'fs o{g nekb g[oy dh f;\s ;kbkj s/ ig f;woB dk T[gd/F fdzdh `. d/th d/tfsnK dh T[;sfs ig ns/ f;woB t/d ws `. d;K gksFkjhnK B/ t/d ws dk yzvB ehsk ns/ fjzd{nK s'A f;Zy pD/. s[jh u'dj{ b'e eh okiXkBh.HHHs[jh nFNjkE w? n;sq Xke/.11. (s[jh nm pkjK s/ nm jZE ftZu n;sq cV/ jB) i:zsh s[jh wzrbk o{g ekbh.. (d/t, d/th) (nze 12) (s{z jh ekbh d/th `) egkbfB s{jh ` s{z jh GZdqekbh.. (s{z jh w[ofdnK dhnK y'gohnK rb gkT[D tkbh `)

d[ork s{z fSwk s{z f;tk o{g s'o'.. (d[ork s/ f;tk s/o/ jh o{g jB) s[Xksqh ;Pkjk Bw;eko w'o'.. (eth d/th d/ nB/e o{g do;kT[Adk ` s/ fJ; GrT[sh d/th O Bw;eko eodk `) uzvh ufosq d/ gfjb/ nfXnkJ/ ftZu 48 nze jB. T[gqzs fbfynk ` fJfs ;qh ufosq gy:kB/ uzvh ufosq gqEw X:kfJ.. ;wkgsw ;s[ ;[Gr ;s (48) nci{ (ubdk gq;zr) fJ; ouBk ftZu d/th GrT[sh O Bw;eko eod/ j'fJnK T[; d/ ;o{g, ;woEk ns/ eostK T[s/ Mks gkJh `. s/ T[; s'A jh ;koh f;qFNh, ;ko/ d/th d/tfsnK d/ e"seK dh j'Ad dZ;h rJh `. ;koh ouBk gkl10 d/ dopko O pdBkw eoB dk T[gokbk `.

181

(gzBk 1359, d;w rzqE, 404 tkA ufosq) ;p[fX pku.. u"gJh.. ;Zs ;zfX fJe G{g GfBi?.. gqEw/ ;fsi[r phu efji?.. fij i; g[oh u"dj{z Sk:'.. Bkod fofy sp okfJ wzrk:'..1.. ;G d/tB e' okik G:'.. pqjwk fsbe nkg[ fsj fd:'.. fBjezNe ;[o fe:k ;p.. dkBt wko fBeko dJ/ ip..2.. fJfs fdf; d{bj d/Jh e[wkoh.. ;Z;so ;kfi ofE eoh ;tkoh.. ;;soB efo gqBkw fsjekbk.. Skvs Gh oB fpf;fy eokbk .. 41.. (jfEnkoK O Bw;eko ehsh.) fuZs w'A fe:k ekbek X:kBk.. do;B fdnk nkfB GrtkBk.. (fuZs ftZu ekbek dk fXnkB Xfonk, ekbek GrtkB B/ doFB fdZsk.) efo gqBkw uoBB T[fm goh fpBsh GKfs nfBe sB eoh..52.. ;Zs ekb w? dk; fsjkoh.. ngBh ikB eo' gqfsgkoh.. (pkbk B/ T[m e/ gqBkw ehsk ns/ T[BQk d/ uoBk T[s/ fvZr gJh s/ nB/e sokA p/Bsh ehsh. j/ ;Zs ekb w/ s[jkvh dk;h jkA. nkgDh ikD e/ w/oh gqfsgkbDk eo''. eth ekbek O ;sekb 182

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

efjzdk `.) r[B ntr[B w[o eS[ B fBjkoj[.. pkfj rj/ eh bki fpukoj[..53.. (w/ok r[B ntr[B B fpuko', bV brh dh bki oy'.) jw ` ;ofB s'o wjk okik.. s[w efj pKfj rj/ eh bkik.. i" st Grs B?e d[y g?`. dhB dfJnkb gqG fpod[ bi? `.. n" ej bfr w? eo" g[ekok.. s? xfN xfN eh ikBBjkok.. (fJj ;G p/BshnK ekbek GrtkB gk; j' ojhnK jB.) jfEnkoK O Bw;eko ehsh. ekbek dk fXnkB Xfonk - ekbek O GrtkB fejk. ekbek O ;Zs ekb fejk `. i' s[jkv/ GrsK O d[y fdzd/ jB s[;hA xfN xfN d/ ikBBjko j'. id'A n;hA gzBk 1386 s/ efp:'pku p/Bsh u"gJh dh ftuko eoKr/, sK T[go fdZs/ ;G Fpd ekbek, yVre/s nkfd bJh tos/ jB. t/d Fk;so f;zfwqshnK Uw O ;Zs efjzd/ jB, ekb O ;Zs efjzd/ jB, ekbek dk fXnkB Xod/ jB, ekbek O jh GrtkB gow/;o ikDd/ jB, T[;O jh gqBkw eod/ jB. Grs th T[; d/ jh jB, ekbek O jh xfN xfN dk ikBBjko efjzd/ jB. fJjBK O ekb s/ nekb ftZu coe BjhA fdZ;dk. r[opkDh e/tb nekb g[oy dh T[;sfs nokXBk, ig f;woB r[oFpfd d[nkok eodh `. ekb, nekb g[oy d/ j[ew ftZu eko eodk `. fJj ftuko n;hA Gkr 3 ftZu eo u[e/ jK. nze 74 dkBt wjkekb O wkoB bJh nkJ/. nze 76 ukjs wjkekb ej wko'.. wjk w{oy Bfj eos fpuko'.. fiB ;G ir ek eok g;kok.. sKfj ukjs ` w{VQ ;zxkok..

nze 77 m'fe m'fe G[i dzvB i'Xk.. Xkts wjkekb go W'Xk.. ph; gd[w dkBt st G:'.. Bk; eoB ekbh e' G:'.. ;koh ejkDh ekbh d/th nkfd s/ d?sK d/ :[XK dh `.. nze 91 s[w j' ;eb b'e f;oskik.. ropB rzi rohp fBtkik.. nkfd nekb ni'fB fpBk G?, fBoG? fBobzp irs w?.. fJ; eEk ftu eth ekb O nekb efjzdk `, ni'Bh efjzdk `, fBoG? nkfd efjzdk `. eth O ekb s/ nekb ftZu G/d BjhA fdZ;dk. w{b wzsq dh ftuko ftZu n;hA d/fynk ;h fe e/tb nekb g[oy fJe J/ezeko i'fs o{g jh ni'Bh `, fBoG? `, nekb `. ekb nkfd ;G ;z;ko T[; d/ G? s/ j[ew ftZu jB. e/tb nekb jh ni{Bh `, T[j nfpBkFh `, T[j fBot?o `, T[E/ F;so, bVkJh, izr :[ZX BjhA. T[E/ ekw BjhA, @Bk fs;[ ekw B Bkoh# tkbh fBor[D nt;Ek `. T[go fdZs/ ftukoK O ;wM e/ id'A n;hA efp:'pku p/Bsh u"gJh dh ftuko eoKr/, sK ;kO ;gFN fdZ;/rk fe ;koh ouBk s/ u"gJh eth dh ekb ekbek, GtkBh, GrtkB d[ork d/th dh T[;sfs ftZu fbyh `. n;hA fJ; fpyw G[Zb eoe/ fJ; fpy o{g u"gJh d/ gkm eod/ jK. fJE'A skJhA nzfwqs SekB t/b/ th, yzv/ pkN/ dk nzfwqs fsnko eoB bJh efp:'pku p/Bsh u"gJh dk gkm ehsk iKdk `. BjhA ikDd/ fJ; fpy o{g pkDh dk n;o fezBk nzfwqs ;zuko t/b/ r[of;ZyK ftZu j[zdk `. FkfJd fJ;/ G[Zb ekoD gzE ftZu froktN nk ojh `. n;hA BthA ikDekoh s'A pkd th ;[Xko eo bJhJ/ sK r[o{ ih s'A G[Zb pyFk ;ed/ jK. e[M ftdtkBK dk ftuko ` fe yzv/ pkN/ dk nzfwqs fsnko eoB ;w/A gkl10 B/ gzi pkDhnK dk gkm ehsk, fi; ftZu fJj u"gJh th ;h. e[M ftdtkB efjzd/ jB fe r[o{ ih B/ e/tb fszB pkDhnK dk gkm ehsk. e[M ftdtkBK nB[;ko gkl10 B/ pkDh dk

183

184

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

gkm eofdnK nzfwqs fsnko ehsk. fejVhnkA pkDhnkA dk gkm r[o{ ih B/ ehsk, GkJh wBh f;zx s/ Btkp eg{o f;zx nkfd B/ ehsk, ftuko :'r w;bk `. efp:'pku p/Bsh.. u"gJh.. jwoh eo' jkE d? oSk.. fJj ;koh oSk ekbh, wjKekb s'A eth wzr fojk `. n;hA ftuko eo u[e/ jK fe r[of;Zy r[owfs f;woB eod/ jB s/ ekb T[s/ fiZs gqkgs eoe/, nfpBk;h, ;d ihts nt;Ek O gqkgs j[zd/ jB. nze 381 ;qh nf;X[i i[ eoh:j[ oSk.. ;qh nf;X[i - sbtko XkoB tkbh d/th d[ork. nze 392 sk eT[ efo gkjB nB[wkBs.. wjk w{V eS G/d B ikBs.. wjK d/t eT[ ejs ;dk f;t.. fBozeko ek uhBfs Bj fGt.. eth ekb ekbek O jh fBozeko efjzdk `. r[of;Zy nekb g[oy O fBozeko efjzd/ jB, fJ;/ bJh f;Zy X'y/ ftZu u"gJh O gVQd/ jB. ufosq gfynkB dh ;'bQthA s/ fJeh;thA eEk dh ftuko n;hA j/mK fbyh `. ;'bQthA eEk SZihnK dh l (gzBk 829, d;w rqzE) fJ; eEk ftu eth B/ fJ; Bz{ gkl10 dh nksw eEk iBkT[D dh fxB"Bh joes ehsh `. ;sb[i dfonk d/ ezY/ fJe okik pVk ;[yh ofjzdk ;h. fJe ;[zdo t/Ftk SZihnk ;h. T[j g?f;nK dk bkbu eoe/ oki/ d/ xo nkJh s/ sZefdnK jh oki/ s/ w'js j' rJh s/ T[;O fJeKs ftZu fwbD bJh izsq, wzsq, ikd{ N'D/ s/ ufbzso ehs/, go okik tZ; ftZu BjhA nkfJnk.

jko e/ SZihnk B/ Grt/ p;so gk e/ i'rh dk G/; pDkfJnk s/ oki/ d/ dopko ftZu ik e/ Bw;eko ehsh, fi;O sZe e/ okik pj[s gq;zB j'fJnk. oki/ fdb ftZu ;'funk fe iks/ eS ;zrqj' wzsq, noEks e[M wzso f;ZyD bJh i'rh d/ xo fJe d{s G/fink. okik wzsq f;ZyD bJh n?Bk T[sktbk ;h fe T[j d{s d/ efjD nB[;ko nZXh oks d/ ;w/A t/;tk d/ xo gj[zfunk. t/;tk B/ nkgDh fiB;h G[Zy fwNkT[D bJh pj[s sob/ ehs/ go okik Bk wzfBnk s/ XwehnK dh e'Jh gotkj B eofdnK, pj[s w[Feb Bkb, M{mk ufoZso t/y e/ Xow puk e/ tkg; nkfJnk. fJeh;thA eEk nB{g e"o dh l (gzBk 838, d;w rqzE) fJ; eEk ftZu th fJe okik nBzdg[o rKt ftZu, ;sb[i d/ ezY/, B?Dk d/th d/ B/V/, efjb{o fonk;s ftZu ofjzdk ;h, fi; dh f;Zyh ;/teh th pj[s ;h s/ wB pKSs cb gkT[Adk ;h. fJe XBtkB, ;[zdo fJ;sqh oki/ s/ w'fjs j' rJh. T[; d/ Bkw nB{g e"o s'A fJj do;kT[D dh e'fFF ehsh rJh fe T[; dk ;pzX f;Zy xokD/ Bkb ;h. oki/ d/ wB ftZu wzsq f;ZyD dh gqpb fJZSk ;h s/ fJ;/ jh ew}'oh dk bkG T[mkT[AfdnK, nB{g e"o B/ ukb y/v e/ oki/ O nkgD/ xo ftZu p[bkT[D dh ftT[As pDkJh, fijVh ;cb f;ZX j'Jh. okik, ;kXkoD okik BjhA ;h, Grtsh dk T[gkFe ;h, feT[Afe T[j sgZ;th d/ G/; ftZu Grtsh dk f;woB eodk j'fJnk T[; fJ;sqh d/ xo g[Zfink. nB{g e"o dh ekw tk;Bk J/Bh tZX rJh fe T[j fJj efjD' ofj B ;eh fe w?A G'r ehs/ fpBk s[jkO ikD BjhA d/tKrh, s[jkv/ t?okr ftZu jh ;V iktKrh s/ }fjo gh e/ wo iktKrh. okik vo frnk fe i/ w?O fJj Grtsh dh ;"Aj d/ d/t/rh sK w?O fBo;ze'u j' e/ fJjd/ Bkb ozwD eoBk gt/rk. fJ; w"e/ s/ d'jK fXoK tb'A fijVhnK dbhbK fdZshnK rJhnK, T[j ewkb dhnK jB. oki/ d[nkok fJj T[ukfonk Szd r[o fJfsjk; dk fjZ;k pfDnk j'fJnk `. ;[X ip s/ jw Xoh puB r[o dJ/ jwko/.

185

186

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

g[s fJj? gqB s'fj gqkB ip br xN Eko/. fBi Bkoh e/ ;kE B/j[ s[w fBs pY?:j[. goBkoh eh ;/i G[fb ;[gB/ j{z B i?:j[. oki/ B/ fJj th nkfynk fe j/ fJ;sqh ! ;kv/ gk; d/; d/;KsoK s'A wod fJ;sqhnK nkT[Ad/ jB s/ wB pKSs to wzr e/ s/ r[o{ ikD e/ ;h; M[ekT[Ad/ jB. T[j f;Zy w/o/ g[Zso jB s/ fJ;sqhnK w/ohnK XhnK jB, s{z nkg jh dZ; fJjBK Bkb G'r fet/A ehsk ikt/ < nB{g e"o B/ u'o-u'o nky e/ cVkT[D dh Xweh fdZsh s/ nkgD/ wB'oE dh g{osh Bk j'D eoe/ u'o-u'o dh T[^uh X[Bh brk jh fdZsh. u'o-u'o dh nktk} ;[D e/ okik pj[s vfonk s/ ;[X p[X G[bk e/ nkgDh i[Zsh s/ o/Fwh ukdo SZv e/ GZi frnk. G[b/y/ ftZu nB{g e"o dk Gok cfVnk frnk, fi; dh dkjVh cV bJh, gZr T[sko fdZsh, w{zj s/ i[ZshnK wkohnK s/ T[;/ t/b/ i/bQ G/i fdZsk frnk. nrb/ fdB oki/ B/ nB{g e"o O dopko ftZu p[bkfJnk s/ oks dh xNBk O w[Zy oyfdnK :'r c?;bk ;[DkfJnk. fJjBK d'BK eEktK s'A fJj fBFeoF fBebdk ` fe fJj fe;/ j'o oki/ dh eEk BjhA, r[o{ r'fpzd f;zx ih dh eEk `. nBzdg[o ftZu e'Jh g[okDk e;pk BjhA ;h. r[o{ s/| pjkdo ;kfjp d/ ;w/A s'A jh fJ;dk BkT[A nBzdg[o ;kfjp fgnk. fe;/ j'o oki/ d/ j'D dk ;tkb jh g?dk BjhA j[zdk. T[Ai fJ; Bkb ;ko/ ;fjws jB. f;Zy irs dk fJe tor fJjBK eEktK O th ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih dh fWs wzBdk `. T[j sK fJE/ se gj[zudk ` fe fijVk g[oF d;w rqzE O r[o{ fWs BjhA wzBdk, T[;O frnkB gqkgs BjhA j' ;edk. d{ik tor e[M u'DthA ouBk O jh dFw/F fgsk dh ouBk ;wMdk `. T[; nB[;ko e'Jh g{oB r[of;Zy th fJ; soQK dhnK eEktK ouB eoB s'A ;ze'u eodk j't/rk. T[j fejVk r[of;Zy j't/rk fijVk nZXh oks d/ pknd oki/ O nzfwqs t/bk ;zGkbD dh pikJ/ fJe fBr{D/ wzso dh ykso t/;tk d/ Boe x'o d[nko ftZu fbzr tkFBk d/ uouk ftZu cZf;nk fdykt/rk, fi; O nekb g[oy tkfjr[o{ r[owzso :kd BjhA, Grtsh dk f;woB :kd `, fi;O @@gkopqjw r[o BkBe ;kyh## i?;h Fpdktbh dk gsk

BjhA, go Grtsh dh e;w ykD T[gqzs e[eow eoB dh p/p;h iK wip{oh dk gsk `, fi; d/ ;kjwD/ f;Zyh ;o{g dh d[odFk j'Jh, dkjVh cVh rJh, gZr T[skoh rJh s/ w{zj s/ i[ZshnK wkohnK rJhnK. d{i/ tor dh ;'uDh nB[;ko n;hA pj[s y[F j[zd/ jK fe fJjBK eEktK ftZu oki/ dk ukb-ubB pj[s uzrk s/ fBob/g fdykfJnk `. fJ; gq;zBsk nXhB ;kO r[owfs e;"Nh dh tos'A eoBh th }o{oh BjhA Gk;dh. fJjBK eEktK nB[;ko i/ oki/ dh ;w[Zuh F];hns tZb Mks wkohJ/ sK T[j p[}fdb, vog'e s/ p/p; B}o nkt/rk. nB{g e"o oki/ s/ n?Bh jkth j' u[eh ;h fe T[j oki/ dh Fesh O s[ZS ;wMdh ;h, fJ;/ eoe/ T[;B/ oki/ O nkfynk fe wB eoe/ w/o/ Bkb G'r eo' BjhA sK w/oh bZs EZfbUA j' e/ fBeb ikt'. fwZso ih, nZi w?A s[jkO nkgD/ jZE Bkb cV e/ ;koh oks u{o-u{o eoKrh. SZihnk dh eEk nB[;ko okik B/ nkfynk fe i/ w?A G'r eodk jK sK Xow iKdk `, i/ d"Vdk jK sK pzBQ fbnk iktKrk. fJE'A okik T[; dh jK ftZu jK fwbkT[D dk ufoZso y/v e/ BZ; T[^fmnk ;h. okik fezBk vodk ;h, fJ; dk nB[wkB eEk ftZu tosh Fpdktbh s'A bkfJnk ik ;edk `. ed/ T[;O x'o Boe ftZu g?D dk vo `, ed/ Bhu e[b ftZu iBw XkoB dk vo, ed/ Grtsh dh ;"Aj s'VB dk vo. vo d/ wko/ oki/ B/ fJj th nkfynk fe fpBk G'r ehs/ fJj fJ;sqh wko d/t/rh s/ fezBk uzrk j[zdk i/ e'Jh f;Zy ;/te nk e/ w?O puk bt/. u'o-u'o dh nktk} ;[D e/ okik n?Bk vfonk fe o/Fwh ukdo s/ i[Zsh SZv e/ GZi frnk. nrb/ fdB oki/ B/ dopko ftZu i' c?;bk ehsk, T[j c?;bk BjhA, ;wM"sk ;h. fJj c?;bk dopko ftZu BjhA, fJeKs ftZu j'fJnk ;h fi; dk ;ko fJj ;h - @fJ; soQK dh rZb wB ftZu BjhA fbnkT[Dh, j[D w/ok d'F wk\ eoBk#, y[F eoB bJh thj j}ko Ne/ fSwkjh fdZs/ rJ/. fJj eEktK gkl10 dh Fy;hns s/ nkuoD T[^s/ ftT[As nB[;ko ehsk r[ZMk tko, fe;/ nBwsh GrT[sh d/ T[gkFe eth dh ukb jB. 188

187

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

GkJh uso f;zx ihtB f;zx d/ Sg/ d;w rqzE ftZu @@}coBkwj## dk gfjbk pzd @@ewkfb eokwks ekfJw eohw.. o}k pyF okfie fojke[B ojhw..## `. fJ; d/ 115 pzd jB. }co Bkwj ;Nhe (f;Zy fwFBoh ekbi b[fXnkDk, g[;se BzH 160) ftZu Sg/ tkb/ d;w rqzE s'A gfjbK 23 j'o pzd jB. GkJh ;kfjp GkJh tho f;zx dh g[;se @@ebrhXo uwseko## gzBk 107, 108, 109 ftZu fJj gfjb/ 23 pzd jh noEK ;w/s fdZs/ jB. T[od{ p'bh ftZu }co Bkwj (BkBe uzd Bk}) fJE'A jh F[o{ j[zdk `. n;hA }co Bkwj dh ftuko GkJh ;kfjp tho f;zx d/ noEK s'A F[o{ eod/ jK. Bkwj (gZsq), r[o{ r'fpzd f;zx pk (pBkw) n"ozr}/p pBkw/ y[dktzd s/r' spo y[dktzd/ sho' ;BkB' f;gok (sbtko s/ spo d/ wkbe (][dk) d/ Bkw Bkb, sho nDh s/ Ykb d/ wkbe (][dk d/ Bkw Bkb)) (BkBe uzd Bk} B/ T[od{ GkFk ftZu }coBkw/ dk nB[tkd eofdnK, pBkw d/ noE e;w ehs/ jB. r[o{ ih B/ jfEnkoK dh e;w ykD s'A pkd fuZmh dk nkozG ehsk `.) n;hA r[of;Zy ed/ BjhA wzB ;ed/ fe gkl10 B/ jfEnkoK dh e;w ykXh j't/. fsqnk ufosq d/ wzrbkuoD s/ nze 1 ftZu n;hA ftuko ehsh ;h fe d[ork, GrT[sh d/th dk T[gkFe eth wzrbkuoD ftZu efjzdk ` ;qh GrT[sh ih ;jkfJ, nze gfjbk ftZu efjzdk ` fe j/ GrT[sh wK s{z jh yVrXkoh `, s{jh sbtko dksh nkfd `, s{z jh i'r wk:k `. eth GrT[sh O ;G s'A T[^uh j;sh, ekb g[oy

s'A T[gih GrT[sh O jh nekb g[oy efjzdk `, gow/Fo wzBdk `. t/d Fk;soK, s/ eth O nekb g[oy dh gSkB BjhA s/ fJj ekb g[oy O T[j ;G r[D fdzd/ jB, i' r[D r[opkDh fJZe J/ezeko fJe' fJZe j;sh, nekb g[oy O fdzdh `. r[ o { r' f pz d f;z x ih F;soK dh e;w BjhA yk ;ed/. d;w rzqE dhnkA ouBktkA ftAu yVrXkoh s/ F;sok n;sqk tkbh d/th Gr'sh s/ d[ork B{z fejk frnk j?. fJ; w[Ybh ftuko s'A jh n;hA efj ;ed/ jkA fe fJj ouBkA gkl10 dh BjhA j?. F;soK dh ftuko n;hA F;so Bkw wkbk ftZu th ehsh `. f;Zy fJfsjk; d/ T[x/ fbykoh vkH ;zrs f;zx B/ nkgDh g[;se @fJfsjk; #u f;Zy# gzikph p'bh tkbh Skg 1999 d/ gzBk 75 ftZy fbfynk ` fe wkShtkV/ d/ izrb s'A pkd r[o{ r'fpzd f;zx ih dhBk g[Zi/, fiZE/ T[jBK B/ n"ozr}/p tZb d;zpo 1705 ftZu nkgDh csj dk gZso }coBkwk fby e/ GkJh dfJnk f;zx s/ GkJh Xow f;zx jZE G/fink. c[NB'N ftZu fbfynk ` fe fJBkfJs[Zbk dh fJjekwfJ nkbwrhoh ftZu }coBkw/ O r[o{ ih tZb'A fdZsh doyk;s (p/Bsh) efj e/ fJ; dk f}eo ehsk j'fJnk `. Irwin th tkfjd d/ nkXko s/ fJj' f}eo eodk `. f;Zy fJfsjk; d/ gZy'A, n;hA ;wM ;ed/ jK fe r[o{ ih B/ fJZe fuZmh n"ozr}/p pkdFkj O fbyh. fJfsjk; ;kO fJj BjhA dZ;dk fe r[o{ ih B/ fuZmh ftZu eh Fpd tos/ ;B. r[of;ZyK B/ d;w rqzE ftZu doi fuZmh, @}coBkwk gkl10#, 1 Unz j[ew ;Zs, ;qh tkfjr[o{ ih eh csj, }coBkwk ;qh w[ytke gksFkjh 10, gVQ e/ fJj ;wM fbnk fe fJj \ko;h ftZu eftsk o{g fuZmh, gkl10 B/ fbyh ;h. n;hA fuZmh dk nB[tkd eoe/ fJj c?;bk eoBk ` fe fJj fuZmh GrT[sh d/ g[ikoh fe;/ eth B/, r[o{ ih tZb'A fbyh do;kJh `, s/ ;kO G[b/y/ ftZu gkT[D bJh wzrbkuoD ftZu gkl10 dk Bkw fby fdZsk `. ouBk O gVQB ftukoB Bkb fJj ;gFN j' iKdk ` fe fJj csj dh fuZmh BjhA, r[}kfoF dh fuZmh pD e/ T[Goh `.

189

190

12H }\oBkwk gkl 10 (d;w rqzE, gzBk 1389 - 1427)

Gfwek

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

n;hA fJj fBoDk eoBk ` fe eh fBoG? :'Xk, gkl10, n"ozr}/p e'b nkgDh bkukoh dZ; e/, pkdFkj Bkb w[bkeks bJh jkV/ eZYd/ jB. > j[ew;Zs ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. }coBkwk ;qh w[ytke gkfs;kjh 10.. }coBkwk d/ noE jB csj dh fuZmh. eth B/ fJj fuZmh gkl10 d/ w[Zy s'A T[ukoh do;kJh `. ewkb/ eokwks ekfJw[ eohw[.. oikpyF okfie ojke[Bz ojhw.. (1) (T[j eokwks ftZu g{ok `, nub `, fWgkb{ `. fijVk T[; d/ GkD/ ftZu ubdk `, T[; s/ pyfFF eoB tkbk, nzB dksk s/ pzXB eND tkbk dfJnkb `.) r[ikfozd J/ ekfo nkbw epho. ;Bkfizd J/ fJbfw nkbw nwho. (12) (i' ;kfonK s'A tZvk irs d/ ezwK O ubkT[D tkbk `, ns/ ;z;ko d/ fJbw O gSkDB tkbk `.) gfjb/ 12 nzeK ftZu wzrbkuoD `, nekb g[oy dh T[;sfs wkb{w j[zdh `. n;hA ftuko eo u[e/ jK fe eth ekb O nekb th efjzdk `. tk;st ftZu fJj ekb T[;sfs `. }coBkwk dhnK 12 fjekfJsK jB. gfjbh fjekfJs n"ozr}/p O fuZmh d/ o{g ftZu `. fjekfJs BzH 2 s'A 12 se fsq:k ufosq torhnK \ko;h p'bh ftZu ftGukoh sqhwsK dhnK ejkDhnK jB. n;hA fsq:k ufosq dh ftuko ftZu ;wM u[Ze/ jK fe fbykoh eth GrT[sh d/th dk T[gkFe `. dk;skB.. fjek:s gfjbh.. wok J/spko poh e;s B/;s.. fe J/id r[tkj j;s[ :idk :e/;s.. (13)

(n? n"ozr}/p, w?O s/oh fJ; ;"Aj s/ :ehB BjhA fe fJe ][dk jh ;kv/ d'jK ftZu rtkj `.) B eosj wok J/spko/ po';[.. fe py;h tdhtK jwj feipr';s.. (14) (s/o/ c"ih ioB?b s/ w[;kjp ;G M{m p'bD tkb/ jB. w?O T[jBK T[s/ }ok th fJspko BjhA.) ;[foiBj fu eko/ e[Bd fujb Bo.. fe djbe pokpd po/ p/ypo.. (19) (w/o/ ukbh G[Zy/ nkdwhnK s/ d; bZy c"ih nukBe nk gJ/, T[; ;w/A T[j eh eo ;ed/ ;B.) B'N l eh gkl10 nkgDh bkukoh dh rkEk n"ozr}/p O dZ;Dk ukj[zd/ ;B < (f;Zy fJfsjk; nB[;ko 40 f;zx izr ftZu i{M e/ Fjhd j'J/ ;B.) B dkBw fe JhA wod g?wK fFeB.. fe d"bs go;s;s U JhwK fceB.. (45) (w?A BjhA ikDdk fe fJj wod (n"ozr}/p) fJeoko s'VB tkbk d"bs dk g[ikoh s/ Xow O XZek d/D tkbk `. Gkt fJ; nkdwh dk Xow s/ e'Jh :ehB BjhA.) nro ufj s[ok J/spko nkwd/.. ewo p;s J/ g/;tko nkwd/.. (50) nro jios/ ][d f;skdj Ftd.. p ikB' fdb/ eko tkf}j Ftd.. (52) (n? pkdFkj ! i/ s{z nkg fJE/ yVk j[zdk sK ;koh rZb g{oh soQK ;gFN j' iKdh.) F[wk ok co} n;s eko/ e[Bh.. pw{ip BftFsj F[wko/ e[Bh.. (53) (j[D s/ok co} pDDk ` fe s{z i' th nwb eo/, T[j nkgD/ fby/ nB[;ko ftuko eoe/ eo/.)

191

192

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fp:k sk ;[yB y[d }[pkBh e[B/w.. po{J/ F[wk fwjopkBh e[B/w.. (60) (s{z J/E/ eKrV ftZu nk iK sK fe nkjw' ;kjwD/ j', }pkBh rZbpks eo bJhJ/.) :e' n;g FkfJ;sJ/ :e j}ko.. p:k sk prhoh p wB JhA fd:ko.. (61) (fJZe pj[s ;[zdo fJZe j}ko ehws tkbk x'Vk b? e/ nk, fco w/o/ e'b'A fJj fJbkek b? bthA.) B'N l gkl10 n"ozr}/p O x'Vk fbnkT[D bJh BjhA efj ;ed/. gkl10 fe;/ fJbke/ d/ j[ewokB iK wkbe BjhA ;B. FjBFkfj ok pzdj/ ukeo/w.. nroj[ew nkpd p iK jkio/w.. (62) (frnkBh Bo?D f;zx B/ fJj noE ehs/ jB l nekb g[oy i' pkdFkj ` T[; dk w?A ukeo s/ ;/te jK. i/ T[; dk j[ew nk ikt/ sK w?A ikB ;w/s jk}o jK.) fBogZy ftuko eohJ/ sK, FkjBFkj O fuZmh fbyfdnK eth gkl10 tZb'A fJj efj fojk `, n"ozr}/p FkfjBFkj w?A s/ok ukeo s/ ;/te jK. i/ s/ok j[ew nk ikt/ sK w?A ikB ;w/s jk}o jK. B'N l fuZmh ftZu n"ozr}/p O efjDk fe i/ s/ok j[ew j't/ gksFkjh 10 dh F];hns d/ ftgohs `, gkl10 dh s"jhB `. nrou/ fp:kwd pc[owkB/ wB.. ji{os fpnk:w jwj ikB/ sB.. (63) (i/ w?O j[ew nk frnk sK w?A s/o/ ;kjwD/ ikB s/ ;oho eoe/ nk iktKrk.) B'N l eh r[o{ ih n"ozr}/p O fuZmh fby e/ T[;d/ j[ew dh T[vhe eo oj/ ;B < fJj fe;/ p/p; fJB;kB dk efjDk jh j' ;edk `. r[o{ jfofWFB ;kfjp B/ n"ozr}/p dh jo e'fFF d/ pkti{d T[;O doFB BjhA fdZs/. nro s{z p:[idK gos;h e[Bh..

p eko/ wok JhA B ;[;sh e[Bh.. (i/eo s{z gqG{ dk g[ikoh `, sK w/o/ fJ; ezw ftZu nkb; Bk eoh, Gkt w?O fwbB ftZu fYZb Bk eohA.)

193

194

B'N l eh gkl10 jo soQK Bkb gow/;o dk tk;sk gk e/ n"ozr}/p O fwbD bJh p/Bsh eo oj/ jB < fJ; gfjbh fjek:s dh ejkDh ftZu 115 pzd jB. fJ; ;koh fuZmh ftZu r[o{ r'fpzd f;zx ih O bkuko, p/p;, tes d/ pkdFkj e'b T[; d/ ioB?bK, s/ ek}hnK dhnK fFekfJsK, nkgD/ T[go }[bw eoB tkb/ n"ozr}/p e'b ehshnK do;kJhnK rJhnK jB. fJj T[; fBoG? :'Xk, r[o{ r'fpzd f;zx ih dh F];hns d/ T[bN ;zd/F d/D tkbh ouBk `. r[o{ r'fpzd f;zx s/ izrK ftZu Fjhd j'J/ f;zxK s/ j'o f;zx pjkdoK dh s"jhB `. fJ; ouBk O fBogZy j' e/ gVQB Bkb fJj jh Bshik fBebdk `. fe;/ fjzd{, w[;bwkB, Jh;kJh iK j'o fBogZy fJB;kB O fJj ouBk gVQ e/ g[S' fe T[j r[o{ r'fpzd f;zx pko/ fJ; nkXko s/ eh ;'udk ` < fJ; gfjbh fjekns s' nr/ d{;oh j? s/ icoBkwk dh ;koh ouBk 12thA fjekns s/ ;wkgs jz[dh j?. frnkBh Gkr f;zx nkgDh g[;se ftZu e[M fjekfJsK dh ftuko ft;Eko Bkb eod/ jB. fjekfJsK fsq: ufosq torhnK \ko;h p'bh ftZu ftGukoh sqhwsK dhnK ejkDhnK jB. fJ; s'A nZr/ frnkBh Gkr f;zx ih dh g[;se d/ gzi gzfBnK dh Beb ` (gzBk 101 s'A 105) d{ih fjekfJs d/ 139 pzd jB fizBQK dk ;zy/ge ;ko fJj ` fe fJe T[^so d/F dk okik jfod[nko nk e/ nkgDh ezB:k pfusqwsh dk ;P:zpo oudk `. T[j nB/eK okie[wkoK ftu'A fJe ;{owk ;[GN f;zx g;zd eodh `. HHH ;[GN f;zx efjzdk ` fe w/oh fJe okDh nr/ `, fJ; bJh w?A d{ik ftnkj BjhA eokT[Adk HHH oki/ tb'A fJe wzfBnk-gqwzfBnk eow-eKvh pqkjwD ik e/ ;[GN f;zx O pfusqwsh bJh wip{o eodk ` HHH ;[GN f;zx e[okB ns/ o;{b dh e;w u[e e/ efjzdk ` fe w?A d{ik ftnkj BjhA eokT[Dk, fit/A fefe JhA ok wB jofr} B eodw ep{b,

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fe eT[b/ e[okB;s e;w/ o;{b.. (pzd 35) pfusqwsh r[Z;/ ftZu nk e/ efjzdh ` fe j[D w?A T[; O toQKrh i' w/o/ Bkb i[ZX eoe/ w?O jokt/ HHH izr fSVdh ` fi; ftZu pzdh, i'Xg[o, nzp/o, uhB nkfde tfvnK-tfvnK w[beK d/ nB/ eK oki/ fJeZbh pfusqwsh jE'A wko/ iKd/ jB. ;[GN f;zx dh tkoh nkT[Adh ` fi; O wZE/ ftZu sho wko e/ v/rdh ` HHH fJe j'o sho T[;dh FkjoZr ftZu wko e/ p/j'F eo fdzdh `, fco T[;dh gfjbh okDh dk o{g pDk e/ gkDh fgbkT[Adh j'Jh, T[;O j'F ftZu fbnkT[Adh ` HHH ;[GN f;zx T[;O nkgDh gfjbh okDh ;wM e/ nkT[D dk ekoD g[ZSdk ` fi; dk T[so fJj fdzdh ` fe s[;hA fiT{Ad/ j't' sK wbQw-gZNh nkfde dh ;/tk eoKrh, BjhA sK s[jkvh bkF b? nktKrh HHH ;[GN f;zx gq;zB j' e/ efjzdk ` fe e[M wzr HHH T[so fJj fdzdh ` fe s[;hA wo e/ Bt/A f;o iBw fbnk `, fJ; bJh s[;hA w/o/ Bkb Bt/A f;foUA bktK b? bt'. fco nrBh gquzv eoe/ uko c/ o/ b?D T[gqzs oE ftZu fpmk e/ nkgD/ v/o/ fbnkT[Adh `. ;[GN f;zx uzrh j'F nk ikD s/ g[ZSdk ` fe j[D w?A feE/ jK ns/ s{z e"D `, fi;dk T[so fJj fdzdh ` fe w?A pfusqwsh jK fi;B/ s[;kO izr ftZu p/j'F eoB T[gqzs s[;kv/ Bkb c/o/ b? e/ ftnkj eok fbnk ` HHH fJ; s'A nZr/ nFbhbe toBD `, T[j fbyD s'A b/yDh ezpdh ` - gkme nkg jh t/y ;ed/ jB. B'N l fJ; fjekfJs ns/ 52t/A fsq:k ufosq ftZu e'Jh fGzB-G/d BjhA, e/tb fjzdh GkFk ns/ \ko;h }pkB dk nzso `. fsq:k ufosq ftZu pfusqwsh d/ fgsk dk Bkw fpi? f;zx ` ns/ T[;O ;{oipzFh fbfynk ` go e[okB nkfde dh ;"rzX BjhA fbyh. ed/ fJ; fjekfJs d/ FkfJo s'A g[fSnk ikt/ fe fjzd{ Xow d/ fJe wzB/-gqwzB/ wjkB shoE jfod[nko T[s/ fJe ;{oipzFh fjzd{ oki/ tb'A ;[nzpo ` ns/ fJe eoweKvh pqkjwD ftu'brh eo fojk ` go fJe fjzd{ ;[GN f;zx e[okB Foh\ ns/ j}os w[jzwd ;kfjp dh e;w u[edk `, sK eh T[so d/t/rk. w[Zedh rZb fJj fe fJj fjekfJs i' sqh:k ufosqK ftu'A 52t/A ufosq dk d{ik o{g ns/ fBok e[\o s'fbnk j'fJnk `, T[j

d;t/A r[od/t tb'A n"ozr}/p O fby G/iDh f;ZX eoB tkbk ikDp[ZM e/ r[of;ZyK O X'yk BjhA d/ fojk, sK j'o eh ` < fjekfJs u"Eh d/ e[b 51 pzd jB, fizBQK dk fBu'V fJj ` fe fJe ek}h dh n"os fJe oki/ T[s/ w'fjs j' e/ nkgDh wbhB tkFBk gqrN eodh ` HHH okik efjzdk ` fe s{z gfjbK nkgD/ xotkb/ dk f;o tZY fbnkt/A sK w?A s?O nkgD/ xo oy btKrk HHH s[oeBh xo nk e/ ;[Zs/ gJ/ ek}h dk f;o tZY e/ bj{ fbpfVnk f;o oki/ O nk e/ ftykT[Adh ` HHH okik f;o t/y e/ vodk j'fJnk efjzdk ` fe s{z nkgD/ y;w O tZY SZfvnk `, oZp ikD/ fe s{z w/ o/ Bkb eh e[M eo/Arh, fJ; bJh fJE'A ubh ik. s[oeBh r[Z;/ Bkb Goh j'Jh oki/ dh ny'A puk e/ tZfYnk j'fJnk f;o T[E/ jh oy fdzdh ` s/ xo nk e/ o'D-fgZND br iKdh ` HHH b'eK dk fJeZm j' ikD s/ efjzdh ` fe e'Jh }kbw ek}h ;kfjp dk f;o tZY e/ b? frnk ` HHH fco tZY/ j'J/ f;o ftu'A v[bQd/ bj{ d/ fBFkBK T[s/ b'eK O fbik e/ f;o ftykT[Adh ` HHH b'e tZY/ j'J/ f;o ;w/s oki/ O ijKrho d/ g/F eod/ jB HHH ijKrho oki/ O s[oeBh d/ jtkb/ eo fdzdk `. s[oeBh T[;O ibkdK d/ jtkb/ eoB brdh ` sK oki/ tb'A nZy d/ fJFko/ okjhA s[oeBh dh o}kwzdh wzB ikD T[s/ T[;dh ikB pyFh eoe/ nkg wZe/ tZb O N[o g?Adh ` HHH e[M d{o ik e/ b'eK tb'A nZy pukT[Adh j'Jh oki/ e'b nk iKdh `. j[D t/y' sqh:k ufosqK ftu'A 267tK ufosq fi;d/ e[b 22 pzd jB ns/ fJzB-fpzB T[s/ fbyh u"Eh fjekfJs dk fjzdh GkFk ftZu o{g fusfonk ` s/ Bkb jh T[; oki/ dk Bkw th o{g ;?B fbfynk j'fJnk `. F'e fe fJj' fij/ rg"V (fizBQK s'A tZv/-tZv/ rg"Vh th BZe tZN b?D) th noFh gqhsw dFw/F tb'A n"ozr}/p O fby G/iD/ do;kT[D tkb/ ftdtkB ;ZiD }\oBkw/ s'A fgSbhnK fjekfJsK ns/ sqh:k ufosqK dk gki T[x/VB dh Ekt/A T[bNh dFw/F f;ZX eoB T[s/ s[b/ j'J/ jB. }\oBkw/ s'A fpBk 11thA nzsbh fjekfJs d/ 21 pzd jB fizBQK dk f;ZNk fJj j? fe fJe ojhw ]kB gmkD dh n"os nkgD/

195

196

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

:ko j;B ]kB O xo p[bk e/ ftGuko eodh ` HHH e'Jh nkdwh ojhw ]kB O ypo fdzdk ` HHH T[j r[Z;/ Gfonk sbtko cV e/ xo nkT[Adk ` HHH gmkDh nkgD/ :ko O t/y e/ d/| nzdo r'Fs fozBQ e/ ojhw ]kB O y[nk e/ y[F eo fdzdh `, T[j ypo d/D tkb/ O T[bNk M{mk ;wM e/ tZY SZvdk `. e[opkB ikJhJ/ fJ; FkfJo s'A i' nZy d/ gbeko/ ftZu j;B ]kB O tZY e/ T[;dk y{B ns/ jZvh-g;bh nkfde T[;/ t/b/ feBko/ bk e/ r'Fs th yk-y[tk fdzdk `, jkbKfe fJj xNBk ;[gB/ ftZu th t/yh ikt/ sK th e[M Bk e[M tes }o{o br iKdk `. j[D t/y' sqh:k ufosq 221 fi;d/ e/tb 7 pzd jB go fjzdh GkFk d/ fbpk; ftZu gqsZy jh T[gobh fjekfJs fdZ;dh `. jK, e[M BktK ftZu ndbk-pdbh ` fit/A fe fjekfJs ftZu gmkD dk Bkw ojhw]kB fbfynk ` go fJE/ ;zwB]kB ` ns/ gmkDh dk Bkw fjekfJs ftZu sK ` jh BjhA go fJE/ @;qh fwqrokiwsh# fbfynk ` (tkj o/ eth ih wjkoki) xotkb/ dk Bkw ;zwB]kB go xotkbh dk Bkw ;qh fwqrokiwsh - @w{zj rT{ dk, XV rX/ dk# tkbh ejkts tKr{ fejk Y[etK i'V `. gmkDh d/ :ko dk fjekfJs ftZu Bkw j;B]kB ` go fJE/ Fkdh]kB fbfynk `. 8 thA fjekfJs d/ 47 pzd jB go ejkDh 40 pzdK T[^s/ wZe iKdh `, pkeh d/ nze nT[et/A fij/ jB Gkt fjekfJs Bkb w/b BjhA yKd/. fjekfJs dk ;ze'utK ;ko fJj ` fe pkdFkj nk}wFkj dh p/|w nkgD/ :ko O xo p[bkT[Adh `, fi; d/ d'-d' B"itkB jkEhnK torh vhb-v"b tkb/ g[ZsoK O ;[fsnK t/y T[j xpok e/ efjzdk ` fe fJjBK O ikr nk rJh sK w?O wko ;[NDr/, fJ; bJh gfjb/ fJjBK dk e'Jh pzd'p;s eoe/ fco w?O p[bkJhA, fJj efj e/ tkg; ubk iKdk `. p/|w d'jK g[ZsoK O Fokp okjhA w;s eoe/ tZY ;[ZND T[gqzs o'D-fgZND br iKdh ` HHH b'eK dk fJeZm t/y e/ fJj dZ;dh ` fe fJjBK d'jK Fokp gh e/ p/j'Fh ftZu fJe-d?i/ O esb eo fdZsk ` HHH fco cN/-g[okD/ egV/ gk e/ cehoBh o{g ftZu izrb ubh iKdh ` HHH T[ikV ftZu fFt ih wjkoki doFB d/ e/ g[ZSd/ jB fe s{z

@j{o# ` iK @goh# nEtk nkekF'A T[sfonk uzdqwk ` HHH T[so fdzdh ` fe w?A fpbfFsK d/F d/ pkdFkj dh p/Nh jK HHH fFt ih gq;zB j' e/ efjzd/ jB fe to wzr HHH to fJj wzrdh ` fe w?A p[fYT[A itkB j' e/ nkgD/ :ko O fwb gtK. to gqkgsh T[gqzs :ko d/ y{j T[s/ ik p?mdh ` HHH :ko O nkT[AfdnK t/y pkoQKf;zrQ/ dk o{g Xko e/ d"Vdh ` HHH :ko th T[;d/ fgS/-fgS/ x'Vk d[VkT[Adk ` HHH pj[s d{o ik e/ ]{p;{os B"itkB pD iKdh ` ns/ :ko Bkb ubh iKdh `. j[D T[s/ fby/ e'o/ d/ e'o/ M{m O ;Zu wzfBnk ikt/ sK fJj th wzBDk gt/rk fe pkdFkj dh p/|w B/ p[Ykg/ ftZu j[zfdnK th :ko dh gq;zBsk bJh nkgD/ gkb/-g';/ tZvh vhb-v"b tkb/ d'jK g[ZsoK O nkgDh jEhA e'j ;[ZfNnk HHHH fco jkb gkjfonk ;[D e/ nkJ/ b'eK ftu'A fe;/ O th T[;dh e'Mh eos{s dk gsk Bk bZrk HHH fco T[ikV ftZu iKdh j'Jh ftGukoD O fFt ih wjkoki d/ doFB j' ikD tkbh rZg th wzBDh gt/rh, fJsBk jh BjhA fJj fBFuk th eoBk gt/rk fe fsqekfbr (G{s Gfty:ks toswkB d/ r:ksk) fFt ih GrtkB O th T[;d/ x'o gkg dh frnks Bk j'Jh fi; bJh T[BQK B/ g[ZfSnk fe s{z @j{o# j?A iK @goh# nEtk HHH fJE/ jh p; BjhA, fJj gqshs th eoBh gt/rh fe T[; ekwkrBh ftZu ;Vh-GZ[ih ftGukoD T[s/ fFtFzeo fJsBk ohM/ i' T[; dh fJZfSnk nB[;ko i' e[M th pDBk ukj/, T[j o{g Xko e/ :ko O fwb g?D dk to d/D se th fsnko j' rJ/, fi; eoe/ T[; B/ gfjbK pkoKf;zrQ/ dk o{g Xko fbnk, fco B"itkB e[Vh pD rJh HHH fJfsnkfde T[gq'es ;ko/ d/ ;ko/ rg"V/ ;Zs-;Zs eoe/ wzBD/ g?Dr/. ;Zu g[S' sK fJjBK fjekfJsK ftZu FkfJo B/ \ko;h }pkB tos e/ j/m fbyh gqubs ejkts gqsZy eoe/ ftyk fdZsh ` fe M{m p'b' oZi oZi e/, fco ;"A ikt' w{zj eZi e/. fjekfJs 9thA d/ 44 pzd jB fizBQK dk ;zy/geh t/otk fJj ` fe fcozr-d/F d/ pkdFkj dh okDh nkgD/ :ko O p[bk e/ fJe BkJhA (jikw) e'b'A w'uB/ Bkb T[; dh dkVQh d/ tkb g[Ntk e/ iBkB/ egfVnK ftZu r'bh d/ o{g nzdo nkgD/ e'b ftGuko fjs oydh `.

197

198

d;w rqE z dh ftuko

fJe fdB pkdFkj T[; O y{p;{os n"os ;wM e/ ekwtkFBk nXhB fJe B"eokBh G/i e/ p[bkT[Adk ` fi; dk T[so fdZs/ fpBk u[g-ukg okDh e'b ik e/ efjzdh ` fe w?O ;u-w[u dh fJ;soh ;wM e/ pkdFkj B/ p[bkfJnk `, fejk uzrk j't/ fe w?A fJE'A ubk iktK, BjhA s/ G/d y[bQ ikD T[s/ s{z ns/ w?A d't/A jh wko/ iktKr/ HHH okDh efjzdh ` fe vo BjhA, w?A s?O uko wjhB/ j'o th nkgD/ e'b oy e/ ozr-obhnK HHH oks O pkdFkj ekwt; j' e/ BthA pDh r'bh e'b nkT[Adk ` HHH okDh T[; r'bh O nkgD/ e'b ;[tk b?Adh `. pkdFkj ;wMdk ` fe fJ; r'bh B/ okDh O w/o/ pkps dZ; fdZsk j'Dk `, fi; bJh okDh B/ ypodko j' e/ fJ;O nkgD/ e'b ;[tk fbnk `, pkdFkj tkg; ubk iKdk `. d{ih oks O fco nkT[Adk ` sK T[;O okDh e'b ;[fsnK t/y tkg; w[V iKdk ` HHH fJ;/ soQK gzi-S/ oksK c/o wko-wko e/ w[Vdk j'fJnk ekwks[o j' e/ euhuhnK tZNdk-tZNdk nkgD/ nkg fJj' fijhnK p/Fow rZbK eodk` i' fbyD s'A ebw o[Zedh ` ns/ ftuko Fesh th fbyD dh nkfrnk d/D s'A n;woZE `. e[M th j't/ fJj }o{o wzBDk gt/rk fe fJj fjekfJsK ns/ ufosq n;zGt s'A th n;zGt jB, fizBQK O d;w fgsk tb'A n"ozr}/p O fby G/iDk ;j/ d/ f;zrK tKr{ sq? ekb n;zGt `.

d;w rqE z dh ftuko

nzsek n;hA d;w rqzE dhnK ouBktK dh ftuko, r[opkDh nkXko s/ ehsh `. d;w rzqE dh jo ouBkA ftu'A e[M nzF b?e/ n;h ouBktkA d/ noE ehs/ jB s/ r[opkDh d/ T[dQkoB fds/ jB. fJ; g[;se B{z gVQ e/ fe;/ r[of;y B{z ;zd/j Bjh oj/rk fe d;w rzqE dhnkA ;G ouBtkA ftu t/d ws d/ fJFN Uw, ekb, wjkekb, ekbh, Gr"sh, d[ork, uzvh nkfd d/th d/tfsnkA dhnkA f;cskA, ekoBkfwnkA, eEktkA, nokXBk s/ ;o{g dk toDB j?. ouBktkA ftu Fesh d/ g[ikohnkA B/ t/d ws d/ rzqEkA dk nB[tkd ;z;feqs dh EkA s/ ;[yZbh p'bh ftu ehsk j?. f;Zy r[o{nkA B/ d/th-d/tfsnk s/ w{osh g{ik dk yzvD ehsk j?. s/ nekb g{oy d/ ig, f;woB, s/ nokXBk dk T[gd/F fdsk j?. r[opkDh efjzdh j?, ;G Xowk s'A ;q/FN Xow Bkw Xow j?l ;op Xow[ wj ;q/FN Xow jo e' Bkw[ ifg fBowb eow[.. gzBk 266 ;q/FN Bkw Xow dk gquko r[o{ r'fpzd f;zx pqkjwD s/ w[;bwkB je{ws d/ fto'X d/ pkti{d ijkArho B/ r[o{ noiB ;kfjp ih d/ dopko B{z fejk. s/ r[o{ noiB ;kfjp ih dh Fjhdh Bkw eoB bJh j'Jh.

199

ih d/ ;w/ se th j[zdk fojk. M{m dh d[ekB Xow dk gquko

r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ i'sh i'fs ;wkT[B s'A seohpB 60 ;kb pkd d;w rqzE dh ouBk j'Jh, s/ fJ;O gkl10 dh pkDh efj e/, ftT[As nB[;ko, pqkjwDh ws tkfbnK B/ f;ZyK dk rqzE pDk fdZsk. ;kv/ ftdtkBk s/ NhekekokA d/ d;w rzqE dhnk ouBktkA B{z gkl10 feqs wzB b?D d/ fJfsjk;e ekoB ;B. n;h fe;/ B{z d'F Bjh fdzd/. 200

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

fJ;/ G[Zb ftZu ;kv/ fBZs B/w ftZu ikg[ ;kfjp, ;?tZ:/ s/ efpUpku p/Bsh uT[gJh Fkwb j'J/. s/ yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB t/b/ th fJjBK dk gkm j'D bZrk. r[o{ BkBe ;kfjp ;wMkTAd/ jB. (¸¸i?;k ;/t? s?;' j'fJ. gzBk 223¹¹) wB[y fi; dk f;woB nokXBk eodk j? Uj' fijk j' ikAdk j?.

F;soBkw wkbk gVQd/ s/ ;[Dd/ jkA, F;sokA dh g{ik eod/ jkA. fsq:k ufosq ftZu nFbhb ufosqkA dk toDB, ftGukoh n"oskA d/ wZekokA dhnkA nB/ekA ejkDhnkA ;[Dd/ jkA fizBQkA ftZu wodk B{z ekw tZ; w{oy iDkfJnk frnk j?. fJBQkA ufosqkA ftZu p/Bkw sohe/ Bkb gkl10 thA Fkwb ehs/ rJ/ jB ns/ r[o{ ih d/ nkuoD T[Zs/ bkASB brkJ/ jB. fJj ufosq fe;/ ;G: xokB/ ftZu gVQB, ;[DB bkfJe BjhA. icoBkwk ftZu fJj do;kfJnk frnk j? fe fBoG? :'Xk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fuZmh okjhA n"ozri/p B{z fJj co:kd fby G/ih fe i/ s/ok j[ew j't/ skA w?A s/o/ ;kjwD/ ikB s/ ;oho b? e/ nk iktkA. icoBkw/ d/ Bkb i[VhnkA cko;h ftu th nFbhb ufosqk dk toDB j?.

nZi n;hA nodk; f;wo e/## - n;hA fco nodk; eod/ ;kv/ ftZu nkT[Ad/

ftZu efjzd/ jK - @@fgqEw GrT[sh GrT[sh d/th dk f;woD eo e/ jK, GrT[sh d/ r[D s/ ntr[D jB.

n;hA gVQd/ jK @@d/j f;tk po w[fj fJj?## - n;hA fFt gsBh e'b'A to wzrd/ jK. n;hA jkE @@st ftZu

efpUpku p/Bsh gVQd/ efjzd/ jK - @@jwoh eo' d. oSk## - n;hA GrT[sh s'A ofynk wzrd/ jK. uoBB wB oj/ jwkok## - GrT[sh d/ uoBK ofjDk ukj[zd/ jK.

n;hA gVQd/ jK - @@;rb d[nko e' Skfv e? rfjU s[jko' d[nko## - n;hA GrT[shàd[ork d/th d/ d[nko dk nk;ok wzrd/ jK. n;hA ikg[ ;kfjp ftZu o'} gVQd/ jK - @@Bw' W{o og/## - n;hA d[y d/D tkbh eo{g o{g d/th d[ork O Bw;ekoK eod/ jK. n;hA fJzdq dh nkosh gVd/ s/ T[skod/ jK, id'A n;hA nkosh gVQd/ jK - @@;zyB eh X[B xzNfB eh efo c{bB eh poyk poykt?##. n;hA nekb T[;sfs ftZu d/th uzvh dh T[;sfs ;[Dd/ jkA. d/th d[ork d/ ;wkuko ;[Dd/ jkA, wkoezv/ g[okB ;[Dd/ jkA wjkekb, ekbh, d[ork dh eEk izrkA dh tfvnkJh ;[Dd/ jkA. uT[ph; ntsko ftZu d/th d/tfsnkA, ntskokA okw, feqFB nkfd dh eEk s/ r[DkDtkd ;[Dd/ jkA. 201

i' ezw d; gksFkjhnK B/ 239 ;kb ftZu ehsk ;h, f;ZyK B/ G[Zb d/ ekoB fgS/ o'VQBk F[o{ eo fdZsk. (gkl10 1708 ftZu i'sh i'fs ;wkJ/ ;B.) fJ; ;w/ ftZu fJ;bkw, Jh;kJh wZs s/ p[X ws dk, jo w[be ftZu pj[s tkXk j'fJnk j?. r[o{ rzqE ;kfjp d/ Bkw Xow B_{ wzBD tkb/ BjhA tX/. ;Zuk s/ ;G s' T[sw Bkw Xow ewkT[B tkb/ f;Zyk dh frDsh ;G s'A xN j?. ;z;ko dk Gbk fezt/ j't/ < f;Zy fBo'b r[opkDh gkm, ftuko, ehosB s/ r[owfs Bkw f;woB s'A y[zM rJ/. i' f;Zy r[o{ ih d/ ;w/A s/ T[; s'A seohpB 100 ;kb pkd se e/;K dh oZfynk bJh ikBK tko fdzd/ ;B, T[jBK B/ f;o w[zvk fdZs/ s/ gfss j' rJ/. T[jBK O gsk BjhA fe T[j iBwK d/ r/V ftZu fesB/ fgS/ ub/ rJ/. fizBQK f;ZyK dh FoB ftZu p/;jkok, w}b{w nkT[Ad/ ;B, T[jBK e'b'A j[D b'e vod/ jB. f;Zy M{m/, wZeko, co/ph j' rJ/. fJ; tZX ojh wzdh dFk dk w[ZY ekoB, fJj ` fe fBo'b r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk fSg e/ fto'X d;w rqzE dhnK ekb d/ T[gkFe ethnK dhnK ouBktK eo ojhnK jB. eh nZi dh ikDekoh s'A pkd r[of;Zy fjzd{ Xow d/ pqkjwDK, yZsqhnK, t?FK s/ BhthA iksh d/ F{doK O Bkw Xow dk T[gd/F d/Dr/ 202

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

i' r[o{ ;kfjpkB B/ fdZsk ;h < r[o{ ih B/ toB tzv d{o ehsh ;h, fJ;soh O wod d/ pokpo doik fdZsk ;h. fJ; }wkB/ ftZu th ;oeko s/ efujohnK dh pokpoh dk doik d/D dh e'fFFK d/ pkti{d ;BksBh ws dhnK izihoK fYZbhnK BjhA j'JhnK. w"i{dk g[;seK s/ o/vhU, NhHthH d/ }wkB/ ftZu fBo'b r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh s/ Bkw Xow dk T[gd/F fco ;G w}jpK ikshnK O d/ e/ T[jBK dk T[Xko eoB dh e'fFF eoBk ;kvk coi `. fJj ezw d; gksFkjhnK B/ ehsk ;h. fto'Xh skesK ni/ th ;kO ;BksBh Xow ftZu fwbkB dhnK e'fFFK eodhnK ofjBrhnK. ;kvk ezw fJjBK d/ j[zfdnk th ;Zu/ Bkw Xow dk j'ek d/Dk `. UVe ;Zu dh jh fiZs j't/rh. f;Zy ftdtkBk gzEe iE/pzdhnkA s/ gzEe ;z;EktkA s/ syskA gk; dk; dh fBwosk ;fjs p/Bsh j? fe T[j fJ; g[;se B{z gVQ e/ nkg fBogy fBoD/ b?D.

p/Bsh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh, f;Zy ws dk ;zg{oB rqzE `. Bkw Xow ;G s'A T[^sw Xow `. fe;/ j'o Xow rqzE O gVQ e/ ftFtk; pBkT[Dk T[MV okj `. *

Bt fSn yN ek eo/ phuko[..

(B" ftnkeoD, S/ Fk;sq, S/ t/dKr dh ftuko eo/.) fBf; fdB[ T[uo? Gko nmko.. (fdB oks wjkGkos rqzE gVQ/.) fsfB Gh nzs[ Bk gkfJnk s'fj.. Bkw fpj{D w[efs feT[ j'fJ.. (gzBk 1237, r[o{ rqzE ;kfjp) r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh s/ nkXkfos r[owfs d/ gquko s/ gzE d/ fjs ftZu jEbh g[;se dhnK 500 ekghnK, fpBk w'y, gzE dhnK T[^xhnK ;z;EktK s/ ndkfonK O G/ihnK rJhnK jB. i' gzE fjs?Fh r[of;Zy s/ ;z;EktK f;Zy ws d/ gquko bJh fJj g[;se tzvBk ukj[zd/ jB, T[j g[;se ftZu fdZs/ w'y s'A nZXh ehws dk u?e (cheque) g[;se d/ F[o{ ftZu fdZs/ gfsnK s/ G/i e/ XzBtkdh pDkT[D. fJ; gzEe ekoi ftZu Fkwb j'D bJh Donations th G/iB dh fWgk eo', sKfe g[;se jo f;Zy gfotko ftZu gj[zukJh ik ;e/.

203

204

d;w rqE z dh ftuko

205

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko

d;w rqE z dh ftuko