Boshuisje De Uil, Zonnestraal

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Lucas van Zuijlen

Boshuisje De Uil van Zonnestraal

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Lucas van Zuijlen

Restauratie 2006 Publicatie november 2007

3

Inhoud

Voorwoord Inleiding

i 5 7

1) De geschiedenis van Zonnestraal 1.1 Het Zonnestraalcomplex 1.2 Geschiedenis en gebruik van de boshuisjes

9 15

2) Huidige situatie van de boshuisjes 2.1 Diversiteit van de aangetroffen boshuisjes 2.2 Architectonische uitwerking en techniek 2.3 Tekeningen 2.4 Opname kwaliteit en originaliteit

25 27 31 39

3) Visie hergebruik van de boshuisjes

43

4) Restauratie van De Uil 4.1 Demontage 4.2 Restauratie (verf, hout, staal) 4.3 Montage (glas, hang- en sluitwerk, dakbedekking)

45 47 51

5) Toekomst van de boshuisjes

53

6) Restauratiegegevens De Uil

55

Noten Literatuur en beeldmateriaal Colofon

56 57 58

Voorwoord

In het najaar van 2005 heeft een groep van acht

relaties met bijvoorbeeld het andere schaalniveau van

bachelor studenten van de Faculteit Bouwkunde van de

het landschap. Maar ook de voor iedere opgave

Technische Universiteit Delft het initiatief genomen om

onontbeerlijke communicatie met stakeholders zoals

buiten de kaders van het reguliere onderwijs van ®MIT

opdrachtgever, adviseurs en vergunningverlenende

te treden. In de vorm van een zelf opgezet keuzevak

instanties als monumentenzorg maken deel uit van de

en onder de naam ‘verdiepingsmodule’, hebben de

complexiteit van de echte restauratieopgave.

studenten een kleinschalig object met monumentale

Eigen initiatieven van studenten, op deze manier ter

waarde gekozen: een boshuisje van architect Duiker,

hand genomen, acht ik zeer waardevol. Juist het kleine

een onderdeel van de landschappelijke aanleg rondom

en waardevolle architectonische object, tot op het

het sanatorium Zonnestraal bij Hilversum.

detail ontleed en weer samengesteld, gecombineerd

Van een van de boshuisjes is de restauratie zelf ter

met de nieuwsgierige en geïnspireerde houding van de

hand genomen. Daarbij ging het natuurlijk om het

architect-ingenieur die de breedte van de opgave

toetsen van gekozen restauratieuitgangspunten aan de

onderkent, is een uitstekend voertuig om te leren.

weerbarstige materie van de uitvoeringspraktijk. De confrontatie tussen ideevorming en de zelf verrichte

Job Roos

handarbeid, levert een niet te onderschatten ervaring op voor de te ontwikkelen houding van de architect die zich iets wil aantrekken van ‘het bestaande’. Uiteraard werden uit het project ook lessen getrokken voor zowel de theorie als de praktijk. De waarde van een oefening als deze, alhoewel in fysieke omvang beperkt, ligt bovendien in de te leggen

5

Door Jan Duiker ontworpen affiche voor de Zonnestraaldag. Dit was een dag waarbij op allerlei manieren geld werd ingezameld voor de exploitatie van het complex, bijvoorbeeld door middel van loterijen of verkoop van Zonnestraalzeep.

6

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Inleiding

Het idee om een van de kleinste rijksmonumenten van

gebouwen van de architecten J. Duiker en B. Bijvoet,

Nederland te restaureren, kreeg vorm in 2005 tijdens

kregen de studenten de opgave om in twee weken een

de voorbereidingen voor de viering van het honderd-

boshuisje op te meten en uit te tekenen. Op dat

jarig bestaan van de Faculteit Bouwkunde van de

moment stonden er drie boshuisjes op het terrein. De

Technische Universiteit Delft. Studievereniging Stylos

studenten hebben deze in kaart gebracht en, net als in

stelde voor om boshuisje De Uil van voormalig TBC-

de jaren dertig, vogelnamen toegekend, te weten Het

sanatorium Zonnestraal, dat vanaf het eerste jaar van

Roodborstje, De Gier en De Uil.

het bestaan van de nieuwe faculteit tot eind jaren

Gecharmeerd van de functie en de schaal van de

negentig als boekwinkel in de entreehal had gestaan,

boshuisjes en aangemoedigd door de gastdocente nam

1

2

op te knappen en weer tijdelijk terug te plaatsen op

een achttal studenten het initiatief om boshuisje De

de faculteit.

Uil eigenhandig te restaureren. De studenten maakten

Het kleine houten gebouwtje dat oorspronkelijke werd

een projectvoorstel dat werd goedgekeurd door de

gebruikt als dag- en nacht verblijf voor een beterende

hoofddocent Job Roos. Het achttal zou vanaf maart

TBC-patiënt, bleek te klein om er binnen het onderwijs

2006 in vrije avonden en weekenden aan het project

een (restauratie-)project van te maken. Het zwaar

werken. In mei 2006 werd TU-docent Lucas van Zuijlen

vervallen Dresselhuyspaviljoen van Zonnestraal werd

aangetrokken om de groep tijdens de uitvoering te

gekozen als onderwerp voor een restauratieplan voor

begeleiden en op 11 januari 2007 vond de oplevering

derdejaars bouwkundestudenten. Gastdocente Aimée

van de gerestaureerde Uil op het Zonnestraalterrein

de Back nam de groep van vijftien studenten enkele

plaats.

malen mee naar het Zonnestraal-complex in het

Door deze restauratie en bijbehorende voorstudies

Loosdrechtse Bos. Hiermee kwam ook De Uil weer in

werd duidelijk dat de boshuisjes behoorden tot zowel

het vizier, want als voorstudie op het ontwerpwerk

de sociale opzet alsook tot de geraffineerde

voor het paviljoen en om gevoel te krijgen voor de

architectuur van de door Duiker en Bijvoet ontworpen

bijzondere en experimentele detaillering van de

nazorgkolonie Zonnestraal.

7

Vogelvluchtfoto Zonnestraal (1931), hoofdgebouw met op de voorgrond in het midden het Ter Meulen Paviljoen en in spiegelbeeld daarachter het nog niet afgebouwde Dresselhuys Paviljoen. Linksboven twee werkplaatsen.

8

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

De geschiedenis van Zonnestraal

1

1.1 Het Zonnestraalcomplex De voorgeschiedenis

geschoven om Jan van Zutphen te helpen bij

Het ontstaan van een volwaardig TBC-sanatorium

het realiseren van een TBC-sanatorium. Door de

op het landschappelijk terrein nabij Hilversum

verslechterende financiële situatie van het KSF

begon in 1919 met de aankoop van het terrein door

was er echter zelfs geen geld voor het bouwen

het bestuur van het Koper Stelen Fonds (KSF). Het

van een noodsanatorium waar Duiker en Bijvoet

bestuur wilde hier een nazorgkolonie oprichten

reeds plannen voor hadden getekend. Wel had de

voor herstel van zieke personeelsleden in de

geneesheer-directeur van het ‘nieuwe sanatorium’

diamantindustrie. In de loop van de negentiende

samen met Duiker omstreeks 1919 een studiereis

eeuw stak de ziekte tuberculose (TBC) de kop

naar Engeland en Schotland ondernomen, waar de

op, waardoor veel werknemers arbeidsongeschikt

ontwikkelingen op het gebied van TBC-bestrijding

raakten. Effectieve geneesmiddelen tegen TBC

verder waren dan in Nederland. Beiden realiseerden

waren er nog niet. Ervaringen in diverse kuuroorden

zich dat het bouwen van een sanatorium veel

wezen uit dat rust, frisse lucht en veel zonneschijn

discipline van zowel de organisatie als van de

tot dan toe de beste geneesmiddelen waren.

patiënt vereiste. Begin jaren twintig werden

Het KSF was opgezet door Jan van Zutphen,

er, naar ontwerp van Duiker en Bijvoet, enkele

de secretaris van de Algemene Nederlandse

kleine bijgebouwtjes gebouwd, bedoeld voor de

Diamantbewerkers Bond (ANDB) te Amsterdam.

landbouwactiviteiten die op het terrein zouden gaan

Door het KSF werd vanaf 1905 geld gespaard voor de

plaatsvinden, zoals een kwekerij met kassen en

verpleging van de zieke werknemers aangesloten bij

enkele kippen- en varkenshokken (afb. p. 10).

de Bond.

In 1925 kregen Duiker en Bijvoet eindelijk de

In 1919 werden de jonge architecten Jan Duiker

opdracht een hoofdgebouw met twee paviljoens

en Bernard Bijvoet door H.P. Berlage naar voren

voor elk vijftig patiënten te ontwerpen.

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

9

Kassen en broeibakken van de kwekerij. Ontwerp Duiker/Bijvoet.

Tekening van Duiker/Bijvoet voor verplaatsbare bloemenkiosk op het Zonnestraal terrein en een affiche over nazorg.

In de jaren na de Eerste Wereldoorlog veranderde

De werkzaamheden aan dit paviljoen werden in 1931

de architectuur in hoog tempo en daarmee ook de

hervat en in 1932 werd het paviljoen opgeleverd.

ideeën van Duiker en Bijvoet over de architectuur

Tijdens deze drie jaar veranderde er wederom veel

van Zonnestraal. Door hun fascinatie voor nieuwe

in de organisatie van het sanatorium alsook aan de

materialen en technieken ontwikkelden zij in deze

methodes voor de afbouw. Bijzonder aan de situatie

jaren een eigen vormentaal. Duiker zag onder

voor Zonnestraal was, dat door de ervaringen met

meer de door constructeur Wiebenga ontworpen

het hoofdgebouw, de afbouwtechnieken voor het

Nijverheidsschool in Groningen waar Wiebenga

tweede paviljoen veranderden en verbeterden.

een betonskelet met grote glazen gevels toepaste. Duiker zag daarin de oplossing voor de behandeling

De gebouwen

van TBC-patiënten: gebouwen met licht, lucht en

Het hoofdgebouw en de twee paviljoens zijn

ruimte. Mede vanwege zijn kennis op het gebied

gebouwen in betonskelet met buitenwanden die zijn

van beton werd Wiebenga betrokken bij het

opgetrokken in staal en pleisterwerk met veel glas.

berekenen en ontwikkelen van de vormen van de

Het hoofdgebouw ligt centraal tussen de paviljoens

betonconstructies voor Zonnestraal.

(afb. p. 8). De begane grond van het hoofdgebouw

Vanaf 1925 lagen er diverse plannen van Duiker en

bestaat uit vier afzonderlijke rechthoekige blokken,

Bijvoet voor de sanatoriumgebouwen op tafel. In

parallel naast elkaar gesitueerd. Het eerste, meest

1927 startte de bouw en in juni 1928 werden het

zuidelijke blok was het bad- en ketelhuis met de

hoofdgebouw en het Ter Meulen Paviljoen in gebruik

entree naar de douches en de hoofdzaal voor

genomen. Het Dresselhuys Paviljoen werd vanwege

patiënten. Het tweede blok was de keuken die was

geldgebrek niet afgebouwd. Er stond voorlopig

gescheiden in een gewone en een kosjere keuken.

alleen nog een onafgedekt betonskelet (afb. p. 8).

Deze laatste was er voor de vele joden die werkzaam

10

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Nazorgpatiënten aan het werk in de boomgaard.

Patiënten in arbeidstherapie in een van de werkplaatsen.

waren in de Amsterdamse diamantindustrie. Met twee

loopafstand twee werkplaatsen gerealiseerd, een voor

liftjes werden de maaltijden naar de bovengelegen

hout- en een voor staalbewerking. In 1931 werden er

grote zaal getransporteerd. Het derde blok herbergde

nog twee werkplaatsen bijgebouwd, een ervan was

aan de ene zijde de administratie en directie en aan

een boekbinderij.

de andere zijde de doktoren. In het vierde blok

Met het gereedkomen van het Dresselhuys Paviljoen in

werden, vooral ten behoeve van medisch onderzoek,

1932 was er meer behoefte aan dienstboden en

ernstig zieke patiënten behandeld. Op deze eerste drie

verplegend personeel. De dienstboden sliepen tot dan

blokken lag de kruisvormige grote zaal met drie grote

toe samen met het verplegend personeel in de houten

balkons. In deze zaal werd ’s ochtends, ’s middags en

villa Pampahoeve. Zij kregen een door Duiker en

’s avonds gegeten door niet-bedlegerige patiënten.

Bijvoet ontworpen gebouw dat vanwege het glazen dak

Tussendoor werd de zaal gebruikt voor koffie- of

boven de centrale ruimte de naam ‘De Koepel’ kreeg.

theepauzes en ’s avonds werden er voorstellingen

De zestien dienstbodes hadden hierin elk een eigen

opgevoerd of films vertoond.

kamer met een kast, een wastafel en centrale

De lange vleugels van de paviljoens waren een aaneen-

verwarming.

schakeling van individuele patiëntenkamertjes met aan de noordzijde een gang. Iedere kamer had een eigen

Het gebruik van het sanatorium

wastafel en een op het zuiden georiënteerd balkon van

Tijdens de studiereis die Duiker en de geneesheer-

anderhalve meter diep waar de patiënt buiten in de

directeur naar Engeland maakten, deden zij ervaring

zon kon liggen. Midden tussen de twee vleugels was

op met arbeidstherapie. Onder meer naar aanleiding

een conversatiezaal gesitueerd waar de patiënten

hiervan besloot het bestuur van Zonnestraal een

familie konden ontvangen.

nazorgkolonie te stichten waarbij de patiënten

Tijdens de bouw van het hoofdgebouw werden er op

therapeutisch werk zouden verrichten. Het zou daarbij

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

11

Zuidgevel hoofdgebouw met de entree naar de grote zaal.

Grote zaal van het hoofdgebouw tijdens een voorstelling.

gaan om het uitvoeren van landbouwactiviteiten, het

mochten komen, en aan de ander kant die van het

maken van te verkopen producten, zoals meubels, en

personeel, dat opgesplitst naar functie zijn eigen

het onderhoud van de gebouwen, zoals schilderwerk.

personeels- en werkruimten in de gebouwen had.

In deze opzet zouden de patiënten dus fysiek bijdragen

Bij aankomst werden de patiënten afgezet bij de

aan de exploitatie van het Zonnestraalcomplex.

entrée van het hoofdgebouw waar de receptie was

In het Leerboek der Tuberculose-bestrijding van R. de

gehuisvest; hier kregen ze de nodige instructies

Josseling de Jong wordt de geschiedenis van de

omtrent het verblijf op het terrein.

arbeidstherapie in TBC-sanatoria uitvoerig beschreven.

Patiënten hadden hun eigen kamer in een van de

Vanaf de winter van 1892 deden artsen in Saksen

paviljoens. Mobiele patiënten maakten voor

ervaringen op met patiënten in arbeidstherapie. Het

ontspanning gebruik van de conversatiezaal tussen de

was de artsen erom te doen door het verrichten van

twee vleugels. Ze aten in de grote zaal van het

arbeid reacties op te wekken, die weer een verhoging van de immuniteit zouden moeten bewerkstelligen. In Nederland was het Bernhard Herman Vos, geneesheerdirecteur van het Volkssanatorium te Hellendoorn, die in 1905 voor het eerst de arbeidstherapie in Nederland invoerde. Letterlijk wordt beschreven dat het voor patiënten beter is in aansluiting op de kuur enige tijd 3

werk te verrichten.

Zoals bij alle sanatoria waren er op Zonnestraal twee gescheiden verkeersstromen: aan de ene kant die van de patiënten die zo min mogelijk met elkaar in contact

Keuken op de begane grond van het hoofdgebouw.

12

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Patiëntenvleugel met de patiënten in bed op het balkon.

Patiëntenkamer in één van de paviljoens.

hoofdgebouw samen met de patiënten die in de

eeuw al was voorspeld, kwam er gelukkig spoedig een

boshuisjes verbleven. Regelmatig werden de patiënten

einde aan de TBC-problematiek.

bezocht door interne artsen die bepaalden of

In de jaren vijftig vonden de eerste uitbreidingen van

patiënten vaker buiten mochten wandelen of geschikt

het complex plaats en in de jaren zestig werd in de

waren voor (meer) arbeidstherapie.

gebouwen op het terrein het algemene ziekenhuis van

Uit notulen van bestuursvergaderingen van 1930 blijkt

Hilversum gevestigd. De klinieken werden in de

dat het bestuur naast de geneesheer-directeur een

bestaande gebouwen ondergebracht en nieuwe

nieuwe bedrijfsdirecteur wilde aanstellen, die een

barakken en gebouwen werden toegevoegd.

4

‘schaap met 5 pooten’ zou moeten zijn. Naast zijn

In de jaren tachtig werd het gehele Zonnestraal-

taak om sturing te geven aan de arbeid in de werk-

complex gebruikt als verpleeghuis Zonnehoeve. Vanaf

plaatsen moest hij ook trachten de therapeutische

1993 stond een groot deel van de oorspronkelijke

landbouw van de grond te krijgen. Structurele

Zonnestraalgebouwen leeg. Bepaalde delen waren

agrarische activiteiten hebben op Zonnestraal

aangepast ten behoeve van de (medische) functie

nauwelijks plaatsgevonden.

en/of uitgebreid met eigentijdse ingrepen.

Vanaf 1929 tot de Tweede Wereldoorlog, met een

Door een enkeling werd er vanaf de jaren zeventig,

uitzondering van de crisisjaren 1932-1935, was het

door middel van tentoonstellingen en publicaties, actie

sanatorium maximaal door patiënten bezet. Tijdens

gevoerd om het oorspronkelijke ontwerp van Duiker en

de Tweede Wereldoorlog wilden de Duitsers

Bijvoet onder de aandacht te brengen.

Zonnestraal bezetten; dit werd voorkomen door ze te

In de jaren tachtig werd de architectonische waarde

wijzen op het besmettingsgevaar van TBC. Na 1945

van het complex door de Rijksdienst voor de

werd de sanatoriumfunctie weer volledig in gebruik

Monumentenzorg vastgesteld en in de architecten-

genomen, maar zoals aan het begin van de twintigste

wereld werd Zonnestraal als uniek erfgoed erkend.

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

13

Dresselhuys Paviljoen in 2006, start restauratie najaar 2007.

Hoofdgebouw na restauratie in 2003.

Begin jaren negentig maakte de architectencombinatie Wessel de Jonge en Hubert-Jan Henket ontwerpen voor onder meer hergebruik van het hoofdgebouw. De uitvoering hiervan is in 2001 gestart en in 2003 voltooid en het gebouw huisvest op dit moment diverse medische bedrijven. Het Dresselhuys Paviljoen werd vanaf de jaren tachtig niet meer gebruikt en is sindsdien verwaarloosd. In het najaar van 2007 is er een start gemaakt met de casco-

Restauratie van drie werkplaatsen opgeleverd in 2003.

restauratie waarbij de constructie wordt hersteld en het gebouw wind- en waterdicht wordt gemaakt. Omdat dit paviljoen het meeste authentieke materiaal bevat, wordt de restauratie zorgvuldig uitgevoerd. Aan het Ter Meulen Paviljoen is de afgelopen decennia veel verbouwd en dit paviljoen zal op termijn ook zijn oorspronkelijke vorm terugkrijgen. De vier werkplaatsen zijn gerestaureerd en in gebruik door verschillende medische bedrijven. Dienstbodenhuis De Koepel is in 1995 (tevens) door bouwkundestudenten van de TU Delft gerenoveerd volgens een zelf ontwikkeld plan. Onder leiding van hoogleraar Joop van Stigt is het twaalfhoekige gebouw veranderd in een klein architectuurmuseum (afb. deze pagina). Studenten in overleg tijdens restauratie van De Koepel in 1995.

14

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

1.2 Geschiedenis en gebruik van de boshuisjes Van ‘ligtent’ tot boshuisje

en bovendien moest de ruimte stofvrij zijn.

Over het oorspronkelijke, dagelijkse gebruik van de

Als een patiënt ondanks deze nadelen toch thuis wilde

boshuisjes van Zonnestraal bestaan voornamelijk

kuren en een afzonderlijke kamer in het geheel niet

mondelinge verhalen die rijmen met de sociale en

beschikbaar was, dan was het een ‘zeer practische

medische geschiedenis van het sanatorium en met de

methode, in het bijzonder in Nederland toegepast, om

ideeën van de geneesheren en de architecten. Zoals

aan het huis een extra kamer aan te brengen, een

meerdere auteurs van boeken over Zonnestraal hebben

zogenaamd verplaatsbaar aanbouwtje. […] De

beschreven, was het verblijf van een patiënt in een

Algemene Nederlandse Vereniging “Het Groene Kruis”

boshuisje het laatste stadium van het genezingsproces,

beschikt over een standaard model. Het is een kamer

waarna ze naar huis terugkeerden.

van 2 bij 3 meter met dubbele houten wanden. Een

De ontwikkeling van deze losstaande huisjes, die in

voorportaal kan naar behoefte aan de linker- of

sanatoriatermen ook wel ‘ligtenten’ werden genoemd,

rechterzijde worden aangesloten (afb. p. 17), dat voor

wordt in het Leerboek der Tuberculose-bestrijding

de huisdeur wordt geplaatst en de verbinding met de

beschreven. Deze ontwikkeling begon bij het kuren in

woning vormt. De kamer heeft een eigen buitendeur.’

of nabij het eigen woonhuis: ‘Het is evenwel mogelijk

Ook kuren op hoger niveau aan huis was mogelijk met

voor patiënten, die wegens heimwee of om andere

een aanbouwtje op poten (afb. p. 16). ‘Indien er een

redenen niet naar een sanatorium kunnen gaan, een

tuin of land bij het huis is, kan daar een ligtent worden

ligkuur in eigen omgeving, thuis of in een ligtent bij

geplaatst, waar de patiënt een ligkuur kan doormaken

het huis te doen.’ Zo’n thuiskuur was ‘voor een

overdag en dikwijls ook ’s nachts, al naar de dokter dit

stadsmens niet makkelijk […] vanwege inloop en

voorschrijft. Er bestaan van deze ligtenten

5

verontreinigde lucht’. Andere complicerende factoren

verschillende modellen, die zijn op te delen in twee

waren de oriëntatie (zon, wind, warmte), de ventilatie

typen, draaibare en vaste. De laatste zijn belangrijk

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

6

15

Amerikaans aanbouwtje.

‘Wooden Huts’ in Papsworth, 1919.

goedkoper, maar hebben het nadeel, dat men hen niet

voor deze openingen vliegengaas en plaatst horren in

naar de wind kan plaatsen. Vooral in Nederland is dit

de geopende ramen, om de muskieten te weren, die

nadeel groot, omdat men hier met de wind rekening

voor de rustbehoevende patiënt bijzonder hinderlijk

moet houden. Er bestaan echter ook vaste modellen,

zijn. Spuiten met D.D.T.-oplossingen zal hierbij ook van

welke aan den eis voldoen en naar verkiezing aan elk

veel nut zijn.’

der kanten geventileerd en geopend kunnen worden.

Duiker heeft in Engeland tijdens zijn studiereis

Bij een prijsvraag uitgeschreven door de Nederlandse

sanatoria met ‘ligtenten’ gezien (afb. hierboven) en

Centrale Vereniging tot bestrijding der Tuberculose,

zal, vanwege zijn vroegtijdige betrokkenheid bij

bleek de inzending van “Zonnestraal” te Hilversum het

Zonnestraal en de bijbehorende medische

beste model voor een goede, niet-draaibare ligtent te

ontwikkelingen op het gebied van TBC-bestrijding in

zijn (afb. p. 19). Sindsdien is dit model alweer

het algemeen, de ontwikkelingen van sanatoria vanuit

verbeterd en ook draaibaar te verkrijgen.

zowel organisatorisch alsook vanuit architectonisch

Men heeft er verder op te letten, dat de ligtent

oogpunt hebben gevolgd.

7

voldoende diepte bezit om een ligstoel of een bed erin te kunnen plaatsen zonder dat dit bij regen of wind nat wordt. Een aan alle zijden overstekend dak kan tegen het inregenen helpen, terwijl het aanbrengen van een dubbel dak, waartussen de lucht vrij kan circuleren, voorkómt, dat de ligtent door zonbestraling te warm wordt. Dit kan men ook tegengaan door boven in de zijwanden kleine openingen te laten aanbrengen, welke niet afgesloten kunnen worden. Men spijkert

Rij boshuisjes Zonnestraal met verpleegters

16

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Verplaatsbaar ziekenkamertje (met voorportaal) van de Algemene Vereniging ‘Het Groene Kruis’.

Verplaatsbaar ziekenkamertje.

Het gebruik van de boshuisjes

niet verstoord. – Nu en dan wipt er een pimpel- of

Een patiënt die in een boshuisje op Zonnestraal

koolmees bij me naar binnen, kijkt nieuwsgierig rond -

woonde, was in de laatste fase van zijn genezings-

fladdert op de grond of op m’n bed, om dan rrrt in

proces van de tuberculose. Gedurende deze periode

eens weer weg te vliegen. […] Ik zie een witte jas door

was de patiënt fysiek sterk genoeg om de koude van de

de bomen schemeren – de dokter maakt zijn

wintermaanden te trotseren en in staat meer arbeid te

gebruikelijke visite. ‘Zo, hoe gaat het?’ ‘goed dokter’

verrichten dan de ziekere, minder mobiele patiënten.

‘nog geen griep?’ ‘Neen dokter’ ‘Mooi zo, dag hoor’...

Dat het verblijf in een boshuisje betekende dat het

Weer alleen. Ik kruip dieper onder de dekens ... hè

einde van de behandeling naderde, valt op te maken

lekker zo – de kruik is zalig. Buiten vriest het – dus

uit een tekst die begin januari 1937 door een patiënt

binnen vriest het ook. Laat maar vriezen denk ik, goed

werd geschreven in het weekblaadje Zonnestraal Post

voor de griep. – De radio snerpt: […] Ik lig stil te

waarvoor patiënten zelf de inhoud aanleverden:

soezen en dan ... zie ik in gedachten een gezellige

‘Kuurkroniek […] Komt men als nazorger in een boshut

huiskamer – een vrouw – een snorrende haard en

(sic) terecht dan zijn vaak de grootste hindernissen

daarvoor een poes... […] Avond daalt over de

beslecht’.

Zonnestraalgebouwen en over het bos. Het is ineens

Dat de medische omstandigheden en dus ook het

helemaal donker. Ik steek mijn licht op .. kijk mijn

humeur van een patiënt door het verblijf in een

hut (sic) rond – pak een boek en probeer te lezen. […]

boshuisje erop vooruit waren gegaan, blijkt uit een

Ik slik iets weg ... en dan ... sluit ik de gordijntjes van

tekst van een patiënt, die zijn ervaringen in een

mijn hut ...... getekend Jaba.’

boshuisje beschrijft in hetzelfde blad Zonnestraal Post,

Deze impressie geeft een levendig beeld van het

in januari 1937 (afb. p. 18): ‘Mijmeringen: ’t Is stil om

verblijf in een boshuisje en het vooruitzicht van de

mij heen. Heel stil zelfs. […] Verder wordt deze stilte

terugkeer naar huis. In 1937, zeven jaar na het

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

17

Gesloten boshuisjes in het dennenbos. Datum onbekend.

8

eerste plaatsing van de boshuisjes in het bos. ‘Thans volgen wij den dokter naar de z.g. boschhuisjes, waarin patiënten van meer gevorderd herstel huisvesting vinden; het zijn aardige 1-persoons huisjes, gebouwd in het dennenbosch nabij het hoofdgebouw. Deze boschhuisjes (sic) zijn gelijkvormig geïnstalleerd als de patientenkamertjes in de paviljoenen; alleen de verwarmings-radiator en de waschbak ontbreekt, aangezien geen leidingen door den boschgrond, zoo Voorpagina Zonnestraal Post van 30 januari 1937.

rijk aan wortels, kunnen worden gelegd: de in deze hutjes gehuisveste patienten hebben vlakbij een

bouwen van de eerste boshuisjes, waren alle

speciaal gebouwtje met voor ieder een waschbak,

kinderziektes verholpen en was er inmiddels elektra

spiegel enz., welk gebouwtje bovendien eenige closet

aangelegd. Zo blijkt uit een verslag van de technische

bevat.’

dienst die de werkzaamheden publiceerde in hetzelfde

Over een closetgebouwtje spreekt ook de heer Van der

weekblad Zonnestraal Post op 17 oktober 1936:

Krans die in 2007 zijn ervaringen heeft verwoord in

‘Betreffende de reparatie van elektrische leidingen en

een interview over zijn verblijf van ruim een jaar in

het aanleggen van nieuwe: de laatste tijd hebben we

een boshuisje in 1949. Hij heeft alle seizoenen mee-

veel aanleg in boshutten (sic) te verzorgen gehad’.

gemaakt in het dorp van circa veertig boshuisjes van

In een publicatie over de beginjaren van Zonnestraal

verschillende modellen. Hij beschrijft dat de

wordt beschreven hoe de situatie was ten tijde van de

boshuisjes sober waren ingericht met alleen aan de

18

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Twee typen boshuisjes in het bos, op de achtergrond een nieuwer, meer open model. Datum onbekend.

linkerkant een bed, in het midden een tafel met stoel en rechts een kast. Vanaf het moment van zijn bewoning mocht hij drie keer per dag een half uur wandelen en in de loop der tijd steeds meer. Drie maal per dag, om tien uur, twaalf uur en zes uur ’s avonds, tot de bel ging, konden de boshuisbewoners koffie drinken in de grote zaal van het hoofdgebouw en om acht uur ’s avonds werd er diner geserveerd. Midden in het boshuisjesdorp stond een sanitairblok

Boshuisje De Haan: bekroonde, niet-draaibare ligtent.

van circa vier maal de oppervlakte van een boshuisje. Iedere bewoner had daar zijn eigen wastafel. Volgens

hoofdstuk vijf: ‘Bouwplannen en financiële hulp

een tijdrooster kon er gebruik worden gemaakt van de

daarvoor’. De tekst geeft een goed beeld van de

douchevoorzieningen in het hoofdgebouw. Of Van der

urgentie van extra ziekenbedden: ‘Reeds geruimte tyd

Krans spreekt over hetzelfde closetgebouwtje als dat

is er plaatsgebrek en kan bij lange niet aan de

wat in de beginjaren wordt omschreven, is niet

aanvragen om plaatsing worden voldaan. Bij wyze van

bekend. Ook is niet bekend of het closetgebouwtje

noodvoorziening is er een ziekenpaviljoentje met 10

een ontwerp van Duiker was, omdat er geen

bedden in gebruik genomen voor de gewone patiënten,

(beeld)materiaal van is teruggevonden.

terwyl verder in het plaatstekort is tegemoet gekomen door den bouw van een 16-tal boschhuisjes (sic). Het

Eerste boshuisjes

plaatsgebrek is daarmee echter niet opgeheven en

De eerste vermelding van de boshuisjes in de notulen

afbouw van het 2e paviljoen blijft dringend

van het bestuur van Zonnestraal is op 8 juli 1930 in

noodzakelijk.’

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

19

Gesloten type boshuisjes in het bos. Datum onbekend.

Rij open model boshuisjes. Datum onbekend.

Uit deze tekst blijkt dat de zestien boshuisjes in 1930

boshuisjes als onderkomen voor de beterende patiënt

reeds klaar waren, maar niet dat de boshuisjes gepland

gehandhaafd en worden nieuwere modellen gebouwd.

waren voor de nazorg. Opvallend is ook het feit dat de

In de archiefstukken komen we twee namen voor de

term nazorgkolonie al in 1929 niet meer van toepassing

boshuisjes tegen. De door het bestuur gebruikte term

was voor het inmiddels als ‘sanatorium’

‘boshuisje’ klinkt eerbiediger dan ‘boshut’, de naam

gekwalificeerde complex. De patiëntenstroom liep het

die waarschijnlijk door de bewoners en het personeel

eerste jaar gestaag op, zodat het bestuur de status van

is ingevoerd. De oorspronkelijke naam ‘boshuisje’ geeft

nationaal aangeschreven TBC-instelling aanvroeg.

min of meer aan dat het niet om een noodoplossing

Datzelfde jaar werd Zonnestraal erkend als

ging en dat Duiker en Bijvoet deze onderkomens, in

TBC-inrichting en vanaf dat moment stuurden

samenwerking met de doktoren, hadden gepland voor

consultatiebureaus en Raden van Arbeid patiënten naar

de nazorgtherapie.

Zonnestraal. De bedden werden dat jaar nog in gebruik

Het concept van ligtenten bij een TBC-nazorgkolonie

genomen door patiënten die er slechter aan toe waren

was bij Duiker en geneesheer-directeur bekend, onder-

dan de leiding in het concept van de nazorgkolonie had

meer door het bezoek aan de Papworth After-care

gedacht. Zij konden dus geen of minder arbeid

Colony bij Cambridge (afb. p. 16) in 1919. Opvallend is

verrichten dan was gepland.

dat ook de vorm van het dak van de boshuisjes van

De conclusie omtrent deze ontwikkelingen is deels

Zonnestraal lijken op die in Cambridge.

tegenstrijdig met de geschiedenis zoals we die kennen:

Over de kosten van een boshuisje wordt niet gesproken

op het moment dat de eerste zestien boshuisjes

tijdens de bestuursvergaderingen rond 1930. We

gereed waren, was Zonnestraal niet meer de

krijgen een indicatie van de kosten in de verslagen van

nazorgkolonie met bijbehorende arbeidstherapie zoals

het dagelijks bestuur. Op 6 januari 1930 wordt

in de bedoeling had gelegen. Toch blijven de

genotuleerd dat door een dame uit Den Haag, die

20

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Geëmailleerde gedenkplaatjes.

Draaibaar boshuisje vóór de werkplaatsen. Datum onbekend.

Rij waarschijnlijk draaibare boshuisjes van het open model. Datum onbekend.

kosteloos door dokter Van Lier op Zonnestraal is

Ontwikkeling boshuisjes

behandeld, door middel van een sponsoractie duizend

De exacte productiedata van de verschillende typen

gulden wordt geschonken voor drie boshuisjes (sic).

boshuisjes is niet bekend. Ton Idsinga schrijft dat

Op 12 maart 1932 wordt besloten de door ‘schenking

Duiker betrokken is geweest bij het ontwerp van de

verkregen boshuisjes van emaille bordjes,

eerste zestien boshuisjes. Recentelijk heeft hij

vermeldende de naam van den schenker’ te voorzien.

aangegeven dat het aannemelijk is dat Duiker bij zijn

Het maximale aantal boshuisjes dat op het terrein

bezoeken aan Zonnestraal de uitvoering en

heeft gestaan is niet bekend, maar op foto’s en volgens

ontwikkeling van de boshuisjes heeft begeleid. Ronald

overleveringen hebben er nooit meer dan veertig op

Zoetbrood meldt dat ‘eind 1929 patiënten, naar

het terrein gestaan.

ontwerp van Duiker, 16 boshuisjes hadden gebouwd’.

De boshuisjes werden gemaakt op Zonnestraal in de

Dit betekent dat Duiker minimaal één tekening van een

twee werkplaatsen voor staal- en houtbewerken. Hier

boshuisje moet hebben gemaakt. Deze is niet

werden meubels, marktkramen en andere verkoopbare

teruggevonden in het Duikerarchief in het NAi.

houten en stalen artikelen geproduceerd om geld op te

In het Leerboek der Tuberculose-bestijding staat bij

halen voor het onderhoud van de gebouwen. Het is

het bekroonde model voor niet-draaibare boshuisjes

aannemelijk dat de boshuisjes door de patiënten zelf

dat er op Zonnestraal reeds nieuwe en ook draaibare

werden gemaakt, maar dat is nauwelijks meer te

modellen te verkrijgen zijn. Het is aannemelijk dat

achterhalen. Wegens het voor het werk vereiste

Duiker bij deze laatste ontwikkeling betrokken is

vakmanschap, zal er bij de bouw zeker een

geweest. Vanwege zijn slechter wordende gezondheid

geroutineerde patiënt of vakman betrokken zijn

was Duiker vanaf de zomer 1934 nauwelijks meer

geweest.

actief als architect. Begin 1935 overleed hij.

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

9

10

11

21

Constructie en borstwering van De Uil met omcirkeld de extra verstevigingen boven de open hoek.

Extra houten constructie boven de open hoek.

De exacte datering van boshuisje De Uil is onbekend,

geweest. Hij zal zijn kennis van de houtconstructies

de datering van ontwerp en bouw is discutabel.

hebben gebruikt en ontwikkeld om de open hoeken

Enerzijds is de detaillering uitgesproken intelligent en

van de boshuisje te kunnen realiseren.

duidelijk het ontwerp van een gecombineerde

In de jaren tachtig en negentig heeft er nog maar een

vakman/architect. Anderzijds is de detaillering ook

enkel boshuisje op het terrein gestaan. Deze is bij de

weer zo geraffineerd dat het zeker niet een van de

aanwijzing van Zonnestraal als rijksmonument

eerste modellen boshuisjes kan zijn. Boshuisje De Uil

opgenomen in de redengevende omschrijving van het

lijkt sprekend op het nieuwe model boshuisje, type

complex. Dit boshuisje, genaamd Het Roodborstje,

‘licht en lucht’ zoals het onderschrift vermeldt bij de

heeft een andere dakvorm, maatvoering en

foto (afb. p. 19) in het boek van Idsinga.

afwerkingen dan De Uil en het dak is niet in vier delen

De boshuisjes hebben zich verder ontwikkeld van

te demonteren, maar is één geheel. Dit boshuisje is in

gesloten modellen naar constructies met grotere

2007 gerestaureerd door VMBO-scholieren. Tijdens de

openingen. De schuine constructiebalken aan de

uitvoering bleek het huisje, gezien de houtsoorten,

binnenzijde boven de hoekramen zijn alleen bij het

afwerkingen en maatvoering, na 1945 te zijn gebouwd.

open model geplaatst om het gewicht van de open, niet-constructieve buitenhoek op te vangen (foto boven). Vanwege de overeenkomsten tussen de detaillering van de open hoeken van de boshuisjes en van het

de verschillende modellen boshuisjes betrokken is

Horizontaal detail van de open hoek constructie; stalen T- en L-profiel op elkaar geschroefd. Zie ook p. 37.

22

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

hoofdgebouw, is het aannemelijk dat Duiker bij de ontwerpen voor, maar vooral bij de ontwikkeling van,

3D-model van de diverse afwerkingen gemaakt door bouwkundestudenten van de TU Delft.

Locatie

lijk dat de huisjes als gevolg van deze ontwikkeling

Tijdens demontage van De Uil is gebleken dat dit type

niet meer in het bos zullen hebben gestaan.

boshuisje simpel en met minimaal vier personen in

Op foto’s uit omstreeks 1955 (afb. p. 24) staan circa

korte tijd uit elkaar te halen en dus te verplaatsen was

dertig boshuisjes tegenover de villa langs de weg naar

(afb. p. 46). Vanwege de eenvoudige demontage en

de werkplaatsen aan weerszijden van een pad be-

het ontbreken van gegevens over de oorspronkelijke

staande uit grote tegels. Op bijna alle bekende foto’s

locatie van de boshuisjes, is het moeilijk vast te stellen

met daarop het open model boshuisje, staan er meer-

welke locatie men beoogde voor de boshuisjes op het

dere op een rij langs een pad terwijl op oudere foto’s

Zonnestraalterrein. Mogelijk hadden de boshuisjes een

de meer gesloten modellen, minder georganiseerd, in

zomer- en een winteropstelling, of wellicht mochten

een bos staan.

patiënten in overeenstemming met de dokter hun eigen plek in het bos bepalen.

Aan de hand van de gegevens waarover we beschikken

De naam boshuisje geeft aan dat de locatie een plek in

kan geen definitieve conclusie worden getrokken, maar

het bos was, maar met de ontwikkeling naar een meer

het lijkt erop dat de eerste gesloten typen boshuisjes

open model is het niet logisch dat zo’n boshuisje in

nabij het hoofdgebouw, met enige afstand van elkaar

een donker bos geplaatst zou worden. Zoals blijkt uit

in een dennenbos hebben gestaan en dat de half-open

de eerder aangehaalde tekst (zie p. 16) uit het

en open modellen geleidelijk aan op een vaste rij aan

Leerboek der Tuberculose-bestrijding, werden er vanaf

een pad in de zon zijn gezet (kaart p. 24).

circa 1933 draaibare boshuisjes op het Zonnestraal-

Vanaf de aanleg van elektriciteit in de boshuisjes in

terrein gebouwd (wellicht is De Uil ook draaibaar

1936, zullen ze een vaste locatie hebben gehad. De

geweest). Dit betekent dat de boshuisjes op wind en

elektriciteitsleidingen zullen de draaibaarheid van de

zon georiënteerd konden worden. Het is dus aanneme-

boshuisjes weer gecompliceerder hebben gemaakt.

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Zonnestraal

23

Luchtfoto Zonnestraal (1955) met in kleur de boshuisjes.

Voorjaar 2006, zeven boshuisjes weer op een rij.

Kaart van landgoed Zonnestraal met aangegeven de locaties waar de boshuisjes oorspronkelijk kunnen hebben gestaan; in groen de mogelijke locaties van de jaren dertig en in roze de locatie van na 1945.

24

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Huidige situatie van de boshuisjes

2

2.1 Diversiteit van de aangetroffen boshuisjes Naar aanleiding van een artikel in het voorjaar van

(De Specht), een half open model (De Gier) en een

2006 over de restauratie van De Uil in een lokaal

open model (De Uil en de vier overige).

Hilversums nieuwsblad, droegen enkele oud-

Bij sommige boshuisjes is het hang- en sluitwerk nog

medewerkers van het verpleeghuis Zonnehoeve, die

origineel en bij enkele ook het oorspronkelijke,

een boshuisje in hun privétuin hadden staan, dit over

getrokken glas. Bij De Mus was zelfs een deel van de

aan de stichting die het landgoed beheert. In totaal

oorspronkelijke vaste kast nog aanwezig. Bij enkele

stonden er in het voorjaar van 2006 weer zeven

huisjes zijn de driehoekige ventilatieopeningen in het

boshuisjes op een rij.

dak dichtgezet of voorzien van kippengaas. Het is niet

Zoals op de afbeelding (p. 24) is te zien, hadden alle

bekend of dit al tijdens het gebruik door patiënten is

boshuisjes andere afwerkingen. Dit is gezien het

gebeurd. Om de isolatiewaarde van het boshuisje te

gebruik en de geschiedenis van de boshuisjes goed te

vergroten werd tegen de stijlen aan de binnenkant

begrijpen. De diverse afwerkingen zijn aangebracht bij

zachtboard gespijkerd (afb. p. 19), dat nog bij één

het latere gebruik, bijvoorbeeld wanneer men er een

boshuisje terug te vinden was. Bij De Uil is een gat in

tuinhuisje van maakte. Toch zijn er ook al verschillen

de buitenwand aangetroffen en een porceleinen

geweest tijdens het gebruik door de patiënten. De

elektriciteits-bevestiging hoog op de buitenwand.

studenten hebben voorafgaand aan de restauratie de

Een leuk detail van dit onderzoek is, dat de studenten

verschillen tussen de boshuisjes geïnventariseerd. Aan

de aanwezige zeven boshuisjes zelf een vogelnaam

sporen was af te lezen dat de gebruikers hun boshuisje

hebben gegeven, gebaseerd op de aangetroffen

op eigen wijze hadden ingedeeld en afgewerkt.

toestand, omdat de oorspronkelijke naam niet meer te

Bij een korte opname in 2005 werd vastgesteld dat de

achterhalen was. Op sommige boshuisjes was de

zeven boshuisjes uit drie verschillende modellen

afmeting van het oorspronkelijke bordje terug te

bestonden: een gesloten model met maar één zijraam

vinden en deze is overgenomen bij het nieuwe bordje.

Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

25

De andere zes boshuisjes

DE MUS

DE GIER

Vaste, oorspronkelijke kast nog aanwezig in De Mus.

DE SPECHT DE RAAF

DE GIER

DE SPREEUW 26

HET ROODBORSTJE Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

2.2 Architectonische uitwerking en techniek Negen geprefabriceerde panelen

elkaar geschoven, zijn aan de onderdorpel en de

Boshuisje De Uil is opgebouwd uit negen prefab

bovenconstructiebalk gespijkerd. In de twee

panelen die zijn samengesteld uit grenen delen

buitenhoeken van de achtergevel wordt na het

(afb. p. 38). Het liggende paneel, het vloerdeel,

bevestigen van de vier geveldelen een verticale

bestaat uit vier langsbalken (120x68mm) en twee

hoeklat gespijkerd (30x30mm). De beide zijwanden

randbalken van dezelfde afmeting. Daarop zijn houten

hebben in het midden een uitzetraam dat door

delen met mes en groef gespijkerd. Aan de randen van

verticale roeden in drieën is verdeeld en met een

het vloervlak is in deze delen de ruimte uitgespaard

uitzetijzer aan de onderzijde kan worden vastgezet op

voor het plaatsen van de stijlen van de zijwanden. Het

een pin in de vensterbank. Uitzetijzer en pin waren

vloerdeel van het niet-draaibare model boshuisje werd

van een destijds gangbaar fabrikaat (afb. p. 50).

in de hoeken op een stapel van drie à vijf betontegels

Aan de voorzijde van de zijgevel is een vast raam

gelegd en daarmee horizontaal gesteld. Met deze

geplaatst met aan drie zijden een houten kozijn en aan

ophoging werd ook ventilatieruimte onder de vloer

de zijde waar de gevel verbonden wordt met een haaks

gecreëerd.

erop staande voorgevel is het kozijn een stalen

Alle vier de geveldelen hebben een horizontaal

L-profiel. Dit zijn de enige stalen kozijndelen die

gelede borstwering met houten rabatdelen (170x21mm)

voorkomen in de boshuisjes van het open model. Bij

die tegen houten stijlen (48x72mm) zijn gespijkerd.

het gesloten type ontbreken deze vaste ramen en zijn

De achterwand van De Uil heeft geen kozijnen. De

de horizontale houten geveldelen tot aan het dak

borstwering en de verticale geveldelen worden

doorgetrokken (afb. p. 18). Bij de half-open modellen

gescheiden door dezelfde horizontale lekdorpel die in

zijn dit verticale houten delen aan de voorzijde van de

de andere gevels onder de kozijnen doorloopt.

zijwanden.

De verticale geveldelen(18x93mm), met een V-groef in Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

27

Niet-draaiende boshuisjes in de hoeken op betontegels gezet.

Lekdorpel onder de kozijnen en deur met scharnier.

De vaste ruiten van De Uil ‘hangen’ aan de boven- en

De maatvoering van alle houten delen is afgeleid van

zijkant met stopverf in het kozijn. Tussen het glas en

de ‘duim’ en de ‘voet’, respectievelijk circa 2,5 cm en

het kozijn, zowel aan de onderzijde als aan de

30 cm. Deze maatvoering is nog steeds gebruikelijk op

binnenzijde, is een kier van circa één centimeter.

houtwerkplaatsen.

Op het kozijn aan de onderkant zijn daartoe per raam twee kleine hoekstaaltjes vastgeschroefd om de ruit

Verbindingen

aan de onderzijde vast te klemmen.

De stijlen van de wanden worden zonder bevestiging in

De voorgevel heeft in het midden twee openslaande

sparingen in de vloerdelen gezet. Door de geveldelen

klapdeuren tot aan de hoogte van de borstwering.

met grote bouten door hoekstijlen van beide panelen

De constructie van de deuren is een schorende klamp

aan elkaar te verbinden, blijven de gevels in de juiste

waartegen de houten vellingdelen (18x93mm) met mes

positie. In de vier buitenhoeken van de wanden wordt

en groef zijn genageld. Hoe de deuren in dichte

een hoeklat (30x30mm) gespijkerd om functionele en

toestand werden vastgezet is onbekend, waarschijnlijk

esthetische redenen.

met een schuif in de vloer. Alvorens men de

De dunne stalen T- en L-profielen van de open hoek-

klapdeuren kan openen, moet eerst een houten

verbinding zijn met enkele schroeven aan elkaar

klapraam boven deze deuren naar buiten toe worden

vastgezet. Gezien de omvang van een paneel is het bij

opengezet. Hiertoe kan dit raam door middel van

montage van de twee panelen aan de voorzijde lastig

schuiven worden vastgezet aan de bovenliggende

om de gaten in de stalen profielen precies vóór elkaar

luifel. Hoe het klapraam in dichte toestand werd

te plaatsen en het schroefje precies dóór de gaten van

vastgezet is onbekend. In het klapraam was

beide profielen te draaien.

oorspronkelijk geen glas maar vliegengaas geplaatst,

De vier dakdelen zijn slim gedetailleerd en worden

waardoor weer en wind het boshuisje binnendrongen.

noch aan de gevelpanelen, noch aan elkaar verankerd.

28

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Dakconstructie met ventilatiegaten.

Onderzijde stalen kozijnprofielen met ‘zwevend’ glas.

De kepers van de dakdelen vallen in een sparing van de

de kozijnen en de binnenzijde van de klapdeuren

wandconstructie en door het gewicht en de schuine

hadden een gele afwerklaag. Op de buitenzijde van de

oplegging is losraken door opwaaien vrijwel

verticale geveldelen was de afwerklaag groen. Omdat

uitgesloten. Op oude foto’s is te zien dat op de hoeken

de patiënten zelf het schilderwerk deden, is dit altijd

een hoekprofiel is bevestigd, zodat bij demontage geen

goed verzorgd. Met uitzondering van het raamhout en

bitumen verwijderd hoefde te worden.

de raamkozijnen was de binnenkant van de wanden en het dak niet afgewerkt. Vanwege de goede ventilatie

Afwerkingen

door de vele kieren en openingen van het boshuisje, is

Het gevelhout van de borstwering en de klapdeuren in

al het houtwerk in zeer goede staat gebleven.

de voorgevel werden tot aan de hoogte van de

Na het monteren van de vier dakdelen werden er

lekdorpel van de kozijnen van oudsher met een laag

bitumen stroken op het dak gebrand. Op de dakdelen

zwart carboleum bewerkt. Dit teerhoudend materiaal

werd speciaal papier gelegd zodat het teer niet tussen

werd in voorgaande eeuwen veel gebruikt voor het

de kieren van de houten delen zou geraken. Het

waterbestendig maken van houtoppervlakken. Het was

oorspronkelijke bitumen had geen toeslag van grijs

een impregnerende vloeistof die dun werd aangebracht

leisteen zoals tegenwoordig gebruikelijk is en was

en die bij langdurige zonbelasting enigszins gaat

daarom zwarter van kleur dan huidige bitumensoorten.

kleven. Vanaf het einde van de twintigste eeuw werd

Over de ribben van het dak was een strook of profiel

carboleum als afwerkmateriaal verboden en in de

gezet. Tijdens een vergadering van het dagelijks

praktijk niet meer toegepast.

bestuur in 1931 worden de geëmailleerde bordjes met

Alle houten kozijnen, vensterbanken en staalprofielen

de namen van de sponsors vermeld. Deze werden links

waren wit geschilderd. De zijkanten van de stijlen ter

van de buitendeur op de borstwering geplaatst en de

hoogte van de kozijnen, de horizontale dagkanten van

bordjes met de vogelnamen rechts.

Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

29

Dakdelen liggen zonder bevestiging op de wandbalken.

Dakbalken grijpen over de wandbalk.

Dagkanten boven het kozijn van een open hoek.

Knooppunt hoekstijlen en dakpanelen.

Overstek hoekkeper.

Binnenzijde vensterbank - open hoek.

30

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

2.3 Tekeningen (niet op schaal)

Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

31

32

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

33

Details

34

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Doornede met detailnummers en details Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

35

Doorsnede met detailnummers en details

36

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Plattegrond met detailnummers en details Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

37

Uitgevouwen plattegrond met binnenaanzichten

38

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

2.4 Opname kwaliteit en originaliteit

Aanzichten en foto’s met in roze de niet originele delen Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

39

Opname van de kwaliteit van de materialen (voorgevel)

40

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Opname van de kwaliteit van de materialen (zijgevel) Hoofdstuk 2: Huidige situatie van de boshuisjes

41

42 Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Presentatie studenten: visie en exploitatie hergebruik boshuisjes

Visie hergebruik van de boshuisjes

Uitgangspunten voor hergebruik van alle boshuisjes: - het gedachtegoed bewaren, eerder dan letterlijk het materiaal conserveren; - aandacht hebben voor het verleden, zowel voor wat betreft het oorspronkelijke dagelijks gebruik als ook voor wat betreft het architectonische concept; - meerdere gerestaureerde boshuisjes clusteren; - nieuwe integrale functie bedenken voor alle boshuisjes.

3

veel toegepaste technieken aan nieuwe onderdelen bevestigen; - indien nodig het materiaal bewerken of vernieuwen volgens ingewonnen adviezen en onder begeleiding van een specialist; - niet-oorspronkelijke afwerklagen verwijderen; - overwegen welke materialen te gebruiken alvorens deze toe te passen (authenticiteit, kleur, duurzaamheid, etc.); - een passende, duurzame functie vinden voor het

Naar aanleiding van de opname en de uitgangspunten

gebruik van De Uil na de restauratie. Dezelfde

voor hergebruik hebben de studenten de aanpak en

functie voor alle te restaureren boshuisjes is

toekomst van De Uil met elkaar besproken en het

gewenst;

volgende besloten: - restaureren met respect voor het ontwerp van Duiker en Bijvoet; - alvorens aan de slag te gaan met de restauratie, eerst adviezen inwinnen bij gespecialiseerde partijen (inzake hout, kleur, verf, e.d.); - zoveel mogelijk van het oorspronkelijke materiaal

- nadenken over inrichting en gebruik (afsluitbaarheid, gordijnen, elektriciteit, water, etc.). Wellicht ook ontwerpen maken voor een tafel, een of twee stoelen, een kast en dergelijke; - nadenken en overleggen met ontwerpers van het Zonnestraalterrein over definitieve locatie en gebruik van alle boshuisjes.

behouden, eventueel houten delen voor de helft hergebruiken en volgens in eerste instantie oude en Hoofdstuk 3: Visie hergebruik van de boshuisjes

43

Demontage van het eerste dakdeel.

De nok is als eerste gedemonteerd.

Onderdelen overgebracht naar de Faculteit Bouwkunde in Delft.

44

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Restauratie van De Uil

4

4.1 Demontage De Uil is door de studenten in juni 2006 gedemonteerd.

gelicht, blijven de vier wanden op het vloerdeel

Als eerste is de nok tussen de twee middenkepers

rechtop staan doordat ze, met de 2x3 bouten aan de

weggenomen. Daarna werd de dakbedekking van het

achterzijde en 2x4 bouten aan de voorzijde, door de

dak losgetrokken. Onder de dakbedekking was een

dubbele stijlen in de hoeken van de gevels zijn

dunne laag papier op de houten dakdelen aangebracht.

bevestigd. De stalen kozijnen in de voorgevel zijn ook

Het dakleer zelf was niet oorspronkelijk, maar in

door middel van boutjes aan elkaar vastgemaakt.

sommige hoekjes waren nog wel enkele stukjes

Demontage van de kozijnen is een kwetsbaar punt.

origineel dakleer aanwezig. Geconstateerd is dat dit

Eerst moet de stopverf en het glas verwijderd worden

dezelfde dakbedekking is geweest als de

om de boutjes met volle kracht uit de profielen te

oorspronkelijke van het hoofdgebouw van Zonnestraal.

kunnen draaien. De vier geveldelen kunnen dan van

Het dak bestaat uit vier houten driehoekige panelen

het vloerdeel worden getild. Het vloerdeel zelf is het

waarvan elk overliggende paar gelijk is. Voor de

zwaarste en grootste deel van het boshuisje.

demontage bleken minimaal vier personen nodig,

Naast de geprefabiceerde panelen zijn ook enkele

waarvan twee het gewicht van de overige laatste twee

losse onderdelen van De Uil gehaald, zoals de nok, de

panelen omhoog houden zodra de eerste twee delen

luifel en de twee stalen dragers met glas van de luifel

worden weggenomen. Omdat de panelen zich op

en de koplatten van de ventilatie-driehoeken van het

hoogte bevinden, zullen twee personen op een trap

dak. Het gehele pakket is in een vrachtwagen vervoerd

moeten staan om het eerste deel van zijn plek te halen

naar Delft. Een open wagen (bijvoorbeeld een

en op de grond te zetten. De andere twee personen

glaswagen van een schilder) is een meer praktische

kunnen met een steel (of iets soortgelijks) vanaf de

oplossing voor het transport van de onderdelen,

grond de overige panelen omhoog houden (afb. p. 50).

vanwege het formaat van de vloer en de wanden.

Nadat de overige twee dakdelen van de wanden zijn Hoofdstuk 4: Restauratie van De Uil

45

Demontage van De Uil in circa dertig minuten.

46

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

4.2 Restauratie (verf, hout, staal) Om beter inzicht te krijgen in het vervaardigen en

de jaren heen meerdere lagen verf van verschillende

verwerken van de bouwmaterialen van De Uil, zoals

kleur over elkaar heen geschilderd. Kleurspecialiste

hout en staal, hebben de studenten onder leiding van

Mariël Polman heeft sinds 1995 het kleuronderzoek van

timmerman Piet van de Plas een excursie

alle gerestaureerde gebouwen van Zonnestraal gedaan

georganiseerd. In juli 2006 kreeg de hele groep een

en geadviseerd bij het kleuronderzoek van alle

rondleiding over een Brabantse houtzagerij, waar de

boshuisjes en de definitieve kleurkeuze van De Uil.

enorme boomstammen jaren op eigen terrein in de

Omdat schilderwerk en de kwaliteit van de verf

openlucht liggen om vervolgens tot houten balken en

samenhangt met het conserveren van de te vervangen

planken te worden verzaagd (afb. p. 59). Voor het

houten delen is onderzoek van en advies over de

verwerken van ruw hout tot geprofileerd hout voor de

oorspronkelijke afwerkingen van groot belang. Schilder

kozijnen bezochten de studenten een hout-

Pieter de Ruyter heeft, na het vaststellen van de

verwerkingsbedrijf, waar door middel van een

kleuren, geadviseerd over de toe te passen verven.

houtfrees profielen worden gemaakt en kozijnen

Op de binnenzijde van de buitenwanden werd onder

worden samengesteld. Als laatste werd een smidse

een witte verflaag een niet oorspronkelijke roze

bezocht, waar onder andere de beschadigde stalen

verflaag aangetroffen. Een discussiepunt ontstond of

driehoekige profielen van de luifel van De Uil door

de studenten beide verflagen zouden verwijderen

studente Carlijn, onder begeleiding van de smid, recht

binnen het restauratieproject. Na een proef waarbij

zijn geslagen.

met een verfbrander een travee van de achtergevel tussen twee stijlen werd schoongekrabd (afb. p. 48),

Voordat de studenten begonnen met herstelwerkzaam-

bleek dat het een intensieve klus zou worden.

heden van het hout is op de verschillende afwerklagen

Overwogen werd om de witte en dus ook de roze kleur

kleuronderzoek gedaan. In veel gevallen zijn er door

te behouden en in een later stadium te verwijderen.

Hoofdstuk 4: Restauratie van De Uil

47

Kleuronderzoek op hout.

Kleurwaaiers naast de afgekrabte verflagen.

Roze verflaag aan de binnenzijde.

In het onderzoeksvoorstel dat de studenten vooraf aan

was alleen de onderste in slechte staat en deze is aan

de restauratie hebben gemaakt, stelden ze voor om

alle vier de zijden vernieuwd. Van de verticale houten

voor alle zeven boshuisjes een plan te maken.

delen is circa vijf procent vervangen. Omdat delen in

Tijdens het proces ervaarden de studenten dat de

het midden van de wand moesten worden vervangen,

uitvoering meer tijd eiste dan verwacht en besloten ze

zijn de naastgelegen delen stuk voor stuk eruit gehaald

om alle energie in de restauratie van De Uil te stoppen

om het nieuwe hout op de juiste positie te plaatsen.

en deze onder meer zeer precies uit te tekenen.

De buitenzijde van het hout was oorspronkelijk groen

Voor het verwijderen van de verflagen onderzochten

geschilderd en deze kleur is weer over zowel de oude

de studenten enkele alternatieven. Het schuren met

als de nieuwe onderdelen aangebracht.

pannensponsjes over de met afbijtmiddel ingesmeerde

Voor de houten delen die voor de helft vervangen zijn,

verflaag bleek de beste methode. Vooral ruim gebruik

is gebruik gemaakt van een schuine las tussen het oude

van water om te spoelen bleek essentieel voor de

en het nieuwe hout. De gehele binnenzijde werd met

grondige schoonmaak.

olie ingesmeerd en het nieuwe hout is niet bijgewerkt

De schade aan de houten delen werd onder leiding van

om de kleur van het oude hout te benaderen. De

de timmerman in kaart gebracht. Alle houten delen

verwachting van de timmerman is dat het met een jaar

werden met plakkers genummerd, corresponderend

of tien zal zijn bijgekleurd en bijna nagenoeg niet

met nummers op een tekening. Van ieder type

meer te onderscheiden zal zijn van het oude hout.

profiel is een doorsnede op ware grootte met de

Voor het bevestigen van de houten delen zijn nagels

precieze maatvoering getekend. Per profiel is de

van een oud type gebruikt. De kwetsbare houten

lengte in benodigde meters uitgemeten en de profielen

verbindingen van De Uil zijn de dagkanten aan de

zijn op een freesmachine gezaagd.

binnenzijde van de voor- en zijgevels.

Van de horizontale houten delen van de borstwering

De vensterbanken hebben weinig verbindingsoppervlak

48

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Houten delen vervangen.

Het hout van een dakpaneel tot in de kieren schuren.

Binnenzijde klapdeur weer geel.

met de borstwering. Datzelfde geldt ook voor de

andere kozijn. Deze stalen profielen werden aan

dagkanten aan de bovenzijde.

onder- en bovenzijde met stalen lippen aan het hout

Op één bovendorpel na zijn alle hoeken van

bevestigd. De luifel boven de voordeur wordt gedragen

uitstekende vensterbanken aan de buitenzijde

door twee stalen driehoeken, gemaakt van een stalen

vervangen. Deze hoeken zijn een kwetsbare plekken,

L-profiel, met de lange zijde op de voorgevel

want als het boshuisje in elkaar zit kunnen de kopse

geschroefd. Omdat de hoek met de bovenflens niet

kanten van het hout niet geschilderd worden. Boven-

helemaal haaks is, is de luifel iets hellend. Alle stalen

dien loopt het hout spits toe, waardoor de punt erg

onderdelen zijn gegrond met een vervangingsproduct

zwak is (afb. p. 29). De beide klapdeurtjes van

voor rode loodmenie, op basis van visolie met een

opgeklampte verticale houten delen waren nog

kleurstof en, behalve de deurscharnieren en nagels,

aanwezig met de niet-originele scharnieren. Het

zoals oorspronkelijk, wit geschilderd.

klapraam boven de klapdeurtjes was niet meer in goede staat en is in zijn geheel vernieuwd, met glas in het raam in plaats van het oorspronkelijke vliegengaas. Hoe de originele deursluiting is geweest, is niet bekend. Waarschijnlijk werd gewerkt met schuiven in de vloer. Alle oorspronkelijke stalen onderdelen van De Uil zijn: spijkers, scharnieren, hang- en sluitwerk, raamkrukken en uitzetijzers met bijbehorende pin en de stalen kozijnen van de open buitenhoeken. Deze bestonden uit een L-profiel geschroefd aan een T-profiel van het Hoofdstuk 4: Restauratie van De Uil

Zwart ‘carboleum’ buitenlaag wordt warm aangebracht.

49

Vloerdeel met daarop drie zijwanden en de timmerman.

Dak nog zonder dakbedekking op de wanden geplaatst.

Origineel uitzetijzer met stalen pin van een draairaam.

Plaatsen vierde zijwand.

De dakdelen omhoog houden tijdens de montage.

Oplevering van De Uil op 11 januari 2007.

50

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

4.3 Montage (glas, hang- en sluitwerk, dakbedekking) In de tweede week van januari 2007 werd De Uil in

vastgezet met nagels. Glas werd geplaatst en de vaste

onderdelen naar het Zonnestraalterrein vervoerd. De

kozijnen zijn, zoals oorspronkelijk, alleen aan de

voorlopige locatie was in overeenstemming met de

boven- en zijkanten met stopverf afgewerkt. Aan de

betrokken partijen bepaald. Vanuit beheerders

onderzijde staat het vaste glas op houten blokjes die

oogpunt werd De Uil tijdelijk achter het Ter Meulen

na het harden van de stopverf verwijderd kunnen

Paviljoen geplaatst. Tijdens het opbouwen werd

worden. Aan de buitenzijde zijn bij het vaste glas twee

besloten af te wijken van de geplande oriëntatie van

hoekstaaltjes op de vensterbank geschroefd om de ruit

De Uil. Aan de voorkeur van de eigenaar om de

vast te zetten. Onder het glas zit een ventilatiespleet

voorkant richting het Ter Meulen Paviljoen te plaatsen

waardoor vanwege de opstand geen regenwater kan

is tegemoet gekomen. Komend jaar zullen alle

binnendringen.

gerestaureerde boshuisjes naast De Uil worden gezet

De draaiende kozijnen zijn verticaal in drieën gedeeld

(afb. p. 60) en zal opnieuw een tegelpad, zoals te zien

en vastgezet met stopverf. De ramen hebben een

op oude foto’s, vóór de boshuisjes worden gelegd.

verstelbaar uitzetijzer in het midden van de onderzijde

Bij het opbouwen van De Uil werd allereerst het

van het raamhout. Deze is vast te zetten op een stalen

vloerdeel gelegd en waterpas gesteld op vier stapels

pin in de vensterbank. Het raam aan de voorzijde

stoeptegels onder de hoeken van het vloerdeel. Al snel

boven de klapdeurtjes kan met schuiven worden

stonden ook de vier buitenwanden en niet veel later

vastgezet aan de luifel. De luifel is aan de bovenzijde

zat het dak erop. Vanaf dat moment werd begonnen

voorzien van bitumen en aan de onderzijde groen

met de definitieve afwerking. De luifel, het glas en het

geschilderd net als de andere overstekken. De luifel is

bitumen werden aangebracht en de laatste laag

bevestigd op twee driehoekige stalen kozijnen waar

geschilderd. Het bitumen is, zoals oorspronkelijk,

een driehoekige ruit in zit. Dit glas is vooral bedoeld

omgezet om de kopse kant van de houten delen en

om slagregen tegen te houden.

Hoofdstuk 4: Restauratie van De Uil

51

Details oud en nieuw: onderzijde draairaam, afwerklatten ventilatieopening, aansluiting hoek vensterbanken-kozijn buitenzijde.

Details oud en nieuw: bovendorpel open hoek, bovenzijde klapraam en twee maal stalen consoles (met glas) van de luifel.

52

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

5

Toekomst van de boshuisjes

Om een passende gebruiksfunctie te geven aan de

een slaapplaats voor twee personen, is door de

zeven gerestaureerde boshuisjes, is er door de

studenten een dag- en nachtopstelling bedacht met

studenten nagedacht over de toekomstige functie. Het

een opklapbaar tweepersoons bed (afb. p. 54). Voor de

meest geschikte idee leek de boshuisjes op het terrein

inrichting en afsluitbaarheid van de boshuisjes zullen

als trekkershuisjes in te richten en te verhuren aan

de studenten het komende jaar een voorstel doen.

rondtrekkers of wellicht geïnteresseerden in de architectuur van Zonnestraal. De voor de hand

Enkele aandachtspunten voor de toekomst van de

liggende locatie is bij de ten noorden van het terrein

boshuisjes:

gelegen camping. De bewoners van de boshuisjes

-

Warmte-isolatie aanbrengen door middel van

zouden dan van de daargelegen faciliteiten gebruik

zachtboard platen (of iets dergelijks) aan de

kunnen maken. Een andere optie is om de boshuisjes

binnenzijde;

dichter bij het hoofdgebouw te plaatsen, zodat er niet

-

de buitenkant jaarlijks onderhouden;

alleen meer controle en service door de eigenaar kan

-

enkele details beter uitwerken, zoals:

zijn, maar zodat ook duidelijk de relatie van de

- authentieke detaillering voor het klapraam;

boshuisjes met het sanatorium kan worden gelegd.

- afsluitbaarheid van alle boshuisjes;

In het kader van het landschapsplan dat de komende

- permanente elektriciteit;

jaren vorm zal krijgen, zal de beste en definitieve

- permanente horren in de nok.

locatie worden gekozen. Een en ander zal ook afhangen van bijvoorbeeld de wens om elektriciteit in

De verwachting is dat de zeven boshuisjes in de zomer

de huisjes aan te leggen.

van 2008 gereed zullen zijn en een of twee jaar

Omdat de ruimte klein is en de voorkeur uitgaat naar

later hun definitieve plek op het terrein zullen krijgen.

Hoofdstuk 5: Toekomst van de boshuisjes

53

Voorstel dag- en nachtindeling van De Uil, te realiseren door middel van een opklapbaar tweepersoonsbed.

Tijdelijke locatie van de zeven boshuisjes achter het Ter Meulen Paviljoen (grijs).

54

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Restauratiegegevens De Uil

Technische specificaties:

6

Adviseurs:

-

Vloeroppervlakte

circa 6 m

-

vrije hoogte:

2,2 m

-

openingen gevel:

circa 6 m

-

houtsoort:

-

type glas:

-

type stopverf:

-

2

-

Piet van de Plas

timmerman/restaurator

-

Mariël Polman

kleurspecialiste

-

Van Dalfsen VOF

adviseur dakbedekking

grenen

-

Pieter de Ruyter

restauratieschilder

dubbeldik getrokken

-

Peter de Ruyter

landschapsarchitect van

Toupret stopverf

-

Wessel de Jonge

adviserend architect

type bitumen:

Profaflex Mec (Durby)

-

Hubert-Jan Henket

superviserend architect

verf geel:

Evert Koning grondlak,

-

Lucas van Zuijlen

uitvoeringsbegeleider

2

vensterglas

bureau Alle Hosper

Wédé grond, -

-

verf groen:

verf wit:

kleur Sikkens E8.35.55

Dank aan:

firma Verbeek in Delft:

Stichting Loosdrechtse Bos, Dura Vermeer, Houtwerk

Wédé grond, recept

Meubelmakerij te Delft, College De Brink te Laren

gemaakt op 0,5 ltr: alk

(restauratie Het Roodborstje), Ton Molleman en Henk

20-21,5 / alk 21-189,7 /

van Dijk (restauratie De Raaf en De Specht), Scholen-

alk 25-40 / alk 30-56,4.

gemeenschap Hilfertsheem-Beatrix te Hilversum

Evert Koning grondlak,

(restauratie De Spreeuw), Christelijke Scholengemeen-

Wédé grond,

schap te Veenendaal (restauratie De Mus).

kleur: wit zijdeglans -

grondverf staal:

Owatrol, vervangings-

Speciale dank aan de studenten Wibe Bulten, Maudy

product voor rode

Dekkers, Carlijn Gunst, Mike Jansen, Karin Kunst,

loodmenie,

Mathijs van Loon, Karin Meijer en Marleen de Ruyter

-

verf zwart:

Stockholmer teer,

voor hun inzet en gastdocente Aimée de Back voor het

-

materiaalkosten

circa 4000 euro.

initiëren van dit bijzondere restauratieproject.

Hoofdstuk 6: Restauratiegegevens De Uil

55

Noten 1

Aimée de Back was in 1993 één van de zeven

11

De Josselin de Jong, Leerboek, p. 215-221. Over de

studenten die het inititatief hebben genomen om in

bekroning van het boshuisje van Zonnestraal verwijst

het kader van het honderdjarig Stylos jubileum op de

De Josselin de Jong naar een artikel in het tijdschrift

Faculteit Bouwkunde van de TU Delft een Nederlands

Tegen de Tuberculose. Op de pagina waar naar verwe-

monument te restaureren. Het gebouw dat de

zen wordt, is het artikel niet aangetroffen. Het jaartal

studenten onder leiding van professor Joop van Stigt

van de bekroning is dus niet bekend.

met behulp van circa twintig medestudenten opknapten, was de Koepel van Zonnestraal. Dit mondde uit in de publicatie: De Back, Een zeer aangenaam verblijf. Lucas van Zuijlen was een van de circa twintig studenten die aan de uitvoering in 1995 heeft meegewerkt. 2

De acht studenten die de organisatie en restauratie

van het boshuisje hebben georganiseerd en uitgevoerd zijn: Wibe Bulten, Maudy Dekkers, Carlijn Gunst, Mike Jansen, Karin Kunst, Mathijs van Loon, Karin Meijer en Marleen de Ruyter. 3

De Josselin de Jong, Leerboek der Tuberculose-be-

strijding, p. 215-221. 4

De notulen van bestuur en het dagelijks bestuur van

Zonnestraal bevinden zich in het archief van het International Institute for Social History (IISG) in Amsterdam. 5

De Josselin de Jong, Leerboek, p. 215-221.

6

Ibidem. Datum van het bericht waarnaar verwezen

wordt is onbekend. 7

De Josselin de Jong, Leerboek, p. 215-221.

8

Publicatie uit het Zonnestraalarchief in het IISG

over de beginjaren van Zonnestraal. Datum verdere gegevens niet bekend. 9

Idsinga, Zonnestraal, p. 99.

10

Zoetbrood, Jan Duiker, p. 54.

56

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

Literatuur

Beeldmateriaal

Prof. dr. R. de Josselin de Jong, Leerboek der Tubercu-

Het beeldmateriaal dat is gebruikt in deze publicatie is

lose-bestrijding. Een uitgave van de Nederlandse

afkomstig uit diverse boeken en archieven. Bijna alle

Centrale Vereniging tot Bestrijding der Tuberculose,

archieffoto’s en -tekeningen zijn overgenomen uit

achtste druk, ’s-Gravenhage 1951.

eerdere publicaties over Zonnestraal die zijn genoemd in de literatuurlijst. Veel foto’s en afbeeldingen zijn

Ton Idsinga, Zonnestraal, een nieuwe tijd lag in het

afkomstig uit het IISG in Amsterdam of uit het

verschiet. Uitgeverij De arbeiderspers/Stichting Wo-

Duikerarchief en de fotocollectie van E.J. Jelles.

nen, Amsterdam 1986. Foto’s van de restauratie in 2006 en de oplevering in Jan Molema, Ir. J. Duiker. [Serie architectuur 4]

2007 zijn van de acht studenten.

Uitgeverij 010, Rotterdam 1989. Auteur en uitgever hebben de grootste zorgvuldigheid Ronald Zoetbrood, Jan Duiker en het sanatorium Zon-

betracht bij het regelen van de rechten van het

nestraal. Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam 1985.

beeldmateriaal. Diegenen die menen toch nog rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever

Aimée de Back, Sabine Berndsen & Camiel Berns, Een

wenden.

zeer aangenaam verblijf. Het dienstbodenhuis van J. Duiker op sanatorium Zonnestraal. Uitgeverij 010, Rotterdam 1996. Peter Bak, Adrie Barnhard, Carl van Bruggen, Wessel de Jonge, Jan Molema, Marlies Rohmer & Anke Zeinstra (red.), J. Duiker bouwkundig ingenieur, Stichting Bouw, Rotterdam 1982. Bureau Alle Hosper, Landschapsplan Zonnestraal. Uitgave in eigen beheer, augustus 2005. Geraadpleegd: www.zonnestraal.nl www.tgooi.info/zonnestraal www.jurriens.nl/zonnestraal

57

Colofon Auteur en samensteller Lucas van Zuijlen ([email protected]) Met medewerking van Mérit Heinen, John Veerman, Mariël Polman, Pieter de Ruyter, Piet van de Plas, Jan Schriefer, Ton Idsinga, Wessel de Jonge, Mike Jansen, Wibe Bulten, Florian van Kuijk en Candice Welter. Eindredacteur Marjan Vrolijk Grafische vormgeving Lucas van Zuijlen © 2007 ®MIT (www.rmit.nl) eerste editie Gepubliceerd door: Publikatieburo Bouwkunde TU Delft, Faculteit Bouwkunde tel. 015-2784737 mail: [email protected] www.pb.bk.tudelft.nl

ISBN: 978-90-5269-358-3 All rights reserved. No parts of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. Printed in the Netherlands. For inquiries regarding photographs in this publication please contact the publisher.

58

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

excursie smidse

ontspanning op de werkplaats

excursie houtzagerij

59

Gerestaureerde boshuisjes De Uil, Het Roodborstje en De Raaf in november 2007 achter het Ter Meulen paviljoen.

60

Boshuisje De Uil van Zonnestraal Verslag van de restauratie

61

Boshuisje De Uil van Zonnestraal

Boshuisje De Uil is in 2006 gerestaureerd door studenten van de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft. De Uil was een van de houten huisjes die behoorden tot het door Duiker en Bijvoet ontworpen voormalige TBCsanatorium Zonnestraal bij Hilversum (1928-1932). Van deze boshuisjes zijn, tot in de jaren vijftig, diverse modellen gebouwd, ondermeer door de TBC-patiënten zelf. De Uil is het meest geavanceerde type boshuisje met het grootste aantal gevelopeningen. Het is opgebouwd uit negen prefab panelen die slim en demontabel zijn gedetailleerd. Vanaf 1930 woonden TBC-patiënten voor circa een jaar in een van de huisjes, totdat ze gezond genoeg waren om naar huis terug te keren. Op het terrein hebben maximaal veertig boshuisjes gestaan. De opzet van Zonnestraal was dat patiënten – als arbeids-

Verslag van de restauratie

therapie – zelf meewerkten aan de bouw en het onderhoud van het complex, dus ook aan de boshuisjes. De acht studenten wilden dit zelf ervaren en namen het initiatief om De Uil te restaureren. In januari 2007 is dit boshuisje teruggeplaatst op het Zonnestraalterrein. In 2008 zullen nog

zes

boshuisjes

door

andere

partijen

worden

gerestaureerd en ingericht als trekkershuisjes.

Lucas van Zuijlen

2



Boshuisje ‘De Uil’ van Zonnestraal Verslag van de restauratie