Booklet Kadazan Trn 2exh

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 PAPASAMO DO AHAL KOHOMPIT KINOIYONON POSORILI’ DOID KAPAMALANAN HIVANG – PALAN KINOIYONON NGAI’ DOID SABAH Nung orohian kou nopo do manahak komi om pangatagan ngai’ kokomoi dilo’ nokomoi doid sawat nga’ suangai no ilo’ foom di pointanud om pogulion no doid alamat di nokosuat. Kotorimo do iso’ garung T-Shirt o toombo noopo komi di notorimo i opuriman do Projik Kapamalanan Kinoiyonon Kohompit Do Kinoiyonon Posorili’ (Projik ELP) do kapanakadai doid kapamansayan do polisi om atag ngai’ do Palan Watas Tuaran. 1.

KOPOINTUTUNAN

Kotoluadan tu’ nokorikot kou doid kopokitanan ko-2 om tohuri no diti, i kokomoi di Palan Watas Tuaran di pinaatag. Kopokitanan poimbida’ nopo diti nga’ popokito dioyu di Pongoyuwan Hivang Kapamalanan Korohian montok Watas Tuaran om nogi' popokito di suang tongonibo-nibo’ do lobi poinggonop di Polisi om Atag ngai’ di Palan kawawagu. Kopokitanan nopo diti nga’ somboogian di kalaja’ papanahon om hontolon ngai’ do Projik Kapamalanan Kinoiyonon Kohompit Do Kinoiyonon Posorili’ (Projik ELP) do papaampayat do tulun kinoiyonon id Tuaran doid koposodia’an do Palan Watas kawawagu. Kotoluadan do au’ gina’-gina’ tu’ suminiwat kou do ruminikot doiti’ do tadau di baino. Monongko’au’ gina’-gina’ kopio yahai kumaa dioyu tu’ tumilombus kou do mongilo-ilo diti koposodia’an do Palan kawawagu. Otumbayaan o Projik ELP do kaampayatan nopo dioyu doid koposodia’an do Palan dilo’ nga’ kopomonsoi do Palan Watas om Palan Kinoiyonon di otorimo songowian om kosudong montok Watas Tuaran. Kanou no, toguwango’ tokou o timpu dumontol do songowian tokou. Tulungo’ no yahai do momonsoi do iso’ Palan Watas di ogoris om mintong doid timpu dumontol; i papasamo do ahal ngai’ do kinoiyonon posorili’ doid hivang polisi om atag ngai’ dau; om i manahak do koponontudukan kokomoi do kotundaan di kiwaa kotilombusan. Iri nopo nuludan abaabayan do Projik ELP do montok koposodia’an palan dilo’ nokomoi nga’ miagal ditia sumusuhut: 1. 28 & 29 Sept 2002

Kopokitanan Kumaa Tulun Ginumuan di Ko-1 – Mintong do Ahal, Pomusarahan, Kobolingkangan om Kosiwatan Ngai’

2. 13 & 14 Mac 2003

Kopokitanan Ko-2 & Tohuri No – Pongoyuwan Hivang Kapamalanan Korohian montok do Watas; om Kopoilaan poinggonop do Polisi & Atag ngai’ do Palan Watas Tuaran di pinaatag

3. 30 April 2003

Pobuyuon i Palan Watas di pinaatag kumaa doid Kounsol Watas Tuaran montok kopomusarahan, koponorimaan om tonudon om papanahon

Nulud o Pokitanan ngai’ diti do poingkaa: Numbul Pokitanan

Tulu-Boroson Pokitanan

1. 2. 3.

Pason Kopointutunan Nunu o Palan Watas om Palan Kinoiyonon? Map ngai’ do zon pamakayan tana’ i kokungkub do Watas Tuaran di kiwaa do baabaino

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

1

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Sinapou Tulun Mogiigiyon 1991 & 2000 Kobuyuon Do Kotundaan Kokiikitanai do Watas Tuaran mantad tawan naanu di toun 2001 Ikosistom ngai’ Ahal Ngai’ do Tuaran I Ahal Ngai’ do Tuaran II Kosiwatan ngai’ I Kosiwatan ngai’ II Pili’-Pamaganti’ do Kotundaan montok Tuaran II Pili’-Pamaganti’ do Kotundaan montok Tuaran I Map Do Piipiro Gontob Nangaangayan Di Kopokitanan Ko-1 – Kopongindibaan Momili’ di Pongoyuwan Hivang Kapamalanan Korohian Draf do Palan Watas montok Tuaran Draf Do Polisi Om Katalangan Palan Watas Di Nopili’ Draf do Palan Kinoiyonon 1 (Tisan Rahat Tuaran) Draf do Palan Kinoiyonon 2 (Kinoiyonon Pongilaan Kampung om Kopongintangan Kampung)

Miagal di Kopokitanan Ko-1, potitikid pokitanan do kiwaa sinuatan doid 4 boros and nonuan wotik mooi do asanang mambasa'. Wotik nopo nga’ Onggilis (Oritom), Bahasa Malaysia (Otomou/Biru), Kadazandusun (Otomou Sakot/Hijau) om Sina’ (Aragang). Kinamai no do mambasa’ do sopiipiro ginumu’ dilo’ pokitanan, loolobi no di Pokitanan Numbul ko-14 gisom 20, mooi do oilaan nu nodii kopio do nunu ngai’ o ahal oduumakan diti Watas, i Pongoyuwan Hivang Kapamalanan Korohian om nogi’ i suang tongonibo-nibo’ do lobi poinggonop di Polisi om Atag ngai’. Om poiloon nodii yahai do nunu ka dioyu kokomoi ngai’ dilo’. Nunu noopo o komi om pomuandaman ngai’ dioyu nga’ pomusarahan i’ do ontok poposodia’ di polisi om atag ngai’ pogowian i kapamadadi do tohuri tadau di Palan Watas kawawagu. Pointounda’ i’ o pakakalaja’ ngai’ do Kounsol Watas Tuaran, TRPD om Danida do solinaid do kopokitanan diti do sumimba do nunu noopo ponguhatan dioyu kokomoi do ahal ngai’ do pokitanan. Opongo kou po mintong do pokitanan ngai’, maan no suangai i foom pinosodia’ poimbida’ (Representation Form) om patahakon no doid iisai noopo upisol poingkalaja’ doid wawayaan suangon. Kawasa’ kou do maganu di buuk baabasaon kokomoi diti kopokitanan montok do pongilaan om komi dioyu sondii’. Tadau tohuri nopo do monorimo do komi ngai’ nga’ ontok 31tw Mac 2003. Kapanahak no daa dioyu do toilaan om kounsikaan o kopokitanan diti. Indadon dahai o komi om pomusarahan dioyu ngai’.

2. • •

NUNU O PALAN WATAS OM PALAN KINOIYONON? Palan Watas nopo nga’ mogulud do polisi om atag ngai’ do Kokuasaan Kapamalanan Kinoiyonon montok do pototongkop Watas. Palan Kinoiyonon nopo nga’ pinosodia’ montok do kinoiyonon ngai’ di momoguno do lobi sinoinig o kapamalanan.

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

2

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003

Duuduwo o Palan Watas om Palan Kinoiyonon do dokumen poingimatu di pinosodia’ id siribo’ do Ordinan Kapamalanan Kakadayan om Pogun (Sabah Cap. 141) (pinotunud 2002). Nokuro tu’ kiwaa do Palan ngai’ dilo’? • • • • • •

Montok koposodia’an do kotundaan dumontol tumanud do polisi ngai’ do Kokuasaan Kapamalanan Kinoiyonon; Manahak do ralan tonudon di poinwagu om poingimatu montok do kopintamangan do kotundaan doid iso’ kinoiyonon; Popokito tataatalang do id nomboo o kotundaan do pakawasaon om id nomboo ilo’ do ihian toi ko’ tagalon; Popokito tataatalang do id nomboo o tampat ngai’ di umoligan o koyuuyuwo’ sandad dau, i ihian om tagalon o nunu toi ko' poingkuukuro noopo o kotundaan do koimang diri; Manahak do nuludan timpu montok do kopoguludan do infrastruktur toomod mooi do atantu’ nodii do sekto ginumuan om minsoosondii’ ngai’ o kapamalanan diolo’; Manahak do ponoko-impohon do kaampayatan do tinimungan tulun doid kopoguludan om koponorimaan do polisi kapamalanan om atag ngai’.

Nunu o id suang do Palan Watas om Palan Kinoiyonon? Poinsuang nopo doid Palan Watas om Palan Kinoiyonon nga’ duuduwo dilo’ do kiwaa duwo boogiyan di misokodung o kogunaan. Boogiyan nopo dilo’ nga’ “Kopoilaan Poinsuat” om “Map do Atag”. Ilo’ nopo “Kopoilaan Poinsuat” nga’ mogulud di polisi om atag ngai’ do Kokuasaan Kapamalanan Kinoiyonon montok do kotundaan do sawiawi’ tana’ om kowoigan i poinsuang doid kinoiyonon di tokungkuban do Palan diri. Iri nopo i polisi toi ko’ atag ngai’ (i popokito do sinumpakon do tana’ toiso-iso’) di montok noopo do toiso-iso’ kinoiyonon nga’ okitanan doid Map do Atag i kiwaa po nogi’ kointalangan do kopomogunaan suwai do tana’ (miagal do kinoiyonon di natagal/tinongoligan). Nunu o palan ngai’ di gunoon do Watas Tuaran do baabaino? Doid Watas do Tuaran, kiwaa do Skim Kapamalanan Pomogunaan Tana’ Watas om Skim Kakadayan montok do kinoiyonon ponong kakadayan di nopili’, i kokungkub-sawiawi’. Iri nopo Palan Watas om Palan Kinoiyonon kawawagu i posodia’on ontok toun 2002-3 nga' pogontion di palan om skim di kiwaa do baabaino i gunoon doid Watas diti.

3.

MAP NGAI’ DO ZON PAMAKAYAN TANA’

Kopokitanan nopo diti nga’ popoilo do tongonibo-nibo’ di suang do palan ngai’ om skim di kiwaa do baabaino i pakayon doid Tuaran. Iti no ngai’ i Skim Kapamalanan Kapamakayan Tana’ Watas Tuaran i kokungkub do pototongkop Watas om ilo’ 5 Palan Skim di tonudon i kokungkub do piipiro tampat: Skim I – Kakadayan Tuaran Skim II – Berungis Skim III – Tamparuli Skim IV – Kiulu Skim V – Berungis gisom Telipok Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

3

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 Kapanahak o palan ngai’ diti do impohon tumanud-kootulan montok do kopomusarahan do Kounsol Watas di atag ngai’ kotundaan i koinwulai mantad pinggisaman do sektor tulun ginumuan om minsoosondii’. Kiwaa nogi’ do piipiro Draf Palan Kakadayan: Berungis, Tuaran, Kiulu, Tamparuli, Topokon, Pukak om Tenghilan, miampai iso’ palan di notorimo montok Nabalu. Montok nopo do Kounsol Watas Tuaran nga’ kiguno om kosudong kopio do maan intangai malik i Palan ngai’ do baino om alanan do Palan kawawagu. Kiguno kopio do mamalan laid yosido montok do piipiro sabap ngai’ di kohompit do tiso’ om tiso’: 1. Iri nopo palan kotundaan om skim do baino nga’ kiwaa nodii do piipiro toun linaid om amu’ nodii pointanud timpu om kosudong sabaagi do bakaang kapamalanan do monontuduk kotundaan doid Watas diti montok do timpu dumontol. Om nogi’ opurimanan do Kounsol Watas do kiguno do nuununu noopo kotundaan kawawagu id Watas diti nga’ apatut do amu’-kakasou do nunu i kohompit do kinoiyonon posorili’ om apatut do pointilombus. 2. Mantad di data do Kinopoguntaban Tulun 1991 & 2000, okitanan do koikot dati’ do 160,000 o ginumu’ do tulun mogiigiyon doid Watas diti do orikot toun 2020, i 17 toun mantad baino. Ilo’ nopo talun-alun, pomulominan, kadai, kotorinaan om koumatan tulun ginumuan nga’ amu’ katangka’ do ginumu’ dilo’. Mositi’ nodii poogi’ do mamalan laid do monoomo’ do ahal dilo’. 3. Kiwaya’ doid Watas diti o kotundaan om suwai koukatan do maapagon diri o pogiigiyon doid Kota Kinabalu om posorili’ dau (intangan Pokitanan ko-10 & 11). Mositi’ do mamalan tokou montok do monoomo’ do kaantakan do tumuntug dati’ o tulun kumaa doid Tuaran. Ilo’ nopo kotundaan maapanau do KKIP, kiginayo 8,000 ikal (id piwolitan do Watas Tuaran om Watas Kota Kinabalu) nga’ kapamadadi nogi’ do Watas diti sabaagi do iso’ tampat iyonon di nointutunan sabap no do omula o gatang do lamin. 4. Iri nopo kinapamansayan do duwo talun-alun kawawagu – Talun-alun Tagayo Sulaman om Ralan Pomotingan Tuaran (Tuaran Bypass) – nga’ nokopogukab do tampat ngai’ kumaa do kotundaan do rumikot. Kiwaa no do kokitanan do kotundaan kawawagu doid tobuyuan do talun-alun diti om iri nopo kopoguntunan do tana’ doid tana’ taantai (i kakaal po do tana’ pomutanaman toluub) nga’ kopokito do ogumu’ po o tampat do maan tundao’. Palan Watas di kawawagu nopo nga’ kapanahak do koponontudukan kumaa sanganu ngai’ tana’ om monununda’ kotos. Mantad do koyuuyuwo’ ngai’ dilo’ do agabon tokou do mamalan do baino montok no do timpu dumontol do Tuaran. Iri nopo i Palan Watas kowowonsoi nga’ manahak do palan kotundaan di kawawagu montok di tampat kokuasaan id siribo’ do ponoinaan do Kounsol Watas Tuaran. Palan Kinoiyonon, i lobi poinggonop, nga’ wonsoyon nogi’ montok do tampat ngai’ di pointantu’ miagal kopio do Kakadayan Tuaran, Tamparuli, Kiulu om suwai po. Ookunan om otorimo po o Palan Watas om Palan Kinoiyonon kowowonsoi dilo’, pogontion ilo’ di palan ngai’ do baabaino om monontuduk do kotundaan do timpu dumontol doid Watas diti.

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

4

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 4.

SINAPOU TUHUN MOGIIGIZON 1991 & 2000 (Id boros do Kadazan)

Songkuo dati’ ginumu’ tuhun do poingizon doid Uvang Tuaran, hoohobi no doid posoihi’ kakadazan miaga do Tuaran om Tamparuli, do oikot po o toun 2020? Ginumu’ nopo do koingkavaso’ do tuhun mogiigizon doid Uvang diti do sontoun (1991-2000) nga’ 3.15%. Nung ingkaa nopo o koozuvo’ diti nga’ ii nopo ginumu’ tuhun mogiigizon di toun 2000 do 84,974 nga’ pisoosoomo’ do koingkavas kumaa 91,375 do oikot o toun 2005. Koikot nopo dii do toun 2020, nga’ pisoosoomo’ do koingkavas dati’ do 160,000. Komozon do nokoingkavas do induvo ginumu’ iho’ ginumu’ mogiigizon doid Uvang diti do baino doid daasom do 17 toun! Poingkuo om id nomboo tokou do monoina’ di pokionuon ngaavi’ do montok pomuhominan, kadai, koupisan, kotoinaan om koumatan tuhun ginumuan sabap no do nokogumu’ o tuhun? Songkuo ginazo do tana’ do mositi’ posodia’on do monoomo’ do pokionuan diti? Doid Map Ko-1, kivaa do piipio tampat i popokito do akavas toi ko’ osiibo’ o kinoinsavato’ do ginumu’ tuhun mogiigizon mantad 1991-2000. Okitanan do nokoingkudi’ o mogiigizon doid KKIP (sabap dati’ do kinoundohian haid do mogiigizon mantad doiho’) om doid ponong kohisaon do vugus Sulaman (mantad doid tahun pinoobi’). Nga’ suvai vagu’ doid ponong koibutan do Mengkabong id kotonobon di jambatan kavavagu om nogi’ koibutan om kohisaon do Telipok poompus-ompus do lahan Tuaran haid tu’ akavas o kinoinsavato’ do ginumu’ tuhun mogiigizon. Atahang kozo do tumimpuun no o kotundaan do tumazad mantad Kota Kinabalu kumaa doid kabaatan do Uvang diti. Akavas nogi’ o kinoinsavato’ doid kabaatan-kohisaon do Uvang poindoos do Tambunan, sabap dati’ do kalaja’ managad kazu. Okitanan kozo (Map Ko-2 kivotik totomou kozo) do tampat kinoinsavato’ do tuhun mogiigizon nopo diti nga’ tumanud do talun-alun di notoodo no kozo. Kokiikitanai nopo do kinoingkavason nga’ okito miampai popiaga di Map Sinapou Tuhun Mogiigizon (3 & 4) montok toun 1991 om 2000. Togumu’ nopo nga’ (kivotik taagang kozo) id ponong tisan do Uvang doid pivohitan miampai do Kota Kinabalu om nogi’ poompus-ompus do lahan kavavagu pakaazan doid Kota Belud. Nung intangan saviavi’ nga’ miaga kozo do okudi’ o kinoundohian tuhun mantad id tanga’ sundung tuu do osiibo’ kozo o kinoinsavato’ doiho’ mantad do zon doid tisan daat.

5.

KOBUYUON DO KOTUNDAAN

Popokito o map diti do kinoiyonon ngai’ di kiwaa kobuyuon do kapamalanan di nookunan om/toi ko’ nakapanau (kiwotik Totomou/Biru) om i ngai’ kakaal mangandad kopiangayan (kiwotik Taragang). Okito do sundung tuu do kotundaan nopo nga’ lobi montok do tampat ngai’ doid tisan rahat om poliliput do kinoiyonon tangagayo, nga’ okito nogi’ do kiwaa kinoinsawato’ do kookunan om atag ngai’ kumaa doid tanga’ loolobi no kopio poompus-ompus dilo’ ralan tangagayo - Talunalun Tagayo Sulaman on Ralan Pomotingan Tuaran. Mantad nodii dilo’ do apatut nodii do pomusarahan itia sumusuhut:

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

5

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 • • • •

Nung pointunud naku do mongumolig di tana’ tongoluub, loolobi no kopio di ongosomok mantad talun-alun tangagayo, mantad do atambaan do kotundaan om atag ngai’ do mikot? Nung monimung do kotundaan kawawagu doid wookon tampat di natandaan no doid labus do tampat baabaino i tokungkuban di 5 Palan Skim di nookunan (Kadai Tuaran, Berungis, Tamparuli, Kiulu om Berungis/Telipok)? Nung pomusarahan do mongintong malik di piwolitan ngai’ do baino i tokungkuban di Skim do manahak ralan kumaa koburuon timpu dumontol? Nung kosudong kopio do obihan do tana’ kotundaan o ponong id tanga’ poompusompus do kokompungan kumaa doid Tamparuli, Kiulu, Pukak, Tinompok, Topokon om Tenghilan?

(Montok di pinangatagan do zon pamakayan tana’ kawawagu i kokomoi dilo’ noboros id sawat, intangan o Pokitanan ko-18 – Draf do Palan Kinoiyonon montok Kinoiyonon Tisan Rahat Tuaran)

6.

REMOTE SENSING 2002 - KOKIIKITANAI DO WATAS TUARAN MANTAD TAWAN

Popokito o gambal satelit diti do kopoilaan kawawagu kokomoi do koumbalo’ tana’ doid Tuaran om Watas tootoning miagal do tokito mantad tawan. Iri nopo piwolitan do Watas Tuaran nga’ pinokito miampai gais toritom talasau. Iti nopo gambal satelit miagal ditia nga’ bakaang di agayo guno doid kapanaadaan palan tu’ kopokito iti do tampat ngai’ mantad pogintangan di tawasi’ kopio. Kopiandang nopo diri o gambal diti miampai di konunu-konunu ngai’ doid tana’ (miagal do bawang om tisan rahat) maya’ do sistom kopoilaan kokomoi tana’, Geographical Information System (GIS), kapanahak do kokuasaan iti do iso’ bakaang do pointuutunud pananda’ do kopoobian pomogunaan tana’ om mongintutun do konunu ngai’di kiguno miagal do Banjaran Crocker om Nulu Kinabalu (kumaa doid tanga’-wanan dilo’ Map, kogumuan nolikupan do gawun). Intangan no ilo’ piwolitan tisan rahat do Tuaran i popokito do Sulaman Bay om Mengkabong Bay om Bawang Tuaran om tapang ngai’ dau. Intangan nogi’ ilo’ kinosumpako’ sokiikiro do kadai Tuaran, Tamparuli, Tenghilan om Kiulu om nogi’ piipiro kokompungan.

7.

IKOSISTOM NGAI’

Miampai do data mantad Koupisan Kinoiyonon Posorili’ om DHI Waig & Kinoiyonon Posorili’ (Malaysia), Department of Irrigation & Drainage om World Wide Fund for Nature Malaysia, kaanu tokou do momonsoi do map ngai’, i kopokito do ikosistom do baino id Sabah. Poinsuang doid ikosistom o tampat di agayo i miipiagal i' o kooyuwo’ dau do iyonon do mogisuwai-suwai sumuni om tayam. Iri nopo Map tagayo nga’ popokito di suang tongonibo-nibo’ do lobi poinggonop di Polisi ngai’ di pinaatag i kokungkub diti Watas do gisom noopo do kokomoi do ikosistom om kopomoogiyan do ikologi. Mantad dilo’ do mangatag ikoi do kiwaa po dii. •

Kinoiyonon di Angaragang (Aiso Kotundaan Tangagayo) – Loolobi no kopio doid sarayo do Bawang Tuaran mooi do otingoligan nodii o mogisuusuwai mogiigiyon doid bawang doid kinoiyonon ponimungan waig dilo’. Iti no boogian dilo’ bawang di au’ songkuro

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

6

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 notunda’ i noliputan do talun om pias di lumuyung mantad ponong koibutan-kotonobon do Banjaran Crocker. Kiwaa nogi’ do piipirok kinoiyonon di “Angaragang” doid Mengkabong Bay om Sulaman Bay. •

•

Kinoiyonon di Ongosilou (Kotundaan Kigontob) – Nunu-nunu nopo o kotundaan pinaatag di kopomiyamut dati’ do bawang nga’ apatut do yadaan. Tampat nopo ngai’ dilo’ nga’ kaampai no o sistom bawang do tana tongosiriba’ do Tuaran, i noolu’-olu’ ponong doid saasarayo do ponimungan waig do Bawang Tuaran om tisan rahat do Mengkabong om Sulaman. Ilo’ nopo kinoiyonon di noolu’ nga’ notunda’ no toi ko’ aiso do nuununu di kohompit do ikoloji di kiguno do maan tingoligai. Kinoiyonon nopo ngai’ diti nga’ notunda’ sabap do kiwaa do duwo ralan tagayo, kinoiyonon di noiyanan do tulun om mogilongot-longot o tana’ porobuwatan om kapamakayan suai.

Baabaino nopo nga' aiso do kinoiyonon ponimungan waig di notingoligan poinsuang doid Watas. Sabap no do okuangan o waig o Tuaran sondii’, om lobi po doid KKIP om Kakadayan Tagayo KK, do kiguno kopio do mananda' do tampat ponimungan waig kawawagu (intangan o Pokitanan Ko-19). Kiguno o waig do okon noopo ko’ montok do tulun nga’ montok nogi’ do pomutanaman, pomounan om pidagangan.

8 & 9 AHAL NGAI’ DO TUARAN I & II Poingilo kou no laid dati' diti ahal ngai’ di pointalangon doid duo' Pokitanan sumuusuhut, lobi no kopio di kokomoi do mangantai-nulu om papataam aiso kasagahan. Nga' wookon ahal do amu’ songkuro atalang miagal kopio do kopomunsaan do tanom om tayam, ginumu' tulun mogiigiyon toi ko' kopokionuan do sikul doid piipiro boogiyan diti Watas. Doid duwo pokitanan diti (Ko-8 & 9), pokitanan dahai dioyu nunu ngai’ ahal di otoguwang do Watas Tuaran do baino. Mooi do kapamalan tawaawasi' montok timpu dumontol do Tuaran, maya’ do kapamansayan do Palan Watas diti, kiguno kopio do koilo kou do ahal ngai’ diti; do nonuan kou do kosiwatan do momusorou dilo’. Nokointalang kopio dioyu o kogumuan ahal diti maya’ di komi ngai’ dioyu di Kopokitanan Ko-1. Nosoriuk no dahai ngai’ iri om nokoinsonong no tumanud di komi om pangatagan ngai’ dioyu. Onuo' no o timpu diti do mambasa' toinsanan pokitanan diti om onuan no yahai do komi om atag ngai’ dioyu. Ahal 1: Ginumu' Tulun Id saralom do 17 toun, ginumu' nopo do tulun mogiigiyon doid Watas diti nga' kadampot dati' do 160,000 tulun. Songkuro ginayo do tana' do oguno do ponoomo' do koingkawason do ginumu' diti? Id nomboo o iyonon do tulun, akanan, pakalajaan om pomoinan? Nunu o kawo do pomulominan di paatagon nu daa om id nomboo? Nunu o kawo do infrastruktur, kotorinaan om koumatan suwai di apatut do posodia'on om songian om okuukuro? Ahal 2: Tana' montok kotundaan Songkuro ginumu' do tana' do apatut do kiwaa poinsodia' montok kotundaan timpu dumontol om id nomboo? Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

7

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003

Songkuro ginumu' do tana' do apatut do poobion montok mogisuwai-suwai pomogunaankotundaan do pomulominan, kadai, kotorinaan, koumatan, upis, talun-alun, pomutanaman, pomounan, kolooloiyan om sport, kotombuluyan om tampat tuundorongon? Songkuro ginumu' do tana' mositi' tingoligan mantad kotundaan om id nomboo? Ahal 3: Pomulominan Id nomboo do apatut pamaalan do pomulominan? Okuukuro om songkuro ginumu'? Nunu i apatut do paatagon montok pomulominan do baino? Ahal 4: Kotombuluyan Songkuro daa ginumu' do kotombuluyan, id nomboo om okuukuro? Nunu daa o atag nu do poingkuro monindooi talaalaid do tutumombului mantad suang om labus pogun do id tampat diri? Ahal 5: Padsakayan Songkuro ginumu' do talun-alun do wonsoyon do monoomo' do koingkawason do ginumu' tulun? Poingkuro daa do lobi oulud om kapasanang di mintana' o trafik om patataadan kulita'? Iti no o ahal ngai’ di kiguno do maan pomusarahai lobi no kopio doid suang om posorili’ do Tuaran sondii'. Ahal 6: Mangantai-nulu om Okuangan Waig Mangantai-nulu nopo nga’ iso’ kobolingkangan tagayo doid piipiro kinoiyonon doid Watas diti. Sundung tuu do amu’ milo ihian ilo’ do somoonu’ tu’ waalan toi ko’ tundaon do sanganu i tana’ diolo’, mositi’ do sorohon tokou do koimaan nopo do miagal dilo’ nga’ kopogowit do tana’ do mimang londoi om mimang piang om osunagan diri o bawang. Kalaja’ mamabak watu nga’ katamba’ nogi’ doid kobolingkangan diti. Koimaan nopo ngai’ diti nga’ kapanahak do waya’ tagayo kumaa doid kapanahakan waig tolidang do okon noopo ko’ doid Tuaran nga’ doid Watas tootoning miagal do Kota Kinabalu. Nunu i apatut do maan do mongulan kobolingkangan okuangan waig doid Watas diti? Poingkuro tokou mimang do aadang nodii o id pialatan do kogunaan do tulun ngai’ i pongiyon doid sokid do Tuaran, mongumolig do konuluan mantad tana’ mimang piang om papatantu’ do poinggonop o kapanahakan waig montok kogunaan do tulun ngai’? Momoguno ngai’ do waig o iisai om nunu noopo nga' baino nopo nga' amu’ koula’ o waig. Kiguno kopio o ahal diti i mositi' do maan torinao’ do baabaino lobi no kopio do noilaan nodii do songkuro dati' koingkawaso’ do ginumu' tulun. Ahal 7: Papataam Aiso-Kasagaan Oubasanan kopio do papataam aiso-kasagaan doid wookon kinoiyonon doid Watas diti, i kopointalang do kiguno kopio do kiwaa do tampat patataaman di poimbida’, lobi no kopio do noilaan nodii do songkuro koingkawaso’ do ginumu' tulun. Suwai mantad di patataaman nakatantu’ doid Kayu Madang, i piopuwan do Kota Kinabalu do mamakai, mogihum o Kounsol Watas do tampat kawawagu sabaagi do tampat patataaman dau di pointopot. Do maso-maso mamalan kumaa doid 2020, opurimanan do Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

8

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 Kounsol do mositi’ kiwaa do tampat pointantu’ montok kogunaan do Watas noopo sondii’. Ilo’ nopo tampat doid KK do baabaino nga’ piopuwan do Tuaran, Kota Kinabalu om Penampang. Baabaino diti maso-maso no mogihum do tampat suai doid suang do Watas Tuaran o Koupisan Mamalan Kakadayan om Watas miampai momoguno do miipiagal i’ o teknik di ginuno do minogihum do tampat montok Watas Sandakan. Ahal 8: Manauk Togis Nokoluput di talaalaid no do kiwaa kalaja’ manauk togis do aiso-kasagaan doid piipiro boogiyan do Bawang Tuaran. Nung amu’ nopo tamangan do pointantu’ o koimaan diti nga’ kapanahak dati’ do waya’ tagayo kumaa do koluyungan bawang, ikosistom, koyomutan, sunag doid kabang bawang om waya’ doid watu karang doid wugus kopio.

10 & 11

KOSIWATAN NGAI’ I & II

Mantad do ahal ngai’ di nokito dioyu (intangan Pokitanan ko-8 & 9), alapon dii dahai ikoyu do momusorou do Kosiwatan ngai’ montok Tuaran. Ondomon no do momusorou ko do kosiwatan ngai’ diti montok do timpu dumontol, saralom 10, 15 toi ko' lobi toun mantad baino. Nunu o angkab om iman-imanon nu montok do Tuaran? Okuukuro do tokito nu do tumunda' doid timpu dumontol o Watas nu, Kakadayan nu, Kampung nu, Posorili’ nu? Mimang ko naku do pologooson o tulun suwai do manahak kotontuan toi ko' mumpayat ko do manantu' do timpu dumontol do Watas nu? Iti no o kosiwatan nu do popoolon numbalon. Nunu topirumanan nu kokomoi dilo’ atag ngai’ di nokosuat doid siriba'? Nunu daa o maan do Kopolintaan Pogun do monuluk do kosiwatan ngai’ diti? Nung kiwaa po wagu’ atag nu, nga' poiloon no yahai. 1. Popoundaliu do piipiro koupisan Kopolintaan (miagal do 50%) toi ko’ kopomogunaan tana’ suwai do KK mantad doid Kakadayan Tagayo kumaa doid Watas diti? Iso’ nopo koikoto’ diti nga’ koingkudian do ginumu’ kulita’ pakaayan doid Kakadayan Tagayo KK i kobobo kopio. Nga’ kopogowit i’ wagu’ iti do lobi ginumu’ kulita’ pakaayan doid Tuaran. 2. Mamadadi do Tuaran do longkod wawayaan kumaa doid koibutan om sokid do Sabah? Momoguno iti do kopoopuwan togumu’ doid infrastruktur, bangunan om koumatan. Nunu daa i apatut do maan nu do monuluk ngai’ diti? 3. Popointutun do Tuaran sabaagi do iso' tampat tombuliyon om kolooloiyan sabap do linundus om pinuawang do kinoiyonon posorili’ dau? Poingkuro ko popointutun do aktiviti miagal dilo’ do soliilinaid? Miagal do, poingkuro ko popotimpoon talaalaid do tutumombului mantad suang om labus pogun doid kinoiyonon diti? Monongko’au’giigina’ kopio yahai di sontob komi om pangatagan ngaawi’ dioyu kokomoi dilo’ nangarait doid sawat om noguno dahai iri do minogulud di polisi om atag ngai’ di lobi poinggonop montok Tuaran miagal di tokito doid Numbul Pokitanan ko-14 gisom 20. Intangan no o Numbul Pokitanan ko-18 i kiwaa do kohompitan kumaa dilo’ nokomoi doid sawat.

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

9

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 Nunu o topurimanan nu kokomoi di atag do Kounsol Watas Tuaran montok do Tisan Rahat Tuaran mantad do nunu i nokomoi ngai’ doid sawat? Kaakun ko naku toi ko’ au’ kaakun dilo’ Palan Kinoiyonon pinaatag?

12 & 13

PILI’-PAMAGANTI’ DO KOTUNDAAN MONTOK TUARAN I & II

Doid Kopokitanan Ko-1, pinokito dahai ikoyu do apat pili’- pamaganti’ kotundaan do maan dioyu pomusarahai. Pokitanan wagu’ ngai’ dahai iti do baino. Toombo tiso’ diti do kosudong kopio montok Watas Tuaran? Intangan nogi’ do aiso tiso’ diti do pili’-pamaganti’ di kaanu minsoosondii’. Pongoyuwan nopo do tiinu’ nga’ tumanud dati’ do piromutan do apat-apat pili’-pamaganti’ diti. Kokitanan nopo do pili’-pamaganti’ diti nga’ ginuno do monginam do “ingkuro nung” aantakan iti. Nunu ka dioyu kokomoi do Pili’-Pamaganti’ ngai’ diti? Apat Pili’ Pamaganti' Do Konsep Kotundaan Konsep 1: Koumbalo’ do Kotundaan Konsep nopo diti nga’ tumanud di pamajangkaan do winakas pidagangan nopo nga’ kaanu papatantu’ do koumbalo’ do kotundaan doid timpu dumontol. Pisoosoomo’ do tampat kotundaan nopo dati’ nga’ poinsuwang doid skim momozoon do baino om umompus di talunalun tangagayo i kapasanang kumaa doid kotorinaan. Ilo’ nopo KKIP di maapanau nga’ kaanu nogi’ popoinwulai do kotundaan doid piwolitan miampai Watas Kota Kinabalu. Ilo’ nopo koumbalo’ kotundaan diri nga’ kopomonsoi biningkurungan miampai do id taatanga’ diri o kabang Mengkabong. Pisoosoomo’ do katamba’ o kotundaan doid timpu dumontol doid talun-alun di kiwaa do baino doid koibutan om kosilaon. Konsep 2: Kopokionuwan-taagab mantad Labus Saasabap no do kinoiyono’ dau do ponong koibutan do Kota Kinabalu do ogumu’ o kaantakan di kohompit-kakadayan tagayo do aanu papakaa doid Tuaran tu’ agayo o hivang. Kopokionuwan-taagab nopo diti nga’ okitanan no miagal do koumatan ngai’ balajalan kawawagu toi napalan, kapamansayan do tampat tumau/gas om KKIP. Tuaran nga’ tuumbayaon nogi’ kumaa doid Kinabalu Park. Koikoton nopo dii do kopokionuan-taagab diti nga’ koponimung do kotundaan doid ponong koibutan do Watas miagal do koinggayaan do kakadayan mantad Menggatal om KKIP. Konsep 3: Gontob do Kotundaan Kiwaa do piipiro gontob di kohompit do kooyuwo’ sandad om koponorinaan kumaa do kotundaan doid Watas diti. Ilo’ nopo nga’ kaampai no o tampat pomutanaman tawasi’ kopio (Kelas III), tana’ di obingliudan (natandaan nopo do otomou nga’ mantad do Tongus Haahaki Hilda di koowion 1990-an), tampat pomogompiyan om talun pinoobi’, kaampai no o kapanagalan do momozoon kohompit do kotundaan poompus-ompus do tisan rahat. Nung intangan nopo o gontob ngai’ diti nga’ iri nopo asil do kooyuwo’ do hivang nga’ amu’ oiyo o koongkopo’ miampai ii-iso’ no o tampat kotundaan doid pialatan do Menggatal om

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

10

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 Tuaran. Kotundaan di kikalansanan do owonsoi doid timpu dumontol nga’ lobi kinudi’ mantad doid Konsep suwai. Konsep 4: Kotundaan di Kikalansanan Owonsoi Kiwaa do piipiro kosiwatan do popointutun do kotundaan doid Tuaran. Wookon nopo dilo’ nga’ i nointutunan no miagal do KKIP, skim momozoon do Kakadayan di kiwaa do baino om Kotundaan Podtutuongisan Sinigompug doid kowoigan rahat. Pomusarahan suwai nopo nga’ kohompit do popointutun di koumbalo’ sandad om koubasanan do Watas di kiguno kopio miagal do iko-kotombuluyan. Nung ilo’ nopo birion nga’ konsep nopo diti nga’ mintong kopio do popoingkawas do ikonomi labus kakadayan, i mokianu kosuangan kumaa doid sokid om lobi ginumu’ piupakatan miampai do kalaja’ kotombuluyan doid ponong tisan rahat. Okito nogi’ doid map o piipiro longkod doid labus kakadayan di kiwaa kalansanan do otunda’ nga’ kiwaa dati’ do suwai di kiwaa aktiviti poimbida’/kagazat i kawasa’ do pointutunon montok kowosian do tulun kinoiyonon sondii’.

14.

MAP DO PIIPIRO GONTOB

Pokitanan nopo diti nga’ popokito do mogisuwai-suwai gontob do pamakayan tana’ doid Watas Tuaran. Gontob nopo ngai’ diti nga’ kiwaa do kogompitan di kawo do pomoogian zon pamakayan tana’ di maan paatago’ om piwolitan ngai’ dau. Kopoilaan nopo ngai’ di okito doid Map nga’ naanu mantad mogisuwai-suwai pogiuman kopoilaan miagal do: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8.

Kotolunan Pinoobi’ (Imbaan om suwai po) – Koupisan Kotolunan Taman Negara Banjaran Crocker – Taman-Taman Sabah Tana’ Ngai’ Do Pomutanaman Di Tosonong - Koupisan Pomutanaman Pomoogian Zon do Tisan Rahat (Kinoiyonon Kipanagalan, Kigontob) – Palan Koponoinaan Zon Tisan Rahat Sinigompug (ICZM) Sabah Kinoiyonon Pomogompian Konuluan – Koupisan Kokoyuwan; Skim Kapamalanan Pamakayan Tana’ Watas Tuaran Kinoiyonon Tobingliudan – Koupisan Parit om Luyungon Waig. Kinoiyonon nopo di pokitanan doiti’ diti nga’ naanu mantad do ponoriukan diti Koupisan di kinoiyonon noliudan di ontok Tongus Haahaki’ Hilda di 1999. Puun Radio – Radio Television Malaysia (RTM) Watu Karang – Projik Id Koligaganan O Karang, Borneo Marine Research Institute, UMS; World Resources Institute, Washington DC; om Koupisan Mamalan Kakadayan om WatasKinoiyonon, Sabah.

Intangan no i Map doid Numbul Pokitanan ko-17 i popokito do nunu ngai’ kawo om pamakayan tana’ di paatagon.

15.

NAANGAANGAYAN DI KOPOKITANAN KO-1 – KOPONGINDIBAAN

Iri nopo Kopokitanan Ko-1 nga’ pinaharo doiti’ id Dewan diti (Dewan Bersatu) di ontok 28 & 29tw September di toun. Sinusuhut ilo’ do duo po kaagu kopokitanan – doid Pitimbuungakan Tounan do Projik ELP di ontok 16tw Oktober 2002 (doilo’ id Rasa Ria Resort, Tuaran) om doilo’ id Malangang, Kiulu di ontok Kiulu 4M Challenge di ontok 27tw Oktober 2002.

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

11

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 Kotoluadan di sontob komi om pangatagan ngai’ dioyu – agayo kopio o guno ngai’ diri tu’ nakapanahak dahai do kopoilaan ngai’ di nakapanakadai kopio dahai do minogulud di polisi om atag ngai’ montok di Palan kawawagu. Ginumu’ nopo do tulun nokorikot di ontok Kopokitanan Ko-1 nga’ 665 tulun om 148 diolo’ do minanahak komi om nulud iti tumanud do boros-tinulu ditia sumusuhut: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Koponoinaan om Kapamalanan do Pamakayan Tana’ Pinuawangan Sandad om Kinoiyonon Posorili’ Kotombuluyan, Kolooloiyan om Koundarangan Kopomoyomutan do Kinoiyonon Posorili’ Koumatan Infrastruktur & Tinimungan Tulun Kowoowoyoo’, Kopurimanan om Kosokodungan do Tulun Ahal Teknikal Komi ngai’ suwai

Komi nopo ngai’ dilo’ nga’ nokotikid kuminaa do Kounsol Watas Tuaran (MDT) om pinabanta kuminaa doid Komiti Teknikal do Projik ELP (i kipuu do mogisuwai-suwai Koupisan Kopolintaan), om nogi’ pinosuang doid hivang intonit do Koupisan Mamalan Kakadayan om Watas-Kinoiyonon (TRPD). Iti nopo tinimungan Projik ELP (i kipuu do MDT, TRPD om Danida) nga’ minintong kopio di sawiawi’ komi om pangatagan ngai’ dioyu. Wookon diri do kopoilaan kawawagu montok dahai; iri nopo suwai nga’ pinopoimagon di wookon panantaman dahai di timpuun i’. Nokosuang nodii do Kounsol Watas Tuaran, i kumalaja’ miampai do TRPD om Danida, i kogumuan komi om pangatagan ngai’ dioyu doid hivang polisi om atag ngai’ i okito dioyu doid Numbul Pokitanan Ko-17 gisom 20. Intangai no ilo’ om poiloon no yahai do nung ookunan toi ko’ amu’ ookunan dioyu. Katantu’ po kopio o polisi om atag ngai’ diti om poomungon nodii doid Palan Watas kawawagu. Nung mimang kou nopo di naangaangayan di Kopokitanan Ko-1, nga’ ponongkibarasai no i lalansanon do Projik ELP doid wawayaan sumuang.

16.

MOMILI’ DI PONGOYUWAN HIVANG KAPAMALANAN KOROHIAN

Kopokitanan nopo diti nga’ popoilo do tongonibo-nibo’ di suang do Pongoyuwan Hivang Kapamalanan Korohian do Kounsol Watas Tuaran montok do Watas diti. Nung intangan nopo kopio nga okito do pokionuon nopo nga’ kotundaan doid Boogian Tisan Rahat om kotundaan tongokoro’ om kogompiyan doid Boogian Sokid. Nimpohon nopo do minomili’ do Pongoyuwan diti nga’: 1. Piromutan di tosonong kopio (talun-alun, lotilik om kapanahakan waig) om koumatan suwai (miagal ngai’ do kolej, sikul, kadai om kotoinaan) doid Boogian Tisan Rahat 2. Nung piagalon, nga’ amu’ osonong ngai’ o piromutan do talun-alun om infrastruktur suwai doid Boogian Sokid. 3. Kokuasaan mantad Labus – Koponginggayaan do Kakadayan Tagayo Kota Kinabalu; KKIP; Politeknik KK kawawagu; kotundaan kawawagu (pomulominan, pongumaan, pangadayan, gudang) po’o’ompus do Sulaiman Highway, Tuaran Bypass om songinsomok do Lounabout Berungis 4. Apat Pili’-Pamaganti’ do Konsep Kotundaan Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

12

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003

Manahak nopo do kotontuan do sinumpakon do kinoiyonon ngai’ di tundaon do tiinu’ nga’ kabayagan do lobi mantad do "art" ko’ sains. Ogumu’ o ahal teknikal om suwai do mositi’ maan pomusarahai. Kokomoi do Watas Tuaran, nuludan nopo diti nga’ kaampai no itia sumusuhut: • • • • • • • • • • • •

Sinumpakon do kotundaan di kiwaa do baabaino Pomoogian zon do pamakayan tana’ doid skim kapamalanan di kiwaa do baabaino Nuludan do kotundaan om infrastruktur mantad po di kowonsoi i Skim di toun ... Sinumpakon do kopokionuan kapamalanan i popokito do ginumu’ kotundaan Sinumpakon do tana’ pinoobi’ do baabaino miagal do Kotolunan, nayatan kotouluyan Sinumpakon do kinoiyonon numoligan di pinaatag miagal do ponimungan waig, imbaan Sinumpakon do projik dumontol di tangagayo miagal do sikul takavas, kopongolitan tana’ Koyuuyuwo’ do ginumu’ tulun di mogisuwai-suwai montok do timpu dumontol Kobolingkangan do nuludan kakadayan tonini’ do baabaino i apatut do salasayon Kosiwatan ngai’ di nokito do mogowit kountungan kumaa doid kotundaan do tampat diri Kiwaa do pogihuman kousinan om tulun kumalaja’ do monokodung do nunu noopo atag kapamalanan Kopononsunudan mantad diolo’ i minaan sukuo’ om/toi ko’ nokotindapou do miting/kopokitanan tulun ginumuan

Ahal nopo do kapamalanan nga’ aiso i’ do iso’ sisimba di kotunud. Kiguno kopio do kiwaa do piupakatan om piangayan songowian doid kapaapanaai do kapamalanan. Kiwaa do piipiro sabap di pointantu’ do nokuro tu’ pinili’ i nuludan kotundaan om polisi di pinaatag: 1. Mumu’-gumu’ nodii o kotundaan mimang buru’ mantad doid kabaatan mantad no do koburuon dilo’ sinumpakon do KKIP. Mumu’-gumu’ nogi’ o kotundaan doid po’o’ompus om id toning-toning do Ralan Tagayo Sulaman loolobi no kopio do pomulominan. Koburuon nopo daa dilo’ nga’ maan otulo’ do okon ko’ insan i’ do toodoon nga’ piboogion mooi do amu’ nodii kopio kapamaraag do kinoiyonon posorili’ doid kokompungan do baabaino. 2. Tuaran nopo nga’ kakadayan di osikap do mimang buru’ nga’ tumimpuun no ilo’ do popokito do tanda’-tanda’ do oiduanan mantad no di kinapamansayan do Ralan Tagayo Sulaman om Tuaran Bypass. Nokopongurang no daa o duuduo ralan diti do kulita’ kumaa doid kadai nga’ pidagangan nga’ nokurang nogi’ tu’ okon nodii’ ko’ tuundorongon do tulun o kadai diti i pakaayan doid kosilaon do Mt. Kinabalu, Sandakan om Tawau; koibutan kumaa doid Kota Belud om Kudat toi ko’ kabaatan kumaa doid Kota Kinabalu om suwai tampat. Iri nopo i atag do momonsoi do talun-alun doid kosilaon pakaayan doid kadai mantad di simpang-t do Ralan Tagayo Sulaman doid Tuaran Bypass nga’ kapanamba’ do kogunaan do Tuaran sabaagi do kakadayan ponoinaan om pomolian. 3. Paatagon do tundaon o longkod kawawagu doid Serusop om Berungis Roundabout om do Tamparuli nga’ muuburu’; om nogi’ kotundaan pomulominan kawawagu doid po’o’ompus do Ralan Tagayo Sulaman. 4. Pomoogian nopo do zon pamakayan tana’ di aiso kobiodo’ (loolobi no montok pomulominan) nga’ kopogowit do nuludan di iri om iri om aiso kowolio’. Iti nopo Palan Watas om Palan Kinoiyonon diti nga’ monguhan om popoluwau do kopokionuan do pamakayan tana’ di pointantu’ nga’ popoinsawat ma do tonggungan di monununda’ /momomonsoi lamin do posorili’ do tampat diri. 5. Nung otootopot kopio do pointutunon o Watas Tuaran sabaagi do tampat tombuluyon om kolooloiyan om podtuongisan, nga’ mositi’ no do umohigan dau do sogiiginumu’ di nunu 13 Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 noopo pinuavangan sandad dau. Kaampai no iti di tisan nulu ngai’ doid kakadayan, imbaan doid suok lokos Mengkabong om Sulaman, ponimungan waig om tana’ pomutanaman di tosonong. Mositi’ intangan dau do amu’ okuukuro/tingoligan i pongintangan di Nulu Kinabalu mantad doid Mengkabong Bay. 6. Sinumpakon om kiwaa do Tana’ Pogun nopo nga’ apatut do okon ko’ ahal kapamalanan di pointopot. Totootopot nopo nga’ koinsanai o tana’ di oguno do nokopidan no. Tana’ Pogun nopo di amu’ po notunda’ nga’ kogumuan diri do maan gompiyo’ sabaagi do nontodonon pinuawangan sandad miampai aiso kotundaan. Iisai nopo i mimang tana’ nga’ momuhondom nodii do kiwaa nopo do baabaino nga’ i-iri po tana’ nokopidan om do gatangon iri.

17.

DRAF DO PALAN WATAS MONTOK TUARAN

Pokitanan nopo diti nga’ popokito di “Map Do Atag” do Palan Watas Tuaran di kawawagu. Kiwaa i’ do pongintutunan map ponong doid wanan, miampai misudong o wotik om ilo’ kinoiyonon pomoogian zon, miagal do Oren nopo nga’ popokito do kinoiyonon montok Pomulominan om Otomou montok Pongindopuan. Ilo’ nopo kinoiyonon ngai’ doid pomoogian zon di pinaatag nga’ tumanud do piipiro ahal miagal di pinointalang doid Numbul Pokitanan Ko-14 (Map Do Piipiro Gontob); Ko-16 (Pongoyuwan di Korohian); om mantad do komi ngai’ dioyu di ontok Kopokitanan Ko-1 di wulan September 2002. Miagal di tokito dioyu, ilo’ nopo koumbalo’ diti Watas nga’ misuwai kopio nung piagalon doid kinoiyonon ngai’ ponong doid tisan rahat i ogumu’ o tulun mogiigiyon om notunda’, om doid kinoiyonon ponong id sokid i poingkampung po kopio o kokiikitanai om okudi’ o tulun mogiigiyon – suwai ko’ doid kinoiyonon ngai’ doid tisan talun-alun. Ilo’ nopo Map do Atag nga’ popokito i’ do tiinu’ di wolit totopot do toinsanan kinoiyonon di nabaagi no do zon montok mogisuwai-suwai pamakayan tana’, kinoiyonon di kiwaa gontob kotundaan (intangan Numbul Pokitanan Ko-14) om kopoilaan ngai’ suwai di kiguno miagal ngai’ do talun-alun, bawang, kakadayan om kokompungan. Montok baino, tuduwan nopo nga’ popokito dioyu do nunu o paatagon do Projik ELP. Intangan nogi’ do kinoiyonon nopo ngai’ diti nga’ maamaso po do maan draf. Au’ po koimagon kopio i polisi om atag ngai’ do au’ po aawi’ iti Kopokitanan. Poiloon no yahai do nunu ka nu kokomoi dilo’ pomoogian zon di pinaatag. Kaakun toi ko’ au’ ko kaakun dilo’ toi ko’ kiwaa naku do pangatagan nu do suwai i mimang ko do pomusarahan dahai?

18.

DRAF DO POLISI OM KATALANGAN PALAN WATAS DI NOPILI’

Pokitanan nopo diti nga’ popokito do wookon di polisi om atag ngai’ di nopili’ i adadi do somboogian di Palan Watas Tuaran do kawawagu. Montok kopoilaan lobi poinggonop, obuli kou mongintong di “Kointalangan Poinsuat” do draf doilo’ id Mija’ Koponorimaan. Polisi Pinaatag om Atag do Kotundaan Tagayo: I mositi’ kiwaa do poposodia’ do kopoilaan kapamalanan om skop montok do monginwulai-kopirumanan om kaampayatan tulun ginumuan doid piipiro atag kotundaan. Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

14

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003

Polisi MDP Id hombo do kiwaa nopo do waya’ tagayo toi ko’ kiguno doid iso’-iso’ kinoiyonon o atag kotundaan, nga’ pokionuwon o monununda’ ngai’ do tana’ do papalabus do Kopoilaan Kapamalanan, i pinosodia’ miampai do kaampayatan togoris di tinimungan tulun ngai’ di kohompit. Ilo’ nopo Kopoilaan Kapamalanan nga’ iso’ boogian di kiguno kopio doid apilikiisin do kapamalanan om posodia’on ilo’ do tumanud di nuludan do Kopoilaan Kapamalanan Tonudon pinosodia’ do Kounsol Watas. Kopoilaan Kapamalanan nopo dilo’ nga’ mositi’ do tonudon do Kounsol Watas sabaagi do Ponontudukan Kapamalanan Pinatamba’ pogulu i’ do koimagon. Amu’ i’ torimoon o apilikiisin do kapamalanan nung aiso no pointanud do Kopoilaan Kapamalanan Tonudon. Katalangan 1.

Monginwulai-kopirumanan om kaampayatan tulun ginumuan nopo nga’ boogian di kiguno do piipiro atag ngai’ do kotundaan i kiwaa dati’ waya’ kiguno kumaa doid iso’-iso’ kinoiyonon. Mantad dilo’ do hontolon nopo dii do polisi diti nga’: a. Papatantu’ do poingampayat o tulun kinoiyonon doid kotundaan di kiwaa dati’ do waya’ kiguno doid tampat diolo’; b. Popoimagon do kiwaa kotilombusan om kopinsoosondii’an do tampat diri om monginsonong do infrastruktur om koumatan ngai’ montok do tulun mogiigiyon om mongingindapu’ kinoiyonon sandad; c. Popoingkawas do kinoiyonon posorili’om kowoyo’-woyo’o’ di kiwaa no doid tampat diri om manampasi di koumbalo’ dau; om d. Popoimagon do kiwaa pamakayan do tana’ di agayo waya’ om pointopot miampai papatantu’ do nunu noopo kotundaan tangagayo nga’ amu’ kopogowit waya’ di kopomolugi’ doid kinoiyonon diri.

2.

Tinanud nopo doid kinapamansayan do Polisi diti nga’ mantad doid abaabayan monginwulai-kopirumanan om kaampayatan tulun ginumuan di pinaharo di ontok pinoposodia’ do Palan Watas Tuaran. Mantad do abaabayan diri do nokito do kopurimanan om kaampayatan nopo do koupisan om ajinsi ngai’ kopolintaan, koisaan okon-kopolintaan, ajinsi suwai, institusi akademik om tulun ginumuan nga’ kopogowit doid kopomolotian om koponorimaan do atag ngai’ kotundaan. Nakapanakadai nogi’ o abaabayan dilo’ do minongingkudi’ toi ko’ minanalasai do nunu-nunu amu’ kopitunudan doid pialatan do tinimungan di kohompit.

3.

Iri nopo kaampayatan togoris do tulun ginumuan, om i kapahabaran di atag maya’ do abaabayan monginwulai-kopurimanan, nga’ nokopogowit do kowosian kumaa doid kopomolotian do tulun ngai’ kokomoi di ahal ngai’ di kohompit diolo’. Iri nopo abaabayan kaampayatan tulun ginumuan di pinaharo di ontok pinoposodia’ do Palan Watas nga’ pinopokito do orohian tomod o tulun ginumuan do tumanud om ounsikou do katanud doid koposodia’an diri.

4.

Iri nopo dokumen Kopongintangan Kampung nga’ kapanahak do tinimungan tulun ngai’ do kosiwatan do mamalan montok do kampung diolo’ sondii’ om mantad dilo’ do koponulung nogi’ do manantu’ do timpu dumontol diolo’ maya’ do kotundaan do kampung diolo’. Nokito mantad do projik diri do nung onuan kosiwatan nga’ orohian o tulun do

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

15

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 manantu’ do okuro-kuro o kapamalanan do timpu dumontol di kosudong diolo’. Opurimanan do tulun mogiigiyon sandad do iyolo’ no i kangaam kopio do mongintong do nunu i korohian diolo’ sabaagi do iso’ tinimungan tulun om do nunu i tosonong montok diolo’. 5.

Doid ahal diti om montok kowosian do tulun ginumuan, opurimanan do Kounsol Watas do osonong kopio do papaampayat do tulun mogiigiyon sandad, id kakadayan potoi’ ko’ doid labus kakadayan, doid atag ngai’ do kotundaan i kiwaa do waya’ kiguno doid iso’-iso’ kinoiyonon. Otumbayaan nogi’ o Kounsol Watas do ralan nopo do miagal dilo’ nga’ kapaharo do iso’ skim di otorimo montok do iso’-iso’ kinoiyonon tu’ pinosodia’ iri miampai do noilaan om naampayat do tulun kampung iri.

KKIP Ilo’ nopo KKIP nga’ kiginayo do 3,382 hektar (8,320 ikal) om kiikira’ satanga’ diri do poinsuang doid Watas Tuaran. Kapanau po kopio o KKIP om pisoosoomo’ do kaanu mananggung ilo’ do ginumu’ tulun do 87,000.00. Okon ko’ toinsanan diti ginumu’ tulun do poinsuang doid KKIP nga’ kiwaa no do 30-40,000 tulun o pisoosoomo’ do koiyon doid kabaatan do kinoiyonon diti id suang do Watas Kota Kinabalu. Ilo’ nopo pomoogian pamakayan tana’ do baabaino nga’ mangatag do kiwaa do 30-40,000 do bainoditi do obuli koiyon doid boogian do KKIP i poinsuang doid Watas Tuaran. Tambaan kaagu do kiwaa do iso’ tampat pongindopuan di napalan maan wonsoyo’ id suang do Watas. Miampai di pomulominan ngai’ posorili’ dau do kapamadadi iti do iso’ kakadayan i kiginayo do Longkod Tahap 2 nga’ miampai kiwaa do tampat pakalajaan di id doodoos diti. Nga’, okitanan iti do 5-10 po toun. Sabap nopo nga’ iri nopo Fasa 1 do KKIP nga’ kogumuan do poinsuang doid Watas Kota Kinabalu (suwai ko’ doid po’o’ompus do Ralan Tuaran laid id koibutan do Sg. Telipok i poinsuang doid Watas Tuaran). Iri nopo kapamalanan poinggonop id suang do KKIP nga’ andang kiwaa kinosimbano’ do muuburu’ o kotundaan. Pisoosoomo’ do tumilombus o KKIP do mimang buru’. Tonggungan tagayo nopo nga’ papatantu’ do mositi’ otingoligan o piipiro kinoiyonon mantad kotundaan montok do timpu dumontol om ilo’ nodii do tatakon mantad doid kapamalanan poinggonop do timpu dumontol. Polisi KKIP Iri nopo tinimungan poinsuang do KKIP nga’ kitonggungan montok di kapamalanan poinggonop do tampat diri i kakaal po tumanud do katatakan ngai’ do sawiawi’ tana’ om waig doid om ponong koibutan do tisan konuluan poinsorili’ doid kabaatan Mengkabong Bay om okitanan doid Palan Kinoiyonon. Katalangan Mengkabong nopo nga’ kinoiyonon di asabi’ kopio o ikosistom i maamaso monorimo kotundaan mantad KKIP, siyamut mantad pongumaan ngai’ do po’o’ompus Jalan Tuaran, pomogompiyan udang montok komersial, waig lumuyung mantad parit doid kokompungan id tisan do rahat om kopintaaman rinomos om suai po. Kikoligogon kopio do rinomos nopo nga’ kapanahak do koukatan di amu’ milo potondulionon doid kinoiyonon diti. Mengkabong nopo nga’ iso’ nogi’ kinoiyonon di kagayat miampai do okito o Nulu Kinabalu id sawat dilo’ imbaan ngai’. Nung gompion nopo o kokitanan dilo’ nga’ mositi’ do aiso kotundaan do pasagaon doid Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

16

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 kabaatan do botung-tagayo diti. Sawiawi’ luyungon mantad KKIP apatut do maan poluyungo’ doid koumatan di pinaatag id somok di Polyteknik id nomboo do maan tandaso’ miampai ngai’ di suwai. AIRPORT DOID TUARAN Polisi nopo do Koupisan Kotuludan Tulun Ginumuan (Department of Civil Aviation) do baabaino nga’ popoburu/popoinggayo po kaagu di KKIA do monoomo’ do koingkawason do kapal rumikot doiti’ do gisom toun 2020. Katalib po ilo’ om iri nopo tampat korohian do pamansayan do toombo noopo airport sompomogunan nga’ doid kabaatan do Kota Kinabalu doid Watas Papar. Doid haal diti, aiso po do paapalan do momonsoi do airport toi ko’ tutubpoon kapal doid Watas Tuaran.

19.

DRAF DO PALAN KINOIYONON I (TISAN RAHAT TUARAN)

MUARA MENGKABONG Ihia nopo muara Mengkabong nga’ kiwaa do duwo tapang-konuluan toribau; iri nopo ponong doid kabaatan nga’ nadadi do piwolitan koponoinaan id pialatan do Watas Tuaran om Kota Kinabalu. Tapang-konuluan nopo dilo’ nga’ opupusan doid Salut Bay i noliputan do KKIP. Nadadi ilo’ do wayaan do duuduwo soribau waig om yinamut natandas mantad KKIP. Okoro’ nodii o ginayo do imbaan sandad doid tapang-konuluan ponong kabaatan saasabap no do kalaja’ momonsoi di Politeknik om nogi’ sabaagi do pawayaan kulita’. Okito kopio do kiwaro o sunag doid muara diti saasabap no do kalaja’ momonsoi di Politeknik om nogi’ doid tana’ tootoning i pamansayan do Frasa 1 do kotundaan KKIP. Iri nopo tapang-konuluan ponong doid koibutan nga’ agaagayo om amu’ mogiagal-agal o kowoyoon om kakaal po do agayo o kinoiyonon do imbaan di amu’ nakaakasou. Kiwaa do nakakasou doid ponong koibutan-kotonobon saasabap do kotundaan do pomounan tagayo do kowoigan nga’ iti nopo nga’ amu’ i’ okitanan. Iri nopo kinoiyonon ponong doid kosilaon dilo’ muara nga’ notunda’ no po’o’ompus dilo’ Jalan Tuaran laid. Nawansayan nogi’ do talun-alun pakaayan doid kampung Mengkabong i id taatanga’ dilo’ muara. Iri nopo ponong kabaatan diti tapang-konuluan ponong koibutan nga’ kakaal po komoyon do amu’ noigiigitan suwai ko’ kotundaan pomounan do kowoigan diti baabaino. Nga’ sundung potuu do poingkaa nga’ kogumuan do kinoiyonon diti do poinsuang doid kokuasaan do KKIP. Aiso po do poningoligan di pointantu’ do pinaharo montok do hombo-hombo dilo’ muara Mengkabong. Baino nopo om mumugumu’ nodii o kotundaan doid kinoiyonon diti mantad po di kowonsoi ilo’ talun-alun tisan rahat om jambatan sumoborong. Kiguno kopio o kinoiyonon diti montok do pomounan kotombuluyan di sumakai buut om ilo’ kokitanan do Nulu Kinabalu mantad doid jambatan dilo’ nga’ ogingol kopio. Atambaan kaagu do Mengkabong nopo nga’ kinoiyonon di kiguno kopio montok do pogontoluan om pomogompiyan do sada’ om iti no o koonuan do kopooposiyon do kogumuan tulun mogiigiyon sandad doiti’ id kampung Mengkabong. Iri nopo tapang-konuluan doid ponong kabaatan nga’ noumbak nodii kopio om okudi’ nodii o noolu’ do maan tingoligai. Kotundaan nopo dumontol doid KKIP nga’ tumilombus do monunga om mamarata’ do nulu om mangalit/moguntun do imbaan ngai’. Iso’ nopo kosusaan do otoguwang do lobi ginumu’ kotundaan doid kinoiyonon diti nga’ okudi’ o waig lumuyung lumabus mantad doid dinda kumaa doid muara. Komoyon nopo dii diti nga’ okudi’ o waig Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

17

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 tumuntug om amu’ dii oluyungan o muara diti. Mumugumu’ nodii o sunag doid muara diti om maid-laid nga’ oribau nodii. Kaantob kopio do wayaan do buut iti do ontok timpu rumasak. Atambaan kaagu do ii-iso’ no o wayaan lumabus kumaa doid rahat om koyuuyuwo’ nopo dilo’ muara nga’ poingkilong. Iri togis nga’ mumugumu’ nodii do pointimung ponong doid lobuson kumaa rahat om kikorosian do kotongkiad dati’ o muara diti do mantad rahat. Ilo’ nodii do mositi’ do tingoligan o iko-sistom do muara diti mantad do kotundaan nga’ dumontol om kohompit o ahal diti do okon noopo ko Watas Tuaran nga’ KKIP nogi’ doid Watas Kota Kinabalu. Polisi MG1 Ilo’ nopo boogian koibutan dilo’ tapang-konuluan ponong koibutan nga’ pinoobi’ sabaagi do Talun Imbaan Pinoobi’. Katalangan Iri nopo piwolitan nga’ tumanud di polisi tonudon do DID do baabaino i pinapatantu’ do 400 meter halangan mantad di Tanda’ Kinawas Waig Tagayo om/toi ko’ 60 meter mantad doid tukuan kinawas kopio do uwab. Piwolitan nopo ngai’ diti nga’ nosimbanan tumanud di nunu i nakatantu’ montok timpu talaid. Polisi MG2 Somboogian nopo di ponong kabaatan dilo’ tapang-konuluan ponong koibutan nga’ nozoon sabaagi do Kooyuuyuwo’ Panorama Pinoobi’ Mengkabong miagal di pinokito doid Palan Kinoiyonon.

SULAMAN BAY Kolimpupuson nopo ponong doid koibutan dilo’ talun-alun Tisan Rahat Federal nga’ doilo’ id Serusop doid tisan do Sulaman Bay. Pamakayan nopo do tana’ doid kinoiyonon diti nga’ kogumuan do kalajaon doun kampung om iso’ restauran/tampat tuundorongon. Iri nopo jeti doid Serusop nga’ iso’ piromutan di agayo kopio guno kumaa doid tulun mogiigiyon posorili’ dilo’ Bay. Agayo o tana’ doid kinoiyonon posorili’ dilo’ do somboogian dilo’ Talun Pinoobi’ do Botung-Tagayo Sulaman. Do baabaino diti, sinodu’ nopo do dumaapas dilo’ Bay nga’ kurang lobi do 400 meter. Ponong sampaping nopo dilo’ Bay nga’ kogumuan do kotilombusan di Imbaan Pinoobi’ Kelas V (Botung-Tagayo Sulaman) om i Talun Pinoobi’ Lema’as (Kelas III). Topografi nopo dau nga’ otingad om kilinanggou do lobi 300 meter. Koinsanai do kinoiyonon diti do nozoon do montok kopomogompiyan doid District Land Use Planning Scheme (DLUPS) di kiwaa do baabaino. Ilo’ nodii do okudi’ tomod o tana’ di kawasa’ do tundaon doid ponong sampaping dilo’ Sulaman Bay. Ginayo nopo do tana’ di kiwaa do baabaino ponong doiti’ id suang do Watas Tuaran nga’ amu’ kapanahak do katapatan di pinagon do momonsoi do iso’ jambatan do sumoborong dilo’ Sulaman Bay. Apagon tomod ilo’ tu’ noilaan do aralom om ogumu’ o todsok-panaralom do oguno. Kiwaa nopo do ponginaman do poposodia’ do jambatan nga’ kopongukab iti dilo’ kinoiyonon di amu’ insan kakasou kumaa doid kopokionuan do kotundaan. Iri nopo Palan Koponoinaan Tisan Rahat do Tisan Kotonobon Sabah (1997-98) nga’ nakapapalabus do Palan Koponoinaan Pinisamo montok do kopogolitan, kotingoligan om Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

18

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 koponomposiyan do tisan rahat kaampai no o Watas Tuaran. Natandaan dau o somboogian do rahat kumaa doid kotonobon do Serusop sabaagi do tampat di kosudong kozo montok do kapamansayan do piipiro pulau di winonsoi do tulun montok koponundaan do tampat tundorongon. Atag nopo diti nga’ nokosuang do Longkod Lembaga doid DLUPS montok do Tuaran. Nung wonsoyon iti nga’ mokianu iyolo’ do talun-alun. Iri nopo daa i koontok do maan nga’ momonsoi do jambatan mantad Serusop sumoborong dilo’ Bay om boogion no i talun pinoobi’ doid sampaping dilo’ tisan rahat. Haro do atag do baabaino diti mantad Kopolintaan Longkod do papanaru di ralan tisan rahat doid koibutan do Serusop sumoborong dilo’ Sulaman Bay om alaid podii kumaa doid Kudat. Nga’ sundung potuu do ingkaa nga’ amu’ po kopio nokoimagon do id hombo, songira’ om papabaagi do projik. Iho’ nodii do pisoosoomo’ do amu’ po wonsoyon i jambatan doid suang do limo toun (5 years). Nung kiwaa nodii nga’ maan dii wagu’ intangai i pinomoogian om tundaon sawiawi’ toi ko’ somboogian di Talun Pinoobi’ do Lema’as montok kogunaan do kotombuluyanya. Polisi SU1 (Timpu-toduuk) Iri nopo toinsanan di tisan rahat ponong koibutan do Sulaman Bay om ilo’ Bay sondii’ nga’ nozoon no sabaagi do Taman Tulun Ginumuan. Momozoon nopo diti nga’ okon ko’ humosod di ningkokoton do Talun Pinoobi’ do Sulaman om toinsanan kinoiyonon doid Lema’as. Nozoon iti mooi do kaanu nodii do sumuang doid kinoiyonon dilo’ montok kolooloiyan miampai okudi’ o koumbakan. Mositi’ no do aiso kulita’ kosuang. Sumuang nopo doilo’ nga’ maya’ do buut mantad doid Serusop. Katalangan Hivang tagayo nopo montok do tulun ginumuan doid om posorili’ do Kota Kinabalu nga’ okudi’ po. Iri nopo dati’ pogiuman do tana’ miagal dilo’ nga’ Tana’ Polinta’ om/toi ko’ tana’ di osodu’ i amu’ orikot do kulita’ om ilo’ nodii do omula o gatang montok kotundaan. Do mamba’-tamba’ o tulun mogiigiyon doid kinoiyonon dilo’ do mamba’-tamba’ nogi’ o kogunaan do hivang poingukab montok kolooloiyan. Iri nopo kawasan doid ponong koibutan do Sulaman Bay om i Bay sondii’ o minanaak do kinoiyonon di tosonong do koponuidangan do Taman Tulun Ginumuan montok do piipiro sabap ditia sumusuhut: • • • • • • •

Asanang o kulita’ dumampot doid kampung Serusop Nga’, au’ nogi’ adampot do kulita’ iho’ tu’ sumuang nopo dii dati’ doid doilo’ nga’ maya’ do buut mantad jety Serusop. Suwai mantad do piipiro lamin winonsoi naamot, aiso i’ do kotundaan do pinapanau doilo’. Ula’-ula’ i’ kopio o ginayo do tampat dilo’ do manaak mogisuwai-suwai kokitanan om topografi, mamadadi do tampat diti do koontok kopio do hiking, mountain biking om piknik miampai amu’ akasou do iisai-sai. Koponuridangan nopo diti nga’ kapamagayat do tulun doid koibutan diho’ ralan tagayo tisan rahat di kawawagu om popointutun do koburuon do restauran om tiyonon doid Serusop. Kiwaa do kalansanan do kiwaa do kolooloiyan doid waig miaga do sumakai buut om magapon doid Bay diti. Kopongumolig nogi’ o pomoogiyan pamakayan tana’ diti diho’ ponong koibutan do Sulaman Bay i iso’ tampat di noolu’-olu’ doid doos do Kota Kinabalu di kiwaa po do kogingalan sandad.

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

19

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 •

Nung amu’ nopo otingoligan iti sabaagi’ do pinuawangan sandad nga’ kikorosian do amu’ no alaid om ogumu’ no o kotundaan do posonsogon doilo’ miagal di taantakan doid muara Mengkabong.

Polisi SU2 (Timpu-Talaid) Do maamaso poimogonon o usin poobion montok do skim do monoodo do jambatan do sumoborong do Sulaman Bay, papapanau o Kounsol Watas Tuaran do ponoriukan (kopihondot do Koupisan Kotolunan) do mongintong do kountungan om gatang do koponundaan do somboogian dilo’ Talun Pinoobi Lema’as montok kotombuluyan. Katalangan Nung wonsoyon nopo o jambatan do sumoborong do Sulaman Bay nga’ asansagan do monunda’ do tampat ngawi’ dilo’ loolobi no kopio montok do kotombuluyan om pomulominan. Ilo’ nodii do osonong do intangan kopio ilo’ om pibarasan do nunu kowosian om kalaatan do monunda’ do tampat diri do tosiisikap. Polisi SU3 Ilo’ nopo kinoiyonon Serusop nga’ dinadi do hongkod koburuon. Katalangan Ilo’ nopo koimogoton do wayaan dumampot doid kinoiyonon dilo’nga’ okitanan mantad doid kotundaan kawawagu ngai’. I nopo atag do mongunsub do kopomogunaan do kinoiyonon Sulaman sabaagi do tampat kolooloiyan nga’ kopongunsub po wagu’ do koburuon doid kinoiyonon diri. Koponundaan nopo do iso’ longkod doid kinoiyonon dilo’ nga’ koontok kopio saasabap no do: • • • • • • 20.

Sinumpakon nopo do kinoiyonon dilo’ nga’ doid piromutan ngai’ do padsakayan i mimang buru’ doid timpu dumontol Kiwaa no do kokompungan di agazo om mimang buru’doid posorili’ Ilo’ nopo kinoiyonon posorili’ nga’ arantai om amu’ oliudan Asanang mugad doid kokompungan doid tootoning tu’ id tanga’ kopio iti do kokompungan ngai’ tangagayo doid kinoiyonon Sulaman. Kiguno o magnet do manaak do kulita’ ngai’ i obuli korumpos doid talun-alun kawawagu do tisan rahat Poingromut no doid Talun-alun Tagayo Sulaman.

DRAF DO PALAN KINOIYONON II (VRAs & VAs)

KINOIYONON PONGILAAN KAMPUNG OM KOPONGINTANGAN KAMPUNG Pokitanan nopo diti nga’ mongomoi di Kinoiyonon Pongilaan Kampung (Village Reference Area – VRA), iso’ konsep kawawagu doid Sabah, i pointutunon do koinsan nogi’ doid Projik ELP diti. Mangatag o Projik ELP do momoguno do konsep VRA om Kopongintangan Kampung (Village Appraisals – VA) sabaagi do iso’ ralan pakayon do polisi kapamalanan tagayo montok do Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

20

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 tinimungan tulun kampung doid Watas Tuaran. Montok do kopoilaan poinggonop, kawasa’ kou maganu di buuk Ponontudukan Draf i pinosodia’ do TRPD om Danida, i aanu nu ontok Kopokitanan diti. Piwolitan nopo do iso’ VRA nga’ tumanud di piwolitan di kiwaa do baino i id suang kokuasaan do songuhun ketua kampung. Toririmo nopo nga’ piwolitan nopo ngai’ diri nga’ tontuon miampai piangayan id pialatan do ketua kampung ngai’ om torimoon om ointutunan do Koupisan Tana’ om Monuku’ Pogun om Kounsol Watas ngai’. Ogorisan/Atantu’ nopo ilo’ om kaanu nodii iyolo’ do status pointopot sabaagi do impohon do pogintangan om kogunaan suwai, miagal do songian mangapalai do peruntukan kampung. Montok nopo do kogunaan do mamalan nga’, papaatag o VRA do iso’ kosiwatan kiguno kopio id hombo do kaanu o tinimungan tulun kinoiyonon do manantu’ do kapamalanan timpu dumontol diolo’ sondii’ maya’ do kapamakayan do VA. Montok manaak do status kumaa doid VRA, pinatanud do Projik ELP o iso’ polisi poimbida’ doid Palan Watas Tuaran kawawagu. Pinatalang do Polisi diti do: Polisi VA (Village Appraisals- Kopongintangan Kampung) Oinsanan o kampung di kiwaa do piwolitan pointantu’ miagal di tokito doid Map Atag do tandaan sabaagi do Kinoiyonon Pongilaan Kampung (VRA). Id suang do VRA, posodia’on o iso’ VA montok do tinimungan tulun kinoiyonon tumanud di Ponontudukan Kopongintangan Kampung di Notorimo mantad do TRPD. Iri nopo VA nga’ mositi’ do notorimo do Kounsol Watas sabaagi do Ponontudukan Kapamalanan Pinatanud pogulu i’ do papanaon. Kampung nopo ngai’ di aiso do piwolitan VRA di nakatantu’ nga’ obuli nogi’ do poposodia’ do iso’ VA miampai pibarasan lobi pogulu mantad do Kounsol Watas Tuaran tumanud di suang do Polisi. Katalangan Kopongintangan Kampung (VA) nopo ngai’ nga’ papanahon do toinsanan kampung i kiwaa do VRA miagal di pinokito doid Map Atag do Palan Watas. Ilo’ nopo VA nga’ ponoko-bakaang montok toiso’-iso’ kampung do momonsoi do kopongintangan sondii’ diolo’ di ahal ngai’ do baabaino om nunu noopo kaalanan di pinaatag doid kaantakan diti. Notudukan no do pakakalaja’ do Projik ELP o lalansanon ngai’ (miaga do Ketua Kampung om JKKK) do toiso’iso’ dilo’ VRA pinokitanan doid Map Atag do kabaalan do poingkuro momonsoi dilo’ VA om suang ngai’ dau. Toiso’-iso’ VA do mositi’ kiwaa ditia sumusuhut: 1.

Palan do piwolitan di VRA i popokito do tampat sinumpakon pinaatag di sawiawi’ plot. Iti nopo nga’ i poboroson do ontok mooi ponukat o Koupisan Tana’ om Monuku nga’ pogulu’ i’ dilo’ dodion do impohon di notorimo montok peruntukan tana’ doid suang do VRA.

2. Palan Skets (okon ko’ mositi’ do monuku) di popokito do tampat sinumpakon di toinsanan pomulomian, pamakayan om infrastruktur id suang do longkod kampung diri; 3. Palan om kopoilaan poinggonop di poinsuat do nunu noopo pomulomian, pamakayan om/toi ko’ infrastruktur paatagon id suang do VRA; 4. Kopoilaan do abaabayan ngai’ papanahon do kampung (miagal do morobuat, magasu, monginsada’) om nunu noopo o kaantob/kosusaan di id kalansanan do asalasai daa do kampung diri doid timpu dumontol;

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

21

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 5. Kopoilaan poinsuat do pongoyuwan kotundaan ikonomi timpu dumontol do kampung. Mositi’ no do kiwaa ngai’ kohompitan diti di nunu noopo atag om kopoilaan poinggonop di poinsuat do abaabayan ngai’ di paatagon, i maan pointutuno’ dilo’ kampung; 6. Luputan poinsuat kokomoi do ahal ngai’ di katangaban do tinimungan tulun; 7. Palan Kalajaon om timpu pinaatag montok papapanau do toiso’-iso’ projik. 8. Kointalangan-pinongilaan do koinsanai horogo do toiso’-iso’ projik (kaampai no o pamagaji tulun om pomoli bakaang) om kopoilaan poinggonop do aanu naku o projik diri do papanahon sondii’ di kampung kohompit toi ko’ mokitulung naku do tulun labus. Ralan papapanau nopo diti i roitan do “siriba’ minsawat” do kapamalanan tinimungan tulun nga’ iso’ ralan di agayo waya’ om tosonong do papaampayat do tulun kinoiyonon sandad doid sistom kapamalanan. Iti nopo ralan papapanau di poimbida’ do VA nga’ papaharo om kopoinwulai do kopurimanan do tulun doid ahal ngai’ do tinimungan tulun om kaanu popoburu’ do sunduwan “mitabang” toi ko’ “gotong royong” i kopogowit do pilumaagan om sunduwan kosingonuwon doid toiso’-iso’ tinimungan. KINOIYONON POMOGOMPIAN WAIG

Polisi WCA Ii nopo kinoiyonon ponimungan waig nointutunan doid kabaatan-kotonobon do Watas diti nga’ maan poimogono’ om maan soinai/potontuo’ sabaagi do Kinoiyonon Pomogompian Waig i karait do pangaan 38 do Enakmen Nontodonon Waig Sabah 1998. Komoyon nopo dii diti nga’ nunu noopo kalaja’ di papanahon i kopogowit do koyomutan toi ko’ koinsiribaan do sinonong do waig soribau ko’ waig saralom tana’, toi ko’ kopomunso diri nga’ amu’ pakawasaon/pabanaron doid kinoiyonon diti. Itia nopo kalajaon okomoi doid siriba’ nga’ obuli papanahon tumanud do tukuan roitan do “slope class”: Slope class

Kalajaon di pabanaron

0–2 2 – 15 15 – 25 .> 25

Pomutanaman Pomutanaman & Kakadayan Pomutanaman (asil kayu) Kotolunan, kogunaan hidro toi ko’ suang talun

Katalangan Tambaan kaagu o kinoiyonon panahakan waig do monoomo’ do kopokionuan do tulun om abaabayan ngai’ di mumu’-gumu’ doid Watas Kota Kinabalu om Tuaran do timpu dumontol. Kinoiyonon nopo di natandaan do baino nga’ manahak di iso’ mantad do piipiro kinoiyonon ponimungan waig di amu’ nakaakasou di kiwaa do baabaino doid soosomok om ilo’ nodii do mositi’ do maan tingoligai mantad kotundaan tagayo. Sundung tuu do ingkaa nga’ kakaal i’ do pabanaron i kaakalajaon ngai’ do kampung di toririmo. Komoyon nopo dii diti nga’ iri nopo kotundaan di nakaharo no nga’ pokionuon do monokodung do koburuon sandad dilo’ kinoiyonon om kaakalajaon ngai’ di papanahon do Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

22

Buuk Information Kopokitanan Tuaran 13 & 14 Mac 2003 tokoro’-koro’ do tulun kampung i katanud di polisi do Koupisan Pomutanaman, loolobi no kopio i kohompit do mananom doid tampat totingad. ___________________________________________________________________________ Mr. Ian Hamilton, Miss Carolyn Tay or Mr. Boyd Joeman Town & Regional Planning Department 3rd Floor, Block B, Wisma Tun Fuad Stephens, Karamunsing 88646 Kota Kinabalu Tel: 088 215682 or 088 222336 Fax: 088 222557 Email: [email protected] Mr. Sadan Hussain or Mrs. Enick Kiron Tuaran District Council PO Box 580, 89209 Tuaran Tel: 088 788550/788303 Fax: 088 787573 Email: [email protected]

Tadau tohuri nopo do monorimo do komi ngai’ nga’ ontok 31tw Mac 2003

Environmental Local Planning (ELP) Project Sabah 2003

23