Appa

िवनायक उफर अपपांचा जनम दिकण गोवयातील दाबाळ तालुकयातलया खळुली गावातलया फोडारा या भागात झाला. साल १९३४ असावं. अपपांचया वडीलांच नाव जगनाथ कृषणा पाटील आिण आईचं राधाबाई. राधाबाईच माहेर खळुलीतच. जगनाथ व राधाबाई या दांपतयाला पाच अपतये. दोन पुत आिण तीन कनया. मुली उपवर झालया तशी तयांची सुसथळी लगनं झाली. भावंडात थोरली सौ.गोकुळ रामनाथ पाऊसकर, चौथी सौ.मािणक दतातय तेडुलकर व सवारत लहान सौ.मोती रामचंद पभू, शीमती मोती व मािणक या भिगनी सधया हयात आहेत. जगनाथरावांनी मोठ्ा मुलाला आपलया विडलांचे नाव ठेवलं कृषणा आिण पाठचा मुलगा महणजे आपलया कथानायकाचे नाव ठेवलं िवनायक. िवनायक हे जगनाथरावांचया धाकट्ा काकांचे नाव, तयांना सवरजण अपपा महणत तयामुळे पाळणयात असतानाच छोट्ा िवनुचे टोपण नाव झालं अपपा. बाळाचा वणर उजळ, गोडस चेहरा. हसत खेळत बाळ रांगायला लागलं ."आनंदीआनंद गडे इकडे ितकडे चोहीकडे". गोिजरवाणं बाळ अठरा मिहनयांच झालं . घरात व अंगणात फुलपाखराचया मागं दुडुदुडु धावु लागलं . परंतु एकाएकी अघटीत घडलं , सोनुलया बाळाला दषट लागली. परसदारी नहाणीघर होतं, ितथे चुलीवरचया भाणात (हंड्ात) आंघोळीकिरता पाणी तापवत ठेवलं होतं, बाळ िवनू चुलीची धग शेकत आई येऊन आंघोळ घालणयाची वाट पाहात बालकीडा करीत होता. कुठुनतरी एक बाई अवतरली, ितनं बाळाच कौतुक केलं तयाला आंजारले गोजारले आिण आली तशी अचानक नाहीशी झाली. असे महणतात की तया बाईची बाळाला नजरबाधा झाली. राधाबाईनी बाळ िवनुला आंघोळ घातली, तयाचया गोकुळताईने तयाचे अंग पुसुन तयाला पाळणयात नेऊन झोपवले. अंगाई गीत ऎकत पाळणयाचया िहंदोळयांमुळे बाळ िवनायकाला गाढ झोपआली. दुपारची वेळ झाली बारा वाजून गेल,े एरवी या वेळेपयरत उठणारं बाळ अजुन का बरं उठत नाही महणून राधाबाई चुलीवर आधण काढणयाच मडकं घेऊन पाळणयापाशी आलया. बाळ िवनायकाचया सगळया खोड्ा ठाऊक असलयानं तयांनी आपली चाहुल न लागू देता झोपेत गालातलया गालात हसणारया बाळाचया पाळणयाला हलकासा झोका िदला, तरी

सुधदा तयाने काही हालचाल न केलयानं तयाचया गुबगुबीत गालांना सपशर केला असता तयांचया हाताला चटका बसला. महणून तयांनी बाळाचया सवारगावर हात िफरवला तयाचं अंग तापानं फणफणत होतं. भरीतभर महणजे िवनुचया विडलांची तबयेतही िबघडली होती. राधाबाई धासतावलया. घरातले सवरजण गांगरन गेल.े परंतु राधाबाईनी पिरिसथती ओळखून मानायाला िशनुमामाचया घरी दाबाळला पाठवलं . िशनुमामा हे अपपांचया आतेबिहणीचे यजमान शीिनवास ितरोडकर. कृषणा; अपपांचा थोरला भाऊ अंगणात येरयाझारया घालीत िशनुमामाची वाट पहात राहीला. छोट्ा िवनुला मांडीवर घालुन राधाबाई दाराकडे नजर लावुन बसलया होतया. कधी एकदा िशनुमामा येतात असं तयांना झालं होतं. िशनुमामा पडवीत िदसलयाबरोबर तयांचा जीव भांड्ात पडला. िशनुमामांना पाहताच तयांना ऒकसाबॊकशी रडू कोसळलं . अपपांचया विडलांनी झाला पकार िशनुमामांना कथन केला. सायंकाळी सहाचया दरमयान िशनुमामा डॉकटरना सवत:चया कारेतीतुन(पवाशांची ने आण करणारे मधयम आकाराचे सवयंचलीत वाहन) घेऊन आले.डॉकटरांनी अपपाला तपासले, आजाराचे गांभीयर आिण उपचारांचया मयारदाही तयांचया लकात आलया असावयात. तयांनी आपलया बॅगेतली काही औषधे िदली आिण झाडपालयाची काही औषधे ही सुचवली. सवारत महतवाचे महणजे काही मौलीक सुचना अपपांचया आईविडलांना केलया. िवनुला इतर मुलांपासून दूर ठेवायला सांिगतले. िशवाय तयाची िवषठा कटाककाने जाळून टाकायला सांिगतली. अपपांचया पायाला मालीश करणयासाठी िशनुमामांबरोबर काही िविशषट पकारची तेलं पाठवून देतो महणाले. ती तेलं अपपांचया पायांना जोरात चोळू नका हे आवजूरन सांिगतलं . डॉकटरांनी अनेक उपाय सांिगतले. परंतु बाळ िवनुला कोणती वयाधी झाली आहे हे न सांगताच िनघून गेल,े आिण हीच बाब सगळयांचया काळजाचा ठोका चुकवून गेली. तशी घरात दबकया आवाजात चचार ही सुर झाली. अपपाचा आजार असातसा साधासुधा नाही हे सगळयांना कळून चुकलं . िवनुची आई मात सतबधपणे बसून होती. अपपाला कसलीतरी असाधय वयाधी झाली असलयाची ितची शंका खरी ठरली. डॉकटरांनी मात बाहेर पडलयानंतर कारेतीत बसताना िशनुमामांना,अपपाला जडलेलया आजाराची सिवसतर कलपना िदली. "छोट्ा िवनुचे दोनही पाय पंगू वहायचया मागारवर आहेत. आिण यावर सधयातरी खातीलायक उपाय गवसलेला नाही". िवनुला जवर

आला केवहा आिण तो उलटला केवहा हे कळणयाआधीच बाल िवनुचं िवशंच उलटं पालटं झालं . पोलीऒ सारखया दुधरर रोगाने िवनुचे दोनही पाय िहरावून घेतले, दोनही पाय लुळेपांगळे झाले. जगनाथरावांची फोडारयात विडलोपािजरत शेतीवाडी होती. एकितत कुटुबं , िशवाय आिथरक िसथती बेताचीच असायची. जवळपास तयावेळी शाळा देखील नवहती. निजकचया शहरात सुधदा िशकणाची सोय नसलयाकारणाने लोक जरी हुशार असले तरी अपंगतव कशामुळे येते याची जाण तयाकाळी अनेकांना नसायची. एकत कुटुबं असलयाकारणाने परसपरांबदल िजवहाळा असलयामुळ,े दैवगती समजून अपपांचे पंगुतव मुकपणे सगळया घराने सवीकारलं. परंतु भोगवट्ाचे भोग असे समजून हातावर हात धरन बसणारयांपैकी अपपांची आई नवहती, तया माऊलीने आपलया मुलाला शारीरीक अपंगपणातून बाहेर काढणयाचा िनधारर केला. तयापमाणे ती कामाला लागली देखील. पथमत: डॉकटरांनी िदलेली औषधे आिण सांिगतलेले झाडपालयाचे उपाय तयांनी सांिगतलेलया तंतोतंत पधदती पमाणे वेळेवर सुर केले. एवहाना िवनुचया पायावरन वारे गेलयाची वातार आसपासचया वसतीत लगोलग पसरली. तयामुळे आितमयतेपायी वाड्ावरील अनेकजण आपापलयापरीने िवनुचया दुखणयावर उपाय सुचवायला लागले. रंगीबेरंगी िचतिविचत वासाचया तेलांची तर रीघ लागली. िशनुमामाने तरतरहेचे वैद, वेगवेगळया िचकीतसापधदतीचे डॉकटसर यांना अपपाचया उपचारांकिरता घरी आणणयाचा सपाटाच लावला होता. वेळी अवेळी, पसंगी जागरण करन अपपाचया पायाला तेलं चोळणे, मदरन करणे असे उपाय सुर झाले. ही तेलं लाऊन झाली की राधाबाई अपपाचे पाय शेकून देत असत. कुणीतरी उपाय सुचवला की नाचणी गरम करन ती पायावर घालावी,तर काहीचे मत होते की गरम वाळूत पाय पुरन ठेवा अपपाचा आजार बरा वहायला नककी लाभदायक होईल. अपपांची आई िबचारी कधी नाचणी गरम कर तर कधी रेती गरम कर असे आलटून पालटून उपाय अथकपणे करायची. बाळ िवनायकाचया डोळयातून धुरामुळे आिण तयाचया माऊलीचया डोळयातुन दु:खाने अशुंचया धारा वाहात. रईची पानं गरम करन पायांना बांधण ही वरचेवर चालू होते. िशवाय तुळशीचया पानांची धुरी पायांना देण,ं ितळाचया तेलात िमरी काजळासारखी खलून पायाना मदरन करन नंतर सूयरसनान घेण,े आंघोळीचया पाणयात तुळशीची पानं टाकून

आंघोळ करणे असे अनेकिवध पकार अपपांकरीता सवरजण जीव तोडून करत होते. पयतनांची पराकाषठा चालु होती. राधाबाईनी सवर उपाय करत मनाचया तीव ताकदीने िनयतीशी झुंज दायचे ठरवले. कोकणातलया कोणा सहदाने सुवािसनीस अचळणीवाण देणयाचा सलला िदला. दादा(रामकृषण सहकारी) तेवहा ितथं होते. अचळणी वाणाच िविधशासत दादांनी राधाककांना समजाऊन सांगीतलं . अचळणीवाण हे अचळागौरीला दायच असतं. अचळागौर महणजे िजची सवर संतती हयात आहे अशी सवाषण बाई. आदलया िदवशी िवरजून ठेवलेलया दहाचे वाण अचळागौरीला देतात. िपशाचचबाधेने, नजर लागलयाने िकंवा कोणी केलेलया करणी मुळे अपपाला अपंगता आलेली नसून रोगाची लकणे वेळीच धयानात न आलयाने रोगाबदलचया अजानामुळे पोलीऒ सारखी असाधय वयाधी अपपाला जडली असलयाच डॉकटरांनी सांगीतलेल राधाबाईना आताशा उमगू लागलं होतं. पोलीऒ हा सांसिगरक रोग असून सामानयत: दीड ते पाच वषारपयरतचया मुलांना लागण होणयाची शकयता अिधक असते, असं डॉकटरानी महटलयाचं ही अपपांचया आईला आठवू लागलं . बाळ िवनु तेवहा अठरा मिहनयांचा होता तेवहा सात आठ िदवस िवनुला सदीन पछाडलं होतं, तयावर काही घरगुती उपाय राधाबाईनी तेवहा केले होते. दरमयान अपपाला उलट्ाही झालया होतया. तयापुवी मिहनाभर आधी पातळ जुलाब होऊन बाळ िवनुला थोडा अशकपणा आला होता. परंतु सुदढ अंगलट असलयाकारणाने तयाकडे राधाबाईच थोड दुलरक झालं . िदवसेिदवस मायबापाचया काळजीचा िवषय बनत चालला होता अपपाचा आजार. तरीदेखील अपपाची आई काळजी करणयापेका कृतीला अिधक महतव दायची. राधाबाईना तयांचया दुरचया एका नातेवाईकांने महटले "आगे राधे अशे कीदे करता? हाणीर आसा चेडो आनी सोदता सगळो वाडो." यावर राधाबाई उद्गारलया,"हाणीर आसु ना जालयार सातासमुदा पेलयान आसु, महजया िवनुखातीर खंयचयानुय वखद हाडपाक तयार आसा. तु सांग मरे, वोकोत कीदाक करता आताच हाडटा". तयावर तया नातेवाईकाने सांगीतले काजुची फेणी तुमचया घराजवळपास कोणीतरी काढत असणारच. तेच उतम औषध आहे. राधाबाईना आठवलं , काही िदवसांपुवी िवनुला सदी झालयामुळे छातीला चोळणयाकरीता काजुची फेणी आणली होती तयानं िवनुला बरंही वाटलं होतं तयातली अंगुलीभर फेणी वीतभर बाटलीत उरलेली असावी. नवया

उमेदीने राधाबाईचया अंगात बळ संचारले, ताबडतोब तयानी काजुची फेणी अपपाचया पायाला चोळणयास सुरवात केली. अपपांना हे औषध पिरचयाचे वाटले महणून तयांनी आईकडे बिघतले, राधाबाई महणालया "होय बेटा काजुफेणी आहे. पोलीऒमुळे चेतनाशूनय झालेलया आपलया मुलाचया दोनही पायांकडे पहात जगनाथराव पतनीचया पयतनांकडे पहात महणाले, "िनयतीचा खेळ आहे, िनयतीने िदलेले आवहान राधे िकती सहजगतया सवीकारलस दोषारोप िकंवा टीका कोणी करो तू आपलं काम शधदेने करत आहेस". राधाबाई मधयेच महणालया "असं का बरं महणता? अहो डॉकटरांनी आशा सोडली महणून काय झाले?िवनुची आई आहे मी, पिरिसथतीला बरी सहज शरण जाईन, आिण माझया िवनुलाही मी हीच िशकवण देणार आहे, पिरिसथतीपुढे झुकायचे का महणून? पाय पंगू असले तरी बाकी सवर अंग ठीकठाक आहे,तयाची पंचिे दये शाबूत आहेत, हा जमेचया बाजु नाहीत का"? यावर जगनाथरावांना मोठं हायसं वाटलं , ते समाधानाने सुसकारा सोडत राधाबाईना महणाले "राधा सुरवातीला मला आकाश कोसळलयासारखं वाटलं होतं, पण तुझयामुळं मला धीर आला".जगनाथरावांच बोलणे चालूच होते. ितनहीसांजा झालयामुळे राधाबाई िदवेलावणी करणयाकिरता उठलया.इतकयात रामकृषण माधव उपाखय दादा सहकारी दांपतयाचे आगमन झाले.दादा नजीकचया िसमेल या गावात राहात असत. दादांची पूवारपार चालत आलेली शेतीवाडी होती. िशवाय िभकुकी ही करायचे. दादांना दोन मुल.े िभकाजी हा दादांचा धाकटा मुलगा, तयाला सवरजण बापू महणत. बापुचे वय जेमतेम पाच वषारचे तर काशी ही तयाचयापेका दोन वषारनी मोठी. हेच बापू कालांतराने अवघया एकोणीसावया वषी गोवयाचया सवातंतय लढ्ात हुतातमा झाले. राधाबाईनी तुळशी वृंदावनाला िनरंजनाने ओवाळले. राधाबाईनी सहकारी दांपतयाला बसायला पाट िदले. दादांचया सौभागयवती सीताबाई परवचा महणायला लागलया. िदवया िदवया दीपतकार कानी कुंडल मोतीहार िदवयाला देखून नमसकार ितळाचे तेल कापसाची वात िदवा तेवे मधयानरात िदवा तेवे देवापाशी माझा नमसकार सवर देवांपाशी. घरांतलं वातावरण आज अिधक पसन झालं . सीताबाईचया शलोकगायनात सवरजण गुंग

होऊन गेल.े अपपांचया मनातील एकएक दालन उघडु लागलं होत. तयांना शारीरीक थकवा जाणवत होता, बोलताना धाप लागायची, तयांची ती अवसथा मला पाहवत नवहती. जुनया आठवणी जागया होत असलयाचं तयांचया चेहरयावर जाणवत होतं. मला महणाले "जबन(माझं टोपणनाव) मला अजून बरंच काही सांगायचय,साठवणीतलया आठवणी आहेत, आठवेल तसं सांगतो कमवार तु िलही. जसजसे िवनुचे वय वाढत गेले तशी तयाला पिरिसथतीची जाण होत गेली. आईविडलांचया अधुनमधून होणारया संभाषणामुळे अनेक गोषटीचा उलगडा होत होता. सवत:मधये इतर िवकलांग मुलांसारखी शंभर टकके परािधनता नसली तरी बाकीचया सुदढ मुलांसारखे खेळता बागडता येणार नाही हाची पूणर जाण िवनुला झाली होती. घरापासून दूर असलेलया शाळेत जाणे ही खूप दूरची गोषट होती. परकया गावात जाऊन राहणयाची सोय जरी असली तरी आपलयासारखया अपंगाला कोण ठेऊन घेणार? सकाळची वेळ होती ऊन पाऊस असा खेळ सुर होता, घरासमोरचया अंगणातलया दुवारकुरांवर कोवळ ऊन चमकत होतं. सवरत िचमणयांचा िचविचवाट ऎकु येत होता. घराचया ऒवरीत बसून बाहेरील सौदयारची मजा लुटत आबालवृधद चहाचा आसवाद घेत होते. एवढ्ात भुरभुर पाऊस पडायला सुरवात झाली. िशनुमामा िभजतच पडवीत िशरले. सगळया भावंडात थोरली गोकुळ तयांची लाडकी असली तरी अपपांवरही तयांचे अपार पेम होते. िशनुमामा अंमळ घाईत होते, महणून ते िवनुला कवटाळून आत घरात गेले. िशनुमामा पाठोपाठ अपपा सोडून सवरजण आत आले.अपपा मात एकटेच पडवीत बसून राहीले. इकडचया ितकडचया गपपा चालू होतया. घरात चाललेलया संभाषणाकडे अपपांनी कान टवकारले, बोलणी संपली आिण तवरीत िशनुमामा िनघाले. संभाषणावरन पुढील उपचारांकरीता उदा पणजीला जायचं आहे हे अपपांचया लकात आले. िशनुमामा ही अपपांची शीडकाठी होती. उपचार करणयाचया िमषाने िशनुमामांनी गोवयातली बरीच िठकाणे िवनुला दाखवली होती. परंतु पणजीचे दशरन पिहलयांदाच होणार होते. दुसरयािदवशी सकाळीच िशनुमामा कारेत घेऊन आले. कारेत मुखयरसतयावर उभी करन पायवाटेने घरी आले. घर आिण मुखय रसता यामधील अंतर अंदाजे मैल भरा इतके दूर होते. िशनुमामासोबत तयांचा मुलगा देिवदास ही आला होता, तो अपपांचयाच वयाचा. शरीरयषटी नाजूक,देखणा व चुणचुणीत िततकाच हुशार.

कारेतचालकाचया आसनावर िशनूमामा बसले. आपपा अपंग असलयाने दोनही हातांवर सवारगाचा भार घेऊन कारेतीत चढला, दोनही पायाने सरपटत मामांचया मागचया आसनावर आईला िबलगून बसला. देिवदास कारेतीचया पवेशदारावर मोठ्ा ऎटीत उभा होता. तया काळी संपूणर गोवयात इन-िमन-तीन कारेती. कारेतीची िकंमत फार होती. तयामुळे कारेत िवकत घेणे भलयाभलयांचया ऎपतीपलीकडे होतं. देिवदासचया बापपाची कारेत महटली की वारसाहककाने तयाचीच ती. सावड्ारला माझे मामा बाबी पाटकर राहात असत. तयांचे पूणर नाव गोिवंद िसताराम पाटकर .तयाना लोक बाबी महणून ओळखत. तया जमानयात माझया मामाचीही कारेत होती. आमहा भावंडाना अितशय अिभमान वाटायचा. मामाची कारेत डौलत येताना दषटीस पडली की लोकांची नजरेस भरेल अशा थाटांत मी लांबून हाताने इशारा करत असे. चालक कारेत थांबवायचाच कारण मामांचा फार धाक होता, असो. कुणीही हात दाखवला की िशनूमामा कारेत थांबवत.अितशयोकी नवहे परंतु खरोखर तया काळी पावलोपावली कारेत थांबत. उतार चढले की तोडात दोन बोटे खुपसून दीघर िशटी देिवदास वाजवे. तेवहा मामा कारेत चालू करत. एखादाला उतरायचे असेल तर कारेत थांबवणयासाठी देिवदास आखूड िशटी वाजवायचा. उतारकडून पैसेही तॊच घयायचा. आपपा हे सवर बारकाईने पाहात होता.बरयाच वेळा सवर बोटे तोडात खुपसून आपपांनी देिवदास सारखी िशटी वाजवायचा पयतन केला. िशटी एकदाही वाजली नाही. पण आईचे कापड मात थुंकीने थबथबलेले होते.पणजीला पोचेपयरत कारेत ठेचून भरली होती. तया िदवसा पासून आपपाना देिवदास महान वाटायला लागला. िशनूमामाने पणजीला नुकतेच शंखवाळकरांचया घरात भाड्ाने राहायला गेले होते. हे िबरहाड कॅफे सेनटरलचया मागे होते. तयाच िदवशी मामांनी आपपाला महापशांतील डॉकटर गायतोडेचया हॉिसपटलात दाखल केल.े आपपाचे वय सात ते आठ वषारचे असेल तेवहा. ठरलेलया वेळी न चुकता हॉिसपटलांत नेणे आणणे, असा कम तीन मिहने चालूच होता. आपपाची आई सवरशकी पणाला लावून आपपांवर डॉकटरांचया सलयानुसार डोळयात तेल घालून उपचार करत असे. शुशूषा करत करत माऊली फार थकून जायची.राधाबाईचया सांधे दुखीची कुरकुर सुर झाली. चालणं मंदावलं होतं. घरगुती उपचार झाले. लवमात फरक पडला नाही. अपपांचया विडलांचया लकात आले. तयांनी िशनूमामांचया कानावर घातले. आपपांची तपासणी झालयावर राधाबाईची वैदकीय तपासणी डॉकटर गायतोडयांनी केली. दुखणे अंगावर काढले महणून डॉकटर राघाबाईवर बरसले. थोड्ाशया उपचारांनी राधाबाईची

सांधेदुखी बरी झाली, थोडकयात िनभावले. तीन-चार मिहने उलटले. आपपांचया पकृतीत यितकंिचतही फरक पडत नवहता. िशनूमामाचया मनाला िचंतेने गासले. तसे मामांनी डॉकटर गायतॊंडेना बोलून दाखिवले. डॉकटरांनी सवर चाचणी अहवालावरन बारकाईने नजर िफरवली व संधयाकाळी भेटायला बोलावले. सायंकाळी िशनुमामा राधाबाई व जगनाथराव हॉिसपटलात गेल.े डॉकटर गायतोड्ांनी यथानुकमे केलेलया उपचारांची उजळणी उघडपणे केली. यशाची हमी देणयाचे नाकारले. याहून अिधक उपाय तयांचया मािहतीत नसलयाचे पांजळपणे कबुलही केल.े पोलीओ सारखया वयाधीवर अजून वहावे तेवढे संशोधन झालेले नाही. तथािप पणजी मधील सरकारी मोठ्ा इिसपतळात भरती करन, अजून एकदा खाती करन घेणे उिचत ठरेल असे सूिचत केल.े हॉिसपटलचा बराच खचर िशनूमामाने उचलला होता. डॉकटर गायतोडेनी तपासणीचे व ओषधपाणयाचे पैसे घेणयाचे नाकारले. िशनूमामाचे डोळे अशूंनी डबडबले.डॉकटर गायतोडेना राहावले नाही. मामांचया खांदयावर हात ठेऊन मनोधैयर कायम ठेवणयाचा सलला िदला. डॉकटर गायतोडेचे िवचार उदात वाटलेच .तयाहून सवकतरवयदकता जासत उदात वाटली. अनुभवाचया कमानीत अजून भर पडली. एवढे िदवस आईचया एका डोळयात आशा व दुसरया डोळयात िनराशेचे िकरण होते.परंतु डॉकटर सौझानी हात वर केल.े तेवहा मात माऊलीचे हातपाय गळून पडले. अपेका पूणपर णे मावळली .आपपा सवतःचया पायावर आजीव उभा राहू शकणार नाही हे कटू सतय आपपांचया आईला कळून चुकलं होतं. यशवंत होणयासाठी मनुषयाला पायाचया रपाने परमेशराने दोन चाके िदलेली आहेत. आपपांचा तोच अवयव िनकामी झाला तर? राधाबाईना कलपनाही असह झाली आिण तया गभरगळीत झालया. पायाखालील जमीन सरकलयाचा भास झाला. राधाबाई रडकुंडीला आलया जगनाथरावानी तयाना धीर िदला, माजघरातील खुंटीवरला कोट आिण टोपी चढवून िनघाले. थेट पायीपायी दादा सहकारीचे घर गाठलं . दादा अगदी पेमळ व िनमरळ अंतःकरणाचे. तयांचा धमरशासताचा अभयास दांडगा होता. गावातील लोक अडचणीचया वेळी दादांचा सलला घेता असत. जगनाथराव दादांचया घरी पोचले तेवहा दादा घरी नवहते. सीताविहनी होतया. सीताविहनीनी पथम सवारची खयालीखुशाली िवचारली, इतकयात दादांची मुले काशी व िभकाजी धावत येऊन आपलया जगनाथकाकांना िबलगून बसली. घरात मोजकीच माणसे असली तरी

अनेकांशी घरोबयाचे संबंध असलयामुळे येणारया जाणारयांचा मोठा वावर असायचा. दादांचया दोनही मुलांमधये बापु लहान असुनही धीरगंभीर वृतीचा सवारची िचंता करणारा तयाउलट िचमुरडी काशी चुणचुणीत, हसरी ितचा गळा गोड, कुणाचयाही गळयातून गाण ऎकल की ती िचमणीसारख िटपून घयायची, आिण महण महटल कीआढेवेढे न घेता महणायची. सीताबाई चहा करन आणेपयरत दोन तीन गाणी ितने जगनाथरावांना ऎकवली देखील. एवढ्ात दादा आले, दादांची चाहुल लागताच मुले आजाधारकपणे आत गेली. दादा पाय धुऊन घरात आले. चहा घेत इकडचया ितकडचया गपपा झालया, दादांनी िवनुचया पकृती बदल िवचारपुस केली जगनाथराव कावरेबावरे झाले, तयांचा भयभीत चेहरा दादांचया चौकस नजरेतुन सुटला नाही. बराच वेळ जगनाथराव सतबध बसून राहीले. दादा जगनाथरावांचया समोरच आसनमांडी घालून बसले, जगनाथराव दादांना संमुख पाहून िववहळत हुदं के देत रडू लागले. पाटील पिरवारातील मुखय कतार पुरष वयाने दादांपेकाही िकतीतरी मोठे परंतु लहान मुलांसारखे ऒकसाबॊकशी रडायला लागलयावर सीताविहनीचयाही डोळयात अशु उभे राहीले, पदराने डोळे पुसत तया िभंतीचया आधाराने उभया रािहलया. सहकारी दांपतयाला हे कोणत आकीत घडत आहे काही कळेना झाल. परंतु जगनाथरावांनी थोड्ाच वेळात सवत:ला सावरलं , रडणं आवरन पंचाने डोळे िटपले. आता जगनाथराव सावरन बसलयामुळे काय बोलतात याकडे दादा व सीताविहनी िचंतातुर होऊन कान टवकारन पहात होते. जगनाथराव सिवसतर सांगु लागले, "अपपाचया दुखणयापुढे डॉ.सोझानीही हात टेकले आहेत .अपपाचया पायातली शकीच हरपली आहे, िनसगारने घातलेलया घालयामुळे पंगू झालयाकारणाने अपपा बराच िचडिचडा झाला आहे, इतर मुले खेळताना गोगाट करतात,धुडगुस घालतात ते तयाला सहन होत नाही. एकदम िचडतो तागा करतो. तयाचया हेकेखोरपणाला सीमा राहीली नाही. रागाचा पारा चढला की अंगणातली रोपटी मुळापासून उपटून टाकतो. आईचया(राधाबाईचया) मांडीवर कोणी बसलेले तयाला सहन होत नाही, तयांचयाकडे कुितसतपणे बघतो, छोट्ाशा कारणावरन िकरिकर करीत हात धुऊन मागे लागतो.तयाची मजी राखणयासाठी इतरांची मात सतत धडपड चालु असते अगदी पार तो झोपेपयरत.इतरांना हे पकार मनोरंजनाचे वाटतात,तयांची करमणुक होते. मला तर केवळ हा मनोिवकराचा पकार वाटतो. अपपाचया अशा वतरनानं मी देखील असवसथ होतो,संतापतो " जगनाथरावांनी काढलेला िनषकषर दादांना योगय वाटला,महणून "अगदी बरोबर आहे तुमचं", असं महणत तयांनी दुजोरा िदला.

"मुखय अडचण महणजे अपपाचया आईलाही असे वाटणे कौतुकाचे वाटते. रामकृषणा! अरे! खरोखर मला यावर काही सुचत नाही रे. अपपाचे पुढे काय होईल या िवचारानं मी वयाकुळ झालो आहे. तुला माहीत नाही, रामकृषण!!!........."चहा िपऊन होईपयरत जगनाथराव अखंड बोलत राहीले. दादांची सद्सदिववेकबुधदी वाखाणणयाजोगी होती, दादा जगनाथरावांचया घरी अपपांना बघणयाकिरता वरचेवर जात असत. तयांना अपपांचा कमकुवतपणा ठाऊक होता, तया िशवाय सीताबाईचया कानावर देखील अपपांचे पताप ऎकीवात आले होते. "आमहाला हा गोषटीची पुरेपुर कलपना आहे" जगनाथरावांचया हातातील िरकामा चहाचा कप घेत तया महणालया. जगनाथराव अवाक होऊन सीताबाईचया चेहरयाकडे पहात रािहले. दादा महणाले,"तुझया घरातील सवर पकारांची मला इतथंभूत मािहती आहे. राधाककाचया लकात आलं नाही अस समजुन मी एक दोनदा ितला दाखवूनही िदले, आज ती काहीही ऎकणयाचया मनिसथतीत नाही,सवाभािवक आहे; आई आहे ती अपपाची. ितच चुकत आहे अस ही महणता येत नाही. आईची माया आहे ती, अपपाचया खोड्ांनी ितचया अंगाचा ितळपापड होऊन नाही चालणार. आता आपण डोकं थंड ठेऊन अपपाचया या िसथतीवर काही उपाय काढूया. सूयर डोकयावर आला आहे, माधयानह झाली आहे. तुझा काही आज उपास नाही. आता तू जेऊनच जा. मी इथलं सवर आटोपून नंतर येतो". जगनाथरावांनी बराच वेळ बसून आखडलेली मांडी सोडवली पाय ताणत ते उभे राहीले व महणाले "नको घरी सगळेजण वाट पहात असतील मी िनघतो. जगनाथराव जसे िनघणयाकरीता उठले तशी दोनही मुले काशी आिण बापू धावत आली, तयांनी घातलेला िवळखा सोडवत दोघांनाही गोजारत जगनाथराव आपलया घरी जाणयाकरीता िनघाले. घराकडे जाताना तयांचया मनात िवचारांचा कललोळ माजला, आपलया पोरकटपणे रडणयाची लाजही वाटू लागली. परंतु तयाना हायसं वाटलं कारण दादा आिण सीताविहनीना आपलया िचंतेचं मूळ कारण कळलं आहे. दादांचया वयवधानी सवभावाचे तयांना कौतुक वाटलं , सवत:चा संसार नीटनेटका करन इतरांचया समसयांवर िवचार करन तयांनाही िदलासा िमळावा या करीता धडपडणारया आपलया िमताचा दादांचा तयाना अिभमान वाटला. एवढ्ात तयांना दादांचे उद्गार आठवले,"मानवी बुदी हे जानाचे उतपितसथान आहे, िवषयाचे आकलन असलयास मोठमोठी कामेही चुटकीसरशी करता येतात. जानाचया सामथयारला जोड हवी फ़क परोपकाराची; दुसरयांसाठी काहीतरी चांगलं करणयाची सहजपवृती हवी", या आिण अशा अनेक सदिवचारांनी तयांचा ऊर

भरन आला झपाझप पावलं टाकत ते घराकडे वळले. दादांशी बोललयामुळे जगनाथरावांचे मन बरेच हलके झाले होते. ते खुशीतच घरात िशरले. हातपाय धुतले, दरवाजा लोटून आत आले. िशनुमामांना बसलेले पाहून तयांना हुरप आला. िशनुमामा हा तर तयांचा पाठीराखा, संकटसमयी हाक मारलयावर उभा राहणारा आज असा अचानक न बोलावता कसा काय हजर झाला? तयांना आशचयर वाटले, बरोबरच सवारची जेवणं झाली िशनुमामा जायला िनघाले, जगनाथरावानी तयांना थांबवून घेतले. बरयाच िदवसांनी भेटत असलयाने िशनुमामाही िमताकिरता थांबले. मनपसंत भोजन झालया मुळे दोघेही िमत चटई टाकून आडवे झाले. सायंकाळी पाचचया सुमारास दादा वेळातवेळ काढून आले. िशनुमामा अंगणात उभे होते. िशनुमामांना पाहून दादांना खूप बरं वाटलं , कारण दादांचया डोकयातील योजना मागी लावणयाकरीता तयांना िशनुमामांचा आधार भककम वाटला. िशवाय राधाबाईची समजूत काढणयाचे काम िशनुमामाच योगय तरहेने कर शकतो याची तयांना जाणीव होती. िशनुमामा व दादा पडवीत आसन मांडून बसले. अपपा पडवीतच होता. तयाने आत जाऊन दादा आलयाचे आईला कळवले. घरातील सवरचजण पडवीत जमले, अपपाला कवळे येथील पाठशाळेत धाडणयाचा पसताव दादांनी सवारसमोर मांडला. कवळे मठातील पाठशाळेत तयाला इतर मुलांचया संगतीत बरे वाटेल,चांगले संसकार होतीलच िशवाय वेदाभयास िशकणयाची सोय होईल, सवरजण तयार असतील तर दादा पाठशाळेत आपलया शबदावर अपपाला पवेश िमळवून देणार होते. अपपांचया विडलांना ही कलपना आवडली, तयांनी लगेच होकार िदला परंतु अपपांची आई मात नाराज झाली, ितला वाटत होत; अपपा जर सवरसाधारण मुलांसारखा धडधाकट असता तर िशकणासाठी तयाला इतर कुठेही पाठवायला ितची हरकत नवहती, परंतु अपपाचया अशा अवसथेमुळे आईविडलांपासून दूर राहीलयाने तयाचया मनावर अिनषट परीणाम होतील असं ितला वाटत होत. आपलं मत ितनं दादांची भीडभाड न बाळगता ठामपणे मांडलं . दादाही िवनयशील सवभावाचे असलयाकारणाने तयांना राधाककांचे महणणे गैर वाटलं नाही. उलट ते मनातलयामनात महणाले;"आई आहे ती अपपाची ितला आपलं मुल आपलयापासून दुरावून नेऊ नये अस वाटणं साहिजक आहे". तयामुळे तयानी तो िवषय बदलला. पंधरा वीस िमिनटे इकडचया ितकडचया गपपागोषटी चाललया होतया, राधाबाईना तयात अिजबात रस नवहता. दादांसारखया सचछील व परोपकारी सदगृहसथाचे मन आपण दुखावले तर नाही ना? या िवचारानी

तया कषटी झालया. राधाबाईचया या अशा बोलणयाने जगनाथरावांचे मन सिचंत झाले. दादांचे मन आपलया पतनीने मोडलयामुळे ते मनातून िखन झाले. राधाबाई व जगनाथराव आपापलया िवचारात मगन असतानाच िशनुमामांनी आपलया बोलणयाकडे तयांचे लक वेधले. कुठेतरी शेण साठवणयाचया गायरीत गाय पडली आिण ितचा पाय मोडलयाची खबर ते सांगत होते. पाय हा शबद कानावर पडताच राधाबाई अिधकच भयभीत झालया. अपंग असलेलया आपलया मुलाचं िशकण कसं होणार हा िचंतेने तयांना गासले. तयांनी िशनुमामाला आत बोलाऊन अपपाला पाठशाळेत पाठवायला आपली हरकत नसलयाच सांगीतलं . जगनाथरावांचया जीवातजीव आला, दादाही पसन मुदेने आपलया घरी जायला िनघाले. ठरलया पमाणे दादा व िशनूमामा कवळे मठातील पाठशाळेत गेल.े दादांचया ओळखीने िवलं ब न लागता िवसतृत मािहती िमळाली. दादांनी हसतिलिखत मािहतीपतक िमळवले. तयाकाळी आजचयासारखे मोठ्ा आकाराचे भरड्कथा िलिहलेले मािहतीपतक नसायचे.टीचभर िचठोरयात मोजकाच पिरचय. तय़ात सगळे आले. पाठशाळेतील वातावरण आिण सभोवतालचा पिरसर िशनुमामाना भावला. िशककांची ओळख झाली िशनुमामांना वातावरण बरे वाटले. आपपाला पाठ़शाळेत घालणयाचे पकके झाले. दुसरया िदवशी अमावासया होती महणून दादांनी तो िदवस वजयर केला.आपपांची आई मधेमधे घोळ घालायला लागली. आखलेला बेत लांबणीवर टाकणयाचे माऊलीने सुरच ठेवले. सगळे बुचकळयात पडले. दोन तीन आठवडे असेच गेल.े आपपांचया आईचे आढेवेढे घेणे चालूच होते. िवचार न पटलयाने घरांत धुसफुस वहायला लागली. हळूहळू वादाला तोड फुटायला लागले. पतयक िकंवा अपतयकपणे घरांत वादिववाद वहायला लागले. पाठशाळेचे नाव घेतलयाने अपपांचया आई विडलांमधये सवारसमोर खटके उडायला लागले. आपपांचया घरातील वसतुिसथतीची बातमी दादांचया कानावर कोणीतरी घातली. महणाला माझे नाव घेतलयास आगीत तेल पडून भडका उडेल. िनकोप आिण िनप:कपातीपणे आपलयाशी बोललो. जाताजाता, तुमचयाचमुळे हा पकार घडतो आहे हेही ठासून सांगून मोकळे झाले. दादानां तया माणसाचया मोकळया मनाचे कौतुक वाटले. वयकी िततकया पकृती असे मनातलयामनात पुटपुटत दादा आंघोळीला गेल.े जेवणे आटोपली. एवहाना अपपांचया घरचीही जेवणे उरकली असतील असे समजून, िवशांती न घेता दादा अपपांचया घरी गेल.े दादांचा अंदाज खरा ठरला. जगनाथराव पडवीत पहुडले होते.बाकीचयानी ताणून िदले होते. कुणीतरी येत असलयाचा भास जगनाथरावांना झाला. डोळे उघडून पािहले. समोर

उभया ठाकलेलया दादांची पसन मुदा पाहून दतगुरंचे दशरन घडलया सारख जगनाथरावांना वाटलं . दादा पाय पसरन पायरीवर बसले. दादांचया आवाजाने आपपाचया आई बाहेर आलया. मागाहून अपपाही आले. दादांचया नजरेआड कोपरयात दाराचया उं बरठ्ावर अपपांची आई बसली. आपपा आईला िबलगून बसले. "अपपाचया िशकणाचा काय िवचार केला"? दादानी िवषयाचया मुळालाच हात घातला. दादांकडून असेच अपेिकत होते. कारण दादा िमतभाषी. पालहाळ कुणी लावायला लागले की ते ितथून िनघून जात. राधाबाई िहरमुसलया झालया. साधक-बाधक िवचार न करता पुतपेमाखातर हातून घडत असलेलया चुकांचा तयाना बोध झाला होता. आपलयाकडून दादांचा नाहक अपमान केला गेला हा जाणीवेने पसतावून गेलया. "नुसतया पेमाने मुले मोठी होत नाहीत. पेरेल तसे उगवेल यावर आपण शेतकरी फ़क िवशास करत नाही तर तयाचा अनुभव पावलोपावली घेतो. पण ते कशाचया जोरावर? उतम बी याची वयाखया कुणी व कशी करावी याचे काहीतरी पमाण आहे काय? तसेच जगातला एकतरी माणूस पूणर आहे का? पूणतर वाची वयाखया िकंवा पमाण काय? शरीरयषटी धडधाकट असणे, आरोगयसंपन असणे हेच काय ते पूणतर वाचे सवरप आहे अथवा नसणे ही काय अपंगतवाची लकणे समजायची का? बरं! मग तसं असेल तर जगातलया पतयेक माणसाला पूणरतवाची ओढ कां बरे असते"?..... पशनांचा भिडमार सुर असताना दादांची नजर एकदम दरवाजाकडे गेली. राधाविहनी मान खाली घालून उं बरठ्ावर बसलया होतया.अपपा तयांचया मांडीवर डोके ठेवून शांत झोपला होता. आईचया डोळयातून पाझरणारया झरयाचे पाणी अिभषेक पातातून पडणारया िनमरळ झरया सारखे दादाना भासले. दादांचया मनात असलेलया सवर पशनांची उतरे माउलीचया सनेहल नयनांतून दादांना िमळाली. गंगोतीचे भवय दशरन लाभलया सारखे वाटले. मानवी बुधदी हे जानाचे उतपितसथान आहे असे शासतवचन सांगते.केवळ आिण केवळ जानाचया बळावरच मोठ्ा फरकाने सहजपणे पैज िजंकतो असा ही मतपवाह आहे. दादांना हा रचलेलया गोषटी वाटायला लागलया. मातपेमा समोर बुधदीची तीवता िनसतेज वाटायला लागली. अपपांचया आईने हात जोडून िन:शंकमनाने मानेनेच होकार दीला. सवारना िदलासा वाटला.

दादांनी शुभ मुहूतर काढून िदला.सोमवारच होता. िशकणयासाठी अपपांना पाठशाळेत पाठिवणयाचा िदवस उजाडला. िशनूमामा, तयाचा मुलगा देिवदास ही आला. देिवदास आपपाचयाच वयाचा.आपपाचे वय तया वेळेस दहा वषारचे होते. थोड्ा वेळाने दादाही घरी आले. िनघणयाची तयारी झाली. आपपांनी देवघरांत जाऊन नमसकार केला.विडलमंडळीचया पायावर डोके ठेऊन नमसकार केला. सगळयांनी भरभरन आशीवारद िदले. बाहेर येऊन अपपांचया आईने अपपांना खुणेने जवळ बोलावले. हातावर दही साखर देऊन पाठीवरन वातसलयाने हात िफरवीत महणालया. िवनू खूप खूप शीक मोठा हो. शाळाबंधूंसोबत गूणयागॊिवंदाने राहा. भांडण, तंटा कर नकॊस. हेकेखोरपणा केलास तर तुला पाठशाळेतून काढून टाकतील बरं. आमची ऒळखपाळख नसताना केवळ दादाभाऊजीनी शबद टाकला महणून तुला पाठशाळेत घेतले आहे.दादाभाऊजीचया नावाला बटा लागेल असं काही कर नकोस....... हे कर नकोस ते कर नकोस. काय करायच काय नाही हाचा पाढा सुरच होता. दादा सहकारी, िशनूमामा, देिवदास व घरांतील इतर सवरजण शांतपणे राधाबाईची बडबड ऎकत होते. आपपांचया विडलांनी नाखुषीनेच नाक खुपसलयाने कुठे बडबड थांबली. विडलांनी आपपांना पाठकुळीवर घेतले. सोबत िशनूमामा, देिवदास, दादा ही िनघाले. आडणी पयरत सवरमड ं ळी आली. आडणी ओलांडताना अपपाचया कानात हलकया आवाजात आई पुटपुटलया."फुरसतीचया वेळी आठवणीने आईची आठवण करशील ना रे राजा"? बोलताना आईचा कंठ दाटून आला.एवढे िदवस आईचया ममतेचया साठवून ठेवलेलया आठवणीना उमाळा आला. आपपांचयाही डोळयात नकळत पाणी आलं . वाटेत कारेत बंद पडली. चढाव होता. पाठशाळेतील पेमळ वातावरण आपपाना आवडायला लागलं . हळूहळू ओळखी वाढत गेलया. वगरिमतांकडून पाठशाळेतलया काही अिधकउणया गोषटी कानावर पडायला लागलया. आपपा दीड-दोन वषे पाठशाळेत होते. तयांना पहाटे पाच वाजता उठवायचे. पातरिवरधी आटोपलया नंतर सगळे फुले काढणयास जात. एक-दोघे सोडलयास बाकी सवरजण आपपांचयाच वयाचे. मुलां मधये फुले काढायचया सपधार लागायचया. फुलझाडे उं च वाढलेली, ताठमानेने उभी होती. अपंगतवामुळे आपपपांना उभे राहता येत नसलयाने आपपा फुले तोडू शकत नवहते. यशसवी जीवनाकडे वाटचाल करणयासाठी पथमच रानावनातून शहरात आलो. फुले पिरचयाची होती परंतु फुलांचया देढांनी पाठ

िफरवलयाने ओळखीचा पशनच उदभवत नवहता. जीवनाचया पिहलयाच सपधेतून माघार घयावी लागली. आपपा परडी हातात धरन गिफरत.बाकीचे सवंगडी फुले तोडून परडीत टाकत. आपपांची िशकणात चांगली पगितहोती. अठरा मिहने चांगले गेल.े पाठशाळेत एक नवीन पंिडत आले. आता आपपांना तया पंिडताचे नाव आठवेना. ते फार िवदान होते. वेदिविहत कमर करणारे. िवधीिनषेधांची पूणरपणे जाण असलेले पण सवभावाने िविचत. तोड फटकळ, िजभेला हाड नवहते. इथपयरत ठीक. एके िदवशी तयांनी आपपाना लं गडा महटले. आपपांना ते आवडले नाही. अपपांचया िमतांनाही बराच राग आला. तया पंिडताला आपपांच पांगळं असणं भयानक वाटत होतं. तसं तयांनी बोलूनही दाखवलं . अधूनमधून अपपांशी ते ितरसकाराने बोलायचे.आपपाना तयांचं असं वागणं आवडत नसे. अपपांची िचडिचड वहायची तेवहा मन सांगायचे तुला िशकून मोठं वहायचं आहे. या दैवगतीचया िविचत फेरयातुन वाट काढायची आहे. तुझयासाठी पाठशाळा एक कवच आहे. दादांचया आशीवारदानी तुला जणु मंतरलेला ताईतच िमळालेला आहे. माऊलीचया मायेचे िचलखत आहे. तयामुळे तुला हे सवर अवमान सहन करणं शकय आहे.....िशकणयासाठी पावलोपावली होत असलेली कुचबं णा, पायांनी असहकायर केलं तरी जानिवजानाचया बळावर सवत;चया पायावर उभे राहणयाचं सवपन अशा दोन परसपरिवरधद कालचकातून आपपाचा पवास चालला होता. ऎकून न ऎकलयासारखं ते करायचे. तयांचया िवदतेचा आदर करायचे.दुपारची जेवणं आटोपली . िवशांतीची वेळ होती. सकाळचया पहरी सवत:वर झालेलया शािबदक पहारांची उजळणी करत आपपा पडून होते. इतकयात कुणीतरी भेटायला आलयाची खबर तयाना िदली. बाहेर आपपपांचे बाबा व िशनूमामा अशतथ वृकाचया सावलीत िवसावा घेत होते.आपपा ितथेयेईपयरत, आपपाना पाहून लांबलांब ढांगा टाकत बाबा पाठशाळेचया दरवाजया पयरत पोहोचले सुधदा. पाठीवरन हात िफरवतांच अपपाना अचानक रडू फुटलं . आपलयाकडून अघिटत असे घडलयाचं तयाचया कतरवयदक सवभावाला कळून चुकले. सवत:ला सावरणयाचया बेतात असताना िशनूमामा पुढे झाले, तयांचया सदसदिववेकबुदीने आपपांचे अंतरंग जाणले. आपपाकडे कसून चौकशी केली. आपपानी पदरचे काही न राखता सवत:ला जे वाटलं तेच सांिगतले. आपपांबदल तयांची कौतुकाची भावना होती. िशनूमामा काय समजायचे ते समजून गेल.े अपपांचया कोवळया मनावर तयांचया शारीरीक असहाययतेचया डागणया िदलयाजात असलयाने मामा कोधीत झाले.

रागाने लालेलाल झालेलया मुदेने िवजेचया वेगाने कायारलय गाठले. मामा िजतकया तावातावाने बोलत होते आिण िनिवरकारपणे कायारलयातला माणूस ऎकत होता. कायारलयात काय घडले याची सपषट कलपना आपपांना देणयाचं सोडून तयांना पाठशाळेतुन काढून घरी नेणयात आलं वरील घटना कथन करताना पाठशाळेची अवजा करणयाचा आपपांचा उदेश मुळीच नवहता. उलट ते महणाले पाठशाळेतील अलपावधीचया काळांत तया िवदान पंिडतांचया सहवासात वेदपाठांतराचया दषटीने बरीच पगती झाली होती. पाठशाळेत आपपा अगदी अलपकालाच होते. तया अलपावधीत तयानी पूजा अचार व वेदपठणाचे कांही धडे घेतले. पूजा बांधणयाचया िविवध पधदती अनेकवेळा पूणपर णे जवळून पािहलया. मुखय महणजे पूजा करणयास लागणारया उपकरणांची अिधक पमाणात जाण झाली कारण ती उपकरणे कालन करन कोरडे करणयाची जबाबदारी तया पंिडतानेच आपपांवर टाकली होती. अपपांना आता पाठशाळा मधयेच सोडलयाची खंत वाटली ते मला महणाले "जबन तया वेळी आणखी काहीकाळ जरी पाठशाळेत रािहलो असतो तया िवदान पंिडताचया वागणयाकडे कानाडोळा केला असता तर माझया कालगतीचया पवाहाला कदािचत वेगळं च वळण लागलं असतं. आपपानां अचानक घरी आणलेले पाहून आई दचकलया. आलया आलया सवारगावरन हात िफरवून ताप नसलयाची खाती करन घेतली. डोळे भरन अवलोकन केल.े अंगावर कुठे इजा झालेली िदसून आली नाही. िजवात जीव आला. आपपानीच काही दाडपणा केला असेल महणून आपपांना घरी आणलं असं सवारना वाटलं . राधाबाईचया चेहरया वरील नापसंती आपपांचया विडलांना जाणवली. सायंकाळची वेळ झाली. गोपूने सगळया िचमणयांमधये घासलेटचे तेल घातले व पतयेक खोलीत ते छोटे िदवे लावले.पाठशाळेतील िनयमापमाणे िदनचयेचा भाग महणून सवयी पमाणे सनानघरांत जाऊन तॊंडावर पाणी मारले, सवचछ हातपाय धुतले व थेट देवघरांत गेल.े आसनमांडी घातली व हात जोडून कमाने परवचा महटली. सपषट उचचारात महटलेलया उजळणीत शी ग णे शा ते ज पयरत बाराखडी, १ ते ३० पयरतचेअक ं व पावकी ते अडीचकी पयरत न अडखळता महटले. तया नंतर चालीत चार-पाच पाथरना महटलया. रामरका बरोबर पाथरनेची इितशी झाली. तॊंडाने उचचारताना कुठे इकडे ितकडे बघणे नाही, मान सरळ ,पाठीचा कणा ताठ.हाता पायाची हालचाल नाही. एखादा तपसवीला लाजवेल अशा धयानमुदेत ते आसनसथ झाले होते.

बरयाच िदवसांनतं र आईचया हातचे जेवायला िमळाले. आपपांचया आवडीचे बरेच िजनस केळीचया पानावर वाढले होते. वांगयाचे भरीत व मणगणयावर अपपांनी यथेचछ ताव मारला. जेवण झालयावर सगळयांनी आपपांचया पठणाचं कौतुक केलं. झोपायची वेळ झाली. तशी अपपांनी रॊजिनशी िलहून काढली. पाठशाळेतलया नेमापमाणे गुरजीचया ऎवजी सवयंपाक घरामधये जाऊन माऊलीला नमसकार केला. मारतीसतोत महणून आपपा झोपी गेल.े आईला खूपखूप समाधान वाटलं . थंडीचे िदवस हॊते.आपपांचं घर कौलार. बाहेर इतकीच घरांतही खूप थंडी वाजत असलयाने आपपा हातपाय पॊटाशी घेऊन आखडून झोपी गेल.े चलयाने(आपपाचा थोरला भाऊ कृषणा) आपपाचे पाय सरळ केले अंगावर पातळ चादर व वरन जाडजूड कांबळ टाकली. तोही झोपला. गोकूळ सोडलयास सवर मुले झोपली. आई बराच वेळ सवयंपाक घरात कामकरत होती. गोकु््ळने पाणयात शेण कालवले.आईने चूल सारवायला घेतली. चूल शेणाने िलं पताना ितचया मनात दडलेले िवचार डोकं वर काढून बाहेर आले. आपपाचे िशकण िशसतशीर चालले असताना पाठशाळेतून, तयाला कां बरं घरी आणलं ? पाठशाळेतून तयाला काढून टाकलं की काय? वाईट िमतांची संगत लागून वाईट कृतयं करायला लागला की काय?आपपा तसा मानी. कुणी तरी मानखंडना केली असेल. ...पण आपपाचया एकंदर आतापयरतचया वागणयात अयोगय असे काहीच वाटलं नाही. उलट आचारिवचारातला चांगला फरक सवारचया बरयापैकी लकात आला. जगनाथरावांनी तर आपपाची दषट काढणयाचा आगह धरला होता. तयांचया आगहाखातर आईने मोहरी व खडेमीठ ७ वेळा आपपाचया वरन ओवाळून चुलीत टाकलं व तयाची तीट अपपाचया मसतकाला लावली. राधाबाईचया डोकयात तेचतेच िवचार पुन:पुनहा येऊन मन असवसथ झालं . हात ितथेच थांबले. गोपुने आवाज िदलयाने तया भानावर आलया. हा िवषय िभजत ठेवणया पेका आताच सॊकमोक लावावा असा िवचार करन तया अंगणात आलया. जगनाथराव आिण िशनुमामा काचेची नळी असलेलया िचमणीचया अंधुक पकाशात शेणाचया गोवरया घालत होते. मनात साठलेलं ओकून िदले. गपचूप राहून दोघेही ऎकत हॊते. मान खाली घालून शेणाचया गोवरया थापणयाचे काम चालूच होतं. तयांनी आपलया हातून घडलेलया चुकी़्चा कबुलीजबाब माना खाली घालून िदला. ते दशय पाहून राधाबाई भानावर आलया. पसंगी वजाहून कठोर झालेली माऊली मेणाहून मऊ झाली. ितचा कमालीचा राग एकदम उतरला. "पाठशाळेत काय घडलं हे मी आपपाला िवचारलं नाही आिण तुमही मला सांिगतलं

नाही". चेहरा गंभीर करन राधाबाई महणालया "मी अपपाची अिशिकत अडाणी आई...अंधारात पार बुडून गेले आहे. तुमचयािशवाय हा घडीला कुणाकडे मी मन मोकळे कर"? आपपांचया आईचे पिहले वाकय दोघांचयाही वमी लागलं . जगनाथरावांना काहीच समजेनासे झालं . ते गोधळून गेल.े िशनूमामाने आव न आणता दोनही हात जोडून सवत:कडून हे कृतय घडलयाचे कबूल केलं. "दादांचया शबदावर आपण आपपाला िवशासाने पाठशाळेत घातलं य. दादांनी तयाचया िशकणाची जबाबदारी मनापासून अंगावर घेतलेली आहे. तयांनीच आपपाची पाठशाळेत सोय केली. अशा वेळी परभारे कारभार केलेला तयांना योगय वाटेल? पूवज र नमाचे ॠणानुबंध महणून असे सनेही आपलयाला लाभले".......सवत:ला अडाणी महणवणारया माऊलीचया मुखातून िनघणारया वाणीने व पाठशाळेततया एका घटनेने िशनूमामांचया मनाला टोचणी लागली. मानापमानाचे िदखाऊ पंख गळून पडलया सारखे झाले.

पाठशाळेतलया वेळापतकापमाणे आपपा सकाळी पाच वाजता उठले. शौचमुखमाजरन आटोपुन मांडी घालून वयायाम करायला लागले. आईला जाग आली .अंथरणावर आपपा िदसले नाहीत महणून तया घाबरलया. अपपांचया बाबांना तयांनी हाक मारली. अपपांचया विडलांनाही लगेच जाग आली. आई तडक उठलया आिण बाहेर येऊन बघते तर काय, आपपा डोकं जमीनीवर टेकवून दोनही पाय वर ताणून अंगणात िदसला. आपपाला तया िसथतीत पाहून तो उभा राहीला आहे असा भास तयांना होऊन सवत:चया डोळयावर कणभर तयांचा िवशासच बसेना. पांघरणात उठून येणारया जगनाथरावांना खुणेने तयांनी बाहेर बोलावले. आपपांना उभे पाहून तया मनातलयामनात मांडे खाऊ लागलया. अळवावरचया पाणया पमाणे कणभर सुखावलया देखील. जांभई दाबून टाकत जगनाथराव महणाले, "अग शीषारसन महणतात ते हेच"! राधाबाई तंदीतून जागया झालया. तयांना खेद वाटला. माझा आपपा आजनम पायावर उभा राहाणार नाही हे तयांचया डोकयात खोल रतून बसले. जगनाथरावांनी गोठ्ातली व इतर िनतयाची कामे लवकर उरकली. चहा घेऊन िशनूमामा व जगनाथराव दादा सहकारीचया घरी जायला िनघाले. पाठशाळेतून दादांना न कळवता अपपाला घरी आणला याबद्ल दादा कानउघडणी करन काय ते योगय मागरदशरन करतील अशा िवचारात असताना िगरकी घेऊन चाफयाचे फूल जगनाथरावांचया माथयावर पडले. तयांना वाटले देव सोमनाथाने उजवा कौल दीला की काय?..........

िशनूमामा व जगनाथराव अंगणात िदसताच दादांची दोनही मुलं जगनाथरावाना िबलगली. जगनाथराव िबलगलेलया दोनही िपलांसमवेत पडवीत बसले. िशनूमामा व जगनाथरावांना िदवसभरातील िनतयाची महतवाची कामं टाकून अचानक आलया मुळ,े नवीन घोळ घातला की काय असा संभम दादाना आला. जगनाथरावानी दादांना पाठशाळेत घडलेला पकार सांगून आपले मन मोकळे केल.े दादा महणाले, "पाठशाळेत खरे काय काय घडले हे आपलया पैकी फक िवनूला (आपपाला) मािहत आहे. िवनूचया बालबुधदीला बरोबर वाटले ते पमाण धरन कसं चालेल? आपपाचं तेच योगय असं न मानता जे योगय ते अपपाचं असा भाव हवा. आपलयाला तयाला असा घडवायचाआहे". िशनूमामा सवत:ला दोषी समजत असलयाने तयांचे मन तयांना एकसारखं खात होतं. तयामुळे ते तॊड बंद करन बसले होते. दादांचया मनकवड्ा सवभावाने िशनूमामांचया मनातलया भावना ओळखलया. ते िशनूमामाना महणाले. "तुमची दुसरयांसाठी जगणयाची धडपड अलौकीक आहे. तुमही आपपाला पाय नसताना पायावर उभं करणयाचा िवडाच उचललेला आहे. जो धाडस करतो तयाचया हातून चुका होणं सवाभािवक आहे. चुका आिण तयामधून िशका असा संतांचा उपदेश आहे. बरं,चूक की बरोबर हे ठरिवणारे आपण कोण"? थोडा वेळ िवचार करन दादा महणाले "आपपा साठी हवी तर दुसरी शाळा उघडू" असं सांगून नवीन एक जबाबदारी दादांनी आपलया िशरावर घेतली. िशनूमामा व जगनाथराव पसन मनाने ितथुन िनघाले. बोले तैसा चाले अशी दादांची खयाती. बोललयापमाणे खरोखरच दादांनी चार-पाच मिहनयांचयाआत वडामळ या गावात मराठी शाळा सुर केली. ही शाळा ........गावात ......या िठकाणी भरत असे. दादांनी वाड्ावाड्ावर अनेक वषारपासून संपकर पसथािपत केले होते. दादा सहकारीचया िवशासाहरतेमुळे पिहलयाच िदवशी ४५ ते ५० मुले िशकण घेणयाकरीता आली. ही मुलं खळुली, कामरखण, वागोण, करमशे, साडगाव,भांडोळ व अनय जवळपास गावातून येत असत अशी मािहती सवातंत सैिनक शी शांबा पुंडलीक ितळवेबाब यानी िदली.

आपपांना शाळेची आठवण झाली व ते अचानक बालपणात िशरले. अंतूमासतर हे शाळािशकक होते. तयांचे पूणर नाव आपपांना आता आठवेना. मासतरांचा मनमॊकळा व कीिचत लहरी सवभाव. परंतु जानी. सवारत महतवाचं महणजे दादा व अंतूमासतर एकाच कटर राषटरीय िवचारांचे. अपपा मला महणाले "आिण बरं का जबन तुझयाच पंथाचे. मी

बुचकळयात पडलो हे तयांचया लकात आले. "अरे अंतुमासतरांच बालपण व पोटापुरतं िशकण बेळगावांत झालं . बेळगावात ते रा.सव.संघाचे सभासद होते. गांधीहतयेनतं र तयांचया आयुषयाचं मातेरं झालं . अंतूमासतर जीव वाचवून गोवयात आले". नथुराम गोडसे हे बाहण होते. गांधी वधानंतर झालेलया दंगलीत बहुतेक बाहणवगर अिधक पमाणात होरपळून गेलयामुळे अंतूमासतर हे बहुकरन बाहण असावेत असा एकंदर िनषकषर मी अपपांचया कथनाचया आधारे काढला. तरी अंतुमासतरांचया आड्नावाचा उलगडा आजपावेतो झाला नाही. मासतरांचा मराठीचा वयासंग दांडगा. गोवा मुकी चळवळीचया वेळी सथािनक पातळीवर तातडीने छापणयात येणारया पतकांचा मजकूर अंतूमासतर तयार करायचे.... "आपपा शाळा".... मी पुढे काही वदणयाचया आधीच अपपा महणाले "अरे जरा धीर धर. सांगतो, आठवेल तसे सांगतो. मग जुळवाजुळव तू कर". दादांची शाळा खाजगी होती. अंतुमासतर व दादांनी मुलांची तोडी पवेशपरीका घेतली व तयानी कोणतया इयतेत बसायचं तेही सांिगतले. कवळे पाठशाळेत आपपांचा बरया पमाणात अभयास झाला होता महणून आपपांना दुसरया इयतेत पवेश देणयात आला. एकुण दोनच इयता होतया. आजचया सारखे पतयेक इयतेसाठी वेगवेगळया खॊलया नसायचया. एकाच खोलीत अनेक वगर आिण एकच िशकक असा पघात होता. तयामुळे कावळयांची शाळा भरलयासारखे वाटायचे.आपपांनी १९४६ साली दुसरया इयतेत पवेश केला. दादांचा मुलगा िभकाजी याला पिहलया इयतेत पवेश देणयात आला. ही शाळा जेमतेम पाच वषे चालली.

वेळ सकाळची होती. साल इ.स. १९५०. पाखलयांनी(पोतुरगीज पोलीस)पथम रामकृषण माधव सहकारी ऊफर दादा यांचया िनवाससथानी धाड घातली. पाखले येत असलयाची चाहूल दादांना लागली होती . डोगरवाटेने दादा मोठ्ा िशताफीने िनसटून गेले होते. घरात दादांची मुलगी काशी, मुलगा बापू आिण पतनी सौ.सीताबाई होतया. पाखलयांनी सौ.सीताबाईकडे दादांबदल चौकशी केली. तया घाबरलया होतया.चाचरत चाचरत काहीतरी सांिगतलं . तयानंतर पाखलयांची वकदषटी बापूवर वळली. बापूलाही तेच पशन िवचारले. बापुला हे नवं नवहतं. अलीकडेच दोन-तीनदा असे पकार घडलेले होते. यावेळी तयाने खंबीरपणे उतरे िदली. बापू हा दादांचा मुलगा असलयाचे कळताच आतलया खोलीतून ककरशपणे मोठा आवाज आला. सापाचे पोर ते ठेचून

काढ. माऊलीचया छातीत गोळा आला. काशीचया अंगात कापरे भरलं , ती आईला िबलगून गेली. पाखलयांनी बापूला मारहाण करायला सुरवात केली. आईचा गळा दाटून आला,पाखलयांनी सगळया घराची नासधूस केली आिण िशवया देत बाहेर िनघून शाळेचा रसता पकडला. बापूचया लकात ते आलं महणून,पाखलयांनी केलेली मारहाण िवसरन तो कुळागरातील आडवाटेने धावत शाळेत गेला. तयानं अंतूमासतरांना सावध केलं. अंतूमासतर काही दसतऎवज गोळा करन डोगरभागात कुठेतरी गेल,े ते आठ-दहा िदवसा नंतर परतले. मुले शाळेचया आवारात खेळत होती. बापूने तयाना ितथून घरी जाणयास सांिगतले आिण तयाच वाटेने माघारी आला. बापूंनी ही कामे अितशय चतुराईने केली. तयावेळी बापूचे वय जेमतेम १३ वषारचे होते. आपपांनीही पळ काढला. पाच सात िमनीटातच पाखले शाळेत घुसले. शाळेत शुकशुकाट होता. शाळेतलया सामानाची मोडतोड करन पाखलयांनी आपला राग अिधक ऊग करत शाळेचे सामान बाहेर फेकून िदले. हात हलवीत पाखले परत गेल.े तयानंतर दादा बरेच िदवस भूिमगत रािहले. पाखलयांनी घातलेलया धाडीने गावकरयांचया छातीत धसस झाले. गावकरी आपली मुलं शाळेत पाठवेना झाले. अंतूमासतरांनी घरोघरी जाऊन शाळा सुर ठेवणयात येणार असलयाच सांगत,आजरव करत मुलांना शाळेत पाठ्वणयाबद्ल पालकांना िवनवलं . परंतु गावकरयाचं सहकायर न िमळालयाने ते िनघून गेल.े आत शाळा ओस पडली. शाळेत गुरेढोरे पहुडायला लागली. हळूहळू शाळेचे रपांतर गोशाळेत झालं . तीन-चार मिहनया नंतर दादा आले. दादा दषटीस पडताच तयांचया पतनी सौ.सीताबाईचया डोळयात पाणी तरारलं . दादाना शारीिरक दुबरलता आली होती. तयांचे मनोधैयर मात वाखाणणयासारखं होतं. धयेयपूतीसाठी दादा िदवस डोईवर घेऊन िहंडायचे व घरचयांनी दाराकडे नजर ठेऊन ताटकळत बसायचं हा िनतयकम होता. हा हा महणता बापूही अधूनमधून जेवायला उशीरा येऊ लागला. नंतर नंतर एक-दोन िदवस गायबच वहायचा. बापूचयाही डोकयात सवातंतयाचे वारं िशरलयाचं तयाचया आईचया लकात आलं आिण ितचं अंग शहारन आलं . पोतुरगीजांचया झोटीगशाही िवरद लढा देणयाचा िनधारर बापूने केला होता. घाबरट गावकरयांचया असहकायारने शाळा बंद पडली. दादांना खेद झाला पण दादांनी कच खालली नाही. तयांनी पुनहा एकदा शाळा सुर करणयाचया इरादाने आपपांची वयवसथा कामरखण या गावांतील सोमनाथ देवसयानात केली. एकट्ाने रहाणयाचा आपपांचया आयुषयातला तो पिहलाच िदवस. देवालयात शाळा सुर कर व तुच तयांना

िशकव असा आदेश दादांनी आपपांना केला. पडतया फळाची आजा असे समजून आपपा तवरीत कामाला लागले. दादांचया घरापासून शाळा बरीच दूरवर असलयाने मुलांना शाळेत पाठवायला पालक तयार झाले. शाळा सुरही झाली. आपपांचा िदनकम ठरला. सकाळी उठलया बरोबर देवळात व पांगणात झाडझूड करणे समोरचया तळीत सनान करन देवालयातील देवदेवतांची पूजा करणे. तया नंतर वगर घेण.े देवळातच अन िशजवून महानैवेद देवाला दाखिवणे व दादांचया सुचने नुसारच गोवा मुिकसंगामाचे काम मौनवत पाळून करायचे. ते सुदा देवळात बसून करायचे. संधयाकाळी पाठपूजा व पडेल ती कामे तळमळीने करत.आता अपपाचं रहाणं देवळातच होऊ लागलं . जगनाथरावांचया सौभागयवती सौ. राधाबाई िवषमजवराचया दुखणयाने आजारी पडलया. सहा मिहनयाहून अिधक काळ तया आजारी होतया. शेवटचे तीन मिहने तर अंथरणाला िखळून होतया. िदवाळीचे िदवस होते. अिशन मिहनयाचया शेवटचया िदवशी तया वारलया. पणतयांचया मंद पकाशात सौ. राधाबाईची पाणजयोत मालवली. . वषर १९५७चया ऎन िदवाळी सणात जगनाथरावाचया मुलांवरील कृपाछत दुरावलं .आईचया मृतयुने आपपा काही काळ शीड नसलेलया होडी सारखे िदशाहीन भरकटत होते. आपपाचया आई वारलया तेवहा अपपांचं वय तेवहा तेवीस वषे होतं. आई िवषयी बोलताना तयांच मन बालपनात िशरलं . आपपांना लहानपणापासून िचतं काढायची आवड होती. एकदा तयांनी मेजावर चढून पाठशाळेतील फळयावर गाईचे िचत काढलं . ते सवारना आवडलं . तयांचया मते ते िचत हुबेहूब गोशाळेतलया कमळा गाईसारखं होतं. मुलांचा गलबलाट ऎकून आपपांचा दुसवास करणारे गुरजी वगारत आले. ते िदसतांच आपपा गडबडले. घाबरन ते मेजावरन खाली उडी मारणार, इतकयात तया गुरजीनी आपपांचा हात पकडला. ही गाय तू काढलीस काय? भीतीने आपपांची बोबडीच वळली. तयांनी मान हालवून मानय केल.े आपपांचया हातातला खडू तया खडूस गुरजीनी िहसकावून घेताच मुले घाबरली. गुरजीनी आपपाकडे एक नजर टाकली व फळयावर खडूने "अपितम" असे िलिहले. समाधानाचा सुगंध सवरत सुटला. आपपांना अितशय आनंद झाला ही गोषट आपपांनी आईला िकतीवेळा सांिगतली हे सांगणे कठीण. आईला ती गोषट केवहाच तॊंडपाठ झाली होती. आपपांनी तोड उघडले की आई पुढचे संवाद सांगायची व आपपा एकिचत होऊन ऎकत असत.

सौ. राधाबाईचया मृतयूनतं र घरात करतया बाईची उणीव भासली जगनाथरावानी कृषणाचे

लगन करायचं पककं केलं. घरात उडणारी तारांबळ, खाणयािपणयाची आबाळ व मुखय महणजे विडलांचया शबदाखातर आपपांचे विडल बंधू कृषणा लगनास तयार झाले. ही खबर गावात पसरली. अनेक मुली सांगून आलया. तयापैकी िशनूमामाने िशरगाव येथील रामनाथ कामत यांची मुलगी रतनपभा हीची कृषणासाठी िनवड केली. तयावेळी विडलधारयांचा शबद महणजे काळया दगडावरील रेघ असायची. िशनूमामांचया शबदावर कृषणाने बोहलयावर उभं राहणयाचं कबूल केलं. िशनूमामा दादांचया घरी गेल.े कृषणासाठी मुलगी पसंत करन नुकताच आलयाचे सांिगतले. तयावर दादा महणाले, "पतयेकाचया डोळयासमोर आपलया भावी कलपना पतयेक बाबतीत असतात, तसं असणं, वाटणं हे साहिजक आहे. आपलया भावी सहधमरचारीणीला पाहणं ितला जाणून घेणं ही गोषट गाह आहे.तेवहा कृषणानं हो ला हो महणणयापेका सवत: जाऊन मुलगी बघणे िहतावह ठरेल. िशनूमामना िह तयांचा िवचार लाख मोलाचा वाटला. िशनूमामाचया सांगणयावरन कृषणानी आपला बालिमत नरहिर पाटील यांना घेऊन ते आपली भावी पतनीला बघणयास िशरगाव येथील रामनाथ कामतांचया घरी गेल.े कुणीतरी दार उघडले व तयांना िदवाणखानयात बसायला सांिगतले तया िठकाणी अंग चोरन कृषणाजी बसले.नरहिरची अवसथा ही अवघडलया सारखीच होती. बसता कणी तयाचे लक समोरचया िभंतीवर टांगलेलया तसिबरीकडे गेले व तयातच कृषणपंत िवरघळून गेले. तया तसिबरीत शीकृषणावर िनकोप पेम करणारी राधा िदसत होती. तयाच तसिबरीचया डावया बाजूला अजून एक तसिबर होती. तया तसिबरीत सवारचया पुढे लकमण,तयाचयामागे सीतामाई व मागून पभूरामचंद चालत होते.तया तसिबरीचा कम उलटा असलयाचं कृषणाजीचया लकात आले. सवरसाधारपणे मधये सीतामाई व पुढे मागे पभू रामचंद व लकमण असे रप असते. कृषणाजीची दषटी तसिबरीवर पडताच तयाचा संथ गतीने चाललेला शास नकळत काही कण थांबला. कारण घरातील वयिकंचा वयिकगत बोध ,तयांचयामधील शदासथानं व इतर लकणानी युक भाव तया तसिबरीत उमटले होते. लकमणाचया ठाई तयांना अपंग आपपा िदसायला लागले. कृषणाजीचे डोळे आनंदाने भरन आले. रतनमालेला कृषणाजीनी वचन िदले. रतनमालेसिहत सवारचा जीव भांड्ात पडला. िद.८ मे १९६० रोजी शुभमुहुतारवर कु. रतनपभा सौ. रतनपभा कृषणाजी पाटील झालया. रतनमाला व कृषणा यांना एकूण चार अपतये. भावंडात मोठा महेश, तयाचया पाठीवर शैलेश ,तीन नंबरचा जगनाथ(पसाद) आिण छोटी व घरात एकुलती एक मुलगी महणून सवारची लाडकी िशलपा. आताचया तया सौ. िशलपा शेखर नेररकर.

आपपा महणत "जनमदाती आई ही माझी मोठी आई व रतनमाला विहनी ही माझी लहान आई". कृषणाजीची लहान मुलं एकमेकांचया खोड्ा काढून कधीकधी भांडत असत. लहान मुलांची भांडणंच ती घटकाभरात पुनहा एकत खेळायला मोकळी. "मुलांचया दंगा मसती मुळे मी घरात मुलांवर रागावलो,पसंगी मुलांवर हात ही उगारला असेल पण वहीनीनी माझयाशी कधीही दुजाभाव केला नाही िकंवा माझी िनंदानालसती केली नाही. चुकून सुदा ब काढलानाही. कारण लहान आईच ती. रतनाविहनीनी तयांचया मुलांवर कृषणावर आिण नणंदांवर आिण धाकट्ा िदरावर महणजे माझयावर सारखेच पेम केलं". "कृषणाचया मुलांना मी िशकवत असे.मुलानी िशकणांत पगती करावी, खूपखूप िशकावं, नावलौिकक िमळवावा, िशसतिपय असावं असं मला वाटत असे.आिण महणूनच तया तळमळीने मी मात हात धुऊन मुलांचया पाठीस लागायचो. सांिगतलेलया कामात, अभयासात चालढकल केलेली मला िबलकुल खपतनसे. माझा पारा चढायचा. या चाळीस वषारपूवीचया गोषटी आहेत आज तया गोषटीची आठवण झाली की माझी मलाच लाज वाटते. मनात डोकावून पाहीलं की हसू येत.ं एक मात पटतं, की मुलांची भांडणं िमटवणयात, िकंवा मुलांचे वतरन सुधारणयात जेवढा वेळ मी वाया घालिवला, तयातील एक चतुथारश वेळ जरी मी कुळागरात आणखी घाम गाळला असता तर सुपारीचया उतपनात चौपटीने वाढ झाली असती आपपा आणखी एका गोषटीचा अिभमानानं वा आनंदानं उललेख करत, कृषणा दामपतयाचया पोटी जनमाला आलेलया मुलांचे. छडी वाजे छमछम िवदा येई घमघम ही किवता तया वेळी शाळेत िशकवली जात होती. तयामुळे िवदा आतमसात करणयासाठी मार हा खावाच लागतो व िवदा दान करताना मुलाना मारावंच लागते अशी तयाकाळी परसपरांची गोड समजूत होती. तयाचा तसा काही पमाणात उपयोगही वहायचा. कृषणाची सवर मुले चांगली िशकली सवरली मोठी झाली. महेश सेझा गोवा या कंपनीत मोठ्ा हुद्ावर आहे. शैलेश अधयातमाकडे वळला. परदेशात महषी महेश यांचया सािनधयात काही काळ होता. आता मुंबईत असतो. महषी महेश यांचया संसथेचे काम पाहातो. पसादनं संगणकाचे िशकण घेतलं य आिण सवत:चा वयवसाय सुर करन तयाच केतात नाव ही कमावलं य. िशलपाही चांगली िशकली. चांगला संसार करन नोकरी करते. रतनमाला विहनीनी ऒवलेलया माळेत खरोखरच एकानएक चांगलीच रतने ओवली. धनय ते आई वडील. मुलांवरचया पेमापोटी जे जे शकय तेते सारे सायास या दामपतयानं पार पाडले. मला ही िजवापाड जपलं सवारनी". "उतकृषट! कुणालाही अिभमान वाटावा अशी ही भावंडं". अपपा महणाले. "जबन; यात अितशयोकीचा लवलेशही नाही. अरे सगळया पुतणयां सोबत अगदी ठरवून भरपूर

भटकंती केली........... पवासाचया आठवणी अपपांचया मनात ताजया होतया. कृषणा अितशय पेमळ. आपपांना सवरतोपरी सुखात ठेवणयाची पराकाषठा करीत असे. कृषणा भावंडांत मोठा असून सुदा तयाने आपपानां पूणर सवातंतय िदलं होतं. मुखय महणजे कोणतेही वयवहार दोघांनी एकमेकाचया संमतीनेच पार पाडले होते. मु ल ानी माच सुटीत मी कामरखणला माझया थोरलया आतेकडे जात असे. खेळायला मौजमसती करणयाकरीता माझा बालिमत चंदकांत याचया घरी जात असे. चंदकांत हा साधारण माझयाच वयाचा होता. चंदकांतचया आईचे नाव गोकुळ रामनाथ पाऊसकर, पण घरचे ितला गोपु महणत, मी मात ितला गोपुमावशी महणे. गोपुमावशी ही अितशय पेमळ, सालस होती, ती दीसायची पण देखणी. ितला चंदकांत व िवलास ही दोन मुले होती. आमही एकत खेळत असु आिण भांडत ही होतो. मला राग आल की मी तयांचया जांबाचया झाडावरती चढून बसत असे. गोपुमावशीचा माझयावर खूप लोभ. मला बरं वाटावं महणून आपलया दोनही मुलांवर ती डोळे उगारत असे आिण मला बाबापुता करन झाडावरन खाली उतरायला भाग पाडत असे. आपपांची आिण माझी गाठभेट कामरखण या गावातलया सोमनाथ देवसथानात झाली. इ.स १९५० साली पाखलयांनी एकाच िदवशी रामकृषण माधव सहकारी ऊफर दादा यांचया िनवाससथानी व दादांनी सुर केलेलया मराठी शाळेवर धाड घातली तया िदवसा पासून शाळा बंद पडली. िदवाळीचया सुटीत बेबदुकाका(पंढरी चंदु पाटील-माझे आतेभाऊ) मला कामरखणला घेऊन गेल.े सोमनाथ देवाचे दशरन घेऊन अपपांना भेटलो. चंदकांतचया घरी गेलो, गोपुमावशीने केलेली नाचणयाची आंबील पोटभर पयालो. ितथुन आतेचया घरी गेलो. नेमकी वेळ सांगता येणार नाही, पण मला अंधूकसे आठवते मी जेवत होतो आतया मला गोळयाचया आमटीचा घास भरवत होती. इतकयात अपपांना पाखलयांनी मारहाण केलयाची बातमी आतेचया घरगड्ाने आणली आिण तो धूम ठोकुन पळाला. सवरसामानयांना पाखलयांची(पोतुरगीज गोरे सैिनक) भयंकर भीती वाटायची, मी मागलया दारातुन िनघणार एवढ्ात आतेने मला पकडले. कुणालाही न जुमानता मी देवळाचया िदशेने धावत सुटलो. देवळाचया आसपास पाहीलं , कुणीही ितथं नवहतं. अपपाही िदसले

नाहीत. अपपांना तया नराधमांनी कदािचत मारहाण करन तळीत फ़ेकलं असेल असं समजुन मी तळीत वाकून पाहीलं . अपपा काही ितथं िदसले नाहीत मला बरं वाटलं . सोमनाथाचया देवळात गभारगारात कोणीतरी उभं आहे असं िदसलं , महणून मी धावत देवळात गेलो. तयाच गावातला एक इसम भेदरलेलया नजरेने बेशुधद पडलेलया अपपांकडे एकटक पहात होता. तयावेळी लहान असताना पाहीलेलं दशय आजही माझया समृतीत पककं आहे. मी अपपांचया अगदी जवळ गेलो, तयाना नीट िनरखून पाहीलं . ते िनपिचत पडले होते. अपपांना पोतुरगीज िशपायांनी बेदम मारलं असावं पाठीवरचे माराचे वळ सपषट िदसत होते. तयािशवाय तया नराधमांनी सोमनाथाचया देवळातला सुबक नंदी फ़ोडला होता. गणपतीची सथािपत मुती जिमनीतुन ऊखडून काढली होती. िशवलीगाचीही नासधुस करीत बराच हैदोस घातलयाचं िदसत होतं. मी येताच भानावर आलेलया तया इसमाने अपपांचया तोडावर पाणी िशंपडले आिण घोटभर पाणी हाताचया ओंजळीने तयांना पाजले. अमानुष मारझोडीमुळे अधरमेले झालेलया अपपांनी मला खुणेनेच घरी जाणयास सांगीतले. मी मुकाटपणे तडक आतेचया घरी आलो. वाटेत एकच िवचार मला सतावत होता, तो महणजे पुनहा अपपांचं दशरन होईल ना? मुलाखत घेत असताना मी अपपांना वरील दुख:द घटनेची आठवण करन दीली. तयावर िसमतहासय करीत अपपा महणाले," जबन तुझयासाठी तो िदवस कटु आठवणी जागवणारा असेल, परंतु माझयासाठी मात सवदेशािभमान जागृत करणारा आहे. बापु(दादा सहकारीचा मुलगा-िभकाजी) पोतुरगीज पाशवी सतेचया जोखडातुन गोवयाचया भुमीला सशसत कांती करन सोडवणारया आझाद गोमनतक दलाचा सचचा सैिनक होता. तो शहीद झाला १९५७ साली. तयानंतर जवळजवळ सहा महीनयांनी मोटार सायकलवरन आलेलया १९ बंदुकधारी पोतुरगीज सैिनकांनी सोमनाथ देवसथानाला वेढा घातला. तया सैिनकांपैकी ४ पाखले(पोतुरगीज गोरे) आिण १५ खापी(िनगो) होते. ही टोळधाड येणयापुवी काही पाळीव बुजरी जनावरे इतसतत: वाट फुटेल तशी एकाएकी धावताना आढळली. काहीतर देवळात घुसली. काहीतरी अघटीत घडणार असलयाची चाहुल लागली होती. आमही एकूण सातजण होतो. माझं जेवणखाण देवळातच असायचं. आज सोबत सहाजण होते. तयातले पंगतीला पाचच जण बसले. मोटारसायकलीचा आवाज एवहाना आमचयापयरत येऊन पोचला, पसंगावधान राखून पंगतीला बसलेलया व बाकीचया सवारनी पळ काढला. मी हा असा.

तुमचया सोबत कोणकोण होते? मधयेच मी पशन केला. माझयाकडे पहात अपपा िनिवरकारपणे महणाले,: अरे वेळच तशी होती, पसंग कीती बाका होता, आणखी कोणीही असतं तर तयांनीही तेच केलं असतं. माझे पाय असते तर मी ही तसंच केलं नसतं का? खरंच होतं; अपपा काही जनमजात अपंग नवहते, िनयतीने घातलेलया घालयाने तयांना पंगू केलं होतं. अपपांचा थोरपणा, तयांनी मोठ्ा खुबीने नावं सांगायचं टाळलं , आिण थोडावेळ सतबध बसले. "अपपा, मला चांगलं आठवतं एक इसम तुमहाला पाठुगं ळीला मारन घेऊन गेला." मी माझया नजरेस नजर िभडवत, अपपा महणाले, "होय रे बाबा पाखलयांचा दराराच तसा होता. तयामुळे आपतसवकीयसुधदा पाखलयांचया दहशतीने घरात गुपचुप दडी मारन बसत. पाखले िनघुन गेलयावर देिखल तु सोडलयास देवळात येणयाचं धाडस कोणी केलं नाही. मला पाठीवर घालून नेलं तयाचं नाव िवषणु वेळीप. पोटाची खळगी भरणयासाठी िबचारा िदवसरात वावरात(शेतात) राबायचा. पाखलयांनी घातलेलया हैदोसाचा तयाला थांगपता ही नवहता, पोतुरगीजांचया मारहाणी मुळे माझी शुधद हरपणयापुवी देवळासमोरन जाताना तो िदसला, महणून मी तयाला हाक मारली. वेळ न दवडता तयानं माझयावर पथमोपचार केले आिण मला गोपुचया घरी नेल.े गोपु पावसकर ही माझी थोरलीबहीण. घरचया लोकांचया िवरोधाला न जुमानता तया सासुरवािशणीने मला दार उघडून घरात घेतले, माझी सेवासुशुषा केली. जवळजवळ दीड महीना मी ितचया घरी राहीलो. दरमयान ितचया घरचयांनी देिखल माझं सवरकाही वयविसथत केलं". "दादा सहकारी,रजनीनाथ केकरे, हरीभाऊ पाटील, टोनी फनारडीस हे आझाद गोमनतक दलाचे कायरकते माझी िवचारपुस करणयाकरीता आले. बेबदुकाकाने माझी खुप सेवा केली. इतरही सवंगडी अधुनमधून ये जा करीत. माझी तबयेत सुधार लागली तसे मला आमचया घरी आणणयात आले". अपपांचया बोलणयातुन एक उलगडा झाला, माझे अपरंपार लाड करणारी, मायेने घास भरवणारी माझी गोपुमावशी महणजे दुसरीितसरी कोणी नसून, माझयावर अपार पेम करणारया अपपांची थोरली बहीण होती. गेलयाचवषी तीच िनधन झालं . हैवानांनी घातलेलया हैदोसामुळ,े सवरत वातावरण तंग झाले होते. माझया वेडाचारामुळे

अशा ठीकाणी पुनहा मला पाठवायला माझया घरचे तयार हॊईनात. अपवाद फक माझे लाडके काका शीपाद धोड(तयांना सवरजण भाऊ महणत) तणाव असलयाने कामरखणला मला कोणी जाऊ देणार नवहते.

शैलेश पाटील --- पुतणया वयाचया पाचवया-सहावया वषारपासूनचया आठवणी:-आमही एकूण ४ भावंड,१)महेश पाटील २)शैलेश पाटील ३) जगनाथ उफर पसाद पाटील आिण ४)िशलपा पाटील(आता सौ.िशलपा शेखर नेररकर) अपपांनी रचलेला आमचया पाथिमक िशकणाचा पाया:-तयावेळी ६ वषे वय पूणर झालेलया मुलामुलीनाच पाथिमक शाळेत पवेश िमळायचा. गावामधये सवर शाळा मराठी माधयमाचया तयाही सरकारी. पण आमहाला वयाचया चौथया पाचवया वषीच घरी िशकक िमळाले, ते महणजे आमचे काका अपपा. पथम वगारची शाळेत सुरवात होणयापूवीच वयाचया ५ वया वषारपयरत अपपांनी आमहाला शी ग णे शा, अ,आ,इ,ई हे सवर मराठी पाठांतर करन घेतलेलं. ६वया वषारचा, महणजेच पथम इयतेचा सगळा अभयास वयाचया ५ वया वषी घरीच झालेला होता. पिहलया इयतेचया वगरिमतांचा जेवहा शी ग णे शा सुर होता तेवहा आमहाला १ ते ३० पयरतचे पाढे तोडपाठ झालेल.े अगदी पावकी, िनमकी, अडीचकी पयरतचे पाढे तोडपाठ झाले ते केवळ अपपाकाकांमुळ.े आपले चैत, वैशाख, जेषठ, आषाढ वगैरे हीदू मिहने तोडपाठ झाले होते, आमचया वयाचया ६वया वषारपयरत. मेष, वृषभ वगैरे बारा राशी, तसंच अिशनी, भरणी वगैरे २७ नकते असं बरच काही आमचयाकडून अपपांनी मुखोद्गत करन घेतलं होतं. तया वयात पाठांतराचं महतव कळत नवहतं, पण आज समाजाचया सवर केतात वावरताना जाणवतं की या गोषटीना कीती महतव आहे. तयावेळी आमहा भावंडांकडून एवढा अभयास अपपांनी करन घेतला, आपपा कडक िशसतीचे भोके होते. तयांचया बोलणयात, पायािवना चालणयात, आचारिवचारात, सवरच बाबतीत िशसत होती. इतरांनीही पतयेक गोषटीत हरएक वेळी िशसत बाळगावी असा तयांचा आगह असे. महणून आज आमही अिधभौितक, अिधदैिवक आिण आधयाितमक केतामधये एवढा िवकास कर शकलो. आमचयापमाणेच आमचया आसपासचया गावातील सवर थरातील(बहुजन समाजातील वगैर)े मुलांना भेदभाव न करता, हातंच न राखता भरभरन मोफत िशकण दीलेलं आहे अपपांनी.

दोनही पायांनी अधू असलेली एक सामानय वयिक, केवळ हातांचया सहाययाने िदवसातून ४ ते ५ की.मी.चं अंतर ये जा करायचं, ते ही िशकणाचा पसार समाजातलया सवर वगारत वहावा महणून, ही होती अपपांची सामािजक बांधीलकी. सवर जणांना िशिकत करणयाचया पोकळ गपपा तयांनी कधी मारलया नाहीत, तर आपले िवचार तयांनी शरीर साथ देत नसताना देिखल पतयकात उतरवून आणून दाखवले, असंखयांना िशिकत करन. शाळा कधी वडामळला तर कधी कामरखणला देवळात भरायची. एक शाळा सवत:चया घरीच सुर केलेली. मराठी शाळा असूनही पोतुरगीज सरकारने िकंिचत काळ सरकारी तुटपुंजी मदत िदली, पण काही हीतशतुंनी सरकारी अिधकारयांचे कान भरले, आिण िमळणारी ती अलपसवलप सरकारी मदत देिखल बंद झाली. परंतु अपपांनी िजद न सोडता, सवखचारने शाळा चालू ठेवली. गावातलया बामहणवगारतलया मुलांचयाबरोबरीने इतर समाजातली मुले ही िशकणाचा लाभ गावातच अपपांमुळे घेऊ लागली. आमही सवर भावंडे रोज ितनहीसांजेला परवचा महणजे उजळणी करायचो. तसा अपपांचा दंडकच होता. उजळणी करन गणपतीची आरती व दोनेक अभंग महटलयािशवाय आमहाला रातीचं जेवण िमळत नसे. सुखकतार दुखहतर, लवथवती िवकाळ, दुगे दुगरट भारी सारखया आरतया देवा तुझा मी सोनार वगैरे अभंग वयाचया ६ वया ७ वया वषीच आमचयाकडून अपपांनी तोडपाठ करन घेतलेल.े वयाचया ५ ते १० वषारचया दरमयान जे चांगले संसकार अपपांनी आमचयावर केल,े तयाचा लाभ आज जीवनाचया सवर केतात वावरताना होताना आमहाला िदसतो आहे, आिण िवशास वाटतो की भिवषयकाळात ही होत राहील. आज आमचा जो काही अिधभौितक, अिधदैिवक आिण आधयाितमक िवकास झालेला आहे, तयात अपपांच योगदान फार मोठं आहे. विडल परगावी गेले असता आमची आई कधी आजारी पडली आिण अशावेळी अपपांनी पायांनी अधु असून देिखल सवत:सवयंपाक करन आमहाला पोटभर जेवू घातलं आहे. महणजे अपपांनी आमचया तनाचं आिण मनाचं ही भरण पोषण केलं आहे. अपपांनी अपंग असूनही केलेली काये:- सवत: सुतारकाम करन बनवलेलं मेज आजही तयांचया खोलीत जतन करन ठेवलेलं आहे. सवत: बनवलेलं मेज तयांनी हयात असेपयरत वापरलं . पुवी आमचं घर हे मातीचं कौलार होतं. दरवषी पावसाळा सुर होणयापुवी अपपा सवत: बांबुचया िशडीने घरावर चढून कौलं शाकारणयाचं काम आवजुरन करत. िकलर पाल पंचायत केतात पिहलं िसमेट काँकीटचं घर तयांनी १९७० साली बांधलं , तयाच घरात ते अखेरपयरत ते राहीले. तयाकाळी गामपंचायत केतात सगळी घरं

कौलारच असायची. गामपंचायतीचया दाखलयावरन ते लकात येत.ं गोवा दमण आिण दीव केदशािसत पदेश असताना पिहला गोबर गॅस पलांट १९७० साली अपपांनी सुर केला. तेवहाचा सरकारी दाखला उपलबध आहे. गंजन गवतापासून अतर बनवणयाचा यशसवी पयोग दादा(रामकृषण महादेव सहकारी) आिण आमचया अपपांनी १९६८ साली करन दाखवला. ते दादांना गुर मानायचे. िनतयपुजापाठ, संधयावंदन, गणपतीचया मातीचया मुती बनवणे या गोषटी ते दादंकडून िशकले. दासबोधासारखे धािमरक गंथांचं वाचन व अभयास ते दादांचया मागरदशरनानेच िशकले. जोवर अपपांचया हातांची हालचाल चालू होती तोवर तयांनी संधयावंदन, िनतयपुजा यात खंड पडू िदला नाही. २००८ चया मे महीनयामधये पकाघाताचया झटकयामुळे नाईलाजासतव िनतयपुजा व संधयावंदन तयापुढे तयांना करता येत नसे याचं तयांना अतीव दु:ख होत असे. कामरखण गावापासून दाबाळ गावापयरत जेवढ्ा महणून वािषरक याता वहायचया, तया सवरठीकाणी तयांची हजेरी असायची. सात ते आठ की.मी.चं अंतर दोन हातांचया सहाययानं कापत जाणे, तयांना देवदेवतांचया वरील अपार शधदा व भिक पुढे काहीच कषटपद वाटत नसे. अपपांनी हयात असेपयरत जोवर तयांचे अवयव तयांना साथ देत तोवर ९ िदवस अखंड नवरातोतसव आपलया घरात शधदापूवक र सुर ठेवला. पांगळया अपपांनी केलेलया तीथरयाता:१.नरसोबावाडी, पंढरपूर, हा याता सव.दादा(रामकृषण सहकारी) यांचया सहकायारनं. २.ितरपती(बालाजी), धमरसथळ यातेत मी सवत: आिण किनषठ बंधु पसाद पाटील अपपांबरोबर सहभागी झालो होतो. ३.तयंबकेशर यातेवेळी माझयाबरोबर माझे जयेषठ बंधु महेश पाटील, वहीनी आिण पुतणी िनिमशा अपपांबरोबर होते. ४.आळं दी याता िवश हीदू परीषदेचया सौजनयाने. ५.प.पू.पूणारनदं सवामी मठ पथमदशरन सव.देिवदास ितरोडकर-दाबाळ यांचया सौजनयाने. ६.चामुंडा मंदीर-महैसूर, बंगळूर अपपांबरोबर तयांचे थोरले बंधु सव.कृषणा पाटील, तयांचया पतनी सौभागयवती रतनपभा मुल,े शैलेश व पसाद आिण अपपांची बहीण शीमती मोती(िसताबाई पभू) सह वतरमान. ७.शी केत गोकणरितथर दशरन-सव.रामकृषण महादेव सहकारी यांचय सहकायारन.ं अपपांचया पूवारयुषयात जयांनी िनसवाथर बुधदीने सवत:ची पूणर ताकद लावून अपपांना काही कमी पडू िदलं नाही, धनदौलत अपपांकरीता खचर करणयात हातचं काहीही राखून ठेवलं नाही, असे सव.शीयुत कृषणा जगनाथ पाटील अपपांचे थोरले बंधु आिण मला तयांचा पुत

असणयाचा साथर अिभमान आहे. तयांनी केलेला तयाग फारच कमी लोकांना ठाऊक आहे. तसेच माझी ितथरसवरप आई रतनपभा हीने केलेली अपपांची सेवा शुशुषा वणरन करणयाकरीता शबद देिखल तोकडे पडावेत. माझया आईचा जनम, बालपण व िशकण खरंतर शहरात झालेलं, असं असून सुधदा शहरात वाढलेली माझी आई कीलर पाल,खळुली सारखया जंगल भागातील खेडेगावात लगनानंतर राहायला लागली. न कुरकुरता हसतमुखाने अतयंत गरीब पिरिसथतीत माझया विडलांचया बरोबरीने घरसंसार ऊभा करणयाकरीता आईने आपला देह िझजवला, अपपांची धाकटा दीर या नातयाने नवहे तर आपला धाकटा भाऊच कशी काळजी घेतली. ितचया या योगदानाची तोड या जगात कशशाकशशाशीच होणार नाही. तसे माझे जयेषठ बंधु महेश पाटील यांनी अपपांची सदोदीत काळजी घेत अगदी तयांचया अंतयकाळापयरत अमोल अशा पकारची पुतवत सेवा कोणताही गाजावाजा न करता केली आहे, तयांचे ऋण जनमोजनमी मी िवसर शकणार नाही असेच माता, िपता आणी थोरला भाऊ हा पुढील जनमात ही पापत होवो ही ईशराकडे माझी पाथरना आहे. घरातील जयेषठांचया आचरणाने पभािवत होऊन आमही बाकी सवर जण आपापलया परीने आमचे कतरवय अपपांचया पित व घराकरीता करीत आलो आहो, परंतु वरील ितघांचया सदाचरणापुढे आमही सदैव नतमसतक राहू. सवत: अपंग असूनदेिखल समाजातील अनय लोकांकरीता आपले योगदान महणून अपपांनी केलेला दानधमर:गोमनतक आयुवदे महािवदालय, िशरोडा येथे देणगी र.................. गोशाळेसाठी दान र.७५०००/मातृछाया संसथा, कवळे येथे र............... I. C. H. शाळा, दाबाळ येथे िशषयवृती. अपपांबरोबर वयतीत केलेले अंितम कण:- मी मुंबईहून २२ ऑगसट २००९ ला संधयाकाळी आमचया घरी आलो. कारण २३ ऑगसटला गणेशचतुथी होती. दुसरया िदवशी महणजे २४ ऑगसटला गणपित िवसजरन झालयावर १५ िदवस अपपांबरोबर रहायला िमळणार या िवचारात मी मनोमन सुखावलो होतो. २७ ऑगसटला पसतुत पुसतकाचे लेखक शी जयवंत धोड अपपांना भेटणयाकरीता आले. अपपांच ऋिषतुलय जीवन पहाता अपपांचया आयुषयावर पुसतक िलहीणयाची जबाबदारी शी जयवंत धोड यांनी घेतली. २८ ऑगसटला अपपांची तबयेत अचानक ढासळली. डॉ. उतम देसाई आमचे कौटुिं बक सनेही व डॉकटर देिखल, तातडीने आले. तयांनी आपलया वैदकीय पयतनांची शथर केली, अंतगरत रकतसाव सुर झालयामुळे रातोरात रगणवािहका मागवून

अपोलो हॉिसपटल मडगांव इथं अपपांना नेणयात आलं . दुदैवाने २९ ऑगसट २००९ ला सकाळी सववाअकरा वाजता अपपांची पाणजयोत मालवली. गणपतीच िवसजरन मी २४ ऑगसटला केलं आिण िवसजरनापासून नेमकया सातवया िदवशी आमचया परमिपय अपपांचया पािथरवाला मंतागनी देणयाची पाळी माझयावर आली. अिसथिवसजरन नरसोबाचयावाडीला केलं. दशिपंड, बारािपंड हे िवधी घरीच केल.े अपपांचया आतमयाला िचरशांती लाभो अशी पाथरना ईशरचरणी करणयावाचून आमचया हातात काय होतं?

जिमनीतून उतम पकारे िपके कशी काढता येतील हाची सिवसतर मािहती कृिषिवषयक गंथ व कृिष संबंिधत पािकके, मािसके व अनय पुसतकांमधून आपपा िमळवत. शेतीकेतातील तजांशी वेळोवेळी चचार करत. गोमंतकातील शेतकी खातयातील अिधकारयांचया धावतया भेटीगाठी केवळ अपपांची शेती वयवसाया पित तळमळ पाहून अंमळ जासतच होत असत. ते मािहतीपुिसतके वगैरे देऊन जात. आपपा तयांचयाशी वेगवेगळया खतांचया, कीटकनाशक औषध पयारयांचया, िनरिनराळया लागवडी पधद्ती संबंधाने िकंवा नवीन बी िबयाणांचया अनुषगं ाने अिधक मािहती िमळवणयाचया हेतुने पदीघर चचार करत. तयामुळे सखोल, शासतशुधद आिण अदावत मािहती तयांचया जानात भर घालत असे. कमी खचारत अिधकािधक उतपन काढणयाचया शयरतीत सुरवातीला शेतकरयांनी फक कृितमखतांचाच उपयोग केला. जेणेकरन भरभरन िपकं काढली खरी परंत,ु पाच-सहा वषारनतं र लकात आलं की कृितमखतांमुळे जिमनीचा पोत िदवसेिदवस िबघडत चालला आहे. जिमनीचया सुपीकतेत हळूहळू रहास होत चाललयाने शेतीचया उतपनात एकसारखी घट होत आहेच, िशवाय शेती उतपादनांचा महणजे िपकांचा दजार ही खालावत चाललेला आहे. ही गोषट आपपांचया चौकस बुधदीमूळे लकात आली. तयावर तातडीचे उपाय महणून आपलया िजजासू सवभावातून तयांनी काही यशसवी उपाय शोधून

काढले. उपायांची चाचणी करताना तयांचया लकात आले की तुलनातमकदषट्ा कोरड्ा जिमनी पेका ओलसर जिमनीत कृितमखते अिधक पमाणात पभावी ठरतात. आपपांचया मते तयांनी जेवहा पयोग केले तयावेळची कृितमखते धन िसथतीत असायची. तया खतातील सेिदय भाग ओलसर जिमनीत गेलयानंतर होणारया पिकयेतून पोषक अन तयार होत असे. ही पिकया कोरड्ा जिमनीत होत नसलयाने कृितमखतांचा महणावा तेवढा उपयोग होत नसे. जिमनीला हवया तया पमाणात पाणी िदलयाने अनाचे पमाण वाढणयास मदत होते. आपपपांनी ही गोषट शेतकी खातयातील अिधकारयांचया िनदशरनास आणून िदली. पिहलयांदा तयांचा िवशासच बसेना. कारण अपपा काही शेतीचं शासतशुधद पिशकण घेतलेले शेतकी पदवीधारक नवहते. िचिकतसक बुधदी आिण पयोगशीलतेचया जोडीला शेती वयवसायाची तळमळ यापोटी तयांनी हे सवानुभवावर आधािरत िनषकषर काढलेले होते.कालांतराने शेतकी खातयातील अिधकारयांनी अपपांचया िनषकषारना मानयता िदली. आजचया सारखी दूरधवनीवयवसथा तयाकाळी नवहती. महणून आपपा कधी शेतकरयांचया माधयमातून तर कधी शेतमजूरांचयामधे पबोधन करन केवळ कृितमखतांचया अितरेकी वापरातून वरवर िदसणारे निजकचे लाभ आिण दीघरकाळात भोगावे लागणार असलेले तयांचे दुषपिरणाम समजावून सांगत. आपपांचया मते जिमनीची सुपीकता राखणयासाठी गाईगुरांचे शेणखत अिधक फलदायी असते. देशी गाईचे शॆण शेतीला खत महणून सवारत जासत पभावी िसधद झालेले तयांनी सवत: अनुभवलेलं आहे. आपपा पडीक जमीन नांगरणी करन भुसभुशीत करन घेत असत. तया जिमनीत कांदा, रताळं , नवलकोल, कोबी, आंबा, िमरची, हळद, पानवेल, सारखया बहुउपयोगी फळं भाजांची लागवड करत. आपपा जिमनीची मशागत उनहाळयात करन घेत. जमीन ८ ते १० इंच नांगरन घेत. जमीन नांगरलयावर ढेकळे कुळवाचया पाळीने फोडून एकसारखी सरसरीत करन घेत. कांदाची रोपं तयार करणयासाठी ते सवत: गादी वाफे तयार करत, गोवयामधे पावसाचे पमाण जासत असलयाने ते रबबीचा हंगाम पसंत करत.ही लागवड ऑकटोबर-नोवहेबर मिहनयात करावी लागते. रबबी लागणीसाठी वाफे ते सवत:चया हाताने दंड, वरंबे घालून तयार करत. लागणी नंतर पिहले आंबवणयाचे पाणी व दुसरे िचंबवणयाचे पाणी ४-५ िदवसांचया अंतराने शेतीला देत असत. तया नंतर दर दहावया िकंवा अकरावया िदवशी पाणी देणे तसेच वरचेवर मशागत करणे ही सवर मेहनतीची कामे पंगू असून सुधदा ते सवत:न थकता करत. पावसाळयात सरीवरील लागण फायदेशीर असते महणणून ही लागण मानय़ केली.

पिहली दोन वषे आपपांनी खरीप आिण रबबी हंगामात िमरचीचं पीक घेतलं . नंतर ते आलटून पालटून लागवड करत. हळद पालेभाजया हा भाजया कोणतयाही हंगामात आिण कोणतयाही पकारचय जिमनीत होतात, असं तयांनी मुलाखत देत असताना मला सांिगतलं . जिमन मात भुसभुसीत असायला हवी. आपपांनी पालक, मेथी, कोथीबीर, माठ इतयादी पालेभाजया शेणखताचा वापर करन काढलया. फळभाजया:- भेडी, वांगी टोमॅटो; हे पीक पावसाळयात, िहवाळयात तसेच उनहाळयातही घेता येत.ं तय़ामुळे ते टोमेटो पीकाची लागवड कोणतयाही हंगामात करत. िनिशचत असा हंगाम न िनवडलयाने हया िपकाची लागवड बंद पडली. वेलभाजया, दोडके, दुधीभोपळा, लालभोपळा, घोसाळी, कारली, किलं गड, काकडी, तोडली हा िपकांचया लागवडीचा काळ जानेवारी व मे असलयाने सवरच िपकं एकाच वेळी घेणे आपपांना शकय नसे. महणून ते वेळकाळ पाहून िनणरय घेत. एिपल मे मिहनयात तोडलीची लागवड करत. काकडी, घोसाळी दोडकं एकाच मांडवावर घेता येतात, तयामुळे ही िपकं सहजपणे काढता येतात असं आपपा सांगत. गोबर गॅस संयंत जेवहा अनेकांचया कुतुहलाचा आिण निवनच तंतजान असलयाकारणाने तुटपुंजा मािहतीचा िवषय असताना, अपपांनी धडाडीने पुढे सरन गोबर गॅस संयंताची माहीती कूठून कशी पैदा केली कोण जाणे? मोठ्ा िदमाखात गोबर गॅस पलांट आपलया घरी अपपांनी बसवला देिखल. मी महटलं "अपपा तुमहाला गोबर गॅस सारखया निवनतम पाशचातय तंतजानाची इतकी अचुक मािहती तीही इतकया तवरेने कशी काय पापत झाली?

अपपा:- "अरे इचछा असेल तर मागर िदसेल" ही महण ठाऊक आहे ना तुला? माझया मनात आलं ; आपलयाकडे भरपुर गाईगुरं आहेत तयांच शेण ही मुबलक पमाणात उपलबध आहे. हा नैसिगरक खताचा अनय काही उपयोग होऊ शकतो का? शेतीिवषयक पुसतकांमधून मला गोबर गॅस संयांताबदल थोडी मािहती महणजे तोडऒळख महणेणास का; झाली. मग मी या तंताची रीतसर मािहती काढायला सुरवात केली. काय असतं गुरांच शेण हे पदुिषत नसलेलं आिण सवसतात उपलबध असलेलं इंधन आहे. ५५ ते ७० टकके जवालागही िमथेन वायु यामधये असतो. बघायला गेलं तर घरात चुलीवर जळणाकरता लाकूडफाटा(तया काळी घरगुती गॅस शहरात सुधदा सहजी िमळत नसे) जंगल तोडूनच आणावा लागतो ना? ते

आणणयाकिरता मनुषयबळ गुंतून राहातं ते अलाहीदा. िशवाय खेड्ात कुठली आलीय सांडपाणयाची वयवसथा? मग माणसाला देहधमर उरकणयाकरतां दूर रानात जायला नको. साधारण दहा फूट खोल खडा खणून िसमेटकाँकीटचा हौद जयाचया मुखय दारािशवाय अनय मागारने आत पाणी िशरायला देिखल वाव नसतो. तया खड्ात उतरवला जातो, मधोमध एक िभंत पायापासून उभी केली जाते, अगदी वरपयरत नाही. मलमुत आतमधये सोडणयाकिरता एक निलका आिण वायु वहनाकिरता एक रबरी निलका अशा दोन निलका(पाईप)बसवलया जातात. हे संपूणर संयंत जलपितबंधक असतं. सवर मलमुत शेणखत पाणयात एकतीत करन तयाचं पवाही िमशण टाकीत आत जाणारया निलकेदारे सोडलं जातं, ते टाकीतलया डावया भागात जमा होतं, आिण जसजसा तो भाग भरत येतो, तसे तया भागातून टाकीचया उजवया भागात ते पवाही िमशण वाहू लागतं, मधयंतरीचया काळात टाकीत तयार झालेला िमथेन वायु हा हलका असलयाने टाकीत येणारया हवेचया दाबामूळे वर येऊ लागतो, जो बाहेर काढलेलया रबरी निलकेदारे देवळातलया घंटेसारखया िदसणारया लोखंडी पातात जमा होऊन सवयंपाक घरातील चुलीकडे जाणारया निलकेत येतो. जेवहा टाकीतले दोनही भाग भर लागतात तेवहा तयामधील सांडपाणयाचा आपोआप िनचरा होऊन केवळ शेती उपयोगाकिरता बहुमूलय असे खत तया टाकी मधये बनलेले असते. तसं पहायला गेलं तर चुल पेटवणयाकरता वायु हा जवळजवळ मोफतच उपलबध होतो महणेनास का"? इतकी सिवसतर मािहती अपपांना घयािवशी वाटली, आिण इथंच न थांबता न थकता तया सवर मािहतीचा उपयोग करन आधुिनक तंत आतमसात करणं ते ही सवत: शािररीक दषट्ा धडधाकट नसताना, मला नवीन काही िशकणयास सबबी सांगणारया हट्ाकट्ा लोकांबदल चीड िनमारण झाली.

समाज से व ा तयाग आिण िवशास यां च ा ितवे ण ी सं गम महणजे िवनायक जगनाथ उपाखय आपा पाटील......असे मला पाठवलेलया पतात िलहीतात िशरोडा, गोवा येथील भारतीय संसकृित पबोिधनी चे अधयक शी पांडुरंग केशव घाटे. ते पुढे महणतात; शी आपा पाटील हे आपतेषट व समाज यांचा अतुट िवशास संपादन केलेले एक असामानय वयिकमतव होते. याचाच पिरणाम महणून शेमेल, दाबाळ येिथल एक सद्गृहसथ शी रामकृषण म. सहकारी जे आपांचे पुरोिहत व कौटुिं बक सनेही होते, तयांनी आपलयाकडील ६५००० रपये ही रककम शी आपा यांचयाकडे उतसफुतपर णे सुपुदर केली. आिण "चांगलया कायारसाठी याचा उपयोग कर" असे सांिगतले. थोरांची आजा

िशरसावंद मानुन शी आपांनी ती रककम सवीकारली. कालांतराने शी सहकारी यांना देवाजा झाली. सुदैवाने महणा िकंवा िनयतीचया संकलपनेमुळे शी आपा पाटील यांची भारतीय संसकृित पबोिधनी चे ततकािलन अधयक डॉ कै.अनंत बखले यांचया बरोबर भेट झाली. गोमंतक आयुवदे ीक महािवदालयाचया संबंधी बोलणयाकरणयाचया उदेशाने कै.बखले, शी अभय पभू व पा. शी वासुदेव पाटील हे ितघेही आपांना भेटले. गोमंतक आयुवदे ीक महािवदालयाचया पकलप पुणर होणयासाठी िनधीची गरज आहे हे कळलयावर शी आपांनी कणाचािह िवलं ब न लावता र.५५००० पकलपिनधी महणून देणगी िदली, व राहीलेले १००००रपये शांकर पाठशाळा, कवळे यांना दीले, व आपण कृतकृतय झालो असे महणाले. एवढ्ावर न थांबता शी आपांनी सवत:कडील र.५००० देऊन, भारतीय संसकृित पबोिधनी चे आजीव सदसयतव सवीकारले. संसथेचया कामकाजात तयांना सवारसथय होते. महतवाचया उपकमावेळी ते जातीने उपिसथत राहात. तयांचया आठवणी सवरसामानयांना आिण खास करन तरणांना सफुतीदायक ठरावयात. भारतीय संसकृित पबोिधनीची कायरकािरणी तयांची सदैव ऋणी राहील.

शी महे श पाटील--------मला पथम समरते तया पमाणे, आपांची समृती माझया मनात राहीली ती आमचया खळुली येथील पुवारपार घरातली, जया ठीकाणी आमचे एकत कटुबं राहात असे. आमचया घराशेजारी आणखीही दोन घरं पाटीलांचीच आिण दोन घरं देसाईची होती. १९६९-७० साल असेल मी तयावेळी पाच-सहा वषारचा, पिहलया इयतेत िशकत होतो. माझे आईविडल तेवहा फोडारीमळ येथे जुनया मातीचया घरात(आता ितथे अदावत नवीन घर बांधलं आहे) राहात होते. माझी देखभाल किरत असे अशोक पाटील यांची आजी, तीला सवरजण पेमाने काकी महणत, आपा तेवहा खळुली येथेच राहात. शेतीचया िवकासाला (खरंतर िनरिनराळे पयोग करणयात) तयांनी वाहून घेतलं होतं. पावसाळा असताना ते गणपतीचया साधारण पनास एक मुती बनवत, आिण नंतर सरसवतीची मुती सथािनक मराठी शाळेकिरता. नवराती काळातील पुजा ही आपांची मोठी खािसयत होती. नाद्पुजा ते करायचे, समसत खळु््िलवासी तयांचया हातचा नवमीचा पसाद घयायला येत. अितशय मंगल पसंग असे तो. मला हेही आठवतं की गणपतीची आरास करणयाकरीता आमचया घरातच नवहे तर शेजारचया घरांमधये िजथे जासत िदवस गणपती बापपा असतील ितथे देिखल, आपा सवत:हून जात. आपांचया शेमेळ, घुमट आिण ताल वादनामुळे गणेशचतुथीचया काळात

शी िवजयकांत देसाई आिण शी कांता पाटील या तयांचया खास भजनी कलाकार साथीदारांचया संगतीत भजनास मोठा रंग चढत असे. आपांचे िनणरय माझे वडील कोणतीही खळखळ न करता सवीकारत, जरी ते आपांचयापेका मोठे होते तरी, रामलकमणासारखे दोघे भाऊ पण आजापालनात इथं कम उलटा असे. आपांचया सवर कलपना माझे वडील सवत: शेतात घाम गाळून राबवत. १९७२ साली आपांनी चांगलया वसतीत काँकीटचं टुमदार घर बांधणयाची योजना आखली. मला आशचयर वाटायचं कुठून यांना हा कलपना सुचतात, तोवर घराचा नकाशा बनलादेिखल. आपांनी शी बाबल पेडणेकर(बाबल माम) यांचया मदतीने घराचा घाट घातला. खळुलीमधली सगळी घरं बाबलमाम आिण तयांचा मुलगा महादेव हांनीच बांधली होती. बाबलमाम यांचयाबरोबर आपांचया संगीत, नाटक आिण ततवजान अशा सवर िवषयांवर चचार चालत, अथारत शी रामकृषण सहकारी उफर दादा भट हेही सदैव हजर असत. दादा आिण आपा हे परसपरांशी जोडले गेले होते, बहुिवध िवषयांवर तयांचया चचार होत. दोघेही एकिदलाने एखादी संकलपना पतयकात आणणयाकिरता जीव तोडून राबत. आपा आिण दादा भट यांचयाकिरता आमचं शेत ही एक सवारगसुंदर पयोगशाळा होती, (माझया विडलांची कोणताही पशन न िवचारता तयांना मुकसंमती असायची). दोघेही अकिलपत योजना पतयकात आणणयासाठी जीवाचं रान करत. दादाभट हे आपांचे पाय झाले होते. १९७२ मधये दादा भट यांना कळले भाट, सांगे इथे शी रॉय आंताव यांनी िसटरोनेला तेल काढणयाचं यंत आणलं आहे. रासायिनक अिभयंते शी राव यांना रस उकळवणयाचया यंतातून तेल काढणं काही शकय होईना. दादाभटांना हे कळलयावर तयांनी सांगे येथे शेतावर जाऊन पहाणी केली आिण आपांशी तया संबंधान चचारही केली. दोघांनी िमळून ते रस उकळवणयाचं यंत(बॉयलर) आमचया शेतावर आणलं . शी राव हे आमचया शेतात येऊन तयांनी, ितथं ते यंत सथापन केलं, काही पमाणात तेल िनघालं , परंतु समाधानकारक पगित नवहती. सगळया यंताचं परीकण केलयावर आपांना एक कलपना सुचली, गावठी फेिण तयार करणयाचं यंत वापरन पाहूया. झालं पयोग यशसवी करन दाखवला आपांनी आिण िसटरोनेला तेल काढणयात तयांना यश आलं . शी राव हे रासायिनक अिभयंते तर थकक झाले. पुढे तीन मिहने हा पयोग अखंड चालु रािहला. आपांनी शेतात वयावसाियकिरतया िसटरोनेला गवताची लागवड देिखल केली. परंतु पुढे जाऊन तो उपकम चालला नाही, कारण शी राव यांचा तयातला उतसाह बारगळला. आपांनी मग गंजन(लेमन) गवताचं तेल याच तंतानं काढणयाचा पयोग चालवला. शी राव हे कीकेटचे शौकीन होते, कीकेट समालोचन ऎकणं हा तयांना छं द होता,

आपांना राव यांचयाकडून कीकेट खेळाची मािहती िमळाली, आिण तयांना ही कीकेट समालोचन ऎकणयाचा छं द जडला. आपा हे िचिकतसक वृतीचे असलयाने आिण नािवनयाची आवड या मुळे िसटरोनेला तेलाचया यशानंतर, तेच तंत वापरन रातरािणचया फुलांचं तेल काढणयाचा पयोग करन पािहला. परंतु हा पयोग सपाटून आपटला, कारण लकात आलं रासायिनक दषट्ा चुकीचं होतं. घर बांधत असताना गोबर गॅस/बायो गॅस बदल मािहती आपांना िमळली होती. माझे विडल आपांना हवी असलेली अदावत मािहती आणणयाकिरता वारंवार शेतकी खातयाचया कायारलयात जात. आपा नेहमी सांगत सुदैवाने सवरच सरकारी अिधकारयांनी तयांना संपुणर सहकायर िदलं, इतकच नवहेतर शेतीसुधार संबंधात जया काही तयांचया सुचना होतया तयावर अंमल केला. घराचं बांधकाम चालु असतानाच आपांनी गोबर गॅस पकलपाला चालना िदली. शी सहकारी यांचा िशरोडा येथील गोबर गॅस पकलप पिहला, तर आपांनी सवत: मािहती करन घेतलेला आिण मोठ्ा धाडसाने सुर केलेला हा गोवयातला दुसरा गोबर गॅस पकलप. कोणाचाच िवशास बसत नवहता की शेणापासून वायू िनमारण होतो, आिण तया दारे अन िशजवता येत.ं आपा काळाचया पुढे होते. १९७५ मधये नवया घरात काँकीटचं छपपर, सवयंपाकाचा गॅस आिण वीजेचा वापर करणारे संपुणर गावात केवळ आमही एकमेव होतो. आपांना जरी कृतकृतय वाटत असलं तरी शेती वयवसाय सुधारीत िरतीने करणयाची तयांची धडपड सतत सुर असायची, तयांचया मदतीला होते, केपे येथील गामसेवक शी शंभू तळवडकर तयांनी शेतीसंबंधी असंखय पयोग केल.े तयांनी सुयरफूल, भुईमुग, बीट, कोबी लागवडी चे पयोग करन पुणर वयावसाियकता शेतीला देणयाचे ठरवले. आपा सांगायचे," सवर पकारची िपकं आपलया इथे काळजीपुवक र तेने आिण संपुणर धयेयासकीने काढता आली पािहजेत".मला आठवतय की गवहाचया लागवडीचा पयोग सुधदा आपांनी केला, परंतु जंगली सशांमुळे ते िपक काही तग धर शकलं नाही. आपांना सुतारकामाची आवड होती, अन तयामुळे सुतारकामाकिरता आवशयक अवजारं ही तयांचयाजवळ होती. आपांनी टेबल, खुची आिण तबला देिखल सवत: बनवला होता. फुरसतीचया वेळी िवशेषत: संधयाकाळचया वेळी ते तबला वाजवत. मराठी नाट् संगीताची तयांना भारी आवड. खळुलीचे शी मधुकर देसाई(ते पुढे सांवड्ारला राहायला गेले) हे आपांना नाटक पहाणयाकरीता सदैव मदत करत. आपांनी िवशेष पयतन करीत

सावड्ारला जाऊन संगीत सौभद पाहीलं आहे. आपांचा िशकणावर मोठा कटाक असे. दररोज सायंकाळी आमचया घरातले गडी, गुरराखी यांना आपा जातीिनशी मराठी अकरं, आकडे िशकवंत. आमही मुलंदेिखल तयांचयाबरोबर एकत बसून न चुकता परवचा महणत असू.

रामकृषण माधव सहकारी यांचा अनुज िभकाजी ऊफर बापू याचा जनम २५नोवहेबर १९३७ साली शे म े ल या गावात झाला. हा गाव सांगे तालुकयातील िकलर पालमधये आहे. बालपणापासून ......... तयानी आझाद गोमंतक दलाचे............ स

आणखी एका गोषटीचा ते अिभमानानं व खू ष होऊन कोडकौतु क ाने

उलले ख करत. ............................................................................ .............

बापू रामकृ ष ण सहकारी हा गोवा मु ि कलढ्ां त ील ते ह े त ीसावा हु त ातमा होता.