Anjel Lertxundi, Ihes Betea

ANJEL LERTXUNDI IHES BETEA AITZAKIATZAT HARTUTA Donostiako Udal Liburutegia 2007-02-22

NOBELA IDAZTEN HASI NINTZENEAN, Joseph Roth nuen gogoan. Zehatzago esateko, Joseph Rothen Edale santuaren kondaira nobela laburreko lehen eszena: Parisen gaude. Ilunabarra da. Gizon bat Senaren gaineko zubi batetik ibai ertzera jaisten ari da eskaileretan behera. Ez dakigu zertara doan, zer nahi duen. Agian, ez du pixa egitea beste helbururik.Bat-batean Clochard arlote bat aterako zaio zubi azpitik.

Horra Rothen nobelaren hasiera, eta horra nire buruan nerabilen irudia: gizon batek clochard

batekin egin du topo. Halako enkontru bat ibili nuen

buruan, denbora dezentez, nire nobelaren hasierarako. Gero, ordea, arrazoi praktiko batzuk medio, betiko gelditu den hasiera eman nion liburuari: Werner gazteak Goetheplatzen Hitlerren mitina entzun zuenekoa.

Banuen hasiera, banuen kontatu nahi nuenaren tonua. Gero eta garbiago nituen istorioaren nondik norakoak. Nobela bere bidea egiten ari zen. Idazten ari nintzenak ez zuen zerikusirik ez Rothekin ezta hasierako ideia harekin ere. Nik hala uste nuen, behintzat.

Halako batean, ordea, nobela bataiatzeko edo izenen aukerak aztertzeko irrika sortu zitzaidanean, nor agertuko berriro nire gogoeten zubipetik, eta Roth! Zehatzago esateko, niri asko gustatzen zaidan haren nobela baten gaztelaniazko titulua etorri zitzaidan burura: Fuga sin fin. Halako zerbait asmatzen ari nintzen Werner nire protagonistarentzat ere: amaierarik gabeko ihes bat. Eta hartan, halako zerbait euskaraz nola eman nenbilela, Ihes betea sintagma etorri zitzaidan burura. Ez da meritu izugarria: euskarari neketxoren bat eskaini eta plazer asko atera dion zein euskalduni ez litzaioke burura etorriko Xabier Leteren letra?

Ihes betea, bada. Askotan hitz egiten dut artegintzan hain ohikoak diren joan-etorriko bidaiez. Eta Joseph Rothek Xabier Leterengana eraman ninduen. Leterenak, berriz, Rothengana: Werner protagonista, batera eta bestera ihes betean ibili eta gero, Parisa iritsiko da. Parisen gaude, beraz. Ilunabarra da. Gizon bat Senaren gaineko zubi batetik ibai ertzera jaisten ari da eskaileretan behera. Ez dakigu zertara doan, zer nahi duen. Agian, ez du pixa egitea beste helbururik. Bat-batean, clochard itxurako arlote bat aterako zaio zubi azpitik.

Halaxe ezagutuko du Wernerrek Joseph Roth, nobelaren bukaera aldera.

Itxi da zirkulua.

IRAKURLEOK IKUSIA DUGU IA DENA,

nekez

txundituko

gaituzte

anekdotekin eta istorioekin. Telebistak eta zineak eta artearen muturrerainoko ibiliak denetarik eman digute; ugari bezain etengabe jaso dugu emozio bortitzak deitzen diren horietatik. Emozio bortitzak? Emozioa galtzeraino ohitu gara; eta hotzepel geratzen gara bortizkeria handienen aurrean.

Indiferente. Gai gara

izugarrikeriarik latzena eta bidegabekeriarik tontoena zirkinik egin gabe eramateko.

Bidegabekeriak urrutiko kontuak direlakoan gaude. Beti auzoan gertatzen direlakoan. Edo etsaiarenean. Baina gertatzen dira etxean ere. Gertatu zaizkigu makina bat. Eta guk ez dugu zirkin handirik egin. Biktimek nekez ikusten zuten bihotza ukitzen zitzaigunik. Gure bidegabekeriak ez digu malkorik isurarazi. Isiltasuna eragin digu, hori bai. Isildu egin gara bidegabekeriaren aurrean. Isilik, beldur ginelako? Isilik, bost axola zitzaigulako? Isilik, lotsatuta geundelako? Isilik, bidegabekeriak geureegiak zirelako?

Wernerren aita ere isilik dago semearen ibileren aurrean. Isilik, bai. Sufritzen ari da, baina.

Bai, isiltasuna ere kolore askokoa da: mozorro asko ditu.

NOLANAHI ERE DEN: ikuskizunaren areto erraldoi bat bihurtu dugu kultura. Zein toki du literaturak —eta, nire zeregin nagusiari dagokionez, nobelak zein toki du— areto ikusgarri horretan? Apala, oso apala. Ez, behintzat, ni idazten hasi nintzen garaietakoa; are gutxiago nobela, genero gisa, bere ospearen aparretan bizi zenekoa.

Nobelak zein toki duen galdetu ordez, beste talaia batetik formulatuko dut orain galdera: ikuskizun erraldoia bihurtu dugun kultura horrek ba al du literaturaren premiarik? Itxura batean, ez. Gehiegi idazten omen da, gehiegi idazten omen dugu. Eta munduan garen idazle guztiok idazteari utziko bagenio? Galdetzekoa da zer aldatuko litzatekeen balore estetikoen eta etikoen krisi sekulakoa bizi duen kultura horretan, mundu modernoaren joan-etorri espiritualen sisteman.

Egunero ikusten dudanaren arabera, pitzadurarik gabea behar luke erantzunak: ez, ez litzateke ezer askorik aldatuko.

Ezer askorik ez?

MILAN KUNDERA eszeptikoa oso baikor ageri da, nobelaren etorkizunari dagokionez behintzat, Nobelaren artea saioan: “Aro Modernoaren sortzailea, dio Kunderak, ez da niretzat Descartes bakarrik; bada Cervantes ere”. Aurrerago dio: “Cervantesekin batera, mundua anbiguotasun gisa ulertu; ez egia absolutu bakar baten moduan, baizik kontraesanean dauden egia erlatibo askoren anabasa gisa”. Eta aurrerago dio: “Nobela, bere anbiguotasunagatik, ez da bateragarria munduaren ikuspegi totalitarioarekin”.

1933an hogei mila liburutik gora erre zituzten Berlingo plaza batean, zinekameren aurrean. Mundu osoari begira, alegia. Steinbeck, Zola, Hemingway, Einstein, Proust edo London-en obrak suaren gozagarri ziren bitartean, Goebbels-ek sutsu hitz egin zien han bildutako jarraitzaileei:

“Gaur gauean oso ondo egiten ari zarete iraganeko lizunkeriok sutara botata. Sinbolismoz betetako ekintza bat da gurea, mundu guztiak ikusiko baitu hil dela izpiritu zaharra. Errauts hauetatik jaiotzen ari da espiritu berria”.

Ihes betea idazteko dokumentazio bila nenbilela, hona zer kostatu zitzaidan gehien: Gymnasiumetan ikasten zituzten autore garaikideen zerrendatxo bat osatzea. Aurkitu nituen batzuk. Ernst Jünger kenduta, ezezagunak zitzaizkidan gainerako guztiak. Baina Wernerrek, nire nobelako protagonistak, haiek ikasi eta irakurri beharko zituen. Haiek imitatu nahiko zituen. Historiak, ordea, idazle haien izen eta obra guzti-guztiak borratu ditu literaturaren mapatik. Eta aitzitik: Gymnasiumeko geletan inoiz aipatzen eta irakurtzen ez ziren Thomas Mann edo Berlotdt Brecht edo Joseph Rothen obren zaleak gara gu: Goebbels-ek espiritu berriaz hitz egin zuenetik hona ia laurogei urte pasatu dira.

BALOREEN KRISIA AIPATU DUT lehentxeago, baina ez da gaurko kontua: munduak mundu denetik baloreen krisia bizi du. Tirant lo Blanceko pertsonaia batek dio: “Gero eta okerrago ikusten ari naiz mundu miserable hau”.

Gutariko nork ez lituzke gaur bere egingo Joanot Martorellek orain bostehun bat urte idatzi zituen hitzak?

Horrelaxe izan da, bai, mundua mundu denetik. Krisian idazten dugu. Beste modu batera esanda: mundua krisian ez balego, ez genuke idatziko. Zertarako idatzi krisirik gabeko mundu batean?

Wernerrek bere ihesean ezagutu dituen lagunek ere baloreen krisia bizi dute, ordu arte ezagutu zituzten egien erlatibizatze eta deskreditu osoa. Umbertok, periodikoa eskuetan harturik, tempo di guerra, tempo di merda esaten du. Joseph Roth-ek, berriz: “Eraman nazak taberna batera. Benetan, nik bazekiat zein den behar dudan medizina!”. Öcklerrek, berriz, konprometitzeko gonbitea egiten dio Wernerri: “Lagun maite hori, atrebentzia handia al litzateke Müller irakasleari Marseillaraino laguntzeko eskatzea?”. Eta Müller irakasleak, aldiz, Walter Benjaminek alegia, behin eta berriz galdetzen du: “Seguru zaude hau dela Marseillarako bidea?”

IDAZTEN SEGITZEN DUT eta horrek fede klaseren bat adierazten duelakoan nago. Baina, niri dagokidanez, ez dakit zein den nire idazle ofizioari eusten dion sinesmena. Idaztearen ekintza literarioa bera eta ekintza horretan

aurkitzen

dudan ukendua? Beharbada. Baina txundigarria egiten zait, eta aldi berean baita mirari bat ere —adinean aurrera gero eta gehiago nekatzen nauen mirari bat—, mundua esplikatzeko ahalegin behin eta berriro errepikatua.

Munduaz pentsatu mundua pentsatzeko. Hori da helburua? Hori da, behintzat, ondorioa.

Argizariaren egunak nobelan, narratzaileak dio:

“Giltza-hots egundokoak entzun dira gaur gauean korridore luzeko ate gehienetan. Orroon arabera, bi ziren borreroak. Zabaltzen zuten ate bat, miatzen zuten dena, eta beste gela batera jotzen zuten segidan. Izuz nengoen, nire ateari begira. Halako batean, nire ondoko gelan sartzen sentitu ditut. Oihuka, biraoka, orroka hasi dira lehendabizi. Makila-soinuak entzun dira gero, zerbait puskatzen edo norbait jipoitzen ari balira bezala. (…) eraso egin dioten nire auzoa kartoizko lurralde bat osatzen ari omen zen denen ezkutuan. Kartoizko mundu xume bat, bere burutazioetako geografiaren neurrira osatutakoa. Borreroek, ordea, horri konplota iritzirik, txiki-txiki egin omen dute, berebiziko bortizkeriaz eta inolako gupidarik gabe, nire auzoaren kartoizko mundu apala”.

Ihes betean, Wernerrek:

“Gogoan dut txikitan egin nuen eta gurasoek sarritan gogorarazten zidaten bihurrikeria. Bazen sukaldean fruta-ontziaren azpiko zapi koloretsu bat. Bertan landa-etxe bat eta hainbat animalia ageri ziren. Geldi-geldirik zeuden animaliak, ez zuten, nire gusturako, bizirik. Behin, gurasoak siestan zeudela uste dut, guraizeak hartu eta animalien eta landa-etxearen irudiak moztu nituen ahal nuen egokienen. Gero, zapian han eta hemen zeuden animaliak elkartu egin nituen nik, ardiak ardiekin, eta horrela. Txakurra jarri nien atzetik, bilduta egon zitezen. Mundua ordenatzen aritu nintzen. Gurasoek, ordea, zapia hondatu nuela ikusi zutenean, zigortu egin ninduten. Nik ez nuen zigorra ulertu”.

IDAZLEA NAIZEN PARTETIK, badakit zein den idazle baten kondena: ezin du mundua ordenatzeko esperientzia bere baitako eremuan gorde.

Bai: idazlea bainaiz, nire esperientziak testu idatzi baten lekukotza uzten du. Eta idatzitako hori argitaratu ere egiten dudanez, nire esperientziaren transmisioak ere badu garrantzirik nire jardunean. Edo nire jarduna motibatzeko orduan. Norbaitentzat idazten dut. Nik bizitakoa besteei biziarazi, baina jakinaren gainean besteek ez dutela sekula nire esperientzia bera biziko. Neuk ere ez, ordea, nire irakurleena.

Hona gutxitan aipatzen dugun literaturaren egitate bat: ordu askotako bakardadean sortua da, eta jaso ere, ordutako bakardadean jasotzen du irakurleak. Prozesu sortzaile bat gertatzen da denbora dezente irauten duen bakardade horretan. Mundu bat eraikitzen da. Idazleak segitu zuen prozedura bera eskatzen dio testuak irakurleari ere: nobelan ageri diren pertsonaiak, istorioak, giroak, ez dira deus irakurlearen prozesu sortzailerik gabe. Eta, gainera, idazleak imajinatu ez zituen irakurketak egiten ditu, irakurle bakoitzaren prozesu sortzailea ez baita idazlearenaren bera, ezta gainerako irakurleena bezalakoa ere. Efektua biderkatzen da. Artearen beste alorretan ere gertatzen da prozesu bera, jakina, baina ez nobela bat edo poema bat irakurtzerakoan gertatzen den modu berean. Zergatik den hala, hitzaren zeinusistema abstraktuak du erantzukizuna. Arte-lan batean edo pelikula batean ikusten dugun arbola konkretatua daukagu; nobela batean izendatzen zaigun arbola guk konkretatu behar dugu eta geure neurrira ekarri.

Baina irakurtzeko behar den denborak edo bakardadeak ere badute erantzukizunik. Gau beranduan liburu bat utzi ezinaren esperientzia paregabea ez da beste alorretan gertatzen. Neguko gau luzeetan, sentitua naiz liburuak izarapean linterna batekin irakurtzeko plazer klandestinoa. Kontatzen ari naizen eszena horixe bera da Skvorecky idazle txekiarrak ere kontatzen duena:

“Arau estu samar eta derrigorrezkoen mende bizi ginen, eta arauak ez betetzea antzinako eran zigortzen zen… Arau horietako bat zera zen: argia, hamarretan puntuan itzali beharra… Ohean kiribilduta eta tapakiekin burua eta

guzti estalita, linterna elektriko bat ateratzen nuen koltxoiaren azpitik eta gero irakurtzeari eta irakurtzeari eta irakurtzeari ekiten nion atseginez. Halako batean, gau erdia pasatu ondoren askotan, loak hartzen ninduen, atseginez errendituta”.

Eszena bera bizi genuen, erregimen komunista batean Skvorecky-k, erregimen nazional-katoliko batean nik. ANGELOK, WERNERREN OSABAK, etxe bat egin nahi zuen bere neska operakantariarekin bizitzeko. Nire irudimenean, Duinotik hurbil zegoen terrenoa, Rilke poetak Duinoko elegiak idatzi zuen gaztelutik gertu. Ez dut horretaz deus aipatzen nobelan: nobelan kontatzen ditudanak baino hamabost bat urte lehenago hil zen Rilke, horra, besteak beste, arrazoi bat. Baina Rilke gogoan nuela pasarte hori eta Triestekoak idazterakoan, hori bai.

Rilkeren Koadernoan ageri den esaldi bat nuen, batez ere, gogoan:

“Zerbait egin dut izuaren kontra. Eserita egon naiz gau osoan eta idatzi egin dut”.

Rilke krisi pertsonal bete batean iritsi zen Duinora, baina barne espazio espirituala aurkitu zuen bertan. Espazio espiritual horretan aurkitu zuen bizitzeko eta idazteko arnasa.

Espazio espiritual horrek Alejandriako liburutegiko apalen gainean zegoen txarteleko idazkia gogorarazten du:

“Arima-guardaren lekua”.

Rilke Duinora nola, halaxe iritsiko da Werner Triestera: krisi pertsonal bete batean. Pixkana-pixkana, adiskidetasunean eta Umbertok pasatzen dizkion liburuetan aurkituko du Wernerrek bere espazio espirituala.

Bere arima-guardaren lekua.

LIBURUAREN LEHENDABIZIKO PARTEA ezagun samarra egingo zaio irakurleari, zinean-eta (eta baita kale hauetantxe ere) halako asko ikusi dituelako. Baina nik lehendabiziko parte horretako Wernerren berri eman behar nuen, gero niri benetan interesatzen zitzaizkidanak, beste biak, garatzeko. Zergatik interesatzen zitzaizkidan? Ezezagunak zitzaizkidalako. Nik ezagutzen dut Werner nazia. Tipologia arrunta du. Ez dut imajinazio askorik jarri beharrik halako

pertsonaia

baten

ibilerak jarraitzeko,

pitzadurarik

gabea

baita.

Kontatzeko, erraza.

Ez nuen, ordea, judua dela jakin ondorengo Werner ezagutzen. Eta hain zuzen judua dela jakin ondorengo horixe kontatu nahi nuen nik. Hortik sortzen da liburu guztian zehar bizi izan nuen kezka. Idatzi aurretik ere nahiko ezaguna egiten zitzaidan lehendabiziko partearen eta idazkuntzaren bidez bakarrik ezagutu nitzakeen beste bi parteen arteko oreka gordetzea. Azken bi horiek ziren interesatzen zitzaizkidanak, azken bi horiek baitziren ezezagunak eta misteriotsuak niretzat. Idazten hasi aurretik, banekien nolakoa zen liburuaren lehen zatiko Werner. Beste bi zatietako Werner, ordea, ez nuen ezagutzen. Intuitu, bai, intuitzen nuen, baina hortik aurrera, ezer gutxi. Ez nuen Werner hori ezagutzen.

Nobela

idatzitakoan

ezagutu

dut.

Irakurleak

ere

nobela

irakurritakoan ezagutu du. Hori da, nik dakidala, literatura.

Erants dezadan: lehendabiziko partean, ezagutzen dugunaren inguruko bariazio bat dago. Ondorengoan, berriz, kreazioa.

HAUR JUDUAK MENDEKOSTE EGUNEZ hasten omen dira irakurtzen ikasten, tradizioaren arabera Jahvék egun horretan eman zizkion-eta legeak Moisesi. Lauzpabost urteko haurra eskutik hartu, eta arbel txiki baten aurrera eraman dute. Arbelean, Bibliako pasarte labur-labur bat dago idatzita, adibidez Erregeak liburuko erregu bat: Zabaldu ene begiak eta ikus dezadan argia… Errabinoa bertako hitzak irakurtzen ari da baratz aratz. Haurrak errepikatu egiten ditu errabinoak esandakoak eta buruz ikasi.

Zabaldu ene begiak eta ikus dezadan argia… Orduan, errabinoak, haurra saritzeko, arbela bustitzen du ezti gozoenaz eta haurra eztia miazkatzen hasten da, harik eta eztiarekin batera hitzak ere arbeletik desagertu arte. Baina haur hura ez da Werner. Nire nobelako protagonistaren gurasoak hilda daude, Werner familia ez judu batean bizi da. Jakitez, ez daki judua denik ere. Baina judua da. Odolez behintzat. Zerk dakar, ordea, identitatea? Odolak, jaiotzak? Zer antza dute, antzik baldin badute, arbeleko eztia —tradizioaren gozoa— miazkatzen ari den haurrak eta Wernerrek? Identitatea, neurri handi batean, esperientzia da, besteekin batera osatutako erlazio-sare bat. Alde horretatik begiratuta, Werner bere koadrilako beste mutilak bezain alemana da. Edo alemanagoa. Ez du zerikusirik holokaustoari buruzko nobela askotan ageri den pertsonaia ezagunarekin. Aerodromotik itzulitakoan atxilotu izan balute eta kontzentrazio eremu batera eraman, ez zukeen holokaustoari buruzko hainbat nobelatan ikusi izan duguna beteko: Wernerrek ez ditu ezagutzen, ez buruz eta ezta entzutez ere, tradizioko poemak eta narrazioak eta testuak; ezingo lizkieke testuok errezitatu gainerako presoei. Kontzentrazio eremu batean dauden preso gehienak transmisioa dira, biziraupena dira, zubia dira, etorkizun baten itxaropena dira —kandela baten argia bezala ahitzen den itxaropena, baina itxaropena—. Eta badira, baita ere, kontsolamenduari eta adoreari eusteko modua.

Modu horixe, tradizio bera, jaso dute Umberto Sabak, eta Joseph Rothek eta Walter Benjaminek. Modu horixe bizi dute naziengandik ihesean ari diren judu guztiek.

Wernerrek, ordea, nekez.

Judua da, judu izan gabe.

NIRI ASKO GUSTATZEN ZAIDAN liburuko eszena batean Umbertok Talmudeko pasarte bati buruz hitz egiten dio Wernerri:

“Humanitatea familia handi bat duk, Adan eta Evarengandik jaio den familia handi zabala. Yahvék buztin pixka bati hats egin eta Adan eta Eva sortu zitian. Yahvék munduko parte askotatik hartu zian buztin hura, horrela gizaki guztiok munduko parte guztietan etxean bezala senti gaitezen”.

Sinismenak sinesmen, guztiok gara gonbidatuak bizitzaren ostatuan. Hala behar luke. Georges Steiner-ek kontatzen digunez, kontzentrazio eremuetara zihoazen trenetan izugarria omen zen nora eta zertara zeramatzaten ez zekitenen abaildura; baina, Steinerren ustez, hori baino askoz ere latzagoa omen zen hura guztia akats burokratiko bati egotzi, eta laster aske utziko zituztela uste zutenen ilusio xaloa. Ez zen ilusioa bete. Tradizioa ondoen ezagutzen zutenen hitzak entzunez arindu zuten hil arteko itxaronaldia. Hitza, ukendu? Ezagutzen duzue Adornok esan zuena: Auschwitzen gertatutakoaren ondoren ez omen da posible poesia idaztea. Steinerrek, berriz, iritzi hori zehaztu eta zera azpimarratu zuen: literaturaren ezintasuna mundua gizatiarrago bihurtzeko. Auschwitz-ekoa gertatu eta gero literatura egiten jarraitu dugu, hartan saiatzen gara. Baina arrazoi du Steinerrek: literaturak ezin du mundua gizatiarrago bihurtu. Idazle oro idazteko sen pixka bat duelako da idazle, ez zuzentasunaren esentzien jabe delako; idazle da, baina ez beste inor baino zuzenagoa delako. Trebetasun apur bat, horixe du, bai letra eder samarrez istorioak kontatzeko eta baita sentsazioak adierazteko ere. Horregatik da idazle, ez beste ezergatik. Eta letrari letra josteko lan horretan gaizkiaren mekanismoak ulertzera iritsiko balitz ere —idazlearen morala, inon bilatzekotan, haren obran bilatu behar da—, horrek ez du gaizkiaren aurka txertatuko: Knut Hamsun Nobel saridunak idatzitakoak dira goseaz, bakardadeaz eta elkartasun faltaz irakurri ditudan orririk finenetakoak, baina horrek ez zuen Hamsun nazien defendatzaile sutsu izatetik libratu. Ez, idazleok ez gara inor baino gehiago, ez gara herritartasunaren dohain elitista halako baten jabe. Ez da hori idazlea eta gainerako herritarrak bereizten dituena, idazleak hartu duen ezagutza-modua baizik: denek bezala, giza izaera ezagutu nahi dut neuk ere —inoiz ulertuko ez dudan, baina ulertu egin nahi

nukeen izaera hori—, baina literatura da nire ezagutza modua. Sorkuntza. Eta sorkuntza da nire tresna eta makulu, San Joan Gurutzekoak ondo zehazten zuen bidetik: “Ofizio edo arte batean gero eta gauza gehiago ikasten ari dena ilunpean doa, baina ez hasieran zekienagatik; aitzitik baizik: zekien apurtxo hura atzean utziko ez balu, ez litzateke inoiz handik irtengo eta ez luke probetxurik aterako”.

Uste dut horregatik ahalegintzen garela istorioak sortzen: dakigun apurtxoa atzean utzi eta, letren bidez, argi pixka bat egiteko giza kondizioaren ilunpean. Eta ikusten dudanean irakurleak ere bere irakurketaren argitxoa gehitu diola nire testuarekin urratu nahi izan dudan ilunpeari, saririk ederrena jasotzen dut.

Oraintxe bezala.

Mila esker.