Amir Kabir

‫مقدمه‬ ‫موضوع مهمي که در حکومت قاجاریه بايد مورد بررسی قرار‬ ‫گیرد بررسی شخصیت امیرکبیر و قابلیت و مدیریت درخشان او‬ ‫در اين دوره است‪ .‬مطالعه زندگی او و تعمق در کارنامه دولت‬ ‫او این واقعیت را ثابت می کند که ملت ایران هرگاه مدیری به‬ ‫معنی واقعی کلمه عادل‪ /‬میهن پرست‪ /‬مردم دوست‪ /‬ظلم‬ ‫ستیزو قاطع داشته است جلوه های درخشان از فرهنگ و زندگی‬ ‫مدنی ‪ /‬همیاری و شکیبایی در مشکلت از خود به تماشا گذاشته‪.‬‬ ‫مولف در این کار خود سعی داشته تحقیقات متعددی خواه به‬ ‫صورت آثار مستقل و خواه به شکل تحقیقات جنبی درباره ی‬ ‫امیر کبیر و دستاورد های تاریخی او (که برجسته ترین دستاورد‬ ‫امیرکبیر اثر تحلیلی پر بار دکتر فریدون آدمیت است) و آثار‬ ‫تاریخی دوره ی قاجار در تحقیقات مورد را مورد مطا لعه‬ ‫قراردهد ‪.‬‬

‫نگاهی به شخصیت امیر کبیر‬ ‫شخصیت امیر کبیر و قابلیت و مدیریت درخشان او ‪ ،‬در استعداد‬ ‫عنصر ایرانی معنی‬ ‫می شود ‪ .‬مطالعه زندگی او معمق در کارنامه دلوتی او این‬ ‫واقعیت را ثابت می کند که ملت ایران هر گاه که مدیری به‬ ‫مدنی واقعی کلمه عادل‪ ،‬میهن پرست ‪ ،‬مردم دوست ‪ ،‬ظلم‬ ‫ستیز و قاطع داشته است ‪ ،‬جلوه هایی درخشان او فرهنگ و‬ ‫زندگی مدنی ‪ ،‬همیاری و هوشیاری در مشکلت از خودبه ثبات‬ ‫گذاشته است ‪ .‬راز محبوبیت مطلق امیر کبیر در این است که او‬ ‫راه خدمت به مردم را تا لحظه ای که شریان حیاتش را در آن‬ ‫حمام تاریک فین کاشان قطع کردن مردانه ادامه داد ‪ .‬تاریخ در‬

‫اثبات این مدعا ‪ ،‬نمونه های متعددی از پاکدلی و ایثار مردم‬ ‫ایران با خود دارد ‪.‬‬

‫میراث زندیه برای قاجار‬ ‫ایرانی که بازماندگان کریم خان زند ‪ ،‬به سر سلسله قاجاریه‬ ‫تحویل دادند ویژگی هایی داشت که بارزترین و چشم گیرترین‬ ‫آن ها استقلل سیاسی آن بود یک محقق خارجی در شعار عامل‬ ‫اساسی عقب ماندگی ایران ‪ ..‬که روند آن از اواخر قرن میلدی‬ ‫شروع شد ‪ .‬به نفوذ و غلبه سیاست های استعماری اشاره می‬ ‫کند و توضیح می دهد که ‪:‬‬ ‫ایران با وجود عقب ماندگی اقتصادی و اجتماعی خود در اواخر‬ ‫قرن هنوز مستعمره حکومتهای اروپایی نبود منافع کشورهای‬ ‫استعماری در ایران فقط به معاملت بازرگانی محدود می شد‬ ‫که در آن زمان به طور عمده به وسیله ی شرکتهای تجاری‬ ‫انگلیسی و هلندی از طریق خلیج فارس و سواحل آن به عمل‬ ‫می آمد ‪ .‬ولی از اواخر قرن هیجدهم الی قرن نوزدهم ایران به‬ ‫نیم مستعمره حکومتهای اروپایی تبدیل شد ‪ .‬و این امر از این‬ ‫تاریخبه به بعد یکی از علل سیاسی و اساسی عقب ماندگی‬ ‫کشور گردید ‪ .‬دورانی که محقق مذکور به آن اشاره می کند‬ ‫درست از حکومت دومین شاه از سلسله قاجار شروع می شود‬ ‫‪ .‬از دوران استقرار فتحعلی شاه قاجار است که به تدریج ایران‬ ‫به ابزار و آلت دست استعمارگران و روس های تزاری تبدیل‬ ‫می گردد ‪ .‬سریر حکومتش ‪ ،‬نشتگاه شاهان زبون ‪ ،‬خرافی ‪ ،‬بی‬ ‫اراده و ناآگاه از تحولت شگرف جهان معاصر می گردد ‪.‬‬

‫مردی از تبار ادب وسیاست‬ ‫میرزا ابوالقاسم قائم مقام از رجال بزرگ ادب و سیاست ‪،‬‬ ‫فرزند میرزا عیسی قائم مقام فراهانی جزو آن گروه بسیار‬ ‫اندک و بسیار انگشت شمار رجال عهد قاجاری است که به تدبیر‬ ‫‪ ،‬دانش ‪ ،‬لیاقت ‪ ،‬قابلیت سیاسی و میهن دوستی ممتاز و نامدار‬ ‫است ‪.‬‬ ‫این ادیب و دانشمند برجسته که منشأت ‪ ،‬او کسب جدیدی را در‬ ‫نثر پارسی ‪ ،‬خاصه در مکاتبات نظام اداری پایه گذاری کرد ‪،‬‬ ‫شخصیتی مدبر و باهوش در امور سیاسی بود فریزر در‬ ‫سفرنامه خو او را این گونه توصیف می کند ‪.‬‬ ‫قیافه او بسیار تند و زننده به نظر می رسد و هیچ نشان نمی‬ ‫دهد که دارای هوش بسیار باشد ‪.‬هوش فوق العاده ای که‬ ‫حقیقتا ً این شخص داراست ‪ .‬قائم مقام یک دیپلمات صحیح و با‬ ‫معنی ایران می باشد ‪ .‬تیزهوش و مال اندیش و با اراده است ‪.‬‬ ‫غالبا ً از روی دقت و احتیاط فوق العاده مقصود خود را هدف‬ ‫قرار می دهد ‪ .‬با کمک قائم مقام ‪ .‬کار سلطنت محمد میرزا‬ ‫سامان پذیرفت و خود او به صدرات عظمای ایران برگزیده شد‬ ‫‪.‬‬

‫میرزا تقی خان از کودکی تا صدرات‬ ‫محمد تقی ؛ معروف به میرزا تقی خان در سال هجری‬ ‫در«هزاوه» به دنیا آمد ‪ .‬نام پدرش کربلیی محمد قربان و نام‬ ‫مادرش فاطمه سلطان بوده است ‪ .‬خانواده پدری و مادری او‬ ‫از طبقه پیشه رو بودند پدرش در دستگاه میرزا بزرگ فراهانی‬ ‫سحت آشپزی داشت ‪.‬‬

‫بدین ترتیب از آن پس میرزا تقی خان زیر مراقبت مستقیم‬ ‫معنوی و فرهنگی میرزا ابوالقاسم قائم مقام قرار گرفت ‪.‬از‬ ‫دوران کودکی و نوجوانی و جوانی امیر کبیر در خانواده قائم‬ ‫مقام زیر نظر و تربیت قائم مقام سپری می شد ‪ .‬او شیوه های‬ ‫منشی گری و نامه نگاری و صدور احکام دیوانی را از نمونه های‬ ‫قائم مقام می آموخت قائم مقام تحریر و نگارش پاره ا ی‬ ‫احکام و نوشته ها را به میرزاتقی خان محول می کرد ‪ .‬به تدریج‬ ‫کار او در محدوده شغل دبیری قرار گرفت و از رموز و ضوابط‬ ‫امور اداری و دیوانی به خوبی آگاه یافت ‪.‬‬

‫بنیادهای تازه‬ ‫بی هیچ تردیدی ‪ ،‬امیر کبیر در ایجاد بنیادهای اولیه فرهنگ جدید‬ ‫در ایران سهم و نقش عمده ای دارد ‪ .‬اگر خود گام اول را در‬ ‫زمینه ی فکری و ذهنی برنداشته باشد ‪ .‬اندیشه های بالقوه را‬ ‫که خود در جریان عوامل و اقدامات شکل گیری آن ها بوده ‪ ،‬در‬ ‫دوران قدرت و صدرات خود ‪ ،‬به مراحل عملی نزدیک کرده و‬ ‫برخی از آنها را جامه عمل پوشیده است ‪.‬‬ ‫امیر در راه فرهنگ ‪ ،‬دانش و صنعت جدید ‪ ،‬حفظ و تحکیم‬ ‫هویت ملی و استقلل سیاسی ایران در برابر تهاجم دوستهای‬ ‫استعماری و اصلحات سیاسی و اجتماعی نقشی تاریخی و‬ ‫مسئولیتی بی وال دارد ‪ .‬او با ایجاد روزنامه وقایع اتفاقیه ‪،‬‬ ‫تاسیس دارالفنون ‪ ،‬ترجمه و نشر کتابهای فنی و بهداشتی اعزام‬ ‫محصل به اروپا و گماردن معلمان و متخصصان اروپایی در‬ ‫مقاطع عالی تدریس راه را برای تحولت بعدی و نو گشود و‬ ‫مشعل فرهنگ جدید را در تاریک خانه حکومت استبدادی قاجار‬ ‫روشن کرد ‪ .‬عنصر خبر رسانی جمعی به این صورت که روزنامه‬

‫وقایع اتفاقیه نقش آن ها را برعهده داشت ‪ ،‬از نظر میدان عمل‬ ‫و تاثیر لاقل در ایران بی سابقه بود ‪ .‬مواد درسی دارالفنون که‬ ‫عبارتند از ‪ :‬پیاده نظام ‪ ،‬توپخانه ‪ ،‬مهندسی سواره نظام ‪،‬‬ ‫پزشکی ‪ ،‬جراحی ‪ ،‬داروسازی ‪ ،‬مدرن شناسی ‪ ،‬تاریخ ‪،‬‬ ‫جغرافیای طبیعی و‪ .‬ریاضی و زبان فرانسه مبتنی بر یافته های‬ ‫جدید در اروپا بودند ‪ .‬ایجاد دستگاه مترجمان دولتی به وسیله ی‬ ‫امیر به نهضت ترجمه و نشر کتاب از زمان عباس میرزا و براثر‬ ‫کوششها و تلقینات میرزا بزرگ قائم مقام آغاز شده بود ‪،‬‬ ‫سرعت بیشتری داد ‪ .‬امیر هیأت مترجمانی متشکل از اتباع‬ ‫فرهنگی مستخدم دولت ‪ ،‬ایرانیان مسیحی و شاگردان ایرانی‬ ‫که در فرنگ درس خوانده بودند یا در ایران چیزی آموخته بوند‬ ‫به وجود آورد ‪ .‬این کار در شرایطی صورت گرفت که دولت‬ ‫برای یافتن حتی یک مترجم زبان روسی برای شرکت در‬ ‫اختلفات سرحدی در مضیقه بود این هیئت در کوتاه مدتی‬ ‫توانست کتبی در زمینه علوم طبیعی ‪ ،‬صنعت ‪ ،‬زراعت ‪ ،‬تجارت‬ ‫اقتصاد مالیه ‪ ،‬سیاست و قوانین ‪ ،‬معدن شناسی ‪ ،‬تربیت‬ ‫حیوانات اهلی ‪ ،‬خانگی ‪ ،‬فنون نظام و لشکری طب و‬ ‫دامپزشکی و ‪....‬ترجمه کند ‪.‬‬

‫روزنامه وقایع اتفاقیه و اهداف آن‬ ‫تاسیس روزنامه وقایع اتفاقیه از دیگر اقدامات امیر کبیر است‬ ‫که ابتکار ایجاد آن به عنوان نخستین روزنامه به معنا ومفهوم‬ ‫امروزی ‪ ،‬متعلق به میرزاتقی خان است ‪ .‬گرچه روزنامه وقایع‬ ‫اتفاقیه نخستین روزنامه ایران نبود و سال پیش از آن در سال‬ ‫هجری قمری ‪ ،‬میرزا صالح شیرازی روزنامه (کاغذ اخبار) را‬ ‫منتشر کرده بود ‪ .‬ایجاد روزنامه ای مرتب و منظم ‪ ،‬با هدف‬

‫آگاهی رسانی به شیوه امروزی را امیر کبیر باعث شد ‪ .‬روزنامه‬ ‫وقایع اتفاقیه که تربیت مردم و آگاهی دادن به آن ها از امور‬ ‫ایران و جهان و افزودن بردانش و بینش آنها را هدف خود‬ ‫قرارداده بود ‪ ،‬به ابتکار امیر و به فرمان او طوری سازمان داده‬ ‫شده بود که عموم رجال و دولتمردان و احکام محلی و مباشرین‬ ‫و خوانین و تجار معتبر و سران ایلت و عشایر بتوانند آن را تهیه‬ ‫کنند و بخوانند هم از این رو مقرر شده بود که « هر کس در‬ ‫ایران دارای دویست تومان مواجب دولتی است باید اجیر یک‬ ‫روزنامه شده ‪ ،‬در سال دو تومان آنرا بدهید » انتشار روزنامه‬ ‫وقایع اتفاقیه در آن عهد ‪ ،‬بازتاب جهانی یافت و روزنامه های‬ ‫پاریس و لندن و وین و پطرزبورگ خبر چاپ آنرا به خوانندگان‬ ‫خود مژده دادند ‪.‬‬

‫دارالفنون‬ ‫اندیشه به کارگرفتن تمهیداتی که بتواند برای تامین برخی از‬ ‫نیازهای نظامی کشور ‪ ،‬محصل تربیت کند ‪ ،‬پس از شکست‬ ‫ایران در جنگ با روسیه از دست دادن ولیات ماورای ارس برای‬ ‫دولتمردان ایران پیش آمد ظاهرا ً میرزا بزرگ قائم مقام عباس‬ ‫میرزا ولیعهد فتحعلی شاه دریافت که باید شاگردانی برای‬ ‫فراگیری علوم و صنایع جدید به انگلیس فرستاد ‪ .‬عده ای برای‬ ‫این منظور به اروپا فرستاده شدند ‪ ،‬پس از جنگ هرات ‪ ،‬حاجی‬ ‫میرزا آقاسی هم پنج شاگرد دیگر به فرانسه گسیل داشت ‪.‬‬ ‫محرک این اقدامات ناکامی ایران در استفاده از وجود صاحب‬ ‫منصبان نظامی فرانسوی و انگلیسی در ا صلح قشون جامعه و‬ ‫خاصه عدم شرکت آنها در جنگ ها ‪ ،‬در حساس ترین مراحل‬ ‫نبرد بود امیر کبیر که در مراحل خدمات دیوانی خود در‬

‫آذربایجان شاهد بسیاری از تجارب تلخ و ناگوار بود ‪ ،‬قدمی‬ ‫بزرگ و بس فراتر از اندیشه و عمل اعزام محصل به اروپا‬ ‫برداشت و برآن شد تا با استفاده از استادان و متخصصان‬ ‫تجارب و دستاوردهای اروپائیان را در زمینه های تکنولوژی و‬ ‫نظامی در یک «کانون علمی » داخل کشور منتقل و متمرکز‬ ‫سازد و با متمرکز سازد و با تربیت محصل ‪ ،‬نیازها و کمبودهای‬ ‫قشون ایران را تامین نماید‪ .‬هم از این روی با استفاده از اولین‬ ‫فرصتی که پس از برقراری نظم وامنیت داخلی در آغاز صدرات‬ ‫خود به دست آورد ‪ ،‬اندیشه ایجاد دارالفنون را در دستور کار‬ ‫خود قرارداد ‪ .‬باید توجه داشت که اهداف نظامی در ایجاد‬ ‫دارالفنون ‪ ،‬در ذهن امیر اهمیت درجه دوم را داشتند ‪ ،‬زیرا او‬ ‫نخست به انتقال دانش و فن به ایران می اندیشید بنای‬ ‫دارالفنون ‪ ،‬که درآغاز به نامهایی هم چون ‪ :‬مکتب خانه‬ ‫پادشاهی ‪ ،‬مدرسه نظامیه ‪ ،‬تعلیم خانه ‪ ،‬مدرسه ‪ ،‬مدرسه جدید‬ ‫ذکر شده و سرانجام به نام تاریخی خود « دارالفنون » رسیده ‪،‬‬ ‫در ا وایل رسیده ‪ ،‬در اوایل سال در زمینی واقع در شمال‬ ‫شرقی اراک سلطنتی که قبل ً سربازخانه بود ایجاد گردید ‪.‬‬

‫سپردن کار به دست کاردان‬ ‫کوشش امیر در اصلح نظام اداری وقتی می توانست موفق‬ ‫باشد که به موازات طرد افراد فاسد از دستگاههای دولتی ‪،‬‬ ‫افراد شایسته را به کارگمارد و به اصطلح کار را به دست‬ ‫کاردان سپارد ‪ .‬در این مورد او مراقبتی سخت به کار می برد و‬ ‫دقت و نظارت ویژه ای محصول می داشت وساطت درباریان‬ ‫برای جلوگیری از طرد یک عنصر فاسد ‪ ،‬یا تفویض مسئولیت به‬ ‫کسی که طلحیت نداشت در امیر کارگر نمی ا فتاد ‪ .‬موارد‬

‫متعددی از این نمونه ها را در زندگی ایام صدرات امیر ‪ ،‬بر‬ ‫شمرده اند ‪ .‬او حتی به نزدیک ترین دوستان خود ‪ ،‬یا افرادی که‬ ‫روزی به او خدمت کرده و اخلقا ً خود را مستحق پاداشی می‬ ‫دانستند‪ ،‬در این مورد خاص امتیازی نمی داد ‪ .‬امیر خود از تاثیر‬ ‫سپردن کار به کاردان به خوبی آگاه بودند و نتایج آنرا در تجارب‬ ‫عملی ایام خدمت دیوانی خود یافته بوده است شادروان عباس‬ ‫اقبال آشتیانی داستانی نقل می کند که صرف نظر از مرحت‬ ‫وسقم آن می تواند بیانگر نتایج عملی سیاست امپر در سپردن‬ ‫کار به دست کاردان باشد ‪.‬‬ ‫امیر کبیر در سه سال و چند ماهه خود فرصت نکرد برنامه های‬ ‫دور و دراز اصلحات خود را به اجرا درآورد ‪ .‬در همان دوران‬ ‫کوتاه نیز چنان که دیدیم ‪ ،‬کارشکنیها و موانع گوناگون در کارش‬ ‫ایجاد می گردند ‪ .‬تردید نبود که آنها استمرار منافع خود را در‬ ‫گروی ادامه روش حکومت استبدادی می دانستند ‪.‬‬

‫امير كبير بينانگذار انديشه هاي آزادي خواهانه‬ ‫اگر اين پيشتازي در پاشيدن بذر انديشه هاي آزادي خواهانه كه‬ ‫هدفش رهايي از قيد جهل و خرافات و استعمار و سلطه‬ ‫بيگانگان و دستيابي به زندگي سالم اجتماعي بود ‪ ،‬به امير كبير‬ ‫نسبت داده مي شد ‪ ،‬بي شك منصفانه خواهد بود ‪.‬‬ ‫كاري كه او آغاز كرده و اگر فرصت مي يافت به پايان يا لاقل‬ ‫به نيمه راه برساند آن گاه بي ترديد اوضاع ايران به گونه اي‬ ‫ديگر رقم مي خورد حوادث بعد از مرگ امير ‪ ،‬سلطه ي مطلق‬ ‫شاهنشاهي را با همه ي فساد دروني و بيروني اش ‪ ،‬كه مظاهر‬

‫آشكار آن قدرت يافتن درباريان و عوامل غارتگر حكومت ‪،‬‬ ‫صاحبان سرمايه هاي كلن ‪ ،‬دللن اقتصاد و سياست شوم تر‬ ‫ازهمه نفوذخانه بر انداز استعمار گران بود دوباره بر عرصه‬ ‫سياسي و اجتماعي ايران گسترد ‪ .‬آن تحليل گر ايراني ‪ ،‬سيماي‬ ‫دولت ناصيرالدين شاه را در ربع فرني بعد از قتل امير ‪ ،‬دو دهه‬ ‫قبل از استقرار مشروطيت چنين ترسيم مي كند ‪.‬‬ ‫دولت ‪ ،‬قدرت اقتصادي اش تحليل مي رفت و مرجعيت و اعتبار‬ ‫سياسي اش را در افكار عام به تدريج از دست ميداد ‪ ،‬هيچ‬ ‫اصلح اجتماعي سر نگرفت و نفوذ امپرياليسم خارجي به اوج‬ ‫خود مي رسيد ‪ ،‬با وجودي كه فكر ترقي در حوزه دستگاه‬ ‫حكومت هيچگاه نمرد ‪ .‬هر كوشش اصلح طلبانه اي باطل‬ ‫گشت ‪.‬دوست در هيئت مجموع به جاي اينكه پيشش برود ‪ ،‬پس‬ ‫مي رفت ‪.‬‬ ‫آن فكر ترقي كه از محضر تربيت قائم مقام فراهاني ‪ ،‬در ميرزا‬ ‫تقي خان امير كبير استحاله يافته بود ‪ ،‬در ايام صدرات او بالفعل‬ ‫در تفكر سياسي جامعه دولتمردان ايران ‪ ،‬با جبر و قهر جايي‬ ‫براي خود بازكرد كه دستاورد بزرگ آن نهضت مشروطيت ايران‬ ‫بود‪.‬‬

‫سياست و ديانت‬ ‫پيرامون سياست مذهبي امير كبير سخن بسيار گفته اند ‪ .‬ما‬ ‫بدون اينكه وارد جزئيات اين نظريات شويم به جمع بندي دو تن‬ ‫از نويسندگان مي پردازيم ‪ .‬اما قبل از اين كه تاكيد مي كنيم‬ ‫مقامي منابع بر دين داري و تقليد او به اصول و آداب مذهبي‬ ‫تاكيد كرده اند ‪ .‬دكتر آدميت مي نويسد ‪:‬‬

‫« سياسي مذهبي امير ‪ ،‬دو جهت ثابت و مشخص داشت كاستن‬ ‫نفوذ روحاني و منع دخالت در سياست آزادي و مداراي ديني ‪،‬‬ ‫نظر او به هر دو جهت زاده ي تفكر واحد او در اصالت سياست‬ ‫عرض بود ‪.‬‬ ‫قبل بگوييم امير نه شمن دين بود نه بدخواه روحانيت اين معني‬ ‫را در تحليل شخصيت فردي او باز نموديم كه خود دين دار بود و‬ ‫مقيد به اصول و ادب مذهبي ‪ .‬اما از تعصب آزاد بود برخود‬ ‫دولت امير با دستگاه روحاني ‪ ،‬زاده دو عامل اصلي بود ‪ ،‬يكي‬ ‫دخل و تصرف عالمان دين در سياست ‪ .‬دوم سنت پرستي‬ ‫وظلمت هيأت روحاني ‪ .‬در واقع سياست عمومي امير در‬ ‫كاستن قدرت امام جمعه ها و شيخ السلم ها مي گرديد امير‬ ‫نفوذ و رويه ايشان را مانع پيشرفت نقشه اصلح و ترقي مي‬ ‫دانست ‪»...‬‬ ‫هاشمي رفسنجاني نيز مي نويسد ‪:‬‬ ‫« امير مردي مقيد به دستورات دين اسلم بوده است ولي بر‬ ‫خلف بيشتر رجال متدين و متعصب آن زمان يك روشن بيني‬ ‫خاصي در اعتقادات ديني خود داشته و حتي بسياري از خواسته‬ ‫هاي روحانيون و مسلمانان روشنفكر و مطلع از وضع زمان‬ ‫امروز كه نمي توانند آن ها را با سطع فكر عمومي مسلمانان‬ ‫وفق دهند در برنامه اصلحات آنروز امير كبير به چشم مي خورد‬ ‫»‬ ‫اقدامات آن دسته از شخصيت هاي به ظاهر مذهبي كه در بيان‬ ‫آقاي رفسنجاني آمده ‪ ،‬نه تنها وهمی براي اسلم و مسلمانان ‪،‬‬ ‫بلكه از نظر سياست ملي و اجتماعي نيز غير قابل تاييد بود ‪.‬‬

‫آرايش قدرت‬

‫اصلحات و اقدامات امير كبير ‪ ،‬به موازات آنكه به سود طبقات‬ ‫فرودست اجتماعي و عامه مردم و در قالب يك سياست ملي‬ ‫تمام عيار پيش مي رفت و از حمايت اين طبقات در معني اصيل‬ ‫خود برخوردار بود ‪ ،‬خشم و مخالفت كار شكني گروه هاي ديگر‬ ‫را بر مي انگيخت مولف كتاب امير كبير و ايران نيروهاي مخالف‬ ‫امير و تاثير آن ها در حكومت او را بدين گونه دسته بندي و‬ ‫ارزيابي كرده است ‪:‬‬ ‫اصلحات و نوآوري هاي امير كه صفات مختلف داشت ‪ ،‬طبيعتاً‬ ‫با سه نيروي مخالف برخورد كرد ‪ :‬عنصر فساد درباري عنصر‬ ‫نست پرست روحاني و عنصر استعمارگر خارجي اين دو برخورد‬ ‫به صورت تصادم دو قدرت متقابل يعني نوخواهي و اصلح‬ ‫اجتماعي ازيكسو و كهنه پرستي و سودجوئي شخصي از طرف‬ ‫ديگر درآمد و در واقع پديده اي طبيعي و پرهيزي ناپذير بود ‪.‬‬ ‫امير مخالفت سنت پرستان را مهار كرد و از حد آن بسيار‬ ‫كاست ‪ .‬ولي ستيزه گويي بزرگان درباري با اصلحات امير و‬ ‫نبرد سياست خارجي با سياست ملي او ‪ ،‬هم چنان برجاي ماند‬ ‫قدرت هيچ كدام از اين دو عامل اخير به تنهايي بر قدرت امير‬ ‫نمي چربيد ‪ .‬اما مجموع آنها افزون تر از توانايي ميرزاتقي خان‬ ‫بود ‪ .‬ميان عنصر فساد ايراني و عنصر سياست بيگانه پيوستگي‬ ‫معنوي خاصي به چشم مي خورد اين هم بستگي را بايد طبيعي‬ ‫دانست از اين رو استعمار روس و انگليس به همان اندازه كه با‬ ‫سياست ملي و استقلل طلبانه امير در پيكار بود ‪ ،‬در اجراي‬ ‫انديشه هاي ترقي خواهانه او كار شكني مي كرد ‪ .‬گذري به‬ ‫اجمال در حال و هوا و عملكرد اين سه عنصر را ضروري مي‬ ‫دانيم ‪ .‬ثمره همه اين موفقيت ها و تلش ها چنان چه خواهيد‬

‫ديد ‪ ،‬يكسال پس از قتل امير به سدت وليعهد بعدي به ياد رفت‬ ‫‪.‬‬

‫تداوم توطئه ها‬ ‫امير كبير ‪ ،‬با قدرت به حكومت ادامه مي داد ‪ .‬اما در همان‬ ‫حال توطئه بي وقفه دشمنانش براي سقوط او ادامه داشت ‪.‬‬ ‫اول رجب در سفر با شكوه شاه به اصفهان امير ‪ ،‬خانواده‬ ‫سلطنتي ‪ ،‬صاحب منصبان دولتي ‪ ،‬وزراي مختار روس و انگليس‬ ‫وعثماني ‪ ،‬در ركاب شاه بودند ‪.‬‬ ‫اينك ذهن شاه را بر عليه امير كما بيش بر آشفته بودند از‬ ‫داستان پيشنهاد اميربه شاه كه مهد عليا را به بهانه شكار هدف‬ ‫تير قرار دهد ‪ ،‬اينك حديث بلندي ساخته بودند ‪ .‬مي گفتند امير‬ ‫تدارك برانداختن ناصرالدين شاه را به نفع برادرش عباس ميرزا‬ ‫فراهم مي سازد ‪ .‬برآنست تا پس از اينكه مهدعليا به دست‬ ‫شاه كشته شد شاه را به بهانه ي اينكه مادرش است و لياقت‬ ‫سلطنت ندارد ‪ ،‬كنار بزنند ‪ .‬مهد عليا و ميرزاآقا خان در اشاعه‬ ‫اين انديشه و جا انداختن آن در ذهن شاه سخت در تلش بودند‬ ‫‪ .‬ملقاتهاي ميرزا آقاخان نوري با شاه افزايش يافته بود ‪ .‬و امير‬ ‫توسط ماموران پنهاني خود در جريان كار آنان بود در رفتار شاه‬ ‫نيز تغييرات محسوس مشاهده مي كرد ‪ .‬مجموعه اين گروه ها‬ ‫ف كه در حول كانون اصلي فساد و خيانت ‪ ،‬يعني دربار گرد‬ ‫آمده بودند از هيچ كوششي ابتدا در كارشكني ها و ايجاد مشكل‬ ‫و مانع در راه امير و سرانجام در سقوط و قتل او كوتاهي‬ ‫نكردند ‪.‬‬

‫فرمان عزل‬

‫كار صدرات امير تمام شده بود شاه و درباريان جلسه اي‬ ‫تشكيل دادند ‪ .‬چهار صد نفر از سربازان و افسران گارد‬ ‫سلطنتي احضار شدند تا مراقب اوضاع باشند ‪ ،‬مبادا هواداران‬ ‫امير دست به شورش بزنند مي پنداشتند ‪،‬عزل ناگهاني او‬ ‫موجب حوادثي گردد ‪ ،‬اين احتمال را دشمنان امير دامن مي‬ ‫زدند ‪ .‬ميرزا احمد وقايع نگار مي نويسد ‪( :‬دشمنان امير نظام )‬ ‫جلوه دادند كه چون با اغلب امرا و حكام عراق در اين باب‬ ‫همدستان است محتمل است اگر يك دفعه حكم ‪ ،‬به عزلش‬ ‫دهند ‪ ،‬فتنه حادث شود ‪ .‬انها شاه را وا داشتند كه باوزراي‬ ‫خارجي باطنا ً در اين باب مشورت نمايد و به جهت دفع فساد‬ ‫احتمالي آنها را معين (ياور و همدستان) خود سازند ‪ .‬چون‬ ‫پادشاه از آنان استمزاج نمودند آن ها كه خود آرزوي چنين زوري‬ ‫داشتند و شبي از بيم امير پهلو به بستر راحت نمي گذاشتند و‬ ‫ياراي تكلم نداشتند اني معني را فوز عظيم دانسته پادشاه را‬ ‫باطنا ً تحريك سازند ‪ .‬شاه حكم عزل امير را صادر كرد ‪ .‬عصر‬ ‫چهارشنبه محرم شب هنگام به اواطلع دادند كه از صدرات بر‬ ‫كنار شده است و صبح روز بعد فرمان عزلش را به او اعلم‬ ‫كردند ‪.‬‬ ‫امير گرچه از عزل خويش ‪ ،‬به جهات مختلف و ازجمله ناتمام‬ ‫ماندن برنامه هاي اصلحي اش غمگين و ناخرسند بود اما فرمان‬ ‫عزل را با بردباري و خونسردي خاص خويش‬

‫آغاز هرج و مرج‬ ‫همين كه سايه ي امير از بالي سر نظام حكومتي برداشته شد ‪.‬‬ ‫هرج و مرج رخ نمود اين نيز موجب نگراني سفير انگليس شد‬

‫چرا كه ممكن بود ‪ ،‬ضرورت بازگشت امير را تقويت كند ‪ .‬با‬ ‫پالمرستون نوشت ‪.‬‬ ‫در ظرف همي چند روزه كه از عزل امير نظام مي گذرد ‪ ،‬بي‬ ‫نظمي و هرج و مرج دستگاه هاي حكومت را گرفته ‪ .‬صدراعظم‬ ‫جديد صاحب قدرت در دستگاه نيست و همين اوضاع و احوال‬ ‫سبب شده عمل صحبت از بازگشت ميرزاتقي خان به مقام‬ ‫سابقش بنمايند ‪.‬‬ ‫فكر بازگشت امير به قدرت از روز عزل تا روز مرگش بالقوه‬ ‫وجود داشت واين انتظار را همه مي كشيدند و هم زمان با آن‬ ‫جناح دمشن با تمام قوا در پي نابودي او بود ‪ ...‬اين احتمال‬ ‫وجود داشت كه شاه او را به وزرات بازگرداند در جهت مقابل از‬ ‫آغاز تباهي دولت امير تا انتهايش ‪ ،‬قدرت مخالف در بر انداختن‬ ‫وي كوشا بود و شاه ضعيف النفس بر سر دو راهي خير و شر‬ ‫قرار داشت ‪.‬‬ ‫اما از مجموع حوادث مي شد پيش بيني كرد كه كار امير مقام‬ ‫شده است ‪.‬‬

‫بسوي تبعيدگاه‬ ‫فرمان تبعيد امير به كاشان صادر شد ‪ .‬اين كار يكي دو روز پس‬ ‫از اينكه مقام القاب و مناقبش را گرفتند صورت گرفت ‪.‬‬ ‫كارواني متشكل از امير ‪ ،‬همسرش ‪ ،‬فرزندانش ‪ ،‬مادر امير و‬ ‫ميرزا احمد خان پسر ش بود روز پنج شنبه محرم به سوي‬ ‫كاشان به حركت در آمدند ‪ .‬در دستور نامه اي كه ناصرالدين‬ ‫شاه پيرامون تبعيد امير خطاب به مامورين محافظ صادر كرده‬ ‫بود ‪ ،‬مراقبت ها و محدوديت ها سخت توصيه شده بود ‪.‬‬

‫كاروان حامل امير كبير روز در راه بود و روز هشتم صفر سال‬ ‫به كاشان رسيد باغ فين كاشان براي زندگي آنها در نظر گرفته‬ ‫شده بود ‪.‬‬ ‫عوامل اصلي توطئه گرايي كه براي نابودي امير كبير مي‬ ‫كوشيدند عبارت بودند از مهدعليا ‪ ،‬ميرزا آقا خان نوري ‪،‬‬ ‫پسردائي هاي شاه ‪.‬اهداف اين عده به وسيله منظومه فاسد‬ ‫درباريان از يكسو و معركه گرداني پنهان شيل وزير مختار‬ ‫انگليس تقويت و هدايت مي شد ‪.‬‬

‫در آن چهل روز چه گذشت !‬ ‫درباره ي چگونگي گذراندن امير و خانواده اش ‪ ،‬در آن چهل‬ ‫روزي كه در باغ فين كاشان بودند ‪ ،‬مطالب زيادي نوشته نشده‬ ‫است ‪ .‬از ميان نوشته هاي گوناگون بر‬ ‫مي آيد كه در نگهبانان اميربه بهانه اينكه فرار نكند مرتبا ً او را از‬ ‫اطاقش بيروني‬ ‫مي طلبيدند و منظور از آن حيله همين بود كه او را به دام‬ ‫افكنند وحشت لحظه اي از آن خانه دور نمي شد هر غذايي كه‬ ‫مي آوردند اول عزت الله مي چشيد تا مبادا آن را مسموم‬ ‫ساخته باشند با هيچ كس حق مراوده و مكاتبه نداشتند اما گويا‬ ‫بين مهدعليا و ملك زاده خانم مكاتبه برقرار بوده است و پيك‬ ‫مخصوص ‪ ،‬نامه هاي آن دو را مطالبه مي كرده است ‪ .‬اما امير‬ ‫ظاهرا موفق نشده است يا نخواسته است با كسي مكاتبه‬ ‫داشته باشد ‪.‬‬ ‫اينك چهل روز از سكونت امير و خانواده اش در فين كاشان‬ ‫گذشته بود امير و ملك زاده خانم ديگر دستشان به جايي بند‬ ‫نبود ‪ .‬از هيچ جا اطلعي نداشتند ‪ .‬به شاه هم كوچكترين‬

‫دسترسي نداشتند در عوض ميدان توطئه براي دشمنانش از‬ ‫شش جهت باز بود ‪ .‬مهمترين كاري كه براي آنان باقي مانده بود‬ ‫قتل امير بود بدون تحقق يافتن اين كار ‪ ،‬امر توطئه گران پيش‬ ‫نمي رفت اما راضي كردن شاه كار دشواري بود و به همان‬ ‫نسبت بايد توطئه ها و تلقين ها شدت بيشتري يافت ‪.‬‬

‫فرمان اعدام‬ ‫توطئه ها به ثمر نشست شاه فرمان قتل امير را صادر كرد اين‬ ‫فرمان را ميرزا آقا خان نوري ‪ ،‬با نيرنگ از شاه گرفت خود شاه‬ ‫گفته است ‪:‬‬ ‫به قتل امير راضي نبودم ميرزا آقاخان تدليس كرد و دست خط‬ ‫را از من گرفت دستخط ديگر فرستادم كه ميرزاعلي خان نرود‬ ‫گفت رفته است ‪.‬‬ ‫حاج عليخان هم مي دانست كه ممكن است شاه پس از بيدار‬ ‫شدن از خواب مستي پشيمان گردد ‪ .‬پس از گرفتن حكم قتل‬ ‫شب را در خانه يكي از پسران خود رفت ‪ .‬قاتل در گرگ و‬ ‫ميش روز بعد ‪ ،‬به طور چاپاري به سوي كاشان رفت پيش از‬ ‫اعزام قاتل مقدمات فريب امير و همسرش را فراهم كرده‬ ‫بودند نوشته اند كه ‪:‬‬ ‫پيش از عزيمت فراشباشي به كاشان ‪ ،‬يكي از زنان اندرون را‬ ‫نزد عزت الدوله فرستادند كه به او بگويد دوره ي محنت و زاري‬ ‫گذشت شاه بر سر مهر آمد ‪ .‬خلعت در راه است ميرزا تقي‬ ‫خان مختار است كه به تهران بيايد يا به كربل برود و با اين وعده‬ ‫هاي دروغين زمينه ي خوب را براي قتل امير فراهم كردند ‪.‬‬

‫در حمام چه گذشت‬

‫پيرامون كيفيت به قتل رساندن امير مطالب گوناگوني نوشته‬ ‫است ‪.‬‬ ‫واستون مي گويد ‪ :‬در نهم ژانويه امير نظام به عادت هر روز‬ ‫صبح با نگهبانان خود بيرون مي آمد همين كه قدري از اندرون‬ ‫دور شد فوري حاج علي خان دستور داد او را محاصره كنند و‬ ‫دهان امير را گرفتهه كشان كشان او را به حياط مجاور آوردند‬ ‫ودر آن جا او را به زمين زدند و دست و پايش را سخت بستند و‬ ‫شريانهاي هر دودست و پاهاي او را قطع نموده و براي چند‬ ‫ساعتي او را به همان حال گذاشتند كه در ميان درد شديدي جان‬ ‫بسپارد امير نظام اين سختي را تا در آخر جان كندن ‪ ،‬با همان‬ ‫متانتي كه در تمام عمر خود داشت كه با بزرگي او توام بود‬ ‫نفس آخر را كشيد و جان خود را تسليم نمود ‪.‬‬

‫نقشهاي خونين ديوار حمام‬ ‫حمام فين كاشان قتلگاه خودي و بيگانه شد از همان سالهاي‬ ‫نخستين پس از مرگ امير‪ ،‬هر كس به قصر تاريخي فين وارد‬ ‫شد ‪ ،‬اول به سراغ حمام آن رفت در نوشته هاي بازديد كنندگان‬ ‫نوشته هاي جالبي آمده است دكتر پلك اطريشي مي نويسند‪:‬‬ ‫هنوز ديواري كه خون امير بر آن جهيده بود وروي آن تراشيده‬ ‫بود ديده مي شد ‪ ،‬اما كسي اين زحمت را به خود نداده بود كه‬ ‫آنرا تعمير كند ‪.‬‬ ‫وزير مختار پروس ( اطريش) كه ده سال بعد از قتل امير به‬ ‫ايران آمد مي نويسد ‪:‬‬ ‫امير دستور داد رگهايش را بگشايند در حال تفريح با انگشتان‬ ‫خونينش در ديوار حمام نوشت ‪ :‬ل اله ال الله اين كلمات هنوز‬ ‫ديده مي شد ‪.‬‬

‫يك فرد انگليسي كه بعد از سال به فين رفته است مي گويد ‪:‬‬ ‫سنگي كه روي آن ميرزاتقي خان ‪،‬آن مرد واژگون بخت جان‬ ‫داده بود ‪،‬ديديم ‪ ،‬باغباني كه جاي آنرا نشان داد ‪،‬يكي از كساني‬ ‫بود كه بدن بيجان اورا بيرون كشيده بود ‪.‬‬

‫آرامگاه امير‬ ‫كالبد امير را ابتدا در همان كاشان دفن كردند روز بعد از قتل‬ ‫امير ‪ ،‬جسدش را به گورستان پشت مشهد كاشان بروند پهلوي‬ ‫گور حاج سيد محمد تقي نامي به خاك سپردند چند ماه بعد ‪ ،‬به‬ ‫پايمردي همسرش عزت الدوله كالبد امير كبير را به كربل حمل‬ ‫كردند و در اتاقي كه در آن به سوي صحن امام حسين باز مي‬ ‫شود به خاك سپردند ‪.‬‬ ‫برگرفته از ‪:‬‬