Aleksandr A Nitic 'tkanine I Profani Kostim U Srpskom Slikarstvu Xiv I Prve Polovine Xv Veka'

Ni{ i Vizantija II

317

Aleksandra Niti}

TKANINE I PROFANI KOSTIM U SRPSKOM SLIKARSTVU XIV I PRVE POLOVINE XV VEKA -POREKLO I RAZVOJ STILA

Srpski sredwovekovni profani kostim mo`e se posmatrati kao znak dostojanstva, polo`aja, a samim tim i politi~ke mo}i vlasnika. To se odnosi na odevne predmete koji, po{tuju}i pravila o kroju, boji i ukrasima, preuzeta sa vizantijskog dvora, imaju ulogu insignija.1 Rasko{nim izgledom i upotrebom skupocenih materijala ode}a je i obele`je dru{tvenog statusa i materijalne mo}i osobe koja je nosi. Uz to, svojim stilom kostim srpskih vladara i velmo`a je odraz trendova prisutnih u modi odre|enog vremena. Prou~avawe stila srpskog svetovnog kostima XIV i prve polovine XV veka na osnovu predstava u slikarstvu obuhvatilo je poreklo pojedinih tkanina, zatim izvore i razvoj osnovnih formi ode}e, odnosno krojeva koji su provla|ivali u ovom periodu, kao i ukrasa.2 Pregledani su portreti vladara i vlastele kao

1 J. Verpeaux, Pseudo-Kodinos, Traité des offices, Paris 1966; E. Piltz, Le costume officiel des dignitaires byzantins à la époque Paléologue, Uppsala 1994; S. Marjanovi}Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika u Srbiji od XIII do XIV veka, Beograd 1994. 2 Nau~nici koji su istra`ivali srpski sredwovekovni kostim i tekstil, u prvom redu Jovan Kova~evi} (J. Kova~evi}, Sredwovekovna no{wa balkanskih Slovena, Beograd 1953), a potom Bojana Radojkovi} (B. Radojkovi}, Primewena umetnost moravske Srbije, Moravska {kola i weno doba, (Nau~ni skup u Resavi 1968), Beograd 1972, 196-198, 199-201) i Dobrila Stojanovi} (D. Stojanovi}, Tkanine, u: Istorija primewene umetnosti kod Srba, I tom: Sredwovekovna Srbija, Beograd 1977, 283-313), sistematizovali su obimnu gra|u, koja obuhvata brojne slikane primere i retke sa~uvane tkanine i odela, uz prou~avawe pisanih izvora, postaviv{i dobre osnove za daqe izu~avawe. Novije prou~avawe srpskog sredwovekovnog kostima: T. Vuleta, Srpski vladarski ornat u sredwem veku. Razvoj formi na likovnim predstavama, Magistarski rad, Univerzitet umetnosti u Beogradu, 1996. Kostim u okviru {irih tema: S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Beograd 19962; I. M. \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba Nemawi}a, Beograd 1994. Vizantijski kostim: E. Piltz, Middle Byzantine Court

318

Aleksandra Niti}

osnovni materijal, dok su kao komparativni kori{}eni uglavnom vizantijski i italijanski sa~uvani tekstil i ode}a, kao i kostim u slikarstvu. Tkanine koje su nosili vladari i vlastela u Srbiji stizale su i sa Istoka i sa Zapada, preko trgovine3 i diplomatskih poklona.4 Nakon pada Carigrada 1204. do{lo je do opadawa vizantijske industrije svile, ~iji su luksuzni proizvodi vekovima bili me|u najtra`enijima i u zemqama vizantijskog kulturnog kruga i na Zapadu.5 Od tog vremena do sredine XV veka vizantijske radionice su izra|ivale jednobojne i jednostavne svilene tkanine sa keper ili platnenim prepletajem, koje su ~esto ukra{avane zlatovezom.6 Nedostatak vizantijskih tkanina razli~itih prepletaja i u vi{e boja u samoj Sl. 1. Despotica Ana Marija, Lesnovo, Vizantiji i zemqama pravoslavnog Istoka je nadome{ten luksuznom priprata (1349) Fig. 1. Despot’s wife Ana Maria, Lesnovo, the italijanskom svilom rasko{nih tekstura i boja,7 {to se odrazilo na izgled ode}e XIV i prve polovine XV veka. Kako je prisustvo italijanskog tekstila u Vizantiji i Srbiji potvr|eno slikanim8 i sa~uvanim tkaninama,9 kao i pisanim izvorima,10 prilikom ispiCostume, Byzantine Court Culture from 829 to 1204 (ed. H. Maguire), Washington D.C. 1997, 39-51; E. Piltz, Le costume officiel; N. P. Kondakov, Les Costumes orientaux à la Cour Byzantine, Byzantion I, Paris - Liége 1924, 7-49; I. Spatharakis, The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts, Leiden 1976.. Treba pomenuti i B. Cvetkovi}, Prilog prou~avawu vizantijskog dvorskog kostima - ΓΡΑΝΑΤΖΑ, ΛΑΠΑΤΖΑΣ, ZRVI XXXIV, Beograd 1995, 143-155. 3 J. Kova~evi}, nav. delo, 187-188, 197-198, 209; D. Stojanovi}, nav. delo, 296-297. 4 J. Kova~evi}, nav. delo 183-209. 5 R. S. Lopez, Silk Industry in the Byzantine Empire, Speculum XX, Cambridge, Massachusetts, January 1945, 28-42; A. Muthesius, Silken diplomacy, u: Byzantine diplomacy, Papers from the Twenty-fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Cambridge (March 1992), Aldeshot 1992, 237-248. 6 K.-P. Matschke, Tuchproduktion und Tuchproduzenten in Thessalonike und in anderen Städten und Regionen des Späten Byzanz, Byzantiaka 9 (1989), 78-79; H. GrangerTaylor, u: Byzantium. Treasures of Byzantine Art and Culture from British Collections, London 1994, 17. 7 J. Kova~evi}, nav. delo, 186, 187-188, 197-198, 208, 209; B. Radojkovi}, nav. delo,

Ni{ i Vizantija II

319

Sl. 2. Italijanska tkanina (XIII vek; Berlin) Fig. 2. Italian fabric (13th century; Berlin)

tivawa porekla tkanina u srpskom sredwovekovnom slikarstvu velika pa`wa je posve}ena italijanskim tkaninama kao komparativnom materijalu. Poreklo slikanih tkanina je bilo mogu}e pratiti na primerima koji imaju dezen. Na srpskim freskama od XIII do XV veka ~esto su prikazane tkanine sa dezenom mre`e rombova, u nekim slu~ajevima ispuwene jednostavnom {arom unutar rombova ili na ukrsnicama linija.11 Ovaj dezen se zapa`a na sa~uvanim vizantijskim tkaninama od VII-XI veka12 i italijanskim iz XIII veka (il. 2).13 Za XIII stole}e u Srbiji mo`e se pomenuti tkanina sa mre`om rombova na sakosu (bordo tkanina sa oker mre`om rombova) kraqa Uro{a I u Gradcu (pre 1276; ju`ni zid zapadnog traveja).14 Kao ilustracije za XIV vek od brojnih primera mogu se izdvojiti crvene haqine sa zlatnom mre`om ispu8 J. Kova~evi}, nav. delo, 188-209; B. Radojkovi}, nav. delo, 196-198; D. Stojanovi}, nav. delo, 290-296; H. Granger-Taylor, nav. delo, 17. 9 J. Kova~evi}, nav. delo, 213-218; B. Radojkovi}, nav. delo, 198; D. Stojanovi}, nav. delo, 296-297, il. 33-36. 10 J. Kova~evi}, nav. delo, 19-25, 195-209; B. Radojkovi}, nav. delo, 192, 197; D. Stojanovi}, nav. delo, 283-290. U srpskim izvorima ode}a i tkanine naj~e{}e se pomiwu u razli~itim spiskovima i testamentima, kao i u hagiografskoj literaturi: D. Stojanovi}, isto.. 11 J. Kova~evi}, nav. delo, 188-195, sl. 131-146, 148, 149, 151, navodi primere iz italijanskog, vizantijskog i srpskog slikarstva, ne opredequju}i se za poreklo tkanina sa dezenom mre`e rombova u srpskom slikarstvu; navodi i sli~ne kockaste, odnosno karirane tkanine: sl. 129, 130, 146, 147; ni D. Stojanovi}, nav. delo, 290, 293, 294, sl. 1, 15, 16, 19, 28, ne navodi mogu}e poreklo slikanih tkanina sa mre`om rombova u Srbiji (daje primere tkanina iz Italije, Egipta, Sirije i Irana iz razli~itih vremenskih perioda, kao i sa srpskih fresaka). B. Radojkovi}, nav. delo, 196, tkanine sa mre`om rombova u srpskom `ivopisu identifikuje kao italijanske na osnovu analogija. 12 O. von Falke, Kunstgeschichte der Seidenweberei, Tübingen (vierte Auflage), 28, Abb. 209-211; L. von Wilckens, Die textilen Künste von der Spätantike bis um 1500, München 1991, 27, Abb. 19; Muthesius, Byzantine Silk Weaving AD 400 to AD 1200, Vienna 1997, 80, colour pl. 29a-b; L. von Wilckens, Mittelalterliche Seidenstoffe, Berlin 1992, 34, Kat. 46.

320

Aleksandra Niti}

wenom krinovima carice Jelene u Matei~u (1355-60; ju`ni zid naosa)15 i despotice Marije Liverine u priprati Lesnova (1349; severni zid) (il. 1).16 Kod Jelene su qiqani beli, a kod despotice Marije plavi i crveni. Iz XV veka su haqine knegiwe Milice (crvena sa zlatnom {arom) i Vuka (plava sa belom mre`om rombova i crvenom i `utom {arom unutar we) u Qubostiwi (1402-1405; zapadni zid priprate).17 Primer za mre`u rombova u vizantijskom slikarstvu je haqina sa zlatnom {arom na crvenoj pozadini koju nosi de~ija figura, predstavqena me|u portretima nad grobom F u spoqnoj priprati carigradske crkve Hrista Hore (posle 1330).18 Ode}a sa ovim dezenom se zapa`a i na italijan19 Sl. 3. Carica Jelena, Lesnovo, priprata skim freskama XIV veka. Mogu}e je da su tkanine sa mre`om rombova u (1349) Fig. 3. Queen Jelena, Lesnovo, the parvis (1349) srpskom i vizantijskom slikarstvu italijanske, po{to se od XIII do XV veka u vizantijskim radionicama vi{e ne izra|uju vi{ebojne tkanine. Me|utim, kada je dezen zlatan, ne mo`e sa sigurno{}u re}i da li je tekstil zlatotkan ili je ukra{en vizantijskom tehnikom zlatoveza.20 Da je zlatovez, osim na na{ivcima, ra|en i po celoj povr{ini tkanine-kao dezen, pokazuje sa~uvana bugarska carska ode`da iz crkve Sv. ^etrdeset mu~enika u Trnovu (XIII-XIV).21

14 S. Radoj~i}, nav.

delo, 27, sl. 21.

15 S. Radoj~i}, nav. delo, 59, sl. 47; E. Dmitrova, Manastir Matej~e, Skopje 2002,

185-186, il. XLI. 16 I. M. \or|evi}, nav. delo, 159-160, il. u boji 17; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo. Istorija i slikarstvo, Beograd 1998, 169, 171, T. XLIII, 78. 17 S. Radoj~i}, nav. delo, 66-67, tab. VIII, sl. 56, 57; S. \uri}, Qubostiwa, Beograd 1985, 90, 92, il. IV, V. 18 P. A. Underwood, The Kariye Djami, 1, New York 1966, 288-292; The Kariye Djami , 3, New York 1966, 546-547. 19 Maesta Lipa Memija u Palaco Publiko u San Gimiwanu (1317): C. H. Weigelt, Die sienesische Malerei des vierzehnten Jahrhunderts, Leipzig 1930,33-34, Taf. 64; Skidawe sa krsta slikara Barne u Kole|ati tako|e u San Gimiwanu: Isto, 34-35, Taf. 68. 20 I. J. Kova~evi} isti~e problem razlikovawa dve tehnike: nav. delo, 196, 213, sl. 159-168, Tb. u boji IX, br. 7-8.

Ni{ i Vizantija II

321

Osim mre`e rombova, od XIII do XV veka u Srbiji je vrlo rasprostrawen i dezen dvoglavih orlova u krugovima - kolastih azdija.22 Prisutan je na vizantijskim tkaninama iz XI i XII23 i italijanskim iz XIII veka.24 Kao primer iz Srbije XIII veka mo`e se navesti ogrta~ Stefana Prvoven~anog sa zlatnim medaqonima na bordo osnovi u Mile{evi (1222-28; u povorci Nemawi}a, na severnom zidu priprate).25 Despot Jovan Oliver i despotica Marija Liverina u priprati Lesnova (1349; severni zid)26 (il. 1) i kapeli sv. Jovana Prete~e u Sv. Sofiji u Ohridu (1347-50; zapadni zid)27 odeveni su u purpurne haqine sa zlatnim dvoglavim orlovima u medaqonima koji su oivi~eni biserima. Knez Lazar i wegov sin Stefan u Ravanici (do 1387; zapadni zid naosa) su u sakosima sa belim i crvenim kolastim azdijama.28 Despot Stefan u Qubostiwi (zapadni zid priprate)29 i Manasiji (do 1418; zapadni zid naosa)30 ima ode}u od crvenih materijala sa zlatnim dezenom. O poreklu tekstila sa kolastim azdijama mora se re}i isto {to i za one sa dezenom rombova: kada su u pitawu zlatni motivi - ne mo`e se sa sigurno{}u re}i koja je tehnika izrade u pitawu, pa stoga ni da li su tkanine vizantijske ili italijanske, dok su u slu~aju dezena u drugim bojama verovatno u pitawu italijanske tkanine. Motiv zvezda,31 prisutan na sa~uvanim italijanskim tkaninama,32 u srpskom slikarstvu se prime}uje na postavi ogrta~a (crne zvezde na beloj osnovi) Stefana Prvoven~anog u Bogorodici Qevi{koj (1307-13; zapadni zid priprate).33 Zvezde u raznobojnim krugovima na beloj osnovi ima tkanina ko{uqe

21 S. Georgieva, u: Carevgrad TÍrnov, 2, Sofi® 1974, 404, Obr. 6, 7; Istori® na BÍlgari®, tom 3: Vtora bÍlgarska dÍr`ava, Sofi® 1982, ilustracija na str. 204. 22 J. Kova~evi}, nav. delo, 195-197, nabraja primere vizantijskih, italijanskih i iranskih tkanina sa dezenom kolastih azdija od X-XII veka, kao i tkanine sa srpskih fresaka. Kao italijansku tkaninu sa ovim dezenom identifikuje onu na ode}i despota Stefana u Manasiji (kod Kova~evi}a pogre{no stoji: u Kaleni}u), sa zlatnim dezenom na crvenoj osnovi: 197, tab. u boji IX.. B. Radojkovi}, nav. delo, 197-198, nap. 56, smatra da su tkanine sa dezenom dvoglavih orlova u krugovima uvek vizantijske, bilo da su prikazane u srpskom ili italijanskom slikarstvu. O motivu dvoglavih orlova: D. Stojanovi}, nav. delo, 294-295 23 O. von Falke, nav. delo, Abb. 187, 192 24 Isto, Abb. 248. 25 J. Kova~evi}, nav. delo, 196, sl. 152; T. Vuleta, nav. delo, 29-30, crte` na str. 28.; S. Radoj~i}, nav. delo, 20, Sl. 12. 26 I. M. \or|evi}, nav. delo, 159-160, il. u boji 17; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, 169-171, T. XLIII, XLIV, 78. 27 C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 62-64, crte` 9, fotografija 44; I. M. \or|evi}, nav. delo, 157-158, il. crno bela 53. 28 J. Kova~evi}, nav. delo, 62-63, Tab. crno-bela XLVI; T. Vuleta, nav. delo, 66, crte` na str. 66, 67. 29 S. \uri}, nav. delo, 92, il. V. 30 B. Todi}, Manastir Resava, Beograd 1995, 64, 100-104, Sl. 82, 84.

322

Aleksandra Niti}

Sl. 4. Italijanska tkanina (druga polovina XIV veka; Kunstgewerbemuseum, Berlin) Fig. 4. Italian fabric (second half of the 14th century; Museum of Applied Arts and Crafts, Berlin)

ili dowe haqine koju nosi Jovan Oliver u Lesnovskom naosu (oko 1346; severni zid).34 Mo`e se pretpostaviti da su na srpskim freskama predstavqene italijanske tkanine sa dezenom zvezda. Od materijala sa za{iqenim ovalima u koje su upisana dva srca ispuwena palmetama izra|eni su haqina carice Jelene u lesnovskoj priprati (severni zid)35 (il. 3) i ogrta~ Vuka Lazarevi}a u Qubostiwi.36 Obe tkanine imaju zlatne motive na crvenoj osnovi. Sli~an dezen je na ode}i u koju su odeveni ~lanovi porodice ktitorke Teodore Paleologine (zlato na crvenoj, a u jednom slu~aju na naranxastoj tkanini) u tipiku Linkoln kolexa gr. 35 (posle 1344; Bodleian Library, Oksford)37 i crvenoj haqini sa zlatnom {arom koju nosi Teodora, `ena bugarskog cara Ivana Aleksandra u ^etvorojevan|equ Ivana Aleksandra (1355/56).38 I purpurni sakos despota Stefana u Kaleni}u (1418-27; severni zid priprate) ima {picaste ovale kao motiv.39 Na nizu italijanskih svila iz XIV veka prisutna je kompozicija sa {picastim ovalima, srcima i listovima vinove loze (il. 4).40 Ima i italijanske svile sa dezenom

31 D. Stojanovi}, nav. delo, 291, uz primere sa srpskih fresaka, navodi vizantijske tkanine XI-XIII veka, {panske tkanine XIII veka, italijanske XIII-XIV, bez pretpostavki o poreklu tkanina sa dezenom zvezda na srpskim freskama. 32 L. von Wilckens, Mittelalterliche Seidenstoffe, 124-125, Kat. 256 (tkanina iz XIV veka u Kunstgewerbemuseum, Berlin; naveden su i srodni komadi italijanskih tkanina sa dezenom zvezda, kao i tkanina u italijanskom slikarstvu). 33 S. Radoj~i}, nav. delo, 37-38, il. 69; G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, Beograd 1975, 59-60, tab. II. 34 I. M. \or|evi}, nav. delo, 153-154, il. na koricama kwige; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, 114-116, T. I, 46. 35 I. M. \or|evi}, nav. delo, 159, 160, il. crno-bela 54; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, 167, 169, T. XLI, 78. 36 S. Radoj~i}, nav. delo, 66-67, tab. VIII, sl. 56, 57; S. \uri}, nav. delo, 90, 92, il. V.

Ni{ i Vizantija II

323

Sl. 5. Tkanina sa ogrta~a }erke `upana Petra Brajana, Bela crkva Karanska (1340-42) Fig. 5. The textile of the cloak of District Prefect Peter Brian’s daughter, White Church of Karan (1340-42)

{picastih ovala sa palmetama, pticama i `ivotiwama.41 Italijanska tkanina sa sa~uvane haqine vizantijske princeze iz Sv. Sofije u Mistri (prva polovina XV veka)42 ima dezen za{iqenih ovala sa palmetama. Sa dosta sigurnosti se mo`e pretpostaviti da su u vizantijskom, srpskom i bugarskom slikarstvu predstavqene italijanske tkanine sa {picastim ovalima, ali uvek uz ogradu da je, kada je naslikan zlatan dezen mo`da u pitawu zlatovez pod uplivom italijanskih tkanina. Treba pomenuti da je italijanski uticaj na vizantijs38

tab. II.

L. @ivkova, ^etveroevangelie car® Ivana Aleksandra, Sofi® 1980,

39 D. Simić-Lazar, Kalenić et la dernière période de la peinture Byzantine, Skopje 1995, 27, 29-30, fig. II; D. Simi}-Lazar, Kaleni}. Slikarstvo. Istorija, Kragujevac 2000, 81, il. III. 40 L. von Wilckens, Mittelalterliche Seidenstoffe, 122-124, Kat. 249-254 (tkanine iz Kunstgewerbemuseum u Berlinu; navedene su i srodne tkanine iz drugih zbirki, kao i predstave tkanina u italijanskom slikarstvu XIV veka). 41 Isto, 114, 115-116, Kat. 231, 234-236 (tkanine iz Kunstgewerbemuseum, Berlin). 42 N. B. Drandakis, La sépulture d’une „princessse de Byzance: donées detouilles“, in: Parure d’une princesse byzantine. Tissus archéologiques de sainte-Sophie de Mistra, Geneve 2000, 27; A. Fiette, Ensemble archéologique provenant de Mistra. Restaurations et réflexions, in: Parure d’une princesse byzantine, 37, Pl. VI: ill. 13-15, Pl VI/2: ill. 16, 17; M. Martiniani - Reber, Identification des tissus archéologiques de Mistra: origine et datation, in: Parure d’une princesse byzantine, 87-88; P. Kalamara, Le costume à Mistra à la fin de la période Paléologue, in: Parure d’une princesse byzantine, 105-106.

324

Aleksandra Niti}

Sl. 6. Italijanska tkanina (XIV vek; Berlin) Fig. 6. Italian fabric (14th century; Berlin)

ki zlatovez prime}en na ode`di bugarskog cara Ivana Aleksandra iz crkve Sv. Nikole kod Stani~ewa (1331-71; Narodni Muzej u Beogradu),43 koja ima carevo ime i titulu, dvoglave orlove i druge motive izvezene u vre`i.44 Za tkanine na minijaturama u tipiku Linkoln kolexa mo`e se pretpostaviti da su u pitawu italijanske zlatotkane tkanine, a ne vizantijski zlatovez, po{to zlato prekriva velike povr{ine krupnih motiva. Crvene tkanine sa belim dezenom vre`e ispuwene pticama od koje su na~iweni haqina ktitora `upana Petra Brajana i ogrta~ jedne od wegovih }erki u Beloj crkvi Karanskoj (1340-42; severni i zapadni zid naosa)45 (il. 5) verovatno su italijanske,46 po{to je wihov dezen vrlo sli~an sa~uvanoj italijanskoj svili iz XIV veka, koja je bila pod kineskim i islamskim uticajem (il. 6).47 U haqine od sli~nih tkanina odevene su i `upanova `ena Struja i jo{ dve wihove }erke,48 samo kod wih nema ptica, mo`da zbog uskih delova tkanine koji se mogu videti ispod ogrta~a. Tkanina Strujine haqine ima {aru koja je

43

A. Niti} - @. Temerinski, Ostaci ode`de cara Ivana Aleksandra iz crkve sv. Nikole kod Stani~ewa, Saop{tewa XXXII-XXXIII (2000-2001), Beograd 2001, 22. 44 O ode`di Ivana Aleksandra: R. Qubinkovi}, Crkva Svetog Nikole u Stani~ewu, Zograf 15, Beograd 1984, 76, 77, 78, 79; S. Gabeli}, Prilog poznavawa `ivopisa crkve Sv. Nikole kod Stani~ewa, Zograf 18, Beograd 1987, 22-26, 28; A. Niti} - @. Temerinski, nav. delo, 7-25.

Ni{ i Vizantija II

325

Sl. 7. Bogdan i wegova `ena Milica, Kaleni} (1418-27) Fig. 7. Bogdan and his wife Milica, Kalenić (1418-27)

otkrivena samo delimi~no, ali je verovatno ponovo u pitawu dezen {picastih ovala sa~iwenih od vre`e. Tkanine sa motivom vre`e, prisutne na ode}i kwegiwe Ozre u Sv. Nikoli u Psa~i (1365-71; ju`ni zid krajweg zapadnog traveja),49 i kneza Lazara (sakos) u Qubostiwi (zapadni zid priprate)50 identifikovane su kao italijanske pomo}u analogija u italijanskom slikarstvu.51 Dezen vre`e sa talasastom stabqikom, naj~e{}e dvostrukom, preko koje ili uz koju su postavqeni, uglavnom krupni motivi palmeta, cvetova i listova karakteristi~an je za italijanski tekstil prve polovine XV veka.52 Ovakav dezen ima i sa~uvana tkanina haqine iz crkve Sv. Petra u Novom Pazaru (po~etak XV veka; Narodni muzej, Beograd).53 Ode}u od sli~nih italijanskih tkanina sre}emo u Kaleni}u54 (il. 7) i na poveqi manastira Esfigmena (1429).55 Materijali sa talasastom stabqikom naslikani su na ogrta~ima

45 J. Kova~evi}, nav. delo, 42-44, 208, tab. u boji XI, tab. crno-bela XVIII; I. M. \or|evi}, nav. delo, 140-141, il. u boji 5, 7, il. crno-bela 19. 46 J. Kova~evi}, nav. delo, 208, tekstil iz Karana identifikuje kao italijansku tkaninu - „tipi~an talijanski skrlet,“ navode}i da su ~apqe svojstvene tekstilnim ornamentima u Italiji u XIV-XV veku, kao i da za tkanine u Karanu nema preciznih analogija. 47 O. von Falke, nav. delo, 39-40, Abb. 348 (Kunstgewerbemuseum, Berlin), 350 (Berlin), 364 (Dizeldorf); L. von Wilckens, Mittelalterliche Seidenstoffe, 116-117, Kat. 237, 238 (Kunstgewerbemuseum, Berlin). 48 J. Kova~evi}, nav. delo, 140-141, tab. crno-bela XVIII-XX; I. M. \or|evi}, nav. delo, il. u boji 5, il. crno-bela 19. 49 I. M. \or|evi}, nav. delo, 172, il. u boji 21. 50 S. \uri}, nav. delo, 90, 92, il. IV. 51 B. Radojkovi}, nav. delo, 196, sl. 18, navodi B. Klesse, Seidenstoffe in der ital-

326

Aleksandra Niti}

Sl. 8. Jovan Oliver, Lesnovo, naos (oko 1346) Fig. 8. Despot John Oliver, Lesnovo, the naos (ca 1346)

ktitora Kaleni}a Bogdana (bordo sa `utim dezenom) i wegove `ene Milice (svetlo sivo-zeleno sa `utim dezenom) na severnom zidu priprate, kao i na haqini despota \ur|a, gorwim haqinama despotice Jerine i Kantakuzine i na Grgurovoj kapi na Esfigmenskoj poveqi (crveni dezen na bordo ili tamno sme|oj osnovi). Pomenu}emo jo{ jedan dezen sa velikim palmetama sa italijanskih tkanina56 koji nalazimo u vizantijskom slikarstvu na portretima nad grobovima F (posle 1330; zlatni motivi na crvenoj tkanini)57 i G (pre 1453; tamno plavi dezen na svetlije plavoj osnovi)58 u spoqnoj priprati Kahrije xamije, kao i na ode}i na portretima u tipiku Linkoln kolexa (u pitawu su crvene tkanine sa zlatnom {arom i jedna zelena sa zlatnom).59 Ode}a na freskama u Kahrije xamiji na~iwena je od italijanskih tkanina,60 {to je uo~qivo i zato {to motivi nisu pretrpeli vizantijsku stilizaciju, a verovatno i ona iz tipika Linkoln kolexa, jer su zlatni motivi veliki. 52 O. von Falke, nav. delo, 46-47, Abb. 445-457, 461, 463 (Pizanelov crte`); L. von Wilckens, Die textilen Künste von der Spätantike bis um 1500, München 1991, 123, Abb. 135 (tkanina iz Bogorodi~ine crkve u Dancihu). 53 D. Stojanovi}, nav. delo, 297, il. 37. 54 J. Kova~evi}, nav. delo, 197-198, sl. 153, 154, na osnovu pore|ewa sa sa~uvanim tekstilom i crte`ima tkanina, identifikuje tkanine na portretima Bogdana i Milice kao italijanski brokat, {to prihvataju B. Radojkovi}, nav. delo, 197, sl. 20, 21 i D. Stojanovi}, nav. delo, 294, sl. 27. D. Simić-Lazar, Kalenić et la dernière période de la peinture Byzantine, 30, 31, fig. IV, V; D. Simi}-Lazar, Kaleni}, 84-85, 86, il. II. 55 P. Ivi} - V. J. \uri} - S. ]irkovi}, Esfigmenska poveqa despota \ur|a, Beograd 1988, fot. 3, 10, 12-14; I. Spatharakis, nav. delo, 188, Fig. 140. O sli~nosti tkanina u Kaleni}u i na Esfigmenskoj poveqi: T. Vuleta, nav. deloo, 76; D. Simi}-Lazar, Kaleni}, 86. 56 italijanska tkanina: O. von Falke, nav. deloo, Abb. 442 (Brandenbur{ka katedrala).

Ni{ i Vizantija II

327

Od sa~uvanih tkanina iz sredwovekovne Srbije najpoznatije su italijanske od kojih su sa{ivene haqina kneza Lazara (1371-89; Muzej Srpske pravoslavne crkve)61 i pomenuta haqina iz crkve Sv. Petra u Novom Pazaru.62 Obe pripadaju grupi svilenih tkanina pod kineskim uticajem, kakvih je bilo mnogo u XIV i XV veku.63 Tkanina Lazareve haqine ima dezen sa lavovima, palmetama, motivom taj-~i i pticama. U Srbiji je bilo i persijskog tekstila,64 {to pokazuju sa~uvani persijski prugasti brokati s kraja XIV veka iz Pive65 i Studenice.66 Kada je re~ o tkaninama, jo{ treba navesti i one ukra{ene po celoj povr{ini zlatovezom. Osim pomenute tkanine iz Trnova sa dvoglavim orlovima u geometrijskom prepletu,67 mogu}e je da je i haqina Jovana Aleksandra iz crkve Sv. Nikole imala zlatovez sa motivima u vre`i na samoj tkanini od koje je bila na~iwena, a ne na na{ivcima.68 Najpoznatiji primeri u slikarstvu su ve} navo|eni porteti nad grobom F u Kahrije xamiji sa ode}om koja ima porodi~ne monograme u zlatovezu. Mogu}a predstava zlatoveza na celoj povr{ini tkanine u srpskom slikarstvu je na haqini kwegiwe Milice iz Velu}a (1371-77; zapadni zid naosa),69 sa zlatnom {arom na crvenoj osnovi.70 Na to bi mogli ukazivati raznovrsni motivi u medaqonima okru`enim vre`om: dvoglavi orlovi, fantasti~ne `ivotiwe i ptice.71 Kostim XIV i prve polovine XV stole}a u pogledu osnovne forme ode}e predstavqa odvojenu celinu u pore|ewu sa XIII vekom. U wemu dominiraju u`i krojevi i dekoracija u vidu traka u zlatovezu. Haqine,72 za razliku od prethodnog razdobqa, ~esto imaju zakop~avawe celom du`inom, a ukrasi u zlatovezu se naj~e{}e nalaze du` zakop~avawa, oko vrata i na dowem 57 P. A. Underwood, The Kariye Djami, 1, New York 1966, 288-292; The Kariye Djami , 3, New York 1966, 546-547. 58 P. A. Underwood, The Kariye Djami, 1, 292-295; The Kariye Djami , 3, 548, 549. 59 I. Spatharakis, nav. delo, 192-196, 197-198, 204, 206, Fig. 143, 144, 147, 149-151. 60 Granger-Taylor, nav. delo, 17. 61 L. Mirkovi}, Haqina kneza Lazara, Umetni~ki pregled, kwiga I, Beograd 1937-38, 72-73; D. Stojanovi}, nav. delo, 296-297, il. 33-36. 62 D. Stojanovi}, nav. delo, 297, il. 37 v. 63 O. von Falke, nav. delo, 39-40, Abb. 336-363. 64 Isto, Abb. 308-310; 65 D. Stojanovi}, nav. delo, 298, il. 39. 66 J. Kova~evi}, nav. delo, 215-216; D. Stojanovi}, nav. delo, 297-298, il. 38. 67 S. Georgieva, nav. delo, 404, Obr. 6; Istori® na BÍlgari®, tom 3, ilustracija na str. 204. 68 A. Niti} - @. Temerinski, nav. delo, 17-18. 69 G. Babi}, Vladarske insignije kneza Lazara, O knezu Lazaru, (Kru{evac 1971), Beograd 1975, 70-73 (kwegiwa Milica: 72), sl. 4.

328

Aleksandra Niti}

delu rukava. Od sa~uvanih haqina, koje su bile otvorene spreda i imale zlatovez uz zakop~avawe nave{}emo dve bugarske - ode`du iz trnovske crkve ^etrdeset mu~enika73 i ode`du cara Ivana Aleksandra.74 Osim sakosa koji se na srpskim freskama slika kao uobi~ajeni formalni vladarski kostim, jo{ su dve haqine koje su no{ene na vizantijskom dvoru epohe Paleologa prisutne u srpskom slikarstvu - kavadion75 i granaca, odnosno lapacas.76 Opisane u Pseudo-Kodinovom spisu, obe haqine su uskog kroja, koji je, zajedno sa wihovom rasko{nom pojavom, orijentalnog porekla.77 Kavadion koji poti~e od orijentalnog kaftana78 je tunika kratkih ili dugih uskih rukava sa zakop~avawem spreda, a no{en je sa pojasom.79 Mogao je biti ukra{en rubnim trakama.80 Od kavadiona u srpskom slikarstvu mogu se navesti oni u koje su odeveni knez Paska~, sevastokrator Vlatko i Vlatkov sin Stefan na ktitorskoj kompoziciji u Sv. Nikoli u Psa~i (ju`ni zid krajweg zapadnog traveja),81 koji imaju duge rukave. Kavadione sa kratkim rukavima nose Jovan Dragu{in u crkvi Sv. \or|a u Polo{kom (1343-45; zapadni zid naosa)82 i despot Jovan Oliver u priprati u Lesnovu.83 ^esto reprodukovan primer sa vizantijskih minijatura je kavadion velikog duke Aleksija Apokavka u Par. gr. 2144 (oko sredine XIV v).84 Od sa~uvanih haqina, po svom uskom kroju i zakop~avawu celom du`inom ode`da Ivana Aleksandra je mogla biti kavadion, ali se to ne mo`e sa sigurno{}u tvrditi.85 Granaca ima proreze ispod pazuha kroz koje su se provla~ile ruke, dok su rukavi ostajali prazni.86 Car je nosio bez pojasa, a rukavi su mu padali do 70 J. Kova~evi}, nav. delo, 60, tb. XLIII; T. Vuleta, nav. delo, 105, crte` na str. 105, fot. na str 106. J. Kova~evi} za XIV vek daje dva primera za zlatovez, po{to su dvoglavi orlovi naslikani „preko ornamentisanog tekstila“: ode}a Liverine u Lesnovu i kesarice Kali i wene }erke Marije u Malom Gradu na Prespi (J. Kova~evi}, nav. delo, 196, sl. 24, 158). Kada su u pitawu `enski porteti u Malom Gradu, za haqinu kesarice Kali se mo`e re}i da da ima zlatovez preko dezenirane tkanine sa mre`om rombova (I. M. \or|evi}, nav. delo, 159, 160, il. crno-bela 85), dok sa tkaninom haqine koju nosi Marija Liverina to nije slu~aj (S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, T. XLIII, 78.). 71 Raznovrsnost motiva se zapa`a na sa~uvanom zlatovezu: Brankovom pojasu i haqini Ivana Aleksandra, za razliku od ve}ine tkanina sa tkanim dezenom, za koje su uobi~ajeni motivi koji se ponavqaju. 72 O haqinama: T. Vuleta, nav. delo, 125-128. 73 S. Georgieva, nav. delonav. delo, 404, Obr. 6, 7. 74 A. Niti} - @. Temerinski, nav. delo, 7-25. 75 Pseudo-Kodinos, 200; kavadion je identifikovan kod: I. Spatharakis, nav delo, videti Index, 269, Fig. 144, 146-151; E. Piltz, Le costume officiel, 11, 52, 75, fig. 23, 55, 56, 58-62. 76 Pseudo-Kodinos, 219; B. Cvetkovi}, nav. delo, 143-155, identifikovao je granacu - lapacas u slikarstvu na osnovu opisa Pseudo-Kodina. 77 E. Piltz, Le costume officiel, 52; B. Cvetkovi}, nav. delo, 147-149. 78 E. Piltz, Le costume officiel, 52; N. P. Kondakov, nav. delo, 19-25; B. Cvetkovi}, nav. delo, 152-153. 79 E. Piltz, Le costume officiel, 11, 52, 75; Index, 96; fig. 23, 55, 56, 58-62. 80 Isto, fig. 23, 55.

329

Ni{ i Vizantija II

gle`weva. Dvorski dostojanstvenici su nosili haqinu istog kroja pod nazivom lapacas, sa oba ili jednim rukavom zadenutim za pojas. 87 I granaca i lapacas su mogli imati zakop~avawe spreda i ukrasne na{ivke.88 Najpoznatiji primer lapacasa u srpskom slikarstvu nosi mladi kraq Uro{ u Sv. Dimitriju u Pe}koj patrijar{iji (oko 1345; ju`ni zid).89 U lapacasima sa kosim preklopom na grudima, isto~wa~kog porekla90 naslikani su `upan Petar Brajan u Beloj crkvi u Karanu,91 kao i bugarski vlastelin Konstantin u Sv. Nikoli kod Stani~ewa (1331/32; severni zid naosa)92 U gorwe haqine sa rukavima koji vise, odnosno nisu zadenuti za pojas,93 obu~eni su Bogdanov brat Petar u Kaleni}u,94 despotica Jerina, wene dve k}eri i sinovi Stefan i Lazar na Esfigmenskoj poveqi.95 Vise}e rukave, ali normalne du`ine ima haqina sevastokratorke Vladislave u Psa~i.96 Kroj koji se re|e javqa ima uba~ene klinove, odnosno cvikle sa strane, koji idu od ispod pazuha do doweg ruba haqine. Takvu haqinu nosi kwegiwa Milica u Velu}u.97 Klinove od pazuha imali su persijski kaftani no{eni od oko 1300 do po~etka XVII veka.98 Mawi klinovi, kojih je moglo biti vi{e, a uba~eni su od struka do doweg ruba nalaze se na mongolskim kaputima sa kosim preklopom, iz istog perioda.99 Sa~uvana haqina kneza Lazara je cela krojena od klinova (dva puta po ~etiri klina za predwu stranu i osam klinova za zadwu) i {iri se zvonasto na dole.100 Retko su predstavqane i haqine sa {irokim dowim delom - sukwom. Jovan Oliver je na portretu u naosu Lesnova101 odeven u {iroku sukwu, verovatno dowi deo haqine (~ija se du`ina ne vidi, po{to je deo od visine kolena 81 I. M. \or|evi}, nav.

delo, 172-73, il. u boji 21.

82 Isto, 147-148, il. u boji 11. 83 Isto, 159-160, il. u boji 17; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, 169-170, T. XLIV, 78. Oliverova haqina u priprati odgovara kavadionu po kroju, koji je identifikovan kod: I. Spatharakis, nav. delo, 195-198, 204, 206, Fig. 146-151; E. Piltz, Le costume officiel, 52, 75, fig. 23, 55, 56, 58-62. Po boji - qubi~asta, i ukrasu - vez biserima, uklapa se u opis kavadiona despota kod Pseudo-Kodina, me|utim to su kavadioni koje nosi mlad despot (PseudoKodinos, 146) ili despot prilikom ceremonije investiture (Pseudo-Kodinos, 274). 84 T. Velmans, Le portrait dans l’art des Paléologues, Art et société a Byzance sous les Paléologues, Venise 1971, fig. 43, 44; I. Spatharakis, nav delo, 148-151, Fig. 96-97; E. Piltz, Le costume officiel, Fig. 55. 85 A. Niti} - @. Temerinski, nav. delo, 19-20. 86 Pseudo-Kodinos, 219; B. Cvetkovi}, nav. delo, 143-144. 87 Isto. 88 Ode`da mladog kraqa Uro{a u Sv. Dimitriju u Pe}koj patrijar{iji: B. Cvetkovi}, nav. delo, 150. 89 S. Radoj~i}, nav. delo, tab. 74; B. Cvetkovi}, nav. delo, 150. 90 B. Cvetkovi}, nav. delo, 147-148. 91 I. M. \or|evi}, nav. delo, 140, il. u boji 7; B. Cvetkovi}, nav. delo, 149, tab. sa ilustracijama. 92 B. Cvetkovi}, nav delo, 149, tab. sa ilustracijama; S. Gabeli}, Prilog poznavawa `ivopisa crkve Sv. Nikole kod Stani~ewa, Zograf 18, Beograd 1987, 25, Sl. 4 93 B. Cvetkovi}, nav. delo, 152: termin granaca se ne mo`e koristiti za odgovaraju}i kroj haqine od XV veka. 94 D. Simić-Lazar, Kalenić et la dernière période de la peinture Byzantine, 30, fig. IV; D. Simi}-Lazar, Kaleni}, 85, il. II.

330

Aleksandra Niti}

o{te}en). \or|e Ostou{a Pe}pal u priprati u De~anima (1346/47)102 ima dowi deo haqine, odnosno sukwu kratku i {iroku, nabranu u struku. Krojevi sa {irokom sukwom, naro~ito kratkom, isto~wa~kog su porekla.103 Treba pomenuti mongolske kratke haqine, od kojih je jedna gorwa haqina - kaput sa kosim preklopom na grudima i nabranom sukwom, datovana u XIII-XIV v, bila na Kristijevoj aukciji 2001.104 U srpskom slikarstvu su, osim orijentalnih, prime}eni u mawoj meri i uticaji Zapada, tj. Italije, i to u kroju `enskih haqina sa podignutim strukom na Esfigmenskoj poveqi (1429).105 Haqine na srpskim freskama su uglavnom bile duga~ke: mu{ke iznad ili ispod ~lanaka, a `enske ispod ~lanaka; mu{kih je bilo i du`ine ispod kolena. Blago su se {irile zvonasto od struka na dole ili postepeno celom du`inom. Naj~e{}e uski rukavi su bili kratki i dugi, a dugi su se zakop~avali oko ~lanaka nizom gusto raspore|enih dugmadi. Kratki rukavi mogli su imati vise}i deo pozadi (na haqinama Jovana Olivera i Marije Liverine u kapeli Sv. Jovana Prete~e u Sv. Sofiji u Ohridu106). Na `enskim haqinama ima dugih rukava koji se zvonasto {ire na dole, levkastog oblika. (npr. kraqica Simonida u Kraqevoj crkvi u Studenici (1314),107 Starom Nagori~inu (1316-18)108 i Gra~anici (do 1321);109 kraqica, a potom i carica Jelena na brojnim portretima,110 despotica Ana Marija u priprati Lesnova111 - il. 1). Levkasti rukavi prisutni su u vizantijskom kostimu od XI veka,112 a brojni su primeri u vizantijskom slikarstvu XIV-XV veka.113 Osim ve} pomenutih zakop~avawa celom du`inom i kosih preklopa, bilo je haqina sa zakop~avawem samo uz vratni izrez, zakop~avawa koje se protezalo do oko sredine grudi ili do struka. Ode`de su mogle imati i razli~ite razreze u dowem delu, odnosno {liceve, u sredini i sa strane. Ogrta~i su, za razliku od XIII veka, kada su u ve}ini slu~ajeva prikop~ani agrafom na ramenu, naj~e{}e desnom, u XIV i XV veku pri~vr{}ivani na sredini napred.114 Jednostavnog su kroja, nisu {iroki, a du`ina im je ili ispod kolena ili oko ~lanaka. U ve}ini slu~ajeva su ukra{eni rubnim trakama koje se prote`u du` svih ivica, a nekad imaju i ve}e

95 P. Ivi} - V. J. \uri} - S. ]irkovi}, nav. delo, fot. 3, 14; I. Spatharakis, nav. delo, 188, Fig. 140. 96 I. M. \or|evi}, nav. delo, 172, 173, il. u boji 21. 97 T. Vuleta, nav delo, 105. 98 C. Mellor, Persian Outer Caftan, http://www.geocites.com/kaganate/kaftan1.html, 2000, ilustracija: kroj kaftana iz posledwe ~etvrtine XVI veka, koji je, uz varijacije, kori{}en od oko 1300-1620. 99 C. Mellor, A Mongol Coat, http://www.geocites.com/kaganate/kaftan2.html, 2001, rekonstrukcija kroja izvedena je na osnovu persijskih minijatura od 1300-1620. 100 D. Stojanovi}, nav. deloo, 296-297; T, Vuleta, nav delo, 128. 101 I. M. \or|evi}, nav delo, il. na koricama kwige; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, T. I, 46. 102 I. M. \or|evi}, nav. delo, 151-152, il. u boji 13. 103 N. P. Kondakov, nav. delo, 19-30, Fig. 1-12. 104 13-14th Century Turco-Mongol-Persian Crossover Coat, http://www.geocites. com/kaganate/kaftan2.html, 2001. 105 T. Vuleta, nav. delo, 113.

Ni{ i Vizantija II

331

na{ivke oko vrata. Ogrta~i ktitora Vuka{ina iz Rudenice (1402-5; ju`ni zid naosa)115 i Grgura na Esfigmenskoj poveqi116 imaju proreze za ruke (od ispod ramena do ispod struka), koji se re|e javqaju. Grgurov ogrta~ nije otvoren celom du`inom, ve} od struka ima razrez - {lic. Ogrta~ koji tako|e ima {lic napred od visine bedara i proreze za ruke je Bogdanov u Kaleni}u (il. 7).117 U XIV i XV veku su osnovni oblici krojeva haqina i ogrta~a, poreklom iz kasne antike, koji su bili stalno prisutni u vizantijskom kostimu, prera|eni pod isto~wa~kim uticajem, uz dodavawe novih formi orijentalnog porekla. Karakteristi~no je da kratki rukavi, rukavi koji vise prazni, levkasti i oni sa razrezima u dowem delu, kao i {licevi na dowim delovima haqina dozvoqavaju da se vide dowi delovi ode}e i tako otvaraju uglavnom kompaktne i zatvorene forme haqina uskih ili blago zvonastih krojeva. U srpskom profanom kostimu XIV i XV veka me|u ukrasima dominiraju dekorativne trake i ve}i na{ivci, odnosno aplikacije.118 Naj~e{}e su izra|eni u tehnici zlatoveza; ima ih i vezenih biserom, kao i onih ukra{enih dragim kamewem, koji su provla|ivali u XIII veku. Brojne trake i na{ivci izra|eni u zlatovezu u srpskom slikarstvu uklapaju se u trend prisutan u vizantijskim radionicama svile od po~etka XIII veka.119 Raspore|ivani su du` ivica odela, naj~e{}e vertikalnih, zatim oko ~lanaka (epimanike), na laktovima (rote) i na mi{icama (peribrahioni).120 Oko vrata su bile u`e trake, {iri okovratnici (manijaci), kao i aplikacije koje se prote`u preko poprsja. Na{ivci koji vode poreklo sa kasnoanti~kih tunika su rote i tabule na rukavima i dowim delovima ode}e, vertikalne trake oko vratnih izreza (koje se prote`u i preko grudi), kao i neki od oblika dowe bordure,121 dok je raspored traka uz zakop~avawe na haqinama otvorenim celom du`inom spreda

106 C. Grozdanov, nav. delo, 62-64, crte` 9, fotografija 44; I. M. \or|evi}, nav delo, 157-158, il. crno bela 53. 107 G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, Beograd 1987, 182, 186, sl. XXXIII, 131. 108 S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, 37-38, sl. 13; B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993, 118-119, Crte` 21. 109 V. Todi}, Gra~anica. Slikarstvo, Pri{tina 1999, 108, 130, 170-171, tab. XVIII, sl. 105. 110 T. Vuleta, nav. delo, 128. 111 I. M. \or|evi}, nav. delo, il. u boji 17; S. Gabeli}, nav. delo, T. XLIII, 78. 112 I. Spatharakis, nav. delo, 107-110, Fig. 11 (triptih iz Kahulija), 70 (Coisl. 70, fol. 1 (2 bis) v.); 208-210, Fig. 155 (Vat. gr. 1176, fol. 11r). 113 Isto, nav. delo, 139-444, Fig. 93 (Ms. Ivoires 100, fol. 2r; Luvr); 185-189, Fig. 136 (Poveqa trapezundskog cara Aleksija III Dionisijatu), 139 (crte` trapezuntske freske); 192-198, Fig. 143, 144, 146-151 (tipik Linkoln kolexa). 114 O ogrta~ima i gorwim delovima ode}e u srpskom vladarskom kostimu: Isto, 124125. 115 J. Kova~evi}, nav. delo, 69-70, tab. LII. 116 P. Ivi} - V. J. \uri} - S. ]irkovi}, nav. delo, fot. 13; 117 D. SimićLazar, Kalenić et la dernière période de la peinture Byzantine, 30, fig. V; D. Simi}-Lazar, Kaleni}, 84-85, 86, il. II.

332

Aleksandra Niti}

orijentalnog porekla. Na{ivci oko vrata koji idu i preko poprsja, kao i dowe bordure ~esto su lu~no zavr{eni, {to je slu~aj i na sa~uvanom zlatovezu sa haqine Jovana Aleksandra. Nave{}emo nekoliko primera traka i na{ivaka u srpskom slikarstvu: trake sa zlatovezom na ode}i na ktitorskim kompozicijama u Beloj crkvi Karanskoj122 i Psa~i;123 vez biserima na trakama i na{ivcima na ode}i despota Jovana Olivera u naosu (il. 8) i priprati Lesnova;124 trake i na{ivci sa biserima i dragim kamewem na ode}i despota Stefana i Vuka u Rudenici (zapadni zid naosa)125 i despota Stefana u Resavi.126 Sa~uvane trake ukra{ene tehnikom zlatoveza su retke. Trnovska carska ode`da (XIII-XIV v), ~ija je i osnovna tkanina ukra{ena zlatovezom, imala je trake sa motivom rombova na{ivene spreda du` vertikalnih ivica i po dowem rubu, kao i manijak u zlatovezu.127 I srpski komad - takozvani Brankov pojas (sredina XIV veka; Britanski muzej i Ermita`) za koji se smatra da je mogao biti pojas ili rubna traka, izra|en je u tehnici zlatoveza na crvenoj i ru`i~astoj svili.128 Na wemu su u ~etvorolisnim okvirima izvezeni Brankovo ime i figure `ivotiwa.129 Za zlatovez sa odela cara Ivana Aleksandra iz Narodnog muzeja u Beogradu ne mo`e se pouzdano re}i da li je bio u obliku na{ivaka ili je ra|en na tkanini od koje je sa{ivena haqina.130 Osim zlatoveza treba pomenuti i pletene rubne trake koje mogu imati petqe za zakop~avawe, kakvi su okovratnik i narukvica s Novog Brda koji se ~uvaju u Narodnom muzeju u Beogradu (kraj XIV v).131 Postojale su i druga~ije pozamanterijske trake, tkane kombinovawem razli~itih prepletaja - kao traka na Lazarevoj haqini,132 ili ra|ene kombinacijom razli~itih tehnika, kori{}enih u izradi ~ipke i veza - jo{ jedan okovratnik iz Novog Brda (kraj XIV v; Narodni muzej, Beograd).133 Pomenu}emo i trake sa kostima princeze iz Sv. Sofije u Mistri (prva polovina XV veka).134 Ogrta~i i haqine vladara i vlastele nekad po rubovima imaju krzno (haqina Jovana Olivera u naosu Lesnova135 - il. 8, i kavadioni na ktitorskoj kompoziciji u Psa~i136). Nije uvek jasno da li su ovi odevni predmeti samo operva`eni krznom ili su i postavqeni wime. Na Esfigmenskoj poveqi gorwe haqine ili ogrta~i svih ~lanova porodice despota \ur|a, osim Mare imaju krznene postave koje se vide po{to su krajevi ode}e povrnuti.137

118 O aplikacijama: T. Vuleta, nav.

delo, 129-130.

119 Redak primer traka i na{ivaka koji nisu vizantijski zapa`a se na ogrta~u Jovana

Asena na ikoni iz manastira Mega Spileon u Aheji (1350-54): T. Papamastorakis, Ioannes „redolent of perfume“ and his icon in the Mega Spelaion Monastery, Zograf 26, Beograd 1997, 65-73, Fig. 1, 3-5. 120 T. Vuleta, nav. delo, 17, 129, 130. 121 Isto, 17, crte` na str. 18. 122 J. Kova~evi}, nav. delo, tab. crno-bela XVIII-XX; I. M. \or|evi}, nav. delo, il. u boji 5, 7, il. crno-bela 19. 123 I. M. \or|evi}, nav. delo, il. u boji 21-24. 124 Isto, il. na koricama kwige, il. u boji 17; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, T. I, XLIV, 46, 78. 125 S. Radoj~i}, nav. delo, 68-69, sl. 58, 59. 126 B. Todi}, Manastir Resava, Sl. 84.

333

Ni{ i Vizantija II

U srpskom profanom kostimu XIV i prve polovine XV veka osnovne forme i dekoracija su bili poreklom iz Vizantije. Orijentalni elementi, prisutni u kroju i rasporedu ukrasa, bili su sastavni deo vizantijskog kostima ovog perioda. Me|u dezeniranim tkaninama isti~u se rasko{ne italijanske svile, prisutne i u Vizantiji, a brojne su crvene tkanine sa zlatnim dezenima, nekad italijanske, a nekad ukra{ene vizantijskom tehnikom zlatoveza. I ode}a od italijanskog tekstila u ve}ini slu~ajeva je imala vizantijsku formu i bila ukra{ena trakama i drugim na{ivcima u zlatovezu. Ode}a koju su nosili vladari i vlastela u sredwovekovnoj Srbiji je bila odraz me{avine kultura i uticaja, prisutne i u susednoj Vizantiji, koja je, iako oslabqena i daqe slu`ila kao uzor.

Aleksandra Nitić TEXTILE AND SECULAR COSTUME IN SERBIAN PAINTING OF THE 14TH AND THE FIRST HALF OF THE 15TH CENTURY - THE ORIGIN AND DEVELOPMENT OF STYLE The stylistic research of Serbian secular costume of the 14th and the first half of the 15th centuries, based on representations in painting comprised the origin of particular textiles, the sources and development of the basic forms of the clothing, i.e. the prevailing cuts of the period, as well as the decoration (mostly strips and other sewn on adornments). The portraits of rulers and nobility were studied, together with Byzantine and Italian preserved fabrics and clothes and costume on paintings as comparative material. For numerous textiles represented on Serbian frescoes and miniature paintings could be, for their designs, presumed or established that they are Italian (the patterns of the rhombs net, roundels with two-headed eagles, pointed ovals; the motifs of stars, tendril, tendril with birds; the pattern of waving stem with palmettes and flowers). It should be said that this is relevant for multicoloured textiles, whilst for the textiles with gold ornaments we can not always claim for sure are they Italian fabrics woven with gold or Byzantine, adorned with goldembroidery on the entire surface of the fabric.

127 S. Georgieva,nav. delo, 404, Obr. 6, 7. 128 H. Granger-Taylor - Z. Gavrilović, u:

Byzantium. Treasures of Byzantine Art and Culture from British Collections, 208-211 (Cat. No. 225), sa literaturom. 129 Isto, 210 130 A. Niti} - @. Temerinski, nav. delo, 17-18, 19. 131 D. Stojanovi}, nav. delo, 299, sl. 43. 132 Isto, 299, sl. 41. 133 Isto, 299, sl. 42. 134 Parure d’une princesse byzantine, Pl. VII/9: ill. 14. 135 I. M. \or|evi}, nav. delo, il. na koricama kwige; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, T. I, 46. 136 I. M. \or|evi}, nav. delo, il. u boji 21, 22, 24. 137 P. Ivi} - V. J. \uri} - S. ]irkovi}, nav. delo, fot. 3, 14; T. Vuleta, nav. delo, 75-76, 113.

334

Aleksandra Niti}

Regarding the basic form, costume of the 14th and the first half of the 15th centuries represents a separate whole in comparison to the 13th century. It features tight cuts and decoration in the shape of the bands and larger sewn on ornaments. The dresses are frequently buttoned along the whole length in the front, with goldembroidery beside closing, around the neck and wrists. There are also crossover robes. Tight cuts with buttons in the front and crossover dresses are of oriental origin. The most of the robes were long; some of the mail dresses had over or under knee length. Robes had „A“ shape along their whole length or from the waist downwards. Long and short sleeves were narrow mostly; on female dresses some had the form of cornet. Beside sakkos, there are two identified robes worn at the Byzantine court of the Palaiologoi epoch present in Serbian painting - kabbadion and granatza, namely lapatzas. Both of them of oriental origin, cut narrow; granatza with hanging sleeves. Less habitual are the cuts with inserts in the shape of wedges, as well as those with wide, short skirt that can be found in Persian and Mongol costume. Except oriental, the minor influences of the West, i.e. Italy were observed in the costume in Serbian painting, in the cut of the female dresses with elevated waist. The cuts of sleeves and slits on the lower parts of dresses allow undergarments to be seen and in that way open mostly closed shapes of the dresses. Cloaks have simple cuts, they are fastened in the middle in the front and they are not wide. In the most cases cloaks are adorned with borders along all edges and sometimes have larger sewn on ornaments around the neck. The basic forms and decoration in the Serbian profane costume of the 14th and the first half of the 15th centuries originated from Byzantium. The oriental elements present in cuts and the disposition of the decoration, as well as the usage of the Italian textiles, were the integral parts of the Byzantine costume of the period.