Zwiazki Polski I Litwy W Xiv Wieku

Mateusz Klempert Historia Polski – Związki Polski i Litwy w XIV wieku

19.04.2008r.

Związki Polski i Litwy w XIV wieku I Początki panowania Jadwigi Wiosną 1384 przybyła z Węgier do Polski, gdzie 16 października tego roku w Krakowie została koronowana przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę na króla Polski. Wobec jej małoletności ster rządów w państwie dzierżyli możnowładcy małopolscy, pozostający w kontakcie z jej matką Elżbietą Bośniaczką, jednakże nie powołano regenta, ponieważ, jak pisze Jan Długosz, wszystko co mówiła lub czyniła znamionowało sędziwego wieku powagę. Kandydaturę Wilhelma Habsburga usilnie popierał Władysław Opolczyk, który nawet opanował 24 sierpnia 1385 zamek wawelski, przygotowując dopełnienie ceremonii małżeństwa. Panowie krakowscy mieli jednak wobec niej zupełnie inne plany, chcąc związać Polskę z Litwą, ofiarowali polską koronę wielkiemu księciu litewskiemu Jagielle, który miał przyjąć chrzest wraz ze swoim państwem (unia w Krewie 14 sierpnia 1385). Kasztelan krakowski Dobiesław Kurozwęcki przepędził austriackiego pretendenta z zamku. Jan Długosz utrzymuje, że zrozpaczona młodziutka królowa, próbowała wówczas wyrąbać toporem bramę wawelską, by uciec z miłością swojego życia na Śląsk( powstrzymać zdołał ją podskarbi wielki koronny Dymitr z Goraja ), jednakże harmonijny związek, jaki stworzyła z Jagiełłą, świadczy o innej motywacji jej postępowania niż uczucie do Habsburga. 11 stycznia 1386 w Wołkowysku panowie polscy oznajmili Jagielle, że Jadwiga zgodziła się zostać jego żoną. Królowa odwołała publicznie swoje sponsalia z Wilhelmem. Jagiełło przybył do Krakowa, gdzie 15 lutego 1386 przyjął chrzest. 18 lutego Jadwiga i Jagiełło uroczyście zawarli związek małżeński w katedrze na Wawelu. Na wiosnę 1387 stanęła na czele wyprawy rycerstwa polskiego, której celem była rewindykacja zajętej przez Węgrów Rusi Czerwonej. 8 marca 1387 potwierdziła przywileje dla Lwowa, gwarantując mu prawo składu. Tam też 26 września 1387 złożył jej hołd lenny hospodar mołdawski Piotr I. W 1397 we Włocławku odbyła zjazd z wielkim mistrzem krzyżackim Konradem von Jungingenem w celu wynegocjowania powrotu do korony ziemi dobrzyńskiej. Na swoim dworze skupiła elitę intelektualną Polski (Piotr Wysz, Mateusz z Krakowa, Hieronim z Pragi). Fundowała wiele nowych kościołów oraz uposażała już istniejące klasztory. Opiekowała się szpitalami. W 1397 założyła bursę dla polskich i litewskich studentów przy Uniwersytecie Karola w Pradze. W tym też roku uzyskała zgodę papieża na utworzenie fakultetu teologii na Akademii Krakowskiej. Królowa była kobietą wysokiego wzrostu, jasnowłosą, ponoć wielkiej urody. Od dzieciństwa przygotowywano ją do pełnienia roli króla. Była świetnie wykształcona, znała pięć języków obcych, miała wrodzony talent dyplomatyczny, była znakomitą negocjatorką. Jako dziecko lubiła słodycze, stroje, klejnoty, zabawy. Ponoć wesoła, dobra dla ludzi, bardzo religijna, ale też stanowcza i twarda dla wrogów. Wspaniale jeździła konno. II Państwo litewskie w XIV wieku i jego podstawy gospodarczo-społeczne Litwini należą do tej samej bałtyjskiej czy litwo-bałtyjskiej grupy językowej co Prusowie, Jaćwięgowie, Żmudzini i Łotysze. Cała ta grupa stanowi najmłodszą po Słowianach odrośl szczepu indoeuropejskiego. W tym czasie, kiedy Prusów i Jaćwięgów ujarzmił i wytępił Zakon Krzyżacki, a Łotyszami zawładnął Zakon Kawalerów Mieczowych, Żmudź i Litwa zdołały obronić swoją niezależność, co było możliwe w znacznym stopniu dzięki warunkom naturalnym obu tych krajów. Skuteczną taktyką obrony, zręcznością i wytrwałością odznaczali się zwłaszcza Żmudzini, na których Krzyżacy napierali ze szczególną siłą. We wczesnym średniowieczu na obszarze Litwy i Żmudzi zaczęły się tworzyć organizacje plemienne o demokratyczno-wojennym charakterze. Postępy w rozwoju rolnictwa i rysujący się podział klasowy społeczeństwa pozwoliły wybić się niektórym wodzom plemiennym i

1

Mateusz Klempert Historia Polski – Związki Polski i Litwy w XIV wieku

19.04.2008r.

utrwalić swoją władzę. Jak wszędzie, tak i tutaj aparat państwowego przymusu wytworzył się przy pomocy drużyny. Już w drugiej połowie XII w. ujawniło się pewne współdziałanie plemion litewskich w akcjach obronnych przed najazdami z zewnątrz, zwłaszcza z Rusi, jak też w najazdach na sąsiadów, tj. na Łotwę, do której napływali właśnie Niemcy, na Ruś i na Polskę. Za właściwego organizatora państwa litewskiego uchodzi Mendog (zm. 1263), który zawarł sojusz z Krzyżakami i przy ich poparciu uzyskał od Stolicy Apostolskiej w 1253 r. koronę królewską. Sam ochrzczony wraz ze swoim otoczeniem, nie zdołał jednak przeprowadzić chrystianizacji Litwy. Pod koniec życia zresztą odstąpił zarówno od chrześcijaństwa, jak też od sojuszu z Zakonem. Po zjednoczeniu Litwy etnicznej rozpoczął Mendog długotrwałe podboje ziem ruskich, które zakończono dopiero w drugiej połowie XIV w. Ruś znajdowała się pod jarzmem tatarskim, zatem ekspansja Litwy oznaczała usunięcie tego jarzma. Na ogół władcy litewscy zachowywali ruskie instytucje i ruski obyczaj, a tylko w miejsce dawnych rodzimych książąt osadzali w poszczególnych zdobytych ziemiach najczęściej własnych lub sobie oddanych. Pogańscy Litwini prawosławia nie prześladowali, zdobyczy kulturalnych Rusi nie niszczyli, a wręcz przeciwnie – poddawali się ich wpływom. Już w czasach Mendoga Litwa zawładnęła znaczną częścią Rusi Czarnej z Nowogródkiem i Grodnem i skierowała swoją ekspansję ku ziemi połockiej, opanowanej ostatecznie przez Witenesa (zm. 1315). Poważne umocnienie budowy wewnętrznej Litwy za Trojdena (zm. 1281) i Pukuwera (zm. 1294) umożliwiło dalsze jej postępy na Rusi, przypadające na czasy Giedymina (1316-1341). Nowe kierunki ekspansji to Podlasie, Polesie i Wołyń, a na wschodzie ziemia Witebska. Już po śmierci Giedymina dostały się pod panowanie Litwy rozległe obszary Rusi Kijowskiej, Siewiersko-Czernihowskiej i Podola. U schyłku XIV w. Litwa zawładnęła ostatecznie ziemią smoleńską. W pierwszej połowie XIV w. państwo litewskie zaczęło odgrywać rolę bardzo ważnego czynnika politycznego w Europie środkowej i wschodniej. Wzrosły poważnie jego siła ekonomiczna i potencjał militarny, szczególnie w okresie panowania wielkiego księcia Giedymina, jednego z najbardziej zasłużonych organizatorów państwowości litewskiej. Jego najstarszy syn Jawnuta okazał się sukcesorem nieudolnym, toteż rychło władzę wielkoksiążęcą przejął następny syn Olgierd (1345-1377) i sprawował ją w zgodnym współdziałaniu z młodszym swym bratem Kiejstutem (1345-1382). W tej sytuacji, gdy właściwą stolicą wielkoksiążęcą było Wilno, do rangi jak gdyby drugiej stolicy doszły Kiejstutowe Troki. Rozwijając skutecznie politykę ekspansji na wschodzie, Litwa z trudem opierała się naporowi krzyżackiemu od strony zachodniej. Przy tym było jasne, że naturalnym dążeniem Zakonu Krzyżackiego, zjednoczonego z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych, będzie opanowanie Żmudzi, która stanowiła pomost łączący Prusy z Inflantami. Było też jasne, że oprócz tej niemal naturalnej potrzeby Zakonu pogańska Litwa przedstawiała się Krzyżakom nie tyle jako przedmiot troski misyjnej, ile jako jedyny w swoim rodzaju teren bezkarnych zagonów rycerskich, atrakcyjny dla samych Krzyżaków, jak też dla ich licznych a zamożnych zachodnioeuropejskich gości. Po śmierci Olgierda władzę wielkoksiążęcą objął jego syn Jagiełło i został zrazu uznany przez stryja Kiejstuta. Rozbieżności wystąpiły na tle stosunku do Zakonu. Jagiełło bowiem zawarł z Krzyżakami w 1380 r. w Dawidyszkach tzw. pokój wieczysty, którego Kiejstut nie aprobował i zdołał nawet pokonać Jagiełłę. Ten jednak wnet zgładził stryja (1382), ale do rozgrywek politycznych z Jagiełłą stanął z kolei syn Kiejstuta Witold. Aby umocnić swą pozycję, przyjął chrzest z rąk Zakonu, lecz gdy Jagiełło odnowił w 1382 r. czterdziestoletni pokój z Krzyżakami, Witold doprowadził do jego zerwania. Wśród tych rozgrywek politycznych na zachodzie komplikowały się również wschodnie stosunki Litwy. Bo oto sprzymierzeniec Jagiełły chan tatarski Mamaj został w 1380 r. pokonany przez księcia moskiewskiego Dymitra Dońskiego. Niepokoić musiała Jagiełłę nie 'tyle klęska Mamaja, ile wyrastanie w bezpośrednim sąsiedztwie Litwy groźnego dla niej konkurenta ruskiego, wobec którego Tatarzy nie stanowili już skutecznej przeciwwagi. W tej sytuacji Litwa oglądać się musiała za nowym

2

Mateusz Klempert Historia Polski – Związki Polski i Litwy w XIV wieku

19.04.2008r.

sprzymierzeńcem. III Geneza związku Polski i Litwy – jego efekty polityczne i społeczne Litwa zagrożona przez Zakon Krzyżacki, a równocześnie władająca na rozległych obszarach Rusi, wydawała się panom małopolskim, którzy dzierżyli ster rządów w Polsce po śmierci Ludwika Andegaweńskiego, sprzymierzeńcem szczególnie pożądanym. Podjęli więc wysiłki zmierzające do trwałego związania obu państw, mając dodatkowo na uwadze możliwość likwidacji sporu między Polską i Litwą o Ruś Włodzimierską. W styczniu 1385 r. bawiło w Krakowie poselstwo litewskie, a w sierpniu tego roku Jagiełło wystawił w Krewię akt, w myśl którego, po uzyskaniu wraz z ręką Jadwigi tronu w Polsce, miał połączyć Litwę z Polską. Nie obyło się w samej Polsce bez przetargów i pertraktacji wewnętrznych, w efekcie których Ziemowit IV zrezygnował ze swych królewskich aspiracji. W pierwszych miesiącach 1386 r. odbyły się zatem kolejno: obiór Jagiełły na króla Polski, jego chrzest, wraz z towarzyszącymi mu dostojnikami, ślub ochrzczonego elekta z Jadwigą i wreszcie koronacja; z kolei podjęto chrystianizację Litwy. Nowy król przyjął imię chrzestne Władysław. Ścisły, w myśl pierwotnego założenia, związek Litwy z Koroną, równający się niemal inkorporacji, natrafił wnet na trudności. Nie zdawano sobie być może sprawy, że połączenie dwu bardzo różnych organizmów polityczno-ustrojowych nie może się dokonać w sposób mechaniczny, ale wymaga dłuższego przygotowania. Próba utrzymania licznych książąt litewskich i ruskich w bezpośredniej zależności typu lennego od Jagiełły jako króla Polski i utworzenia rządów namiestniczych w ojcowiźnie tegoż zderzyła się z naturalnym poczuciem litewsko-ruskiej odrębności, z ambicjami wielkoksiążęcymi Witolda oraz brata Jagiełłowego Świdrygiełły. a wreszcie z kontrakcją polityczną Zakonu, który dobrze pojął sens unii j i od pierwszego momentu starał się ją rozbić. Unia odbierała mu w istocie i rację bytu, a w znacznym stopniu również materialne i moralne poparcie j Zachodu. Już w czasie koronacyjnej wyprawy Jagiełły do Polski został rozbudzony na Litwie, przy bezspornym udziale Zakonu, separatyzm ruski, który zmusił Jagiełłę do natychmiastowego przeciwdziałania. Dyplomacja krzyżacka przedstawiała Jagiełłę jako niepoprawnego schizmatyka, a ważność jego małżeństwa z Jadwigą, które było podstawą unii, podważała przez poparcie roszczeń Wilhelma Habsburga. Krzyżacy próbowali szachować pozycję polityczną Jagiełły przez sojusz z książętami zachodniopomorskimi, z Luksemburgami, a także z Mazowszem. Próba polubownego rozwiązania nabrzmiewającego konfliktu na zjeździe Jagiełły z wielkim mistrzem w Toruniu w 1368 r. nie dała rezultatu. Poparcie udzielone przez Zakon Witoldowi w niemałym stopniu przyczyniło się do spięcia zbrojnego Jagiełły z Witoldem w latach 1389-1392). Jagiełło poszedł jednak na kompromis i dla zaspokojenia Witoldowych ambicji powierzył mu namiestnictwo Litwy, Z kolei usiłowali Krzyżacy użyć przeciw Polsce Władysława Opolczyka, osadzonego jeszcze w 1379 r. przez Ludwika Andegaweńskiego w ziemi dobrzyńskiej i w Gniewkowie. Wplątany w konflikt z Polską, ponieważ zastawił Zakonowi ziemię dobrzyńską, został wysłany na dwór Zygmunta Luksemburczyka w celu pertraktacji o rozbiór Polski między Węgry, Brandenburgię i państwo zakonne. W latach 1394-1397 Jagiełło rozerwał sojusz luksembursko-krzyżacki nawiązując porozumienie z Czechami i Węgrami; w 1395 r. wszedł w układy i przymierze z książętami zachodniopomorskimi, a już znacznie wcześniej (1388) pozyskał sobie i związał z Koroną stosunkiem lennym Ziemowita IV, przez nadanie mu ziemi bełskiej. Krzyżacy powrócili wtedy do najgroźniejszej polityki: popierania tendencji separatystycznych na Litwie. Okolicznością sprzyjającą było żywe zainteresowanie Witolda sprawami wschodnimi. Szykując się do wojny z Tatarami, zawarł na własną rękę z Zakonem w 1398 r. pokój na Wyspie Salińskiej, w którym oddał Zakonowi Żmudź, a nadto przyrzekł mu pomoc w budowie dwu twierdz z nader wyraźnym celem ujarzmienia ludu żmudzkiego. Ale już w roku następnym Tatarzy zadali wojskom Witolda

3

Mateusz Klempert Historia Polski – Związki Polski i Litwy w XIV wieku

19.04.2008r.

klęskę nad rzeką Worsklą. Zbliżył się on teraz do Jagiełły, co umożliwiło ponowne uregulowanie w sposób polubowny stosunku Litwy do Polski. W układach z 1401 r. (tzw. unii wileńsko-radomskiej) Witold uzyskał dożywotni status wielkiego księcia na Litwie pod zwierzchnią władzą Władysława Jagiełły, co poręczyli bojarzy litewscy i rada koronna Królestwa. Niemal równocześnie poparł Witold powstanie ludności żmudzkiej przeciw Krzyżakom, co doprowadziło do wojny między Zakonem i Litwą, a z kolei do nowych prób ze strony Zakonu – rozerwania unii przez poparcie separatystycznych Ambicji Świdrygiełły. Wojna zakończyła się pokojem w Raciążu 1404 r., który nie był sukcesem politycznym strony polsko-litewskiej, skoro na Żmudzi pozostawiał panowanie krzyżackie, a Polsce stwarzał tylko możliwość wykupienia ziemi dobrzyńskiej. Przy formalnym rozluźnieniu unii w świetle akt wileńsko-radomskich, oznaczał teraz faktycznie jej okrzepnięcie w obliczu dobrze już uświadomionego niebezpieczeństwa krzyżackiego i w tym sensie był niechybną zapowiedzią Grunwaldu. IV Utrwalenie się wpływów Polski na Rusi Halicko-Włodzimierskiej i w Mołdawii Ruś Halicko-Włodzimierska była od czasów Leszka Białego terenem ścierania się wpływów Polski i Węgier. Doszła do tego z czasem jeszcze i Litwa, która sięgnęła po włodzimierską część Rusi. Kazimierz Wielki opanował rozległe terytorium ruskie wraz z zachodnim Podolem, ale roszczenia węgierskie uległy – dzięki zresztą zręcznej polityce króla – tylko zawieszeniu. To już jednak umożliwiło wytworzenie się trwalszych więzi ekonomicznych Rusi z Polską, co znalazło m. in. wyraz w przesunięciu s głównego centrum handlowego Rusi z Włodzimierza do Lwowa. Lwów zawładnął nie tylko zyskownym handlem na „szlaku tatarskim”, ale stał się pośrednikiem w nie mniej atrakcyjnych kontaktach z mołdawskim emporium w Suczawie. Ludwik Andegaweński powierzył zrazu rządy na Rusi Władysławowi opolskiemu, stwarzając pozory jej odrębności zarówno w stosunku do Polski, jak i do Węgier, co zresztą akcentowała nader często kancelaria węgierska, posługując się nieaktualną nomenklaturą Regnum Russiae (Królestwo Rusi). Z czasem Ludwik zrezygnował z tych pozorów i po przeniesieniu Opolczyka do ziemi dobrzyńskiej (1379) ustanowił wprost namiestnictwo węgierskie na Rusi, choć dla uwolnienia włodzimierskiej jej części spod władzy litewskiej nie omieszkał się posługiwać w 1377 r. rycerstwem polskim. Ostateczne utworzenie pod panowaniem Ludwika Andegaweńskiego metropolii Kościoła rzymskiego dla ziem ruskich (najpierw z siedzibą w Haliczu, a potem we Lwowie) akcentowało również ich odrębność w stosunku do Polski. Przyjmował się jednak pogląd o przynależności Rusi nie wprost do Węgier, lecz do dynastii Andegaweńskiej. Był to pogląd wygodny dla strony polskiej, bo pozwalał żywić nadzieję, że wraz z utrwaleniem się władzy Andegawenów w Polsce utrwali się związek Rusi z Polską. Sprawę tę rozumiało na pewno stronnictwo prowęgierskie w Polsce, żywo zainteresowane właśnie w ekspansji polskiej na wschód. Definitywne załatwienie sprawy Rusi na korzyść Polski uważano za jeden z najpilniejszych problemów państwa. Nie było rzeczą przypadku, że wyprawę ruską poprowadziła Jadwiga, sukcesorka Ludwika, ani to, że podjęto tę wyprawę na początku 1387 r., kiedy wdowa po Ludwiku Elżbieta oraz jej córka Maria pogrążone były w trudnościach wewnętrznych Węgier. Ruś podporządkowana została formalnie Koronie Królestwa Polskiego, ale jej część włodzimierska oraz Podole zachodnie, poddane silniej wpływom litewskim, znalazły się w osobistej jak gdyby dyspozycji króla. Ziemię bełską nadał on w lenno Ziemowitowi IV (1388), na Podolu osadził na prawach księcia wasalnego Spytka z Melsztyna, wojewodę krakowskiego, a po nim (1399) swego brata Świdrygiełłę. Hołd lenny Polsce złożył nadto zagrożony przez Turcję hospodar Mołdawii. Jeżeli trafnie sprostowano pogląd oparty na przekazie Długosza o wyprawie mołdawskiej Kazimierza Wielkiego, to Ludwikowi, wspieranemu przez Polaków, należałoby przypisać inicjatywę ekspansji polskiej w tym

4

Mateusz Klempert Historia Polski – Związki Polski i Litwy w XIV wieku

19.04.2008r.

kierunku. Pełny sukces odniósł dopiero jednak Jagiełło, czym wzbudził – w połączeniu z utrwaleniem się zwierzchnictwa Polski nad Rusią – niemałe zaniepokojenie Węgier. Musiały się one jednak liczyć z rosnącą potęgą polsko-litewską. W 1395 r. Władysław Jagiełło, Jadwiga i Witold spotkali się z Zygmuntem Luksemburczykiem i jego żoną Marią w Sączu. Wobec niebezpieczeństwa tureckiego, zagrażającego w pierwszej kolejności Węgrom, strona węgierska pogodziła się najprawdopodobniej ze zwierzchnością Polski nad Mołdawią, zwierzchność ta bowiem wciągała Polskę w bliższy kontakt z problemem tureckim. Po tej linii szedł zapewne również układ polsko-węgierski z 1397 r., a na zjeździe Zygmunta Luksemburczyka z Jagiełłą i Witoldem w Lubowli na Spiszu w 1412 r. podzielono wyraźnie strefy wpływów na polską w Mołdawii i węgierską na Wołoszczyźnie. Traktat w Lubowli został faktycznie zerwany w 1420 r., ale odnowiono go w trzy lata później w Kieżmarku. Władający w tym czasie Mołdawią hospodar Aleksander Dobry (1400-1432) utrzymywał ścisłe związki z Polską i Litwą. V Stosunki z Zakonem do wybuchu „wielkiej wojny” Na czoło zagadnień politycznych Polski w pierwszym dziesięcioleciu XV w. wysuwa się konflikt polsko-krzyżacki, którego nie rozwiązał pokój raciąski 1404 r. Polska wykupiła wprawdzie, dzięki opodatkowaniu się szlachty, ziemię dobrzyńską, ale nie wygasły tarcia litewsko-krzyżackie w związku z pozostającą nadal w rękach Zakonu Żmudzią, a do tego zrodziły się nowe, mające za przedmiot gród Drezdenko. Chodziło o to, że dążąc do stworzenia sobie pomostu, który by łączył państwo zakonne z Europą zachodnią, wzięli Krzyżacy w zastaw od Brandenburgii w 1402 r. Nową Marchię, wrzynającą się klinem między Wielkopolskę i Pomorze. Niezwykle ważny dla Polski pod względem strategicznym, bo położony na wschodniej krawędzi Nowej Marchii gród Drezdenko, znajdował się w rękach pana von Osten, potomka rodziny, która niegdyś uznała zwierzchność lenną Kazimierza Wielkiego; z tej zapewne racji Drezdenko ciążyło wyraźnie ku Polsce. Spór zbiegł się z objęciem godności wielkiego mistrza Zakonu przez zwolennika ostrego kursu politycznego wobec Polski Ulryka von Jungingen (1407). Nadto, kiedy w 1409 r. na Żmudzi wybuchło nowe powstanie, poparte raz jeszcze przez Witolda, wojna była nieunikniona. Ulryk próbował najpierw rozerwać sojusz Polski z Litwą, a gdy zabiegi te zostały przez stronę polską pokrzyżowane, wypowiedział Polsce wojnę i jeszcze w 1409 r. zajął ziemię dobrzyńską. Groźnie dla Polski zaczęła się rysować sytuacja międzynarodowa. Zakon bowiem sprzymierzył się teraz z książętami zachodniopomorskimi, zawarł z Zygmuntem Luksemburczykiem sojusz, przewidujący zbrojne współdziałanie partnerów na wypadek wojny z Polską, pozyskał sobie króla czeskiego Wacława Luksemburczyka i wprowadził rozłam polityczny na Mazowszu, gdzie książę Janusz warszawski pozostał wprawdzie wierny Polsce, ale Ziemowit V płocki sprzyjał Krzyżakom. Nie obeszło się bez nowych prób rozbicia unii. W tym celu pozyskali sobie Krzyżacy raz jeszcze Świdrygiełłę, usiłując rozbudzić separatyzm litewski, a Zygmunt Luksemburczyk kusił Witolda koroną królewską.

5