Tap 1

FE No1 – Gi i thi u v h th ng máy tính

CL C Ph n 1

H TH NG MÁY TÍNH

1 Lý thuy t c b n v thông tin ...................................................................... 1 Gi i thi u ........................................................................................................ 2 1.1 Bi u di n d li u ................................................................................ 2 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4

1.2

Chuy n i s .................................................................................................... 2 Bi u di n s ......................................................................................................11 Phép toán và chính xác............................................................................... 22 Bi u di n các giá tr phi s .............................................................................. 23

Thông tin và lôgic............................................................................. 26

1.2.1 Logic m nh ................................................................................................. 26 1.2.2 Phép toán logic ............................................................................................... 26 Bài t p.......................................................................................................................... 29

2 Ph n c ng ................................................................................................... 32 Gi i thi u ...................................................................................................... 33 2.1 Ph n t thông tin .............................................................................. 34 2.1.1 2.1.2

2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5

2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3

2.4 2.4.1 2.4.2

2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3

2.6

ch tích h p ................................................................................................. 34 nh bán d n ............................................................................................... 34

Ki n trúc b x lý............................................................................. 36 Ki n trúc và nguyên t c ho t ng c a b x lý............................................... 36 Nâng cao t c x lý trong b x lý ............................................................... 47 ch v n hành.............................................................................................. 50 a b x lí ...................................................................................................... 54 Hi u n ng c a b x lý.................................................................................... 55

Ki n trúc c a b nh ........................................................................ 57 Nh ng ki u b nh .......................................................................................... 57 Dung l ng và hi u n ng b nh ..................................................................... 58 u hình b nh .............................................................................................. 59

Thi t b l u gi ph .......................................................................... 60 Ki u và c tr ng c a thi t b l u gi ph ....................................................... 60 Các ki u RAID và c tính c a chúng ............................................................. 70

u trúc vào/ra và các thi t b ........................................................... 72 Ph ng pháp u khi n vào/ra....................................................................... 72 Giao di n vào/ra ............................................................................................. 74 Các lo i thi t b vào/ra và c tr ng c a chúng .............................................. 77

Các lo i máy tính.............................................................................. 88

Bài t p.......................................................................................................................... 92

3 Ph n m m c b n....................................................................................... 96 Gi i thi u ...................................................................................................... 97 3.1 u hành .................................................................................... 97 3.1.1 3.1.2

u hình và ch c n ng c a h u hành......................................................... 97 Qu n lý vi c ...................................................................................................100

FE No 1 – Gi i thi u v H th ng máy tính

3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.1.8 3.1.9

3.2

Qu Qu Qu Qu Qu Qu

n lý ti n trình ...........................................................................................102 n lý b nh chính .....................................................................................106 n lý b nh o..........................................................................................108 n lý t p.....................................................................................................110 n lí an ninh ..............................................................................................113 n lý h ng hóc ...........................................................................................114 giám sát ....................................................................................................114

Các ki u h

3.2.1 3.2.2

3.3

u hành..................................................................... 115

u hành v n n ng...................................................................................115 u hành m ng (NOS)..............................................................................118

Ph n m m gi a............................................................................... 120

3.3.1 DBMS ............................................................................................................120 3.3.2 th ng qu n lý truy n thông........................................................................120 3.3.3 Công c h tr phát tri n ph n m m ..............................................................121 3.3.4 Công c qu n lý v n hành ..............................................................................121 3.3.5 ORB ...............................................................................................................121 Bài t p.........................................................................................................................122

4

th ng a ph

ng ti n ......................................................................... 126

Gi i thi u .................................................................................................... 127 4.1 a ph ng ti n là gì? ..................................................................... 127 4.1.1 4.1.2 4.1.3

4.2

ch v a ph ng ti n ..................................................................................127 n th c hi n h th ng a ph ng ti n...........................................................129 Công ngh a ph ng ti n..............................................................................133

ng d ng a ph

4.2.1 4.2.2

4.3

ng ti n ............................................................... 134

Nh n d ng ti ng nói và hình nh ....................................................................134 ng h p ti ng nói và hình nh ......................................................................134

th ng ng d ng a ph

ng ti n................................................. 136

Bài t p.........................................................................................................................137

5

u hình h th ng .................................................................................... 138 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3

5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4

5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3

5.4 5.4.1 5.4.2 5.4.3 5.4.4

Phân lo i h th ng và c u hình h th ng......................................... 139 Phân lo i h th ng .........................................................................................139 th ng khách / ph c v ...............................................................................139 u hình h th ng ..........................................................................................142

Các ph

ng th c h th ng.............................................................. 146

Ph ng th c x lý h th ng............................................................................146 Ph ng th c s d ng h th ng .......................................................................148 Ph ng th c u hành h th ng ....................................................................152 Tính toán trên Web .........................................................................................153

Hi u n ng h th ng......................................................................... 154 Tính toán hi u n ng........................................................................................154 Thi t k hi u n ng ..........................................................................................156 ánh giá hi u n ng ........................................................................................156

tin c y c a h th ng .................................................................. 158 Tính tin c y................................................................................................158 Ti t k tính tin c y ..........................................................................................161 c tiêu và ánh giá v tin c y..................................................................161 Chi phí tài chính.............................................................................................162

FE No1 – Gi i thi u v h th ng máy tính

Bài t p.........................................................................................................................163

Tr l i bài t p .............................................................................................. 167 Tr Tr Tr Tr Tr

l l l l l

i cho Quy n 1, Ph n 1, Ch ng 1 (Lý thuy t thông tin c b n) ...........................167 i cho Quy n 1 Ph n 1 Ch ng 2 (Ph n c ng).....................................................175 i Quy n 1 Ph n 1 Ch ng 3 (Ph n m m c b n) ................................................181 i bài t p cho Quy n 1 Ph n 1 Ch ng 4 (H th ng a ph ng ti n) ...................189 i bài t p Quy n 1 Ph n 1 Ch ng 5 (C u hình h th ng)....................................192

Ph n 2 1

X

LÝ THÔNG TIN VÀ AN NINH

toán...................................................................................................... 201 1.1 1.1.1 1.1.2

1.2 1.2.1 1.2.2

1.3

Ho t

ng nghi p v và thông tin k toán..................................... 202

m tài chính và thông tin k toán .................................................................202 u trúc tài kho n..........................................................................................205

Cách

c b n kê tài chính ............................................................... 210

Cách Cách

c t quy t toán...................................................................................210 c b n kê l i t c ..................................................................................217

toán tài chính và k toán qu n lí................................................ 224

1.3.1 toán tài chính ............................................................................................224 1.3.2 toán qu n lý ..............................................................................................225 1.3.3 u hình h thông tin k toán .........................................................................232 1.3.4 Chu n qu c t ................................................................................................233 Bài t p.........................................................................................................................241

2

nh v c ng d ng c a h th ng máy tính ............................................. 246 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3

2.2

ng d ng k ngh ........................................................................... 247 Ki m soát t ng s n xu t.............................................................................247 CAD/CAM/CAE .............................................................................................248 th ng FA và CIM.......................................................................................249

ng d ng kinh doanh ..................................................................... 251

2.2.1 h tr nghi p v t ng hành dinh................................................................251 2.2.2 th ng h tr kinh doanh bán l .................................................................252 2.2.3 th ng tài chính..........................................................................................255 2.2.4 Trao i d li u giao tác liên doanh nghi p....................................................257 Bài t p.........................................................................................................................260

3 An ninh ..................................................................................................... 262 3.1 3.1.1 3.1.2

3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6

An ninh thông tin............................................................................ 263 An ninh thông tin là gì? ..................................................................................263 An ninh logic..................................................................................................265

Phân tích r i ro ............................................................................... 267 Qu n lí r i ro .................................................................................................267 Ki u, c l ng và phân tích r i ro ................................................................267 Ph ng pháp x lí r i ro ................................................................................271 Bi n pháp an ninh ..........................................................................................271 o v d li u ................................................................................................271 o v tính riêng t ........................................................................................272

FE No 1 – Gi i thi u v H th ng máy tính

Bài t p.........................................................................................................................274

4 Nghiên c u ho t 4.1

ng .............................................................................. 276

Nghiên c u ho t

ng..................................................................... 277

4.1.1 Xác su t và th ng kê.......................................................................................277 4.1.2 Qui ho ch tuy n tính ......................................................................................289 4.1.3 p l ch ..........................................................................................................293 4.1.4 Lí thuy t hàng i ..........................................................................................303 4.1.5 Ki m soát kho.................................................................................................308 4.1.6 báo nhu c u..............................................................................................319 Bài t p.........................................................................................................................329

5

sung h th ng máy tính ...................................................................... 337 Gi i thi u .................................................................................................... 338 5.1 th ng a ph ng ti n ................................................................ 338 5.1.1

Phát tri n n i dung a ph

ng ti n ................................................................338

Tr l i bài t p .............................................................................................. 347 Tr Tr Tr Tr

l l l l

i bài t p cho Quy i cho Quy n 1 Ph i cho Quy n 1 Ph i cho Quy n 1 Ph

n 1 Ph n 2 Ch ng 1 (K toán)..............................................347 n 2 Ch ng (Các l nh v c ng d ng c a h th ng máy tính)..355 n 2, Ch ng 3 (An ninh) ........................................................360 n 2 Ch ng 4 (Nghiên c u các ho t ng).............................365

Ph n 1

TH NG MÁY TÍNH

Gi i thi u Lo t sách giáo khoa này ã c xây d ng trên c s Chu n k n ng K s Công ngh Thông tin c a ra công khai tháng 7/2000. B n t p sau ây bao quát toàn b n i dung c a tri th c và k n ng n n t ng c n cho vi c phát tri n, v n hành và b o trì các h thông tin: No. 1: No. 2: No. 3: No. 4:

Nh p môn H th ng máy tính Phát tri n và v n hành h th ng Thi t k trong và l p trình - Thân tri th c c t lõi và th c hành Công ngh M ng và C s d li u

Ph n này cho nh ng gi i thích d dàng m t cách có h th ng cho nh ng ng i ang h c v các h th ng máy tính l n u tiên có th d dàng có c tri th c trong nh ng l nh v c này. Ph n này bao g m các ch ng sau: Ph n 1: H th ng máy tính Ch ng 1: Lý thuy t c s v thông tin Ch ng 2: Ph n c ng Ch ng 3: Ph n m m c s Ch ng 4: H th ng a ph ng ti n Ch ng 5: C u hình h th ng Ch ng 6: Các ch m i

1

Lý thuy t c b n thông tin

c ích Hi u c ch bi u di n thông tin trong máy tính và các lý thuy t b n. c bi t, h th ng nh phân là m t ch quan tr ng, không th thi u bi u di n d li u trong máy tính. Tuy nhiên nh ng ng i th ng dùng h th p phân c ng có khó kh n khi làm quen v i cách bi u di n này, vì v y mà c n h c k . • Hi u các n v d li u c b bit, byte, t , v.v.. và chuy n phân hay d ng c s 16.. ‚ Hi u các khái ni m c b n v tính, chú tr ng vào các d li ƒ Hi u các phép toán m nh

n c a máy tính nh s nh phân, i chúng t ho c sang d ng th p bi u di n d li u bên trong máy u s , mã ký t , v.v.. và các toán t logic.

2

Ch

ng 2

Ph n c ng

Gi i thi u máy tính làm vi c c, c n chuy n các thông tin ta dùng trong cu c s ng hàng ngày thành d ng máy tính có th hi u c. Trong ph n này ta s h c cách thông tin th c s c th hi n bên trong máy tính và cách chúng c x lý.

1.1

Bi u di n d

1.1.1

Chuy n

li u

is

máy tính x lý c u c n thi t u tiên là a vào b nh m t ch ng trình ch a các nhi m v và quy trình c n x lý. H th ng nh phân c dùng bi u di n các thông tin này. Trong khi h th ng nh phân bi u di n thông tin b ng các t h p c a s "0" và "1," thì chúng ta l i th ng dùng h th ng th p phân. Vì v y ki n th c c b n và quan tr ng mà ng i k s x lý thông tin ph i có là hi u c m i quan h gi a các s nh phân và th p phân. ây là s khác nhau c b n gi a máy tính và con ng i và c ng là m giao ti p gi a chúng. Vì máy tính thao tác hoàn toàn trên c s các s nh phân, nên ta s xem xét quan h gi a s nh phân và th p phân, và vi c t h p các s h 16 v i các s nh phân.

(1)

n v bi u di n d li u và

n v x lý

• S nh phân u trúc bên trong c a máy tính g m r t nhi u m ch n t . S nh phân bi u di n 2 tr ng thái c a m ch n t nh sau: Dòng n i qua ho c không i qua n áp cao ho c th p Thí d , t tr ng thái có dòng n i qua (b t n) là "1" và tr ng thái không có dòng n i qua (t t n) là "0," sau ó b ng cách thay tr ng thái máy tính ho c d li u b ng các giá tr s , vi c bi u di n chúng có th th c hi n m t cách c c k ti n l i. Vi c bi u di n s th p phân t "0" n "10" b ng cách s d ng s nh phân c minh h a trong hình 1-1-1. Hình 1-1-1 th p phân và s nh phân

Nh 1

S th p phân 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

nh phân 0 1 10 11 100 101 110 111 1000 1001 1010

Nh ta th y trong hình trên, so v i h th p phân, phép nh

Nh 1 Nh 1

Nh 1

chuy n sang hàng bên x y ra th

ng xuyên

1.1

Bi u di n d li u

3

n trong h nh phân, nh ng vì ngoài "0" và "1" ra thì không dùng s nào khác n a nên ó là công c m nh nh t cho máy tính. ‚ Bits t bit (ch s nh phân) là 1 ch s c a h nh phân c bi u di n b ng "0" ho c "1." Bit là n v nh nh t bi u di n d li u trong máy tính. 1 bit ch bi u di n c 2 giá tr d li u, "0" ho c "1," nh ng 2 bit có th bi u di n 4 giá tr khác nhau: 00 01 10 11 Tuy nhiên, trong th c t , kh i l ng thông tin c n x lý b ng máy tính quá l n (có 26 giá tr trong b ng ch cái ti ng Anh) nên 2 bits, 0 và 1, không cho ph ng pháp bi u di n thông tin. ƒ Bytes

Vì 1 bit c bi u di n b ng hai cách

Vì 1 bit c bi u di n b ng hai cách

So v i bit, là n v nh nh t bi u di n d li u trong máy tính, thì byte là m t n v bi u di n m t s hay m t ký t b ng 8 bits. Vì m t byte b ng 8 bits, nên sau ây là các thông tin có th c bi u di n b ng t byte, b ng t h p c a "0" và "1." 00000000 00000001 00000010 → 11111101 11111110 11111111 Thông tin bi u di n b ng b ng chu i các s 1 và 0 g i là m u bit. Vì 1 bit có th c bi u di n b ng 2 cách, nên t h p các m u 8 bit thành 1 byte cho phép bi u di n 28=256 ki u thông tin. Nói cách khác ngoài các ký và s , các ký hi u nh "+" và "-" ho c các ký hi u c bi t khác nh "<" và ">" c ng có th bi u di n ng m t byte. 1 byte 0 0 0 0 0 0 0 0 Hình 1-1-2 Các ki u thông tin có th bi u di n c ng m t byte

2x2x2x2 x2x2x2x2

=256 ki u

28 Tuy nhiên vì s l ng kí t kanji (ký t Trung Qu c) có t i hàng ngàn, nên chúng không th bi u di n b ng t byte. Do ó, 2 bytes c n i l i có 16 bits, và m t kí t kanji c bi u di n b ng 2 bytes. V i 16 bits, 216 = 65,536 kí t kanji có th c bi u di n. „ T Bit là n v nh nh t bi u di n d li u trong máy tính và byte là m t n v bi u di n m t ký t . Tuy nhiên u các phép tính bên trong máy tính c th c hi n trên c s c a bit, thì t c s quá ch m. Vì v y m i sinh ra ý t ng x lý b ng t . n 10 n m tr c ây, máy tính cá nhân thao tác trên các t m i t g m 16 bits. Hi n nay máy tính l n PGs d ng các t , m i t g m 32 bits.

4

Ch

ng 2

Ph n c ng

… H nh phân và h 16 Trong x lý thông tin, h nh phân c dùng làm n gi n c u trúc c a nh ng m ch n t t o thành máy tính. Tuy nhiên, ta r t khó hi u ý ngh a c a chu i các "0" và "1". Trong h th p phân, giá tr s "255" có 3 ch s , nh ng trong h nh phân s ch s thành ra là 8. Vì v y h 16 c dùng gi i quy t v n khó kh n trong vi c xác nh và tránh c s ch s quá l n.. t s h 16 là giá tr s c bi u di n b ng 16 s t "0" n "15." Khi thành 16, phép nh s x y ra. Tuy nhiên vì không th phân bi t gi a "10" tr c khi phép nh c t o ra và "10" sau khi nh c t o ra, ti n l i, trong h 16 ng i ta bi u di n “10” b ng ch “A”, “11” b ng “B”, “12” b ng “C”, “13” b ng “D”, “14” b ng "E" và "15" b ng "F."

S S Th p phân Nh phân

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Hình 1-1-4 m nh phân và h m c s 16

(2)

Hình 1-1-3: cách vi t các s "0" n "20" a h th p phân trong h nh phân và h 16. Chú ý t i m i quan h gi a s h 16 v i h nh phân trong b ng này, ta nh n th y r ng 4 ch s trong h nh phân ng i 1 ch s h 16. Do v y, các s nh phân có th chuy n thành s h 16 b ng cách thay m i nhóm 4 bits b ng m t ch h 16, b t u t d u ch m th p phân. (Hình 1-1-4)

S H 16

0 1 10 11 100 101 110 111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111 10000 10001 10010 10011 10100

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14

1 byte

0 0

1 0 1 1

0 1

4 bits

4 bits

2

D

. D u ch m th p phân

Hình 1-1-3 th p phân, nh phân, và s h 16

nh phân

h 16

Bi u di n d li u s

ng t h p c a các "0" và "1" các ký t c bi u di n b ng các mã. Tuy nhiên có các ph ng pháp bi u di n d li u khác nhau x lý d li u s . Trong ph n này s gi i thích v c s và chuy n i c s , c ng và tr các s nh phân, bi u di n các s âm – c xem nh là c s c a vi c bi u di n d li u s .

1.1

Bi u di n d li u

5

• C s và "tr ng s " a. Tr ng s c a s th p phân và ý ngh a c a nó Khi bi u di n s l ng b ng s th p phân, ta t h p 10 ki u s t "0" n "9". M i s trong ó, t ch s ng th p nh t theo th t t ng d n có tr ng s là 100, 101, 102, 103... (Hình 1-1-5). Thí d , b ng cách dùng tr ng s , s th p phân 1234 s c bi u di n nh sau: 3 2 1 0 1234 = 1 × 10 + 2 × 10 + 3 × 10 + 4 × 10 Hình 1-1-5 Tr ng s c a m i ch s c a th p phân 21998

2

1

9

9

n nghìn tr m 4 3 2 10 10 10

8

ch c 1 10

th p phân Tên c a m i ch s Tr ng s c a m i ch s

nv 0 10

Trong hình 1-1-5 tr ng s c a m i ch s c bi u di n thành 100, 101, 102, 103,... s "10" này g i là c , và giá tr t phía trên bên ph i g i là s m . Cách vi t và ý ngh a c a tr ng s trong h th p phân c gi i thích d i ây. Trong 100, c s 10 c nhân 0 l n v i 1, và tr thành 1, trong 101, c s 10 c nhân 1 l n v i chính nó và tr thành 10. ng t , trong 102, 10 c nhân 2 l n v i chính nó, và tr thành 100; trong 103 , 10 c nhân 3 l n i chính nó và tr thành 1000. Theo cách này, th m chí khi s ch s t ng lên, nó v n có th d dàng c bi u di n b ng cách vi t các nh vào phía trên bên ph i c a s 10, là giá tr s ch ra s l n mà c s 10 ph i nhân lên (s m ). b. Tr ng s c a ch s nh phân và ý ngh a c a nó s c a h th p phân là 10, và c s c a h nh phân là 2. C ng nh trong h th p phân, tr ng s c a i ch s trong h nh phân c ch ra trong hình 1-1-6. Hình 1-1-6 Tr ng s c a m i ch s c a nh phân 11111001110

1 2

10

1

1 9

2 2

8

1 1 7

0 6

2 2 2

5

0

1 4

2

1 3

2

1

0

1

0

2 2 2 2

S nh phân Tr ng s c a i ch s

Cách vi t và ý ngh a c a tr ng s trong h nh phân c gi i thích nh sau:. Trong 20, c s 2 c nhân 0 l n v i chính nó, thành 1, trong 21, c s 2 c nhân 1 l n v i chính nó, thành 2. T ng t , trong 22, 2 c nhân 2 l n v i chính nó, thành 4. ki m ch ng r ng s 1988 trong h th p phân c bi u di n thành "11111001110" trong h nh phân, tr ng s c a m i ch s c th hi n b ng 1 trong bi u di n nh phân c n c thêm vào nh sau: 1 ↓ 210 ↓ = 1024 = 1998

‚ Các

1 1 1 ↓ ↓ ↓ + 29 + 28 + 27 + ↓ ↓ ↓ + 512 + 256 + 128 +

1 ↓ 26 ↓ 64

0

0 + +

1 ↓ 23 ↓ 8

+ +

1 ↓ 22 ↓ 4

+ +

1 ↓ 21 ↓ 2

0

n v ph và bi u di n lu th a

Vì kh i l ng thông tin x lý b ng máy tính r t l n, các n v ph bi u di n nh ng i l ng l n c ng c s d ng. ng t , vì máy tính x lý v i t c cao, các n v khác th hi n nh ng i l ng c c nh c ng c n thi t bi u di n hi u n ng. Hình 1-1-7 cho th y các n v ph dùng bi u di n các i l ng l n và nh c ng nh các s m mà c ph i nâng lên lu th a.

6

Ch

ng 2

Ph n c ng

Hình 1-1-7 Các n v ph Ký hi u Các n v bi u di n nh ng i l ng n Các n v bi u di n nh ng i l ng c nh

T (giga) G (tera) M (mega) k (kilo)

Bi u di n theo s m 12 10 9 10 6 10 3 10

m (mili)

10-3

µ (micro)

10-6

n (nano)

10-9

p (pico)

10-12

Chú thích 40

2 30 2 20 2 10 2 1 1 000 1 1 000 000 1 1 000 000 000 1 1 000 000 000 000

u ý là nh ã ch ra trong c t Chú thích hình 1-1-7, kilo b ng 103 , nh ng nó c ng g n b ng 210. Nói cách khác, kilo mà chúng ta th ng dùng là b ng 1000, tuy nhiên h nh phân c dùng tính toán, nên 210 (t c 1024) là m t kilo. H n n a, n u 210 và 103 g n nh b ng nhau, 106 t c m t mêga, g n nh b ng 220 và 109 – m t giga, h u nh b ng 230. Do ó, khi nói dun7g l ng b nh máy tính là 1 kilobyte, thì th c ra 1 kilobyte ó không ph i là 1,000 bytes, mà chính xác là 1,024 bytes. ƒ C ng và tr các s nh phân a. C ng Sau ây là 4 phép c ng c b n trong h nh phân: 0 + 0 = 0 (0 trong h th p phân) 0 + 1 = 1 (1 trong h th p phân) 1 + 0 = 1 (1 trong h th p phân) 1 + 1 = 10 (2 trong h th p phân) ← c tính chính c a h nh phân khác v i h th p phân Trong các phép c ng này, phép nh c t o ra trong 1 + 1 = 10. 1 ← Nh 1 + 1 10 Thí d

(11010)2 + (1100)2 1 1 ← Nh 11010 + 1100 1 00 11 0 t qu là (100110)2.

b. Tr Sau ây là 4 phép tr c b n trong h nh phân: 0–0=0 0 – 1 = –1 1–0=1 1–1=0 Trong các phép tr này, n u ch s hàng cao h n c a 0 là 1 trong 0 – 1 = –1, thì "phép m hi n.

n”

c th c

1.1

♥

←M

Bi u di n d li u

7

n

10 − 1 1 Thí d

(10011)2 - (1001)2

♥ ←M 100 11 − 1001 1010

n

t qu là (1010) 2. „ C ng và tr các s trong h 16 c b n c ng và tr các s trong h 16 c ng t

ng t nh c ng và tr các s nh phân và th p phân.

a. C ng Phép c ng c th c hi n b t u t ch s th p nh t (ch s u tiên t bên ph i). Khi k t qu phép ng l n h n 16, phép nh sang ch s hàng sau ó c th c hi n. Thí d

(A8D)16 + (B17)16 1 +

Ch s

1 ← Nh A8D B17 15A4

u tiên:

Ch s th hai: Ch s th ba:

+

10 11 21

8 1 9

13 7 20

D + 7 = (trong h th p phân 13 + 7 = 20) = 16 (nh ng c a các c t u là 4 và nh 1 sang c t th hai.. 1 + 8 + 1 = (Trong h th p phân: 10) = A Nh t c t th nh t A + B = (trong h th p phân: 10 + 11 = 21) = 16 (nh ng c a các c t th ba là 5 và nh 1 sang c t th 4.

1) + 4

1) + 5

t qu là (15A4)16. b. Tr Phép tr cao h n

c th c hi n b t c th c hi n.

Thí d

ut c t

u tiên và khi k t qu phép tr là âm, phép m

n t c t có th t

(6D3)16 – (174)16

♥ −

6D3 1 74 5 5F

Ch s th nh t: Ch s th hai: Ch s th ba: t qu là (55F)16.

←M

♥ 16

n −

6 1 5

13 7 5

3 4 15

Vì 3 – 4 = –1, ta ph i m n 1 t D trong ch s th hai (D tr thành C). 16 (m n 1) + 3 – 4 = F (trong h th p phân: 19 – 4 = 15) C – 7 = 5 (trong h th p phân: 12 – 7 = 5) 6–1=5

8

Ch

ng 2

(3)

Chuy n

Ph n c ng

ic s

x lý các giá tr s trong máy tính, các s th p phân c chuy n thành các s nh phân ho c s h 16. Tuy nhiên, vì ta th ng dùng các s th p phân nên s khó hi u c ý ngh a c a k t qu x lý n u nh k t qu ó c bi u di n b ng s nh phân ho c s h 16. Do ó vi c chuy n i gi a các s h th p phân, nh phân và 16 là c n thi t. Phép toán này g i là phép chuy n i c s . i ây là gi i thích c th v vi c chuy n i c s c a các s th p phân, nh phân và s h 16. tránh nh m l n, c s c a m t s s c vi t ngoài ngo c n phân bi t. Thí d : Cách vi t s nh phân: (0101)2 Cách vi t s th p phân: (123)10 Cách vi t s h 16: (1A)16 • Chuy n s th p phân thành s nh phân Ph ng pháp chuy n nguyên hay phân s . a. Chuy n

i s th p phân sang s nh phân khác nhau ph thu c vào s th p phân ó là s

i s th p phân

th p phân nguyên chia cho 2, c th ng và s d . Th ng nh n c l i chia cho 2 và l i c th ng và s d . C th cho n khi th ng b ng 0. Vì s nguyên chia cho 2, nên khi s nguyên th p phân là s ch n thì s d b ng 0, còn khi là s l thì s b ng 1. S nh phân thu c b ng cách vi t t t c các s d theo th t ng c l i là k t qu c a vi c chuy n i s th p phân sang s nh phân. Thí d

(25)10 2) 2) 2) 2) 2) Th

ng

25 D 12 ·········· 1 6 ·········· 0 3 ·········· 0 1 ·········· 1 0 ·········· 1 (11001)2

b. Chuy n

i phân s th p phân

Phân s th p phân nhân lên 2, ph n s c l y ra. Vì ph n nguyên là tích c bên c nh ph n nguyên, ta l i nhân ph ng 0. (Ch ) s nh phân thu cb ã c l y ra. Thí d

nguyên và ph n phân s c a tích tách riêng ra, và ph n nguyên a ph n phân s v i 2 nên nó luôn là 0 ho c 1. Ti p theo, b sang n phân s v i 2. Vi c này c l p l i cho n khi ph n phân s ng cách t các ph n nguyên có c theo úng th t mà chúng

(0.4375)10

×

0.4375 2 0. 875 ↓ 0

×

0.875 2 1. 75 ↓ 1

×

0.75 2 1. 5 ↓ 1

×

0.5 2 1.0 ↓ 1

Ph n phân s Ph n phân s b ng 0 Ph n nguyên

(0.4375)10 = (0 . 0 1 1 1 )2 u ý r ng khi phân s th p phân chuy n i thành phân s nh phân, nhi u khi vi c chuy n i không t thúc c, vì bao nhiêu l n nhân phân phân s v i 2 thì nó c ng không cho ph n phân s b ng 0. Nói

1.1

cách khác, thí d nêu trên là m t tr nh phân vô t n.

ng h p

Bi u di n d li u

c bi t, còn a s các phân s th p phân

i ây là ki m ch ng nh ng lo i giá tr s t ng ng v i các phân s th p phân qu chuy n i phân s nh phân 0.11111 thành phân s th p phân nh sau:

0.

u tr thành phân

c bi t. Thí d , k t

1

1

1

1

1

←Phân s nh phân

↓ 2-1

↓ 2-2

↓ 2-3

↓ 2-4

↓ 2-5

← Tr ng s

↓ 0.5

↓ ↓ ↓ ↓ + 0.25 + 0.125 + 0.0625 + 0.03125 = 0.96875

9

← phân s th p phân

thí d này ta có th hi u r ng bên c nh các s th p phân b ng tr ng s c a m i ch s (0.5, 0.25, 0.125, ...v.v.) ho c các ph n th p phân t o ra t các t h p c a chúng, t t c các phân s th p phân khác u tr thành các phân s nh phân vô t n. ‚ Chuy n

i s nh phân thành s th p phân

Chuy n i thành các s th p phân trong chu i các bit nh phân. a. Chuy n Thí d

c th c hi n b ng cách c ng tr ng s c a m i ch s

ng v i "1"

i s nh phân (11011)2 (1 1 0 1 1) 2

24 + 23 + 21 + 20 ← Tr ng s ↓ ↓ ↓ ↓ 16 + 8 + 2 + 1 = (27)10 b. Chuy n Thí d

i phân s nh phân (1.101)2 (1 . 1 0 1) 2

20 + ↓ 1 + ƒ Chuy n

2-1 ↓ 0.5

2-3 ← Tr ng s ↓ + 0.125 = (1.625)10 +

i s nh phân sang s h 16

Vì chu i 4-bit nh phân b ng m t ch s h 16, trong s nh phân nguyên, s nh phân c chia thành các nhóm 4 ch s m t b t u t ch s ít ý ngh a nh t. Trong phân s nh phân, s nh phân c chia thành nhóm 4 ch s m t, b t u t d u ch m th p phân. Sau ó vi c chuy n i c th c hi n b ng cách c ng các tr ng s c a các ch s nh phân có giá tr hi n th là "1," trong m i nhóm 4 bits. Trong tr ng h p có chu i bit nh phân ít h n 4 ch s , thì ta s ph i thêm các s "0" c n thi t vào và chu i ó nó tr thành chu i 4-bit.

10

Ch

ng 2

Ph n c ng

a. Chuy n s nguyên nh phân Thí d

(10111010001)2 1 0 1 | 1 1 0 1 | 0 0 0 1

Xem b ng 0

0 1 0 1 ↓ 22

1 1 0 1

↓ 20

4

↓ ↓ 23 22

+ 1

Thí d

0 0 0 1

↓ 20

↓ 20

8 + 4 + 1

1

↓ 5

b. Chuy n

Chia thành các nhóm có 4 ch s

↓ D

↓ 1

Tr ng s

= (5 D 1)16

i phân s nh phân (0.1011110001)2 0 . 1 0 1 1 | 1 1 0 0 | 0 1

0.

Chia thành các nhóm có 4 ch sô

1 0 1 1 ↓ ↓ ↓ 23 21 20

1 1 0 0 ↓ ↓ 23 22

8

8

0 .

+ 2 +1

+ 4

B

Xem b ng 0

0 1 0 0 ↓ 22

Tr ng s

4

C

4 = (0.BC4)16

„ Chuy n s h 16 thành s nh phân 16

h 16 c chuy n thành s nh phân b ng cách th c hi n qui trình ng c bi u di n b ng 4-ch s nh phân.

c l i. Nói cách khác, 1 ch s h

a. Chuy n s nguyên h 16 Thí d

(38C)16 3

8

C 12

2+1

8

8+4

1

1 0 0 0

1

1

1 0 0 = (111000110)2

1.1

Bi u di n d li u

11

b. Chuy n phân s h 16 Thí d

(0.8E)16 0.

8

E 14

0.

8

8+4+2+0

1 0 0 0

1

1

… Chuy n s th p phân sang s h 16 và ng

1 0 = (0.10001110)2 cl i

chuy n sang h nh phân, s th p phân chia cho 2 còn chuy n sang h 16 thì s th p phân chia cho 16. ng t , s h 16 c chuy n sang s h th p phân b ng cách c ng các giá tr l y th a v i c s là 16. u ý vì v n không quen v i cách vi t các s h 16, nên thông th ng các s h 16 u tiên c i thành nh phân và sau ó chuy n thành s th p phân.

1.1.2

Bi u di n s

Trong máy tính, t thu ban u c ch t o ra tính toán, cùng v i các khía c nh khác trong ó có qu n lý i t ng d li u x lý, tính chính xác và tính d s d ng khi tính toán c ng c chú ý. D i ây gi i thích d ng th c bi u bi n phù h p cho t ng ki u d li u. Hình 1-1-8 ng th c bi u di n d li u

li u

u ph y t nh

(S nguyên)

u ph y

(S th c)

nh phân ng

li u Th p phân m gói li u ký t

(1)

th p phân Th p phân óng gói

Bi u di n s ng s th p phân

Bi u di n ch s th p phân

• Mã th p phân

c nh phân hóa

Có m t d ng th c cho d li u ký t và các s th p phân g i là ph ng pháp bi u di n d li u “mã th p phân c nh phân hóa” vi t t t là mã BCD (Binary Coded Decimal code). Theo ó, ng i ta dùng 4 ch s nh phân (4 bit) ng v i các s t 0 n 9 c a h th p phân, bi u di n các giá tr s c a m i ch s .

12

Ch

ng 2

Ph n c ng

Hình 1-1-9 Mã th p phân

c nh phân hóa

th p phân 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 . .

S nh phân 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 . .

Mã th p phân c nh phân hóa 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 00010000 00010001 . .

Thí d , bi u di n s th p phân "789" b ng cách dùng mã BCD nh sau: 7 ↓

8 ↓

9 ↓

0111

1000

1001

(011110001001)2

Theo cách bi u di n này, khi s ch s c a s th p phân t ng lên thì dài c a mã BCD c ng t ng lên (4 bits c thêm vào cho m t ch s ). D ng th c này g i là d ng th c có dài bi n i. Giá tr nh mã BCD ó c ng c thi t l p thành 4 bit th p nh t c a ký t trong b mã EBCDIC, JISCII và các b mã khác. Mã BCD c dùng ch y u bi u di n s dùng trong tính toán v n phòng, và ng v i d ng th c c a b nh máy tính, nó c chia thành d ng th c th p phân m gói (unpacked) và d ng th c th p phân óng gói (packed). Và vì mã ký t c ng nh d ng th c th p phân m gói và d ng th c th p phân óng gói c bi u di n b ng mã BCD, nên chúng có th c x lý t ng b ng cách s d ng h s h c th p phân c a máy tính. Ng i dùng không c n ph i bi t n ti n trình này. ‚ D ng th c th p phân m gói Khi bi u di n s th p phân có d u, d ng th c th p phân m gói dùng 1 byte cho m i ch s c a s th p phân. ng th c th p phân m gói bi u di n các giá tr t 0 n 9 trong 4 bit th p nh t c a 1 byte, và trong 4 bits cao nh t, c g i là các bit c khoanh vùng (zoned bits), trong tr ng h p mã EBCDIC dùng trong máy tính l n, thì l u giá tr (1111)2. Tuy nhiên, trong các bit c khoanh vùng c a ch s hàng th p nh t, thì 4 bits bi u di n d u c l u gi , trong c tr ng h p s 0 và s d ng, là (1100)2, và trong tr ng h p s âm, là (1101)2. Trong b mã JIS dùng trao i d li u c ng nh trong các máy u th p, (0011)2 c u trong các bit c khoanh vùng. D ng th c th p phân m gói c ng còn c g i là d ng th c th p phân khoanh vùng. u bit c a vi c bi u di n s th p phân +789 and –789 trong d ng th c th p phân m gói c mô t trong hình 1-1-10.

1.1

Bi u di n d li u

13

Hình 1-1-10 D ng th c th p phân m gói

<+789> 1 byte

1 byte

1 byte

1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 Bit c khoanh vùng

0 0 1 1 0

0 1

Bit d u

Bit c khoanh vùng

7

8

Trong h c s 16 nó

0 1 0

+

9

c bi u di n là (F7F8C9)16

<-789> 1 byte 1

1 byte

1 byte

1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0

Bit c khoanh vùng

0 0 1 1 0 1 1 0 0 1 Bit d u

Bit c khoanh vùng

7

8

Trong h c s 16 nó

_

9

c bi u di n là (F7F8D9) 16

Trong d ng th c th p phân m gói, ngoài byte c a hàng có ngh a th p nh t, thì các byte khác ch dùng có a byte. u này c xem là lãng phí tài nguyên. u này c kh c ph c b ng d ng th c th p phân óng gói. ƒ D ng th c th p phân óng gói Trong d ng th c th p phân óng gói, 1 byte bi u di n giá tr s c a 2 ch s và 4 bits có ngh a th p bi u di n d u. M u bit c a d u c ng gi ng nh trong d ng th c th p phân m gói, (1100)2 i v i 0 và s d ng, và (1101)2 i v i s âm. Hình 1-1-11 cho th y m u bit c a d ng th c th p phân óng gói. Hình 1-1-11 ng th c th p phân óng gói

1 byte

1 byte

0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 1 1 0

0

Bit d u

7

8

1 byte

9

+

1 byte

0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 1 1 0

1

Bit d u

7

8 9 So v i d ng th c th p phân m gói, thì d ng th c th p phân óng gói có các u vi t sau: Giá tr s có th bi u di n b ng ít byte h n. Chuy n sang h nh phân d h n.

14

Ch

ng 2

Ph n c ng

(2)

Bi u di n nh phân

• Bi u di n s nguyên âm Thí d c thù v bi u di n s nguyên âm Bi u di n giá tr tuy t i Bi u di n ph n bù a. Bi u di n giá tr tuy t

c ghi nh n nh sau:

i c a s nguyên âm

Nh ã th y trong hình 1-1-12, trong vi c bi u di n giá tr tuy t di n d u và 7 bit khác bi u di n giá tr s (giá tr tuy t i). Hình 1-1-12 Bi u di n giá tr tuy t

7

i

6

5

4

3

2

1

i c a s nguyên âm, bit

0

u tiên bi u

S bit

a s nguyên âm

Bit ký t bi u di n s nguyên Bit cho bi t d u c a s nguyên là s d ng, là s âm)

u ph y th p phân

Thí d , trong (00001100)2, vì bit d u u là 0, ó là s d ng. T ng t , vì 7 bit khác là giá tr tuy t i a giá tr s , b ng (0001100)2 = 22 + 23 = (12)10, s th p phân 12 (s d ng) c bi u di n. t khác, vì trong (10001100)2 bit d u u là 1, nên ó là s âm. S th p phân –12 = (s âm) c bi u di n. Tuy nhiên, vì trong ph ng pháp bi u di n này, giá tr s 0 có th bi u di n b ng 2 cách, nh là 00000000 (s 0 d ng) ho c nh là 10000000 (s 0 âm), vi c thao tác tr nên ph c t p và do v y nó không c dùng r ng rãi. u ý là khi bi u di n giá tr tuy t i c a s âm b ng 8 bits, ph m vi các giá tr s có th bi u di n c (trong các ch s th p phân) là: –127 n 127 b. Bi u di n ph n bù c a s nguyên âm Ph n bù là m t s mà giá tr c a nó c ng v i s ban , ph n bù c s và ph n bù c s rút g n.

u thì cho m t giá tr s

c bi t. Có hai ki u bù c

l Ph n bù th p phân Có hai lo i ph n bù th p phân, "bù 10" và "bù 9". Thí d ph n bù 9 c a m t s ã cho s là k t qu c a phép tr m i ch s trong giá tr s ó ra kh i 9. T ng t , ph n bù 10 c a m t giá tr s ã cho s là t qu c a phép tr m i ch s c a s ó ra kh i 10. K t qu là, ph n bù 10 b ng ph n bù 9 c ng 1. Thí d

"ph n bù 9 " c a (123) 10 −

Thí d

999 123 876

"ph n bù 10 " c a (123)10 −

1000 123 877

(= 999 + 1)

l Ph n bù nh phân Có 2 ki u bù nh phân, "ph n bù 1 " và "ph n bù 2" Ph n bù 1 Ph n bù 1 c a m t giá tr s ã cho là k t qu c a phép tr m i ch s c a giá tr s ó ra kh i 1, t qu là, t t c bit "0" và "1" c a chu i bit ban u c i t ng ng thành “1” và “0”.

1.1

Thí d , ph n bù 1 c a chu i bit (10110011)2 là: 10110011 ↓ ← T t c bit "0" và "1" trong chu i bit ban 0 1 0 0 1 1 0 0 ←ph n bù 1

Bi u di n d li u

u

c chuy n ng

15

cl i

Ph n bù 2 Ph n bù 2 là chu i bit ph n bù 1 c ng 1. Vì v y ph n bù 2 c a chu i bit (10110011)2 nh sau: 10110011 ↓ ← T t c các bit "0" và "1" c a chu i bit ban 01001100 ←ph n bù 1 + 1 ←thêm 1 01001101 ←ph n bù 2

u

c chuy n ng

c tính

cl i

l Bi u di n "ph n bù 1" và "ph n bù 2 " c a s nguyên âm bi u di n "ph n bù 1 " c a s nguyên âm Bit d u: 0 i v i s d ng, 1 i v i s âm, và c hai, +0 và -0, Giá tr s : "ph n bù 1 " Thí d , bi u di n "ph n bù 1 " c a s th p phân -126 nh sau: 0 111111 0 u→↓ ↓ 10000001

iv i0

← + 126 ← t t c bit "0" và "1" c a chu i bit ban ← − 126

u chuy n ng

cl i

bi u di n "ph n bù 2 " c a s nguyên âm Bit d u: 0 i v i s d ng, 1 i v i s âm Giá tr s : "ph n bù 2 " Thí d , bi u di n "ph n bù 2" c a s th p phân -126 nh sau: 0 111111 0 u→↓ ↓ 10000001 + 1 10000010

← + 126 ← T t c bit "0" và "1" trong chu i bit ban

u

i ng

cl i

←thêm 1 ← − 126

Nh ã th y, th m chí i v i cùng m t s , chu i ph n bù 1 và chu i ph n bù 2 c ng khác nhau. Hình 1-1-13 so sánh gi i h n các giá tr s có th bi u di n c b ng 3 bit trong bi u di n "ph n bù 1 " và "ph n bù 2". T hình này ta có th th y r ng gi i h n c a các s bi u di n c b ng "ph n bù 2" ng h n. T ng t , c ng nh trong cách bi u di n giá tr tuy t i c a s nguyên âm, và trong cách bi u di n s âm b ng "ph n bù 1", 0 có th bi u di n b ng c 2 cách +0 và -0, cho nên thao tác tr nên ph c t p. Vì v y, ph n l n các máy tính ngày nay u dùng ph ng pháp ph n bù 2. Hình 1-1-14 cho th y gi i h n c a các giá tr s bi u di n c khi m t s nh phân n-bit c bi u di n b ng ph n bù 1 và ph n bù 2. Hình 1-1-13 "ph n bù 1" và "ph n bù 2 "

“Ph n bù 1” 0 0 0 0 1 1 1 1

1 1 0 0 1 1 0 0

1 0 1 0 1 0 1 0

= = = = = = = =

“Ph n bù 2” 3 2 1 0 -0 -1 -2 -3

0 0 0 0 1 1 1 1

1 1 0 0 1 1 0 0

1 0 1 0 1 0 1 0

= = = = = = = =

3 2 1 0 -1 -2 -3 -4

16

Ch

ng 2

Ph n c ng

Hình 1-1-14 Gi i h n c a các s bi u di n c b ng "ph n bù 1 " và "ph n bù 2"

Gi i h n c a các s bi u di n khi m t s nh phân n bit bi u di n s d ng ph ng pháp ph n bù n-1 n-1 - (2 1) 2 1 Gi i h n c a các s bi u di n khi m t s nh phân n bít bi u di n s d ng ph ng pháp ph n bù n 1 n-1 -2 2 -1

t lý do quan tr ng khác Thí d

ch p nh n ph

ng pháp ph n bù 2

c minh h a trong thí d sau:

Khi phép tính th p phân 100 - 90 c th c hi n trong máy tính, các s th p phân 100 và -90 u tiên c chuy n thành các s nh phân. Khi ó, n u –90 c bi u di n b ng ph ng pháp "ph n bù 2", d u “-“ không c n n a, và bi u di n nh sau: (100)10 = (01100100)2 (–90)10 = (10100110)2 Do ó, phép tr 100-90 có th thay b ng phép c ng 100+(-90). 01100100 + 10100110 1 00001010

(S th p phân 10)

↑ Vì s bit là 8, nên ch s th 9 thu

c vì phép nh

c b qua.

Do ó, lý do mà các s âm c bi u di n b ng ph ng pháp ph n bù 2 khi tính toán là vì phép tr có th thay b ng phép c ng. Nói cách khác, vì phép tr có th th c hi n c b ng các m ch c ng, nên các m ch tr không c n thi t n a, làm cho c u trúc ph n c ng n gi n h n. ‚ D u ph y c

nh (Fixed point)

a. Bi u di n s nguyên u ph y c nh là d ng th c bi u di n d li u c dùng ch y u khi các d li u ki u s nguyên c lý (Hình 1-1-15). Vì v y, d ng th c m c nh còn c g i là ki u s nguyên. Trong d ng th c th p phân m gói ho c óng gói, s byte thay i ph thu c vào s ch s c a s th p phân, nh ng trong d ng th c d u ph y c nh m t t c bi u di n b ng dài c nh, b ng 16 bits và 32 bits. Vì v y, n u nh bi u di n giá tr s v t quá dài c nh ó thì s x y ra s c g i là “b tràn” (overflow). 16 bit

Hình 1-1-15 mc nh

Bit d u 1 bit

Bit bi u di n giá tr (15 bit)

Vì trong d ng th c d u ph y c nh trong hình1-1-15, khi m t giá tr c bi u di n b ng 15 bits, n u âm c bi u di n b ng ph ng pháp "ph n bù 2", gi i h n các giá tr s bi u di n c trong h th p phân là: -215 n 215 − 1= -32,768 t i 32,767 ng t , n u m t t c t o thành t n bits, và s âm c bi u di n b ng ph gi i h n c a các giá tr s bi u di n c trong h th p phân là: -2n-1 n 2n-1 − 1

ng pháp "ph n bù 2,

1.1

Bi u di n d li u

17

b. Bi u di n phân s Khi s nguyên c bi u di n, v trí c a d u ph y th p phân ngh a th p nh t. Khi phân s c bi u di n, v trí c a d u ph y th p phân Hình 1-1-16 d ng th c bi u di n s nguyên và phân s Bi u di n nguyên

Bit d u Bi u di n phân s Bit d u ƒ D u ph y

c xem là c xem là

ng bên tay ph i c a bit có ng ngay tr

c bit d u.

trí d u ph y th p phân

trí d u ph y th p phân

ng

Trong khi d ng th c d u ph y c nh bi u di n d li u ki u s nguyên, thì d ng th c d u ph y ng c dùng bi u di n d li u ki u s th c. Trong các máy tính l n có th bi u di n c s th p phân v i 18 ch s . V i 18 ch s s g n nh không có v n gì trong cu c s ng hàng ngày. Tuy nhiên trong nh ng l nh v c c n tính toán ph c t p nh d i ây, ta s không t c các k t qu úng u ch dùng ki u d li u s nguyên. Tính toán c h c ch t l ng c n cho thi t k máy bay Tính toán d báo th i ti t p k ho ch và ki m soát các chuy n bay trên v tr Tính toán ng n CAD (Thi t k v i s h tr c a máy tính) i v i các l nh v c khoa h c và k ngh òi h i các d ng tính toán ph c t p nh v y, ng i ta dùng d ng th c d u ph y ng. ây, “ph c t p” có ngh a là không ch vì chính quá trình tính toán là ph c t p mà còn vì d li u c n x lý ho c c c l n, ho c c c nh . Khi ta bi u di n s 1 500 000 000, thay vì ph i vi t 8 s 0, ta dùng cách bi u di n l y th a nh sau: 15 × 108 Trong d ng th c d u ph y ng, s ó c vi t là 0.15 × 1010. 10 0.15 × 10 ↑ Ph n này nh h n 1 Tên m i ph n s c g i nh sau. 0.15 × 1010 ← S m ↑ ↑ nh tr C s ây h th p phân c dùng cho d hi u, nh ng máy tính l i dùng h nh phân ng th c bi u di n d u ph y ng thay i tùy theo t ng lo i máy tính. Chúng ng th c dùng trong máy tính l n và d ng th c xác nh b i IEEE (Vi n các k s

a. D ng th c d u ph y

c phân lo i thô thành n và n t ).

ng trong máy tính l n

ng th c bi u di n d u ph y ng dùng trong các máy tính v n n ng c nêu trong hình 1-1-17. ng th c này c a vào nh ng máy tính v n n ng u tiên trên th gi i là "IBM System/360" và c g i là Excess 64.

18

Ch

ng 2

Ph n c ng

Hình 1-1-17 D ng th c d u ph y

ng trong máy tính tính n ng chung

Ph n s m (7 bit)

Ph n nh tr (24 bit)

u ph n nh tr (1 bit) trí d u ph y th p phân . D u ph n nh tr : Xác nh xem d li u bi u di n trong ph n nh tr là d ng hay âm (0: d ng, 1: âm) . Ph n s m : V i tr ng s là 16 và giá tr s bi u di n là +64 khi s m th c . Ph n nh tr : Ch bi u di n phân s nh phân th p h n 1.

l

Ph n s m Ph n m có 7 bits, và ph m vi các giá tr s bi u di n trong d ng nh phân là t (0000000)2 t i (1111111)2 , t c t 0 n 127 trong h th p phân. Tuy nhiên m t giá tr s l n g p 64 l n s m th c c bi u di n. Vì v y, s m th c s t ng ng v i −64 n +63. ng t , vì c s c coi là 16, các giá tr s có th bi u di n c n m trong ph m vi gi a 16-64 t i 1663 Sau ó, tính n c bit d u, các s có th bi u di n b ng ph n s m nh trên c cho th y trong hình 1-1-18.

Hình 1-1-18 Các s có th bi u di n b ng ph n s m Tràn trên âm

Giá tr bi u di n

- 1663

Tràn i âm

- 16-64

Tràn d ng

0.0

i Giá tr bi u di n

16-64

Tràn trên ng

1663

l

Ph n nh tr Khi phân s th p phân 0.05 c i thành ph n s nh phân, nó tr thành phân s nh phân tu n hoàn. (0.0000110011001100110011001100...)2 Hình 1-1-19 cho th y bi u di n c a phân s ó b ng d ng th c d u ph y ng. Hình 1-1-19 Bi u di n phân s nh phân (0.0000110011001100110011001100...)2

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0…

+ (0. 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0)2 x 160

Vì ph n nh tr có 24 bits, trong tr ng h p này, phân s th p phân s không c bi u di n m t cách chính xác. (Sai s x y ra trong tr ng h p này là sai s làm tròn.) Tuy nhiên, n u ta nhìn vào m u bit c a ph n nh tr , ta có th th y 4 bits u là 0, n u ta sau ó trích ra 4 bit này và chuy n d ch các bits còn l i sang trái, thì có th bi u di n c 4 bits làm tròn. ây, k t qu c a vi c chuy n d ch 4 bit c a ph n nh tr sang trái, giá tr ban u c a ph n nh tr ã c t ng lên 24 = 16. lo i vi c t ng này, nó c n c chia cho chính nó t c 16 (×16-1). Vì c s là 16, giá tr ph n s m có th t thành -1. K thu t c dùng trong tr ng h p này làm gi m sai s làm tròn n m c t i thi u, c ng nh làm t ng t i a chính xác, g i là chu n hóa. H n n a, k t qu c a k thu t chu n hóa là chu i bit bi u di n giá tr c ng là chu n hóa. Phép toán này c th c hi n t ng b i ph n c ng. t qu chu n hóa c a phân s nh phân trong hình 1-1-19 c cho th y trong hình 1-1-20.

1.1

Hình 1-1-20 Chu n hóa

Bi u di n d li u

19

00111111 110011001100110011001100

+ (0. 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0)2 x 16-1 b. D ng th c d u ph y ng th c d u ph y

ng c a IEEE ng theo chu n IEEE

Hình 1-1-21 D ng th c d u ph y

S

u ph n

Ph n s m (8 bits) E

nh tr (1 bit)

c th y trong hình 1-1-21.

ng theo IEEE

Ph n

nh tr (23 bits) F

trí d u th p phân

.

u ph n nh tr : Xác nh d li u bi u di n trong ph n nh tr là d ng ho c âm ( 0: D ng, 1: Âm) . Ph n s m : C s là 2 và th hi n giá tr là k t qu +127 vào giá tr g c c a s m Tuy nhiên, Khi E = 255, F # 0 : không ph i là m t s S Khi E = 255, F = 0 : (-1) S -126 Khi E = 0, F # 0 : (-1) 2 (0.F) S Khi E = 0, F = 0 : (-1) 0 (không) . Ph n nh tr : ch bi u di n phân s nh phân nh h n 1. . Giá tr s d ng d ng th c d u ph y ng: (-1) S x 2E 127 x (1 + F)

ó

khác nhau so v i v i d ng th c d u ph y ng c a các máy tính ch c n ng chung là: Ph n s m có 8 bits, và th hi n giá tr là k t qu c ng 127 vào giá tr g c c a s m ó. Phép c ng này g i là bias (Hình 1-1-22). Ph n nh tr có 23 bits và phân s nh phân t ng ng v i nh tr -1 c ng ký. Nói cách khác, 1 coi nh b b qua. C s c a ph n s m là 2. s c a ph n m là 2 Hình 1-1-22 Bi u di n ph n s m

Các m u bit Th p phân Bias bi u di n ph n m (1 1 1 1 1 1 1 1)2 = 255 (1 1 1 1 1 1 1 0) 2 = 254 (1 0 0 0 0 0 0 1)2 =129 (1 0 0 0 0 0 0 0)2 = 128 (0 1 1 1 1 1 1 1)2 = 127

- 127

(0 0 0 0 0 0 0 1)2 = 1 (0 0 0 0 0 0 0 0)2 = 0

m th c 128 127 2 1 0 -126 -127

255 128 0 Bias

-127

m c bi u di n chính trong kho ng này

20

Ch

ng 2

Ph n c ng

Thí d , n u s th p phân 5 c bi u di n b ng d ng th c này, ta s có nh trong hình 1-1-23. Vì là s d ng, ph n d u c a d u nh tr là 0. u (5)10 = (101)2 = (101)2 × 20 = (1.01)2 ×22, khi ó, ph n s m s là (1.01)2-(1)2 = (0.01)2 u (101)2 c chuy n d ch sang ph i 2 bits, nó tr thành (1.01)2, t c 2-2 l n c a giá tr ban u. chu n hóa, 2 c thêm vào s m 0, và tr thành 2. K t qu là, vì ph n s m là 2 + 127 = 129, ta c bi u di n là (10000001)2. Hình 1-1-23 Bi u di n s th p phân 5 u ph n nh tr Ph n nh tr

Ph n s m

010000001010000000000000000000000 c. Phép chuy n d ch ch chuy n d ch theo ch chu n hoá c gi i thích d i ây. Trong h nh phân, m i ch s có tr ng s ng v i m t lu th a c a 2. u này g i là tr ng s theo v trí. Vì v y, th m chí cùng là s 1 c bi u di n, nh ng ý ngh a c a nó khác v i ý ngh a c a s 1 v trí th hai và 1 v trí th ba. 1 v trí th hai: (10)2 → 21 = 2 1 v trí th ba: (100)2 → 22 = 4 Trong phép chuy n d ch, b ng cách chuy n v trí c a 1 sang bên trái (ho c sang bên ph i), phép nhân và phép chia các giá tr s có th d dàng th c hi n. Vi c chuy n i thành s th p phân c a các s (100101)2 và (1001010)2, b ng cách chuy n d ch bit có giá tr 1 u tiên sang trái, s là nh sau: Tr ng s c a t ng ch s : (100101)2 → (1001010) 2

→

26

25 1

24 0

23 0

22 1

21 0

1

0

0

1

0

1

20 1 = 32 + 4 + 1 = (37)10 0 = 64 + 8 + 2 = (74)10 5

Qua vi c chuy n i này, c n chú ý là s 1 c bi u di n là 2 tr c phép chuy n d ch, nay bi u di n 26 , 2 1 ã c bi u di n là 2 , nay bi u di n là 23, và s 1 ã c bi u di n là 20 nay bi u di n 21. Nói cách khác sau phép chuy n d ch, giá tr c a m i s 1 c t ng g p ôi, và k t qu c a vi c chuy n i sang h th p phân c ng t ng g p ôi t (37)10, thành (74)10. Nói ng n g n, k t qu trên cho th y b ng phép d ch m t bit nh phân 1 sang trái, giá tr c a nó t ng g p ôi. Theo cách ti p c n này, phép chuy n d ch có th c tóm t t theo các quy t c sau:: [Qui t c d ch] Khi m t s nh phân c chuy n d ch sang trái n bits, giá tr ban u c a nó t ng lên 2n l n. Khi m t s nh phân c chuy n d ch sang ph i n bits, giá tr ban u c a nó gi m i 2n l n. (Giá tr ban u chia cho 2n ) Phép chuy n d ch có th dùng tính các giá tr s , nh trong thí d trên, c ng nh thay i v trí c a t bit m t cách n gi n.

l Phép chuy n d ch s h c Phép chuy n d ch s h c là phép toán c dùng tính các giá tr s . Nó u ph y c nh bi u di n s âm b ng "ph n bù 2". [Qui t c chuy n d ch s h c] bit d u không b chuy n d ch. bit b chuy n d ch ra ngoài thì b m t. bit c n n vào v trí bit phát sinh nh k t qu c a phép d ch là: i v i chuy n d ch trái: 0 i v i chuy n d ch ph i: gi ng nh bit d u Thí d

Tính (22)10 × 4 b ng phép chuy n d ch s h c

c dùng trong d ng th c

1.1

Bi u di n d li u

• Bi u di n (22)10 b ng cách dùng d ng th c d u ph y c

21

nh (8 bits)

(22)10 = (10110)2 ↓ 0

0

0

1

0

1

1

0

t ng lên 4 l n (= 22).

‚ Chuy n d ch 2 bits sang trái 0

0

0

1

0

1

1

0

0

1

0

1

1

0

0

0

0

c

00

= (88)10 t vào v trí các bít tr ng

Bít b d ch chuy n ra ngoài thì b m t

l Phép chuy n d ch logic Chuy n d ch logic là phép chuy n d ch c dùng thay i v trí c a bit. S khác nhau l n gi a chuy n d ch s h c và chuy n d ch logic là bit d u không c phân bi t. [Chuy n d ch logic] bit d u c ng b chuy n d ch. bit b chuy n d ch ra ngoài thì b m t. bit c n n vào v trí bit phát sinh nh k t qu c a phép d ch s là 0 Thí d

Sau phép chuy n d ch s h c và logic i v i (-16)10 sang ph i 2 bits, hãy chuy n các t qu thành s th p phân. • Bi u di n (-16)10 b ng cách dùng d ng th c d u ph y c nh (8 bits). 1

1

1

1

0

0

0

0

‚ Chuy n d ch s h c 2 bits sang ph i 1

1

1

1

0

0

0

0

1

1

1

1

1

1

0

0

Bits t

ng

ng v i bit d u

= (-4)10

c thêm vào

00

Bit b chuy n d ch ra ngoài thì m t ƒ Chuy n d ch logic 2 bits sang ph i

0

1

1

1

1

0

0

0

0

0

0

1

1

1

1

0

0

c thêm vào

= (60)10 00 Bit b chuy n d ch ra ngoài thì m t

22

Ch

ng 2

1.1.3

Ph n c ng

Phép toán và

chính xác

Vì dung l ng b nh c a máy tính có gi i h n, không ph i m i giá tr s mà ta dùng u có th c bi u di n m t cách chính xác. Nói cách khác, m t giá tr c bi u di n trong máy tính là m t bi u di n g n úng. Nh ã nói trên, trong quá trình x lý d li u th ng m i, các phép toán c th c hi n theo h th p phân, trong khi ó c vi c bi u di n bên trong l n các phép tính toán khoa h c và k ngh u c th c hi n trong nh phân. Vì v y, s khác nhau gi a giá tr s c bi u di n bên trong và giá tr th t c a s tr thành v n c n chú ý.

(1)

chính xác c a vi c bi u di n giá tr s

chính xác c a s là kho ng sai s c a nó, và cái g i là " chính xác cao " có ngh a là "sai s nh ." Ch t p trung vào ph n s nguyên, n u có s ch s bi u di n s chuy n i s th p phân sang s nh phân, thì không có sai s nào c . Tuy nhiên, ph n phân s l i không n gi n nh v y; vì r t nhi u phân s th p phân không th bi u di n c b ng phân s nh phân v i m t s h u h n các ch s . •

chính xác

n

Trong tính toán khoa h c và k ngh , các giá tr s c bi u di n v i các ch s nh phân trong các t . dài c a t ph thu c vào ph n c ng. Thí d , khi 1 t = 16 bits, thì nói chung, d ng th c mà trong ó m t giá tr s c bi u di n b ng 1 t c g i là chính xác n. Kho ng các giá tr s bi u di n c b ng 16 bits, trong tr ng h p s nguyên không d u, c ch ra d i ây. Giá tr nh nh t = (0000 0000 0000 0000)2 = 0 Giá tr l n nh t = (1111 1111 1111 1111)2 = 65,535 Nói cách khác, giá tr l n h n 65,535 không bi u di n c. ng t , kho ng giá tr s bi u di n c v i 16 bits, trong tr ng h p phân s không d u, c ch ra i ây. Giá tr nh nh t = (0000 0000 0000 0000)2 = 2-16 ≤ 0.0000152587890625000 Giá tr l n nh t = (1111 1111 1111 1111)2 = 1-2-16 ≤ 0.9999847412109370000 Trong tr ng h p này, các giá tr nh h n 0.00001525878, và các giá tr l n h n 0.999984741210937 không th bi u di n c. ‚

chính xác g p ôi

m r ng kho ng các giá tr s có th bi u di n c, s các ch s c t ng lên. B ng cách bi u di n 1 giá tr s b ng 2 t , so v i cách bi u di n v i 1 t , kho ng cách giá tr s bi u di n c tr nên r ng h n t nhi u. D ng th c này g i là chính xác g p ôi. N u 1 t = 16 bits, 1 giá tr s c bi u di n v i chính xác g p ôi t c v i 32 bits. Giá tr nh nh t = (0000 0000 0000 0000 0000 0000 0000 0000)2 = 0 Giá tr l n nh t = (1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111)2 = 4,294,967,295 Nói cách khác, các giá tr cho n 4,294,967,295 có th bi u di n c. ng t , kho ng các giá tr s bi u di n c b ng 32 bits, trong tr ng h p phân s không d u c ch ra d i ây. Giá tr nh nh t = (0000 0000 0000 0000 0000 0000 0000 0000) 2 = 2-32 ≤ 0.00000000023283064365387 Giá tr l n nh t = (1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111)2 = 1 − 2-32 ≤ 0.99999999976716900000000

(2)

chính xác c a phép tính

1.1

•

chính xác c a vi c bi u di n v i d u ph y c

Bi u di n d li u

23

nh

Kho ng các giá tr s bi u di n c b ng d u ph y c nh ph thu c vào ph n c ng máy tính. Tùy thu c vào s bits trong m t t , kho ng s ó không gi ng nhau. M t b c c a ph n s nguyên luôn là 1, b t k s bits là bao nhiêu, và ch có giá tr l n nh t là thay i. Tuy nhiên trong kích th c m t b c c a ph n phân , s bit c dùng càng l n thì kích th c b c càng tr nên nh và sai s c h n ch . ‚

chính xác c a vi c bi u di n v i d u ph y

a. Tràn trên và tràn d

ng

i

Khi nhân các giá tr c c l n ho c c c nh , kho ng các giá tr s có th bi u di n cv i có th c bi u di n b ng ph n m , Tr ng h p xu t hi n khi tích nh h n giá tr < tràn d i < giá tr tuy t i nh nh t).

có nh ng tr ng h p mà k t qu tính toán v t ra ngoài i lu th a. Tr ng h p xu t hi n khi tích l n h n giá tr c c c g i là tràn trên (giá tr tuy t i l n nh t < tràn trên). tuy t i nh nh t có th bi u di n c g i là tràn d i (0

b. Tri t tiêu (Cancellation) Khi tr hai s d u ph y ng h u nh b ng nhau, vì k t qu tr nên c c bé, ra ngoài kho ng giá tr có th bi u di n c. Tr ng h p này g i là tri t tiêu. c. M t thông tin Khi c ng hai giá tr bi u di n b ng d ng th c d u ph y ng, ph n m ph i trùng nhau. Nói chung thì ph n m c ch nh theo giá tr l n nh t. Khi c ng m t giá tr c c bé v i m t giá tr c c l n, vì ph n lu th a ph i ch nh theo lu th a c a giá tr l n nh t, ph n nh tr c a giá tr nh b chuy n d ch r t nhi u sang bên ph i. H u qu c a vi c d ch chuy n này là thông tin áng ph i c bi u di n b m t i. Tr ng h p này g i là m t thông tin. tránh lo i l i này, c n ngh t i các cách nh thay i th t c a các phép tính.... Các cách nh v y do ng i dùng th c hi n.

1.1.4

Bi u di n các giá tr phi s

Khi s d ng máy tính, a vào các s và ký t (các ký t c a b ng ch cái, ký hi u....) ta s d ng các thi t u vào nh bàn phím. Bên trong máy tính, bi u di n các ký t b ng các ch s nh phân, ng i ta dùng khái ni m b mã. Hi n nay, các b mã ký t khác nhau c dùng ph thu c vào máy tính. D i ây gi i thích các b mã c dùng r ng rãi trên th gi i và Nh t B n.

(1)

Bi u di n ký t

Các b mã ký t c dùng r ng rãi, v c b n bi u di n 1 ký t b ng 8 bits, t c là, 1 byte. Các b mã ký t c dùng r ng rãi trong l nh v c x lý thông tin ôi khi còn c g i là b mã trao i thông tin. ng cách gõ bàn phím, các ký t c a vào máy tính nh là mã 1-byte. Các phím sau có trên bàn phím c a máy tính cá nhân.... các phím s : 10 ki u (0 n 9) các phím ký t : ch cái: (ch hoa t A n Z và ch th ng t a n z) 52 ki u các phím ký hi u: 40 ki u các phím u khi n: 34 ki u (phím d u cách....) gán c m t m u bit duy nh t cho m i ki u trong s 136 ki u ký t trên, ta c n dùng 8 bit ( ng v i 256 ki u m u bit)

(2)

Các b mã ký t

Các b mã ký t chính là.

24

Ch

ng 2

Ph n c ng

• Mã ASCII (American Standard Code for Information Interchange) Mã ASCII do Vi n tiêu chu n qu c gia Hoa K , ANSI (American National Standards Institute) thi t l p m 1962. Mã ký t 8 bits g m bit mã bi u di n ch cái, ký t s ... (7 bits) và bit ch n l dùng ki m tra i. Mã này c dùng trong các máy tính cá nhân và trong vi c truy n d li u. ‚ Mã ISO (International Organization for Standardization) Mã ISO là mã 7-bit do t ch c tiêu chu n qu c t (International Organization for Standardization) thi t l p m 1967 trên c s mã ASCII. ó là nh ng mã ký t dùng trong m i n c trên th gi i. ƒ Mã JIS (Japanese Industrial Standards) - chu n công nghi p Nh t B n Mã JIS c thi t l p là JIS X 0201 b ng cách thêm vào mã ISO các ký t Romaji, Hiragana và các ký t c thù khác c a ti ng Nh t. Có "Mã JIS 7-bit" c dùng bi u di n Romaji và "mã JIS 8-bit" c dùng bi u di n katakana, c ng nh "mã ISJIS kanji code," - bi u di n 1 kí t b ng 2 bytes (16 bits), và c dùng bi u di n hiragana và kanji. „ Mã EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange Code) Mã EBCDIC là b mã do IBM phát tri n. So v i các b mã trên - nh ng b mã c dùng nh là chu n -, mã EBCDIC c thi t k cho máy tính IBM. Vì IBM chi m t tr ng l n nh t trong th tr ng máy tính khi mà các máy tính th h th ba v i b mã này c khai tr ng, các công ty khác c ng phát tri n máy tính a h theo b mã này, và k t qu là nó tr thành m t b mã chu n. Các chu n nh v y, - t c có nhi u ng i dùng c g i là các chu n de facto - th c t . … Mã JIS chuy n d ch - Shift JIS code Nh

ã nói

trên,

bi u di n kanji, mã JIS kanji bi u di n 1 t v i 2 bytes.

Hình 1-1-24 B ng mã JIS X 0201

Có th i, mã JIS và mã JIS kanji c tr n l n. Khi các mã 1-byte và mã 2-byte tr n l n, vi c gi i ngh a không th th c hi n c. Vì v y, m t mã thoát c bi t c thêm vào phía tr c và phía sau c a m t chu i mã kanji. Thí d , chu i bit c a 5 kanji tr thành 10 bytes + 2 bytes. Khi d li u b m t trong quá trình truy n d li u v.v...vi c khôi ph c tr nên khó kh n. tìm gi i pháp cho vi c này, mã JIS chuy n d ch chuy n i ký t trong mã JIS Kanji thành h th ng mã khác, ã c t o ra. Byte u c a "shift JIS" dùng m t mã không dùng trong mã JIS (1 byte), và, ng th i, b ng cách tránh các ký t u khi n trong ký t th hai, các mã 1-byte và các mã 2-byte có th tr n n mà không c n ph i dùng n các mã thoát c bi t. † Unicode Unicode là h th ng mã 2-byte c th ng nh t cho m i n c. B mã này c xu t và thi t k b i Apple Computer, IBM, Microsoft, và các công ty khác c a Hoa K t o thu n l i cho vi c trao i d li u

1.1

gi a các máy tính cá nhân. Mã này

(3)

Bi u di n d li u

25

c ISO thông qua nh d th o c a m t chu n qu c t .

Bi u di n âm thanh

Nh ã nói, CNTT ngày nay cung c p các h tr a ph ng ti n, và i t ng d li u c n x lý không ch h n ch trong các d li u ký t và s mà còn có nhi u lo i thông tin c dùng trong cu c s ng hàng ngày c a chúng ta. M t trong nh ng thành ph n c a a ph ng ti n là âm thanh. Ti ng nói c a con ng i c t o thành khi lu ng không khí c t o ra trong ph i thay i, rung ng và vang v ng nh nh ng b ph n nh l i, môi, r ng, hàm, khoang m i và dây thanh qu n. Vì d li u âm thanh có d ng sóng t ng t ph c t p, vi c phân tích ti ng nói c th c hi n b ng cách s d ng công th c s và t khi nó ã c chuy n i thành các mã s , nó c x lý trong máy tính. Các trình so n th o v n b n có ch p nh n u vào d ng âm thanh và nh n d ng ti ng nói là nh ng thí d g n ây v vi c ng d ng này.

(4)

Bi u di n hình nh

h tr a ph ng ti n hi n nay, không ch d li u âm thanh mà d li u hình nh c ng c x lý. Bên trong máy tính, d li u hình nh c x lý nh m t t p các m. Vì lý do ó, vi c ng kí tr ng thái c a ng m t o thành hình nh là vi c ng ký chính d li u c a hình nh. Cách ti p c n d nh t là ng ký 2 tr ng thái, en và tr ng, i v i m i m t o thành hình nh. Trong tr ng h p này, 1 bit c dùng ng ký thông tin cho m i m. Ngày nay, a s là các hình nh màu, nên ph ng pháp này không gi i quy t c n . Do ó, ph ng pháp bi u di n t h p các màu c b n trong m i m c s d ng. Trong các màn hình máy tính, có s l n các h th ng t h p 3 màu chính ( , l c và lam) thành 256 m c t ng ng và bi u di n kho ng 16,000,000 màu. Trong tr ng h p này, vì c n 8 bits cho 1 màu, nên ng ký thông tin c a t m, ta c n n 24 bits.

26

Ch

ng 2

Ph n c ng

1.2

Thông tin và lôgic

1.2.1

Logic m nh

Các phép toán mà máy tính có th x lý c không ch h n ch trong các công th c s h c. B ng cách gán giá tr cho các câu, ta có th th c hi n c các phép tính trên các câu. Thí d , trong toán logic, các m nh nh "Gió th i," "Tr i m a," "x=5" và "y=2" c g i là các m nh . Giá tr “ úng” ho c “sai”, nói cách khác, úng" và "sai" có th gán cho các m nh này. Tuy nhiên, m t m nh s luôn " úng" ho c luôn "sai". Cùng m t m nh không th cùng m t lúc v a úng v a sai. "Gió ang th i và tr i ang m a” thì còn có th , ch "Gió ang th i và ang không có gió” thì không th có. Các m nh c bi u di n b ng p, q, r, ... và các ch khác, và qua vi c t h p c tính logic c a chúng, ta có th t o ra các m nh t ng h p m i. M i quan h m nh c làm rõ thông qua các phép tính logic b i logic m nh . Vi c m t m nh t ng h p úng hay là sai c xác nh b i b ng chân lí. Thí d v b ng ó c a ra trong hình 1-2-1. ng chân lí cho th y: nh "Gió ang không th i " là sai khi m nh 1, "Gió ang th i," là úng, và nó úng khi m nh 1 là sai. nh "Gió ang th i ho c tr i ang m a " là úng khi c hai, m nh 1, "Gió ang th i," và m nh 2, "Tr i ang m a," u úng, ho c khi m t trong hai m nh úng. Khi c hai u sai, m nh ban u là sai. Hình 1-2-1 B ng chân lí nh 1 Gió ang th i úng Gió úng Gió Sai Không có gió Sai Không có gió

1.2.2

nh 2 Tr i ang m a úng a Sai Không m a úng M a Sai Không có m a

Gió ang không th i Sai Sai Sai Sai úng úng úng úng

Gió ang th i và tr i ang m a úng úng Sai Sai Sai Sai Sai Sai

Gió ang th i Ho c tr i ang m a úng úng úng úng úng úng Sai Sai

u gió th i thì tr i m a úng úng Sai Sai Sai Sai Sai Sai

Phép toán logic

Vì bi u th c logic di n t b ng t tr nên quá dài, và không phù h p v i s v n hành c a máy tính, nên các quan h logic c bi u di n b ng ký hi u. Các ký hi u bi u di n các phép toán m nh ó (phép toán logic) c g i là ký hi u logic ho c k t n i logic. Các ký hi u logic ch y u hay c dùng trong x lý thông tin là NOT, AND, OR, exclusive OR (lo i tr ), …ý ngh a c a các ký hi u này c gi i thích d i ây. i phép toán logic s c gi i thích b ng các ví d trong hình 1-2-1, và m nh 1 "Gió ang th i," c ký hi u là p, và m nh 2 "Tr i ang m a " là q.

(1)

Ph

nh

1.2

Thông tin và logic

27

ng cách ph nh m nh "Gió ang th i," m t m nh m i, "Gió ang không th i " có th c t o ra. Trong tr ng h p này, ký hi u logic " (NOT)" c s d ng và vi c ph nh c bi u di n là " p". Hình 1-2-2 ng chân lí cho phép ph

(2)

nh

P T F

p F T

Tích logic

Khi hai m nh d c n i v i nhau b ng liên t "AND" nh trong "Gió ang th i và tr i ang m a”, c hai nh "Gió ang th i và tr i ang m a” "Gió ang th i” và “Tr i ang m a” c di n t ng th i. Vi c k t n i hai m nh p và q b ng liên t "AND" c g i là tích logic. Trong tr ng h p này, ký hi u logic "∧ (AND)" c dùng n và bi u di n thành "p∧q." B ng chân lí trong hình 1-2-3, và k t qu ch úng khi c p và q cùng úng. Hình 1-2-3 ng chân lí cho tích logic

(3)

p T T F F

Q T F T F

p∧q T F F F

T ng logic

Khi hai m nh c n i v i nhau b ng liên t "OR" nh trong "Gió ang th i ho c tr i ang m a”, thì ho c là "Gió ang th i” ho c “Tr i ang m a” c di n t. Vi c k t n i hai m nh p và q b ng liên t "OR" c g i là t ng logic. Trong tr ng h p này, ký hi u logic "∨ (OR)" c dùng n và bi u di n thành "p∨q." B ng chân lí trong hình 1-2-4, và k t qu ch sai khi c p và q cùng sai. Hình 1-2-4 ng chân lí cho t ng logic

(4)

p T T F F

Q T F T F

p∨q T T T F

Phép tính OR lo i tr (Exclusive OR)

Trong t ng logic trên, "Gió ang th i ho c tr i ang m a”, th hi n ho c là "Gió ang th i” ho c là “Tr i ang m a”. T ng logic này úng khi "Gió ang th i và tr i ang m a”, ho c nói cách khác, khi c hai m nh u úng. Ban u, t "or" c dùng trong nhi u tr ng h p di n t ý ngh a lo i tr theo ki u "m t trong hai u". Vì v y, phép tính OR lo i tr c dùng h tr các tr ng h p này. c dùng và bi u di n là "p∨q." K t qu ch úng Trong tr ng h p OR lo i tr , ký hi u logic "∨ (EOR)" khi p ho c q, m t trong hai m nh úng. Vì v y, k t qu sai khi c p và q cùng sai, ho c c p và q cùng úng. Phép tính logic này th ng dùng trong l p trình. . Hình 1-2-5 ng chân lí cho OR lo i tr p T T F F

(5)

Ph

nh c a AND (NAND)

q T F T F

p∨q F T T F

28

Ch

ng 2

Ph n c ng

ó là ph nh c a tích logic. Nó các m ch s .

(6)

Ph

c bi u di n là "¬ (p∧q)." Phép tính logic này th

ng dùng trong thi t k

nh c a t ng logic (NOR)

ó là ph nh c a t ng logic. Nó c bi u di n là "¬ (p∨q)." Hình 1-2-6 là b ng chung cho c 6 phép tính logic. Hình 1-2-6 B ng chân lí cho các phép tính logic NOT, AND, OR, EOR, NAND và NOR

p T T F F

(7)

q T F T F

NOT p p AND q F T F F T F T F

p OR q T T T F

p EOR q F T T F

p NAND q p NOR q F F T F T F T T

Lu t c a các bi u th c logic

Các bi u di n v i các ký hi u logic nh trên g i là bi u th c logic. Cùng v i các ký hi u logic ã nêu trên, ng i ta còn dùng m t s ký hi u khác (hình 1-2-7). Hình 1-2-7 Ký hi u logic

Ý ngh a Ph nh Tích logic ng logic Phép OR lo i tr

Ký hi u NOT AND OR EOR

¬ ∧ ∨ ∨

Ví d ký hi u X

— . + ⊕

X .Y X +Y X⊕Y

Vì logic tr nên ph c t p, nên các bi u th c logic c ng tr nên c c k ph c t p. Vì lý do ó, hóa các bi u th c logic, các lu t sau c s d ng: Lu t tích logic: X ⋅ X = X , X ⋅ X = 0, X ⋅ 0 = 0, X ⋅ 1 = X Lu t t ng logic:

X + X = X, X + X = 1, X + 0 = X , X + 1 = 1

Lu t OR lo i tr : Giao hoán:

X ⊕ X = 0, X ⊕ X = 1, X ⊕ 0 = X, X ⊕ 1 = X X + Y = Y + X, X ⋅ Y = Y ⋅ X

t h p: Phân ph i: Lu t h p thu : Lu t khôi ph c: Lu t De Morgan:

làm

n gi n

X + (Y + Z) = (X + Y ) + Z, X ⋅ (Y ⋅ Z ) = (X ⋅ Y ) ⋅ Z X + (Y ⋅ Z) = (X + Y ) ⋅ (X + Z )

X ⋅ (Y + Z) = (X ⋅ Y ) + (X ⋅ Z)

X + (X ⋅ Y ) = X, X ⋅ (X + Y ) = X

X=X X + Y = X ⋅ Y, X ⋅ Y = X + Y

(

) (

)

Ví d , bi u th c logic c a OR loai tr c bi u di n thành X ⊕ Y = X ⋅ Y + X ⋅ Y . B ng cách s d ng các lu t trên, bi u th c logic này có th bi n i nh sau:

( ) ( ) = ((X ⋅ Y ) + X ) ⋅ ((X ⋅ Y ) + Y ) = ((X + X ) ⋅ (X + Y )) ⋅ ((Y + X ) ⋅ (Y + Y )) = ( 1 ⋅ (X + Y )) ⋅ ((Y + X ) ⋅ 1 ) = (X + Y ) ⋅ (X + Y )

X ⊕Y = X⋅Y + X⋅Y

·········lu t phân ph i ·········lu t chuy n và phân ph i ·········t ng logic ·········tích logic

Bài t p

29

Bài t p Q1 a. d.

Q2 a. b. c. d. e.

Q3 a. d.

Q4 a.

Q5

B t ng th c nào sau ây th hi n úng quan h v kích c gi a 4 ký hi u là l y th a nguyên a 10: G (giga), k (kilo), M (mega) và T (tera)? G
a.

Q8 a. b. c. d. e.

c.

k<M
ng ng v i pico giây (1 picosecond)?

1 nanosecond × 1,000 1 microsecond / 1,000,000 2-12 seconds 10-10 seconds 10-11 seconds Cho các s nh phân A và B, trong ó A = 01010101, B = 01100110, giá tr nào sau ây là k t qu c a phép tính A + B? 01101010 10111011

b. e.

01111010 11010101

c.

Giá tr nào trong các giá tr sau là k t qu c a phép tr s h m AF

b.

BE

c.

CE

d.

EC

Giá tr nào trong các giá tr d i ây bi u di n k t qu d nh phân 1.1011 và 1.1101? b.

3.375

c.

3.5

d.

S nào là s th p phân có th bi u di n d ?

a. 0.2

Q7

k
Giá tr nào trong các giá tr sau t

a. 3.1

Q6

b. e.

b. 0.3

3.8

b.

31 125

c. 0.4

c.

i sáu DD và s 1F "DD-1F"? FC

i d ng th p phân c a phép c ng hai e.

3.9375

i d ng s nh phân d u ph y

Giá tr nào trong các giá tr sau bi u di n phân s h m 31 32

e.

10011010

31 512

ng mà không có sai

d. 0.5 i sáu 0.248 thành phân s th p phân? d.

73 512

âu là m u bit úng c a s th p phân +432 khi nó c bi u di n d i d ng th c th p phân óng gói? L u ý r ng d u c bi u di n b ng 4 bits cu i cùng, và "1100" bi u di n s d ng, còn "1101" bi u di n s âm. 0000 0001 1011 0000 0000 0001 1011 1100 0001 1011 0000 1100 0100 0011 0010 1100 0100 0011 0010 1101

30

Ch

Q9 a. c.

Q10 a. b. c. d.

Q11

ng 2

Ph n c ng

âu là ph m vi c a các s nguyên bi u di n theo ki u th hi n s âm b ng ph n bù 2? bên ph i c a bit có ngh a nh nh t (LSB). −2 n to 2 n-1 −2 n-1 to 2 n-1 − 1

b. d.

c v i n bits b ng d ng th c d u ph y c nh ây, v trí c a d u ch m th p phân n m phía

−2 n-1 to 2 n-1 −2 n-1 − 1 to 2 n-1

âu là lý do mà trong nhi u máy tính cách bi u di n b ng ph n bù l i hóa các m ch tính toán?

c dùng

n gi n

Phép c ng có th coi là phép tr . Phép tr có th coi là phép c ng. Phép nhân có th x lý b ng t h p c a các phép c ng. Phép chia có th x lý b ng t h p c a các phép tr . Giá tr nào trong các giá tr d i ây ng v i bi u di n s th p phân -5.625 d i d ng s nh phân dùng d ng th c 8-bit d u ph y c nh? ây, v trí c a d u ch m th p phân n m gi a bit th t và bit th n m và các s âm c bi u di n b ng ph n bù 2. 8 7 6 5 4 3 2 1

trí d u ph y th p phân

a.

Q12

01001100

b.

10100101

c.

10100110

d.

11010011

âu là bi u di n chu n hóa c a s th p phân 0.375? ây, giá tr s c bi u di n b dùng d ng th c 16-bit d u ph y ng và d ng th c ó c ch trong hình sau. Vi hóa c th c hi n là phép tính u ch nh ph n s m lo i b các s 0 c a các ch cao h n, ch không ph i các giá tr có ngh a c a ph n nh tr . 4 bits S: D u ph n nh tr (0: D ng, 1: Âm) 1 bit 11 bits E: Ph n s m là l y th a c a 2, và s âm di n s d ng bù 2. M: Giá tr tuy t

i c a ph n

ng cách c chu n s hàng

c bi u

nh tr .

trí d u ph y th p phân

Q13 a.

Giá tr nào trong s các giá tr sau là k t qu c a phép chuy n d ch logic s h m hai bit sang bên ph i? 2AF3

b.

6AF3

c.

AF34

d.

EAF3

i sáu ABCD

Bài t p

Q14

Phép nhân các s nh phân có th th c hi n b ng phép d ch và phép c ng. lên 2n n d ch s m i n bits sang trái. Ví d , m × 19 có th nh n

31

t ng s nh phân

c b ng cách sau:

(Giá tr c a k t qu chuy n d ch m l n m t bit sang trái) + (Giá tr c a k t qu d ch m l n m t bit sang trái) + m

y a là bao nhiêu? a.

Q15 a.

Q16 a. b. c. d.

Q17 a.

Q18

2

b.

3

c.

Q19

–33

b.

–13

Mô t nào là mô t

c.

–12

c.

5

d.

19

úng v l i làm tròn?

ó là l i t o ra khi k t qu c a phép tính v t quá giá tr t i a mà máy tính có th x lý. Vì s ch s bi u di n các s có h n, nên ó là l i c t o ra nh là k t qu c a vi c làm tròn s , làm tròn trên ho c b qua các ph n nh h n ch a s có ngh a nh nh t. ó là l i c t o ra do m t các giá tr có ngh a cao nh t trong phép tr các s có giá tr tuy t i g n ng nhau. ó là l i t o ra do m t các giá tr có ngh a th p nh t trong ph n nh tr c a giá tr s , v i s m nh n trong phép tr các s d u ph y ng. S ch s t i thi u c n trong b ng ch cái t A 5

b.

bi u di n m t cách duy nh t v i cùng m t s bits c a các ch hoa n Z và các ký t s t 0 n 9 là bao nhiêu?

6

c.

7

d.

8

B ng chân lí sau ây cho bi t k t qu c a phép tính logic "x « y." Bi u th c nào d ng ng v i phép tính logic này?

x AND (NOT y) (NOT x) AND y (NOT x) OR (NOT y) Bi u th c nào d

i ây t

Y úng Sai úng Sai

b. d.

ng

( A· B) + C A +B +C

i ây

x« y Sai Sai úng Sai

x OR (NOT y) (NOT x) AND (NOT y)

ng v i bi u th c logic ( A + B )· C ?

logic (AND), "+," t ng logic (OR), và A là ph a.

d.

S th p phân -100 c ghi d i d ng ph n bù 2 trong m t thanh ghi 8-bit. Giá tr nào trong các giá tr d i ây bi u di n, trong d ng s th p phân, k t qu chuy n d ch s h c c a thanh ghi ó 3 bit sang ph i?

x úng úng Sai Sai

a. c. e.

4

nh c a A (NOT).·

b.

A⋅ B ⋅C

d.

(A ⋅ B) + C

ây, "⋅" bi u di n tích

2

Ph n c ng

c tiêu c a ch

ng

Trong công ngh liên quan t i máy tính, ti n b c a công ngh ph n c ng là c bi t n i b t. Trong ch ng này, m c tiêu h c t p là hi u c c u và ch c n ng a t ng ph n trong n m n v chính c a ph n c ng máy tính: • Hi u vai trò và ch c n ng c a n m n v chính c a máy tính. ‚ Hi u nh ng thao tác c b n c a b x lý ( n v x lí) và nh ng thanh ghi c dùng c, gi i mã và th c hi n l nh và d li u c ghi nh trong n v b nh chính. B x lý này bao g m n v u khi n và n v s h c. ƒ Hi u cách ti p c n c b n và m ch c u hình c a n v s h c th c hi n nh ng phép toán s h c và nh ng phép toán logic. „ Hi u c c u và ch c n ng c a n v b nh chính và nh ng thi t b nh ph c s d ng l u gi d li u và hi u v ki u và c tr ng c a chúng. … Hi u nh ng ki u và c c u c a b vào/ra c ng nh h th ng u khi n vào/ra và giao di n vào/ra. † Hi u các ki u và c tr ng c a máy tính .

2.1

Y u t thông tin

33

Gi i thi u Ch c n ng c a ph n c ng t o nên máy tính có th c chia m t cách i th thành n m lo i sau ây: · a vào · L u gi · Thao tác · u khi n · a ra Sau ây là nh ng n v th c thi nh ng ch c n ng k trên: · n v vào: n v này a d li u và ch ng trình vào cho máy tính x lý. Nó t ng ng v i ôi m t và ôi tai c a con ng i. · n v l u gi : n v này l u gi d li u vào và ch ng trình. Nó t ng ng nh vùng nh trong não ng i. · n v s h c: n v này ti n hành tính toán và quy t nh trên d li u c l u gi theo các l nh c a ch ng trình. Nó t ng ng v i ph n suy ngh trong b não con ng i. · nv u khi n: n v này u khi n n v vào, n v l u gi , n v s h c và n v ra. Nó ng ng v i h th ng th n kinh trung ng c a con ng i. · n v ra: n v này a ra nh ng k t qu c a ti n trình x lý máy tính d ng con ng i có th c. Nó t ng ng nh ôi tay và cái mi ng c a con ng i. m n v này c g i là “n m n v chính c a máy tính” (Hình 2-1-1). Vì n v u khi n và n v s h c c x lý nh m t n v , nên chúng c g i là b x lý ( n v x lý) ho c n v x lý trung tâm (CPU). Thu t ng chung "thi t b ngo i vi" c s d ng nói t i n v vào/ra và các thi t b b nh ngoài, n m bên ngoài b x lí và trao i d li u v i b nh chính. C ng nh v y, n v l u gi c chia thành n v b nh chính và thi t b l u gi ph , tu theo ch c n ng c a chúng. Hình 2-1-1 m n v chính c a máy tính n v vào

nv nh chính

n v ra

nv x lý u khi n

nv s h c

Lu ng d li u Lu ng

u khi n

34

Ch

ng 2

2.1

Ph n c ng

u t thông tin

2.1.1

ch tích h p

Trong nh ng máy tính ngày nay, m ch tích h p (IC) tích h p các ch t bán d n m t Nh ng m ch tích h p này ã c phân lo i theo m c tích h p nh hình 2-1-2.

Hình 2-1-2 Phân lo i m ch tích h p theo m c tích h p

IC SSI MSI LSI VLSI

M ch tích h M ch tích h M ch tích h ch tích h

pc pc pc pc

c tích h p 101 - 102 102 - 103 103 - 104 105 -

nh v a l n r tl n

Chú ý: M c tích h p

cao.

IC

a ra mi n s các c ng trong 1 IC

( s các transistor)

ng nh v y, theo c u trúc, m ch tích h p có th c phân lo i nh sau: · M ch tích h p l ng c c (Bipolar IC): T c và nh ng yêu c u v n ng l ng c ng nh giá c cao. Nó c s d ng nh m t ph n t logic. · M ch tích h p CMOS hay còn c g i là chip CMOS (CMOS IC): T c và nh ng yêu c u v ng l ng c ng nh giá thành th p. Nó c s d ng nh m t ph n t l u gi .

2.1.2

nh

bán d n

Nh ng ph n t logic c s d ng trong nh ng thao tác logic, trong khi ó nh ng ph n t l u gi cs ng trong l u gi d li u và các l nh. Trong ph n này, s trình bày v nh ng ph n t l u gi này. (M ch logic s c di n gi i chi ti t ph n ti p theo 2.2). Ph n t l u gi c g i là b nh bán d n hay b nh ch tích h p và nói chung chúng c chia thành RAM và ROM. DRAM

Hình 2-1-3 RAM và ROM

RAM SRAM nh bán d n

Mask ROM ROM ROM ng

(1)

i s d ng có th l p trình

B nh truy nh p ng u nhiên RAM (Random Access Memory)

RAM là b nh bán d n nó có th c và ghi d li u. Khi t t máy tính i, thì d li u c l u gi t i ó c ng t. Thu c tính này c g i là d thay i (linh ho t). i b ph n b nh chính là RAM, b x lý có th th c hi n vi c c và ghi thông tin t b nh chính t i các a ch ng u nhiên. RAM c phân lo i thành DRAM và SRAM. • RAM

ng hay b nh truy nh p ng u nhiên

ng (DRAM: Dynamic RAM)

DRAM bi u di n nh ng bit, và l u gi thông tin ph thu c vào ph n t c g i là t n cnp (tr ng thái “1”) ho c không c n p (tr ng thái “0”). Vì m ch n n gi n và nh , nên dung l ng c a RAM có th c t o v i giá thành th p. Tuy nhiên, vì vi c n p trên t n s m t i sau m t th i gian, b nh c n ghi l i (n p l i) kho ng th i gian u n. Thao tác này c g i là làm t i. Tr c ây DRAM c s d ng trong b nh chính, nh ng hi n nay

2.1

DRAM còn ‚ Ram

c s d ng trong b nh v.v… n m trong

Y u t thông tin

35

n v vào/ra c a máy in và các thi t b khác.

ng b (SDRAM: Synchronous DRAM)

Nh có s phát tri n c a công ngh m ch tích h p, và c i thi n kh n ng th c hi n c a b x lý, t c thao tác c a DRAM làm cho b nh không th theo k p v i t c c a b x lý. Vì lý do này, m t tín hi u ng h bên ngoài cho bi t th i gian thao tác c a b x lý hi n c t trong DRAM và ng b v i nh ng tín hi u này, vi c xác nh các a ch c gi m và n gi n hoá, cho phép s phát tri n DRAM ho t ng t c cao. Nh ng ki u DRAM này c g i là DRAM ng b . ƒ RAM t nh (SRAM: Static RAM) SRAM th duy trì làm t i b và giá c c trong b x

(2)

c t o b ng m ch c g i là m ch l t (flip-flop). M ch l t thi t l p u ra theo u vào và có tr ng thái "1" và "0" bên trong m ch n. Vì v y, d li u không b m t i tr khi máy tính t t, nh là không c n thi t. Tuy nhiên, vì m ch SRAM ph c t p, dung l ng nh nh h n DRAM ng cao h n. Tuy nhiên, vì t c x lý cao, nó c dùng làm thanh ghi trong b nh chính và lý.

B nh ch

c (ROM: Read Only Memory)

ROM là b nh bán d n ch s d ng c. T u, nh ng ch ng trình và d li u c l u gi ROM, thông tin c l u gi không b m t i k c khi máy tính b t t i. Thu c tính này c g i là không linh ng. ROM c phân lo i thành mask ROM và ROM có th l p trình theo yêu c u ng i s d ng. • Mask ROM Vì nh ng ch ng trình và d li u ã ghi trên Mask ROM tr c khi Mask ROM c nhà s n xu t tung ra th tr ng, ng i s d ng không th thêm nh ng ch ng trình ho c d li u. Mask ROM c s d ng trong nh ng b nh c a b ng trò ch i và ch a nh ng ch ng trình kh i ng (IPL: Initial Program Loader), ch ng trình dùng kh i ng máy tính v.v.. ‚ ROM ng

i s d ng có th l p trình (User programmable ROM)

ROM ng i s d ng có th l p trình là ki u c a ROM khi tung ra th tr ng, nhà s n xu t không l u gi gì, ng i s d ng có th ghi d li u lên m i ROM. D i ây là ki u ROM ng i s d ng có th l p trình hi n có (Hình: 2-1-4). · ROM có th l p trình (PROM: ROM có th l p trình): M i khi d li u ã ghi lên, nh ng d li u ó không th xoá i c. · ROM có th xoá b (EPROM: Erasable PROM): ROM có th c xoá b b ng ánh sáng t ngo i và có th ghi l i. · ROM có th xóa b b ng n (EEPROM: Electrically Erasable PROM): ROM có th c xoá b thông qua s d ng n áp và có th ghi l i. EEPROM c s d ng trong thi t b l u gi c g i là b nh “flash”, chúng c dùng l u d li u nh c a nh ng máy nh k thu t s v.v.. C ng nh v y , nó còn c s d ng trong ph n l u gi c a các th IC (IC cards) v.v.. Hình 2-1-4 ROM ng i s d ng có th l p trình PROM ROM ng

i s d ng có th l p trình

EPROM EEPROM

36

Ch

ng 2

Ph n c ng

2.2

Ki n trúc b x

2.2.1

Ki n trúc và nguyên t c ho t

(1)

lý ng c a b x

lý

Ki n trúc b x lý

Trong n m n v chính t o nên máy tính, n v u khi n và n v s h c c qu n lý b i m t n v c g i là n v x lý (processing unit). n v x lý c g i là n v x lý trung tâm (CPU), và nh là ng s ng c a máy tính, n v x lý trung tâm th c hi n nh ng vai trò quan tr ng nh sau. •

nv

u khi n

nv u khi n là n v u khi n toàn b nh ng thao tác c a máy tính. Nó nh n, gi i mã và th c hi n t ng l nh m t theo th t , nh ng l nh c l u gi trong b nh chính. i ây là nh ng ch c n ng chính c a n v u khi n: · Tìm các l nh c l u trong b nh chính · Gi i mã l nh tìm c b ng b gi i mã l nh. · Tu thu c vào vi c gi i mã, truy n các c t c n cho vi c th c hi n l nh t i t ng n v . Qua vi c l p l i nh ng thao tác này, n v u khi n u khi n m i n v và th c thi nh ng ch c n ng a m i n v trong h th ng máy tính. H th ng c th c hi n theo cách này, t ng l nh m t cg i là h th ng u khi n tu n t . Thi t k h th ng u khi n tu n t này và h th ng ch ng trình c u gi (tham kh o n v b nh chính trong 2.3.1) d a trên nh ng khái ni m c a John von Neumann. Máy tính lo i này c g i là máy tính Neumann. hình 2-2-1, là m t ví d gi i thích c u t o c a h th ng u khi n tu n t , ti n trình “c ng n i dung a ch 100 và n i dung a ch 101 và k t qu c l u gi a ch 102”. Hình 2-2-1 u t o c a h th ng u khi n tu n t nv

n v l u gi

u khi n (1)

a ch 100 a ch 101 a ch 102

chính> (1) Truy tìm n i dung a ch 100

nv s h c a ch 100

nv

u khi n (2)

a ch 100 a ch 101 a ch 102

(2) Truy tìm n i dung a ch 101

nv s h c a ch 100

nv

a ch 101

u khi n (3)

(3) C ng n i dung a ch 100 vào n i dung a ch 101

nv s h c a ch 100 +

nv

a ch 101

u khi n (4) nv s h c t qu c ng

a ch 100 a ch 101 a ch 102

(4) L u gi k t qu c ng vào a ch 102

2.2

‚

Ki n trúc b x lý

37

nv s h c

Tên chính th c c a n v s h c là n v logic và s h c (ALU). ây là n v th c hi n nh ng phép tính s h c, nh ng phép tính logic, so sánh, nh y theo nhánh và các ti n trình x lý trên các d li u c coi nh i t ng c n x lý. Nh ng l nh chính c hi n th hình 2-2-2. Hình 2-2-2 Nh ng ch c n ng c a s h c

n

Các phép tính c b n Các phép tính s h c Phép tính logic So sánh Phân nhánh

Các l nh c b n C ng, tr , nhân và chia ng logic(OR), tích logic (AND), ph nh (NOT) nh so sánh (so sánh kích th c) nh nh y (thay i trình t các l nh th c hi n theo ki n)

u

Ph thu c vào ph ng pháp bi u di n d li u c coi nh i t ng c a nh ng phép tính, n v s h c và logic có nh ng ch c n ng th c hi n phép tính d u ph y c nh, phép tính d u ph y ng, và phép tính th p phân.

(2)

Nh ng nguyên lý c b n v thao tác c a b x lý •

c và gi i mã l nh

li u và ch ng trình c l y t b nh chính r i c chuy n t i b x lý thông qua bus d li u. Sau ó, n i dung c a i t ng d li u c n x lý c l u gi t m th i trong “thanh ghi v n n ng”, trong khi ph n ch ng trình ch ra th t c c a ti n trình c chuy n t i “thanh ghi l nh”. a. L nh và d ng th c l nh

l

nh Ch ng trình là m t t p các l nh ch ra cho máy tính "hãy làm…". B i vì trong máy tính, d li u c bi u di n b ng h nh phân, nên l nh c ng c bi u di n b ng h nh phân. L nh c bi u di n trong h nh phân c g i là l nh ngôn ng máy. B t k t i ngôn ng mà ch ng trình c vi t, khi ch ng trình c vi t xong nó s c chuy n vào ngôn ng mà máy tính có th hi u c, ngôn ng máy, theo th t c gi i mã và th c hi n. L nh ngôn ng máy và d ng th c l nh khác nhau tu thu c vào máy tính, nh ng nói chung, chúng g m các ph n nh sau: Ph n l nh: Bi u th l nh và phép toán Ph n a ch : Xác nh a ch và thanh ghi b nh c a i t ng c n x lý.

Hình 2-2-3 Ví d c a c u trúc l nh

Ph n câu l nh

Ph n a ch

1t

1t 16 bits

16 bits 32 bits

l

ng th c c a l nh Trong th c ti n, d ng th c l nh khác nhau tu theo máy tính. Có nh ng l nh có nhi u a ch và ng ng theo c u trúc c a ph n a ch , có b n d ng th c a ch , t d ng th c không a ch t i ng th c ba a ch . • ng th c không a ch D ng th c không a ch th c hi n nh ng thao tác s d ng m t thanh ghi chuyên d ng g i là con tr ch ng (stack pointer). Hi n nay, d ng th c không a ch không còn c s d ng n a. Con tr ch ng là thanh ghi mà ó ghi nh a ch c tr v ( a ch tr v ) sau khi hoàn thành th c hi n.

Hình 2-2-4 D ng th c không

a ch Ph n a ch

•

ng th c a ch n ng th c a ch n th c hi n nh ng thao tác gi a n i dung c a n v b nh chính c xác nh trong a ch và thanh ghi tích lu d li u (Hình 2-2-5). Thanh ghi tích lu l u gi giá tr

38

Ch

ng 2

Ph n c ng

nh ng thao tác và nh ng k t qu thao tác. Có nh ng tr c s d ng nh thanh ghi tích lu . Hình 2-2-5 D ng th c

•

a ch

ng th c hai a ch ng th c hai a ch xác chính.

• HÌnh 2-2-6 D ng th c hai •

Ph n câu l nh

Ph n a ch

nh hai a ch và dùng d li u

Ph n câu l nh

a ch

ng th c ba a ch ng th c ba a ch xác qu .

Hình 2-2-7 ng th c ba

b.

n

ng h p nh ng thanh ghi v n n ng c ng

nh hai

a ch

a ch

Ph n a ch

c xác

nh trong b nh

Ph n a ch

c s d ng cho phép tính và a ch còn l i

Ph n câu l nh Ph n a ch

a ch

ã

Ph n a ch

l uk t

Ph n a ch

c l nh nh nh n t b nh chính và c l u trong thanh ghi l nh (IR). dài c a m i t trong b nh chính là 16 bit. Gi s m t l nh có 32 bit trong máy tính c s d ng. i l nh c l u gi trong hai t . Vì th , n i dung a ch c a b nh chính c n truy nh p cg i i b x lý 2 l n. Trong th c t , ng i ta xác nh tr c r ng trong m t l nh ph n l nh c l u gi a ch ch n còn ph n a ch cl u a ch l .

Hình 2-2-8 p l nh a ch

ch n t i ph n l nh

a ch l t i ph n a ch nh chính

IR Ph n

a ch

a ch

Ph n l nh

+1 nv

a ch 0

nh 2 L nh 3

a ch 2

cm ng qua 2 t

a ch 1

B gi i mã

PC

nh 1

u khi n

x lý

u khi n ghi /

c a ch 65535

c. Gi i mã l nh i dung ph n l nh c a thanh ghi l nh c chuy n t i m t thi t b c g i là b gi i mã. B gi i mã gi i mã lo i nhi m v c ch ra b ng l nh và g i tín hi u th c hi n các thao tác t i t ng n v . Hình 2-2-9 gi i mã l nh nh chính

IR

Các tín hi u th c hi n l nh

nv

+1 u khi n

L nh 1

a ch 0

L nh 2

a ch 1

L nh 3

a ch 2

B gi i mã

Bus d li u PC gi i mã l nh

a ch

Ph n l nh 1 Ph n l nh 2

vi x lý a ch 65535 u khi n ghi /

c

2.2

Ki n trúc b x lý

39

t khác, n i dung ph n a ch c a thanh ghi l nh c chuy n t i bus a ch . N i dung a ch c a nh chính c xác nh b i bus a ch t ng ng v i d li u c n x lý. Ph thu c vào l nh c a ph n l nh, m t tín hi u c/ghi cg it b u khi n t i d li u c n x lý trong b nh chính.

Ch rõ IR

a ch

nh chính

a d li u Ph n l nh 1

Ph n l nh 2

tùy thu c vào x lý

gi i mã l nh

Bus

+1

Tính hi u ghi /

B gi i mã

PC a ch

c

nv

a ch

Hình 2-2-10 Ph n a ch và d li u tu thu c vào x lý

L nh 1

a ch 0

L nh 2

a ch 1 a ch 2

li u tùy thu c vào x lý

u khi n

a ch 65535

vi x lý

u khi n ghi / u hi u ghi /

c

c

‚ Th c hi n l nh Khi n i dung l nh và a ch c a d li u c n x lý c nh n, thì l nh c th c hi n. S d ng ví d v p ng trong ó có t ng ng m t m t v i ngôn ng máy, u khi n th c hi n l nh và m i ki u thanh ghi s c gi i thích d i ây. a. Nh d li u tìm

c

Xem nh k t qu gi i mã ph n l nh và ph n a ch s d ng b gi i mã l nh, n u l nh c tìm th y nói là: “Hãy tìm và chuy n t i b x lý n i dung a ch 100 c a b nh chính”, thì s c n m t ch u gi n i dung tìm c. Do ó, thanh ghi v n n ng c t trong n v s h c c a b x lý l u gi d li u tìm c. Trong ví d này, gi thi t có n m thanh ghi và thu n ti n, nh ng thanh ghi này c gán s t 0 n 4. Th thì b ng vi c s d ng t ng thanh ghi v n n ng, chúng s c bi u di n là GR0, GR1, GR2, GR3 và GR4. Hình 2-2-11 Thanh ghi v n n ng

Thanh ghi v n n ng

IR

GR 0 GR 1 GR 2 GR 3 GR 4

PC +1 nv u khi n

gi i mã l nh

nv s h c

vi x lý

Hình 2-2-12 ch ra c ch theo ó n i dung t i c l u gi trong thanh ghi v n n ng GR1. Hình 2-2-12 L u gi trong thanh ghi v n n ng

a ch 100 c a b nh chính truy n qua bus d li u

Ch rõ Ph n l nh 1 Gi i mã l nh a ra PC gi i mã nh nh nv s h c

Bus

a ch

+1

a ra nv

nh chính

a ch 100

Ph n l nh 2

a ch

GR 0 GR 1 GR 2 GR 3 GR 4

IR

L nh 1

a ch 0

L nh 2

a ch 1

L nh 3

a ch 2 a ch 100

B gi i mã

Thanh ghi v n n ng

u khi n

a ch 65535

x lý

u khi n ghi / Ch rõ l nh

c ra

c

40

Ch

ng 2

Ph n c ng

b. Th c hi n l nh u, xem nh k t qu gi i mã c a ph n l nh và ph n a ch c a thanh ghi l nh, l nh c tìm th y là “c ng n i dung a ch 100 c a b nh chính v i n i dung GR1 và l u gi k t qu vào GR1”, thì n i dung c tìm th y c a a ch 100 ph i c c ng vào n i dung c a GR1. n v th c hi n vi c c ng và tr nh ng giá tr s g i là ALU ( n v s h c và logic). ALU có c ch s h c sau ây: ch phép toán d u ph y c nh th c hi n nh ng phép tính c a d li u Cho tính toán nguyên khoa h c và k ch phép toán d u ph y ng th c hi n nh ng phép tính d u ph y ng thu t Cho x lý d li u ch phép toán th p phân th c hi n nh ng phép tính nh ng s th p th ng m i phân c mã theo h nh phân óng gói (binary – coded decimals in packed format) n l u ý r ng bên c nh nh ng phép toán s h c nh phép c ng và phép tr , nh ng thao tác c a ALU còn th c hi n nh ng phép tính logic nh nhân logic, c ng logic và d ch chuy n (shift). Xem gi i thích chi ti t v nh ng phép toán logic, ch ng 1 và ph n 2.2. c. X lý ti p theo vi c th c hi n l nh a vào l nh và d li u tìm c trong b nh chính, k t qu c a ti n trình c th c hi n b ng vi c d ng c ch phép toán và thanh ghi c ch a trong b x lý c chuy n t i b nh chính thông qua bus d li u. Sau ó a ch ch a k t qu c n c l u gi c xác nh b ng l nh ch ng trình. Hình 2-2-13 L u gi k t qu ti n trình

Ch rõ IR

nh chính

Ph n l nh 10

l u gi a ch

Ph n l nh 9

Gi i mã PC nh vi t

B gi i mã

t qu x lý

a ch

i k t qu

+1 gi i mã l nh

ALU nv s h c

Bus nv

a ch

L nh 1

a ch 0

L nh 2

a ch 1

L nh 9

a ch 8

L nh 10

a ch 9 a ch

u khi n

c bi t

a ch 65535

vi x lý

u khi n ghi /

c

Ch rõ l nh ang vi t

Lu ng l nh t gi i mã t i th c hi n và c u trúc ph n c ng Hình 2-2-14 mô t c u trúc ph n c ng t

c l nh t i gi i mã và th c hi n.

Hình 2-2-14 u trúc ph n c ng

GR 1

nh chính

IR Ph n l nh Bus d Li u

GR 2

Ph n

a ch a ch

Thanh ghi v n n ng GR 0

Bus d li u

PC Bus

+1

GR n

a ch

gi i mã l nh

ALU nv s h c

nv

L nh 1

a ch 0

L nh 2

a ch 1

L nh 3

a ch 2

B gi i mã

d.

u khi n

a ch 65535

vi x lý

u khi n ghi / Bus

u khi n

c

2.2

Ki n trúc b x lý

41

e. Nh ng thanh ghi khác Cho t i m này chúng ta ã gi i thích vai trò c a thanh ghi l nh, thanh ghi v n n ng, v.v… nh ng bên c nh các thanh ghi này, còn có nh ng thanh ghi d i ây: · B m ch ng trình · Thanh tích lu · Thanh ghi ch s · Thanh ghi a ch c s · T tr ng thái ch ng trình (PSW) · Thanh ghi c · Thanh ghi bù m ch ng trình (PC) Trong hình 2-2-15, xét th t c trong ó l nh “A” c l u gi trong a ch 101 c a b nh chính c n p vào b x lý, ta có th th y: 1. B x lý xác nh a ch 101 b ng bus a ch . 2. nv u khi n g i tín hi u c t i b nh chính 3. B nh chính chuy n n i dung a ch 101 t i b x lý b ng vi c s d ng bus d li u. Khi b t u, b x lý xác nh a ch 101, nh ng theo l nh c a ai? Th c t có m t n v b nh giành riêng th c hi n lo i l nh này bên trong b x lý. Nó c g i là b m ch ng trình và g m 16 bit. B m ch ng trình c ng c g i là thanh ghi a ch l nh, b m l nh ho c b m u khi n tu n t . Nh ng thi t b này, nh b m ch ng trình, c t trong b x lý và l u gi d li u t m th i nói chung c bi t t i là các thanh ghi. Trong s nh ng thanh ghi, có nh ng thanh ghi chuyên bi t mà vi c s d ng nó ã c t tr c, nh b m ch ng trình và thanh ghi v n n ng mà vi c s d ng chúng do ch ng trình t do thi t l p. 3. Truy n n i dung a ch c xác nh

Hình 2-2-15 c a ch

Bus d li u

vi x lý

a ch

nh chính

1. Xác Bus

nv

nh

a ch

a ch

u khi n

B gi i mã

l

1 t (16 bits)

a ch 0

1 t (16 bits)

a ch 1

1 t (16 bits)

a ch 2

A

a ch 101

B

a ch 102

1 t (16 bits) u khi n ghi / Truy n tín hi u Bus

a ch 65535 c

c

u khi n

Ph n c ng máy tính c thi t l p sao cho, khi máy tính c b t lên, n i dung c a b m ch ng trình c c ngay l p t c và a ch c a b nh chính c n c truy nh p c ki m tra l i. Gi ng nh v y, m i l n tham chi u t i b m ch ng trình, thì n i dung c l u gi s ct ng t ng lên “+∝ ( dài t l nh)." Tính n vai trò c a b m ch ng trình, và n u chúng ta xét th t c trong b x lý n p l nh “A” c l u gi trong a ch 101 c a b nh chính, có th th y: 1. N i dung c l u gi trong b m ch ng trình c tham chi u và a ch c a n v b nh chính c n truy nh p c ki m ch ng. Sau khi c tham chi u, "∝" ct ng c ng i n i dung c a b m ch ng trình.

42

Ch

ng 2

Ph n c ng

2. B x lý xác nh a ch 101 v i bus a ch . 3. B u khi n g i tín hi u c t i b nh chính. 4. B nh chính truy n n i dung c a a ch 101 t i b x lý b ng bus d li u. Hình 2-2-16 4. A c truy n Vai trò c a b m ch ng trình vi x lý nh chính

nh p PC

c th c hi n

2.

a ch

a ch b truy a ch 101 c xác nh

a ch 101 +0 nv

1 t (16 bits)

a ch 0

1 t (16 bits)

a ch 1

1 t (16 bits)

a ch 2

B gi i mã

1.

u khi n

A

a ch 101

B

a ch 102

1 t (16 bits)

a ch 65535

u khi n ghi / 3. Truy n tín hi u

c

c

l

tích lu tích lu là thanh ghi c s d ng dành riêng l u gi k t qu phép toán và nh ng giá tr phép toán. Vì nó l u gi các k t qu tích lu , nó c ng c g i là thi t b tích lu . Có nh ng tr ng h p ó thanh ghi v n n ng c s d ng thay th cho b tích lu . Khi b tích lu c s d ng, nó c g i là ch tích lu , khi thanh ghi v n n ng c s d ng, nó c g i là ch thanh ghi v n n ng. Thanh ghi ho c b nh chính

Hình 2-2-17 tích lu

ch s h c

tích l y

li u

t qu

l Thanh ghi ch s

t qu tích l y

Khi m t a ch trong b nh c xác nh, hành ng thay i a ch c a ph n a ch l nh c i là s a i a ch . Thanh ghi c s d ng th c hi n vi c thay i này là thanh ghi ch s . nh chính

Hình 2-2-18 Thanh ghi ch s

a ch 0 Ph n l nh

Ph n

a ch

+

a ch 1

a ch

c tính

Thanh ghi ch s a ch 65535

l Thanh ghi a ch c s Thanh ghi

a ch c s là thanh ghi l u gi

Hình 2-2-19 Thanh ghi a ch c s

a ch

u c a ch

ng trình.

nh chính a ch 0 Thanh ghi

a ch c s

a ch 1

100 a ch 100 a ch 101 vi x lý

a ch 65535

Th c hi n d i các ch ng trình

2.2

Ki n trúc b x lý

43

l Thanh ghi c Thanh ghi c l u gi thông tin liên quan t i k t qu c a phép toán (nó có th d liên quan t i vi c nh , tràn b nh , v.v…

ng ho c âm ho c 0),

Hình 2-2-20 Ví d v thanh ghi c Không

c

nh ngh a Bit di n t k t qu ho t

ng

Bít di n t k t qu ho t ng âm ho c d Bít bi u th khi x y ra tràn b nh

ng.

l PSW (Program Status Word) T tr ng thái ch

ng trình m ch ng trình, thanh ghi c và nh ng thông tin khác c l u trong PSW. Trong nh ng tr ng h p ó s ki n ng t ch ng trình (ng t) xu t hi n trong b x lý, ch ng trình th c hi n có th c ti p t c th c hi n l i b ng vi c s d ng thông tin PSW. Ng t c gi i thích trong ch ng 3 ph n 3.1. Ng t ch

Hình 2-2-21 PSW

m ch

ng trình

Ti p t c ch

ng trình

m ch

ho c thông tin v thanh ghi c

uc a

m ch ng trình và thanh ghi c

PSW Khôi ph c l i

Thanh ghi bù sinh ra nh ng ph n bù s nguyên Hình 2-2-22 Thanh ghi bù

Thông tin ban

ho c thanh ghi c s ng ng t ch ng trình

u gi

l Thanh ghi bù

ng trình

ng trình

th c hi n phép toán trong m ch c ng. Bù 1

Thanh ghi bù

nguyên

Bù 2

(3)

Ph

ng th c xác

nh

a ch

Ph n a ch c a l nh xác nh a ch b nh chính và thanh ghi c n cho x lý. Ph ng pháp xác nh này c g i là ph ng pháp xác nh a ch . Khi th c hi n l nh, giá tr ph n a ch c a l nh không c s d ng nh a ch x lí nh nó xu t hi n; a ch th c c xác nh sau khi th c hi n tính toán gi a thanh ghi c bi t và a ch . Hành ng thu c a ch thông qua tính toán c g i là “s a i a ch ” và a ch th c thu c, c g i là “ a ch hi u d ng”. Nh ng ki u ph ng th c xác nh a ch này c li t kê hình 2-2-23. Hình 2-2-23 Nh ng ki u ph ng th c xác nh a ch

Xác

nh

a ch

Xác

nh ngay

Xác

nh

a ch tr c ti p

Xác

nh

a ch ch s

Xác

nh

a ch thanh ghi

Xác

nh

a ch c s

Xác

nh

a ch t

Xác

nh

a ch gián ti p

ng

i

44

Ch

• Xác

ng 2

Ph n c ng

nh ngay

Trong xác nh ngay, b n thân d li u c ch a trong ph n a ch . Vì không c n thi t truy nh p vào a ch b nh chính, nó có th c th c hi n ngay l p t c. Ph n

Hình 2-2-24 Xác nh ngay

‚ Xác

nh

Trong xác ch .

nh

Ph n l nh

a ch

D li u

a ch tr c ti p nh

a ch tr c ti p,

a ch c a

it

ng d li u c n

Ph n

Hình 2-2-25 Xác nh a ch tr c ti p

nh

Ph n l nh

c x lý

c ch a trong ph n

n v b nh chính

a ch

a

a ch a ch 0

100

a ch 1 a ch 2 a ch 3

it n

ƒ Xác

nh

ng d li u c x lý

a ch 100

a ch ch s

Trong xác nh a ch ch s , ph n a ch c chia thành ph n ch rõ s c a thanh ghi ch s và ph n ng s , và a ch hi u d ng là k t qu c a phép c ng sau: (N i dung c a thanh ghi c xác nh b ng s thanh ghi) + (h ng s a ch ) thanh ghi

Hình 2-2-26 Xác nh a ch ch s

Ph n nh

Ph n l nh

2

a ch

n v b nh chính

100

a ch a ch 0 a ch 1 a ch 2 a ch 3

thanh ghi 0 1 2 3 4

„ Xác

nh

it n

+

50

ng d li u c x lý

a ch 150

a ch thanh ghi

Trong xác nh a ch thanh ghi, s hi u thanh ghi gi trong thanh ghi này.

c l u gi trong ph n

a ch và

a ch

thanh ghi

Ph n

Hình 2-2-27 Xác nh a ch thanh ghi

nh

Ph n l nh

a ch 2

n v b nh chính

a ch a ch 0 a ch 1 a ch 2 a ch 3

thanh ghi 0 1 2 3 4

150

a ch 150 a ch 151

cl u

2.2

… Xác

nh

Ki n trúc b x lý

45

a ch c s

Trong xác nh a ch c s , a ch b t u ch ng trình c l u gi trong thanh ghi c s . K t qu c a phép c ng a ch c ch a trong thanh ghi c s này và h ng s a ch tr thành a ch hi u d ng.

Hình 2-2-28 Xác nh a ch c s

thanh ghi Ph n nh

Ph n l nh

2

a ch

n v b nh chính

150

a ch a ch 0 a ch 1 a ch 2 a ch 3 a ch 100

thanh ghi 0 1 2 3 4

a ch 101

+

100

Trong ví d này, ch ng trình b t d ng nh m t thanh ghi c s .

† Xác

nh

a ch t

ng

u

Ch

ng trình

a ch 250 a ch

c l u gi trong thanh ghi s 2, thanh ghi này

i

Trong xác nh a ch t ng i, k t qu phép c ng a ch c a l nh ang th c hi n th i gian hi n t i (giá tr c a b m ch ng trình) và a ch c a ph n a ch tr thành a ch hi u d ng. Hình 2-2-29 Xác nh a ch t ng

n v b nh chính Ph n

i.

nh

Ph n l nh

a ch

a ch a ch 0

50

a ch 1 a ch 2 a ch 3

PC

100

+ nh

ng thêm 1 sau khi l nh c a tr thành 100

a ch 99

a ch 99 a ch 100

c và li u tùy thu c x lý

‡ Xác

nh

a ch gián ti p

a ch 150

Trong xác nh a ch gián ti p, a ch c a i t ng d li u c n trong ph n a ch (Hình 2-2-30). Có nh ng tr ng h p ó xác trên hai ho c ba m c. Hình 2-2-30 Xác nh Ph n a ch a ch gián ti p nh

Ph n l nh

c x lý ch a trong a ch xác nh nh a ch gián ti p c th c hi n n v b nh chính

a ch a ch 0

100

a ch 1 a ch 2 a ch 3

150

a ch 100 a ch 101

a ch 150

46

Ch

(4)

ng 2

Ph n c ng

T p l nh

Khi máy tính th c hi n m t nhi m v do ng i s d ng yêu c u, ph n c ng th nh c n thi t trong nhóm l nh ã c xây d ng s n trong máy tính. T p các l di n gi a ph n m m và ph n c ng c a máy tính và ph thu c vào máy tính, nh ng l nh là khác nhau. Nh ng nhóm l nh này (t ng s l nh) c g i là t p l máy tính v i nh ng t p l nh xác nh h u nh v c b n là t ng thích.

(5)

c hi n ti n trình dùng m t s nh c nh ngh a nh giao nh ng ki u và s l ng c a nh. Do ó, nh ng ph n m m

u khi n th c hi n l nh

Th c hi n m t ch ng trình là vi c l p l i nhi u l n các thao tác c l nh t b nh chính, gi i mã l nh và th c hi n nh ng l nh này b i n v u khi n. N u chúng ta s p x p các thao tác c th c hi n b i b x lý trong ti n trình th c hi n ch ng trình, chúng ta có th chia thành: · c l nh · Th c hi n l nh • Chu k l nh và chu k th c hi n t lo t nh ng thao tác bao g m c l nh c nh trong b nh chính, ghi nó vào thanh ghi l nh n m trong b x lý và gi i mã l nh b ng b gi i mã l nh, c g i là chu k l nh. Gi ng nh v y m t lo t các thao tác bao g m vi c c i t ng d li u c n x lý t b nh chính, ghi và th c hi n l nh c g i là chu k th c hi n. a. Chu k l nh Chu k l nh bao g m hai thao tác tu n t sau: • ng ng v i giá tr c a b m ch ng trình, l nh c n th c hi n c c ra t a ch c a b nh chính n i nó c l u gi , r i c l u gi trong thanh ghi l nh. • Ph n l nh c a thanh ghi l nh c gi i mã nh s d ng b gi i mã l nh, và a ch c a i t ng n x lý c tính toán d a trên ph n a ch c a thanh ghi l nh. Chu k l nh c ng c g i là chu k I, và nó c ng c g i là chu k F (fetch). b. Chu k th c hi n Chu k th c hi n bao g m hai thao tác tu n t sau: • u l nh c gi i mã là l nh c, i t ng d li u c n x lý c c ra t a ch xác nh c a nh chính; n u l nh ghi, thì d li u c ghi vào a ch xác nh c a b nh chính. • Trong tr ng h p l nh c, d li u c ra c s d ng th c hi n ti n trình thao tác. Chu k th c hi n c ng c g i là chu k E (Execution) c. Nh ng thao tác c a chu k l nh và chu k th c hi n Hình 2-2-31 mô t hình nh c a thao tác c a chu k l nh và chu k th c hi n m t cách r t rõ ràng nh sau:

2.2

Ki n trúc b x lý

47

Hình 2-2-31 Lu ng thao tác c a chu k l nh và chu k th c hi n t

Không t n t i

u

nh c th c hi n ?

c l nh

c l u gi trong ph n l nh và ph n thanh ghi l nh

L pl i

Chu k l nh

nt i Theo giá tr c a b m ch ng trình, l nh c khôi ph c t a ch xác nh c a b nh chính a ch c a

Ph n l nh c a thanh ghi l nh c mã hóa a ch c a d li u c x lý c tính toán d a trên c s ph n l nh c a thanh ghi l nh

Chu k th c hi n

p l nh

Vi t l nh

Ki u l nh c gi i mã

li u ct i t ch xác nh

li u c vi t vào ch xác nh

a

a

lý ho t ng c a d li u n p vào

p nh t b

m ch

ng trình

t thúc

x lý c ra nh ng l nh ch ng trình c l u gi trong b nh chính và th c hi n ch ng vi c th c hi n nhi u l n chu k l nh và chu k th c hi n.

(6)

u khi n logic n i dây c ng và

u khi n vi ch

ng trình

ng trình

p l nh trong máy tính c th c hi n b ng vi c dùng các m ch logic bao g m m t s ph n t logic. Nói cách khác, các m ch logic là k t qu c a vi c n i dây c ng gi a các ph n t logic v i nhau; b i lí do ó chúng c g i là h th ng u khi n logic n i dây c ng ho c h th ng u khi n logic n i dây. Vì nh ng l nh khác nhau c th c hi n b ng ph n c ng, chúng có l i th là t c thao tác nhanh. i l p v i h th ng này, có h th ng th c hi n l nh b ng vi ch ng trình. i s c i thi n hi u n ng máy tính, nh ng l nh v i nh ng ch c n ng ph c t p h n tr nên kh thi. M c ch c ng c a l nh càng cao, thì th t c u khi n càng tr nên ph c t p. Do ó, thay vì th c hi n nh ng l nh v i ph n c ng n i dây ph c t p, ph ng pháp th c hi n v i vi c dùng vi ch ng trình d dàng thay i ã c thi t k ra. Ph ng pháp này c g i là h th ng u khi n vi ch ng trình. So sánh v i h th ng u khi n logic n i dây c ng, t c thao tác c a h th ng u khi n vi ch ng trình ch m, nh ng ph n c ng n gi n n và d hi u ch nh (g r i). Vi ch ng trình, là m t chu i m u xác nh r ng c ng logic là b t ho c t t, c l u gi trong b nh c bi t g i là b nh u khi n trong b u khi n. Nh ng l nh c tuân theo ng vi c c ra tu n t vi ch ng trình.

2.2.2

Nâng cao t c

x

lý trong b x

lý

Có hai ki u ki n trúc xét theo cách th c hi n l nh. Chúng là • Ki n trúc tu n t • Ki n trúc tích lu Tên khác cho u khi n b t l nh tr c (pre-fetched) là ng ng (pipeline). RISC là m t ví d c a b x lý s d ng x lý ng ng.

48

Ch

(1) X

lý

ng 2

Ph n c ng

ng ng

Ki n trúc tu n t là ti n trình c, gi i mã và th c hi n l nh cho t i khi hoàn thành tr t vào. ng b c th c hi n ch ng trình là: Chu k l nh (1): L nh c c t b nh chính Chu k l nh (2): L nh c gi i mã và a ch c tính toán Chu k th c hi n (3): Vi c c và ghi b nh chính c th c hi n Chu k th c hi n (4): Các hành ng c xác nh b i l nh c th c hi n Hình 2-2-32 X lý

c khi l nh khác

c

u khi n tu n t

Th i gian nh 1

(1)

(2)

(3)

(4) nh 2

(1)

(2)

(3)

(4) nh 2

(1)

(2)

Chu k l nh (1) và chu k th c hi n (3) truy nh p vào b nh chính. Chu k l nh (2) và chu k th c hi n (4) c th c hi n bên trong b x lý. x lý r i khi chu k l nh (1) và chu k th c hi n (3) ang th c hi n. Ng c l i khi chu k l nh (2) và chu k th c hi n (4) ang c th c hi n, không có truy nh p t i b nh chính. nh ti p theo c c vào và c x p trong hàng i trong th i gian b x lý r i. Cách này s làm ng hi u qu x lý và ph ng pháp này c bi t nh m t ph ng pháp u khi n tích lu . X lý ng ng s d ng ph ng pháp u khi n tích lu và t p l nh ti p theo c c vào và cx lý trong hàng i . Hình 2-2-33 X lý

ng ng nh 1 (1) L nh 2

(2) (1) nh 3

(3) (2) (1) nh 4

(4) (3) (2) (1)

(4) (3) (2)

(4) (3)

(4)

Hình 2-2-33 bi u di n vi c th c hi n l nh 1 n 4 1. Chu k l nh (1) c a l nh 1 c th c hi n. 2. Khi chu k l nh (2) c a l nh 1 ang th c hi n, chu k l nh (1) c a l nh 2 c th c hi n. 3. Khi chu k th c hi n (3) c a l nh 1 ang th c hi n, thì chu k l nh (2) c a l nh 2 c th c hi n và chu k l nh (1) c a l nh 3 c th c hi n. 4. Khi chu k th c hi n (4) c a l nh 1 ang th c hi n, thì chu k th c hi n (3) c a l nh 2 c th c hi n và chu k l nh (2) c a l nh 3 c th c hi n và chu k l nh (1) c a l nh 4 c th c hi n. Trong ki n trúc x lý ng ng, khi l nh m t ang c th c th c hi n, thì l nh ti p theo là ng th i c c và x lý. Cách này làm t ng t c x lý. Tuy nhiên, kích th c c a l nh và th i gian th c hi n ph i c nh, khi các chu k c th c hi n ng th i. Nh ng tình tr ng sau s làm gi m hi u qu th c hi n. • L nh phân nhánh c sinh ra t trong nh ng l nh th c hi n. Th t th c hi n c a l nh b thay i. • Ch ng trình c ng t ch ng trình khác th c hi n. Hi n t ng này c bi t nh s chuy n m ch.

(2) RISC và CISC dài c a m i l nh và th i gian th c hi n cho m i l nh ph i c c nh trong x lý ng ng. M t máy tính c thi t k v i m t t p l nh n gi n có dài và th i gian th c hi n c nh c g i là máy tính RISC (Reduced introduction set computer – Máy tính có t p l nh rút g n). Ng c l i v i RISC là CISC (Complex introduction set computer- máy tính có t p l nh ph c t p). Máy tính c thi t k v i nh ng t p nh ng l nh ph c t p.

2.2

Hình 2-2-34 Nh ng

Ki n trúc b x lý

c tr ng c a RISC và CISC.

RISC • • •

CISC • • •

m các l nh n gi n nh c th c hi n b ng ph n c ng Kích c c a l nh và th i gian th c hi n c a i l nh là g n gi ng nhau

RISC không c t i u ho c nhi u b c l nh, hi u qu ch u hoá trong ch ng trình d ch. n ây, nhi u máy tr m c t o v i ki n trúc RISC.

(3) Ph

49

nh có ki u ph c t p và m c cao nh th c hi n b ng vi ch ng trình Có s thay i trong kích c l nh và a vi c th c hi n

dài

ng trình ph thu c vào nh ng ch c n ng t i

ng pháp song song

• Ki n trúc siêu vô h

ng

i nh ng u ki n t t nh t, ki n trúc ng ng thông th ng b gi i h n vào m t l nh cho m t chu k . Ki n trúc siêu vô h ng cho phép nhi u l nh cùng c th c hi n trong m t chu k . Nhi u b x lý song song trong CPU cho phép th c hi n nhi u l nh trong m t chu k . Nh ng l nh có th c th c hi n song song ph i c phân tách kh i nh ng l nh chung. Ki n trúc này c bi t là siêu vô h ng, n u v trung bình nhi u l nh cùng c ch y trong 1 chu k . Hình 2-2-35 Ki n trúc siêu vô h nh 1 nh 2

(1) (1) nh 3 nh 4

‚ Ki n trúc siêu

(2) (2) (1) (1) nh 5 nh 6

ng. (3) (3) (2) (2) (1) (1)

(4) (4) (3) (3) (2) (2)

(4) (4) (3) (3)

(4) (4)

ng ng

Siêu ng ng s c t o nên khi nhi u giai n là m t công vi c nh h n và d n n t c cao h n. Hình 2-2-36 Ki n trúc siêu

c thêm vào

ng ng th

ng,

ó m i giai

n

ng ng.

Th i gian th c hi n l nh

nh 1 nh 2 nh 3

(1)

(2) (3) (4) (1) (2) (3) (4) (1) (2) (3) (4)

ng ng

Th i gian th c hi n l nh nh 1 nh 2 nh 3

(1 )

(1 ) (2 ) (2 ) (3 ) (3 ) (4 ) (4 ) Siêu (1 ) (1 ) (2 ) (2 ) (3 ) (3 ) (4 ) (4 ) (1 ) (1 ) (2 ) (2 ) (3 ) (3 ) (4 ) (4 )

ng ng

Trong ki n trúc này, vi c b t u l nh ti p c th c hi n tr c khi k t thúc l nh hi n t i. Kh i l nh n ng ng bình th ng ngh a là nh ng l nh có s ph thu c cao.

ng x lý

50

Ch

ng 2

Ph n c ng

Trình t các l nh c a b biên d ch và thi t k t p l nh d x lý là quan tr ng ng. ƒ Ph

b o

m l u thông

ng

ng pháp VLIM (T l nh r t dài - Very long introduction word)

Vi c mã hoá nhi u nhi m v trong m t l nh thay cho nh ng chu k l nh ng n trong x lý ng ng c i là ph ng pháp VLIM. dài c a m i l nh tr nên dài h n vì có nhi u nhi m v c nh ngh a trong nó. Hình 2-2-41 Ph

nh 1

ng pháp VLIM.

(1)

(2)

(3)

(4) (4) (4)

nh 2

(1)

(2)

(3)

(4) (4) (4)

nh 3

(1)

(2)

(3)

(4) (4) (4)

2.2.3

ch v n hành

Th t c th c hi n các thao tác logic c nghiên c u ch ng 1 bên trong máy tính s c gi i thích b ng vi c s d ng nh ng m ch logic th c. Trong b s h c có nh ng m ch thao tác s gi i quy t nh ng giá tr s và nh ng m ch logic th c hi n nh ng phép toán logic. Ba phép toán logic sau ây là c b n trong nh ng phép logic: · Phép tích logic (AND) · Phép t ng logic (OR) · Phép ph nh (NOT) Thông qua t h p nh ng m ch n th c hi n ba phép toán này, có th th c hi n c nhi u m ch logic khác.

Hình 2-2-38 Các phép tính logic

Các phép toán logic Phép tích logic (AND) Phép t ng logic (OR) Phép ph nh (NOT) Phép t ng logic lo i tr (EOR) Phép ph nh t ng logic Phép ph nh tích logic

Các ký hi u toán t ∧ ho c . ∨ ho c + ¯ ho c ¬ ∀ ho c ⊕

Nh v y, theo s k t h p c a nh ng m ch logic, các m ch có th c phân lo i nh sau: • ch t h p: Nh ng m ch c ng, m ch gi i mã là nh ng m ch mà tín hi u ra ph thu c vào tín hi u vào hi n th i., v.v…, • ch tu n t : Nh ng m ch nh , v.v…, là nh ng m ch mà tín hi u ra ph thu c vào tín hi u vào hi n i và trong quá kh ch c nh ng m ch logic này c nêu hình 2-2-39.

2.2

Ki n trúc b x lý

51

Hình 2-2-39 Các m ch logic M ch AND M ch OR Các m ch c b n và h p c a chúng

M ch NOT M ch EOR M ch NOR

Các m ch logic

M ch NAND M ch bán c ng

ch c ng

M ch c ng

ch t h p

y

ch nh n ng ch tu n t

(1)

M ch Flip - flop

Nh ng m ch logic c b n

Ba phép toán "AND", "OR" và "NOT" là nh ng phép toán logic c b n. Nh ng m ch th c hi n ba phép toán logic này là m ch nhân, m ch c ng, m ch ph nh s c gi i thích nh sau: • M ch AND (và) ch AND là m ch th c hi n phép toán AND (phép tích logic), nh c nêu hình 2-2-40. Trong nh ng m ch này, n u c hai giá tr vào là A và B u không b ng “1”, thì “0” là giá tr k t qu . B ng c nêu trong hình 2-2-34 c g i là “b ng chân lý”, và trong tr ng h p này, cho giá tr vào là "1" ( úng) ho c "0" (sai) c a A và B, k t qu phép toán c nêu là "1" ho c "0" . Nh v y, bi u Venn, bi u di n rõ ràng k t qu c a phép toán, c ng c nêu ra. Ngoài "A AND B," phép toán AND c bi u di n nh "A ⋅ B" ho c nh "A ∧ B" A ∧ B (ho c A .B)

Hình 2-2-40 ng chân lý và bi u Venn a phép c ng

A

B

A AND B

0

0

0

0

1

0

1

0

0

1

1

A

B

1 ng chân lý

Bi u

venn

Hình 2-2-41 bi u di n m t t h p gi a m ch AND th c hi n phép toán AND và m t chuy n m ch và m t bóng èn. ây, b ng vi c thi t l p t ng ng gi a chuy n m ch "m " và “1”, và gi a " óng" và “0”, ng nh gi a bóng èn “sáng” và “1” và “không sáng” là “0”, b ng chân lý có th c t o ra nh sau: Hình 2-2-41 M ch AND c a m t chuy n m ch và m t bóng èn. Ngu n

n

Chuy n m ch A Chuy n m ch A

Bóng èn

(0)

U

(0)

Chuy n m ch B

óng (1) óng (1)

Chuy n m ch B (0) óng (1) (0) óng (1)

ch n th ng c bi u di n b ng vi c s d ng ký hi u MIL c a quân standard, MIL-STD). Hình 2-2-42 bi u di n m ch AND theo ký hi u MIL.

Bóng èn Không sáng (0) Không sáng (0) Không sáng (0) Sáng (1)

i M (US) (US MILitary

Hình 2-2-42 Ký hi u c a AND A

Y

B

‚ M ch OR ch OR là m ch th c hi n phép toán OR (phép t ng logic), nh bi u di n hình 2-2-43. N u giá tr vào A ho c B là “1”, thì k t qu là “1”.

52

Ch

ng 2

Ph n c ng

c bi u di n là "A + B" ho c là "A ∨ B" A ∨ B (ho c A + B)

Ngoài "A OR B", phép toán OR còn

Hình 2-2-43 ng chân lý Và bi u Venn a phép OR

A

B

A OR B

0

0

0

0

1

1

1

0

1

1

1

1

A

ng chân lý

B

Bi u

venn

Hình 2-2-44 M ch OR c a m t chuy n m ch và m t bóng èn Ngu n

n Chuy n m ch A

U

Bóng èn

Chuy n m ch B

Chuy n m ch

Chuy n m ch B

(0)

Bóng èn

(0)

(0)

Không sáng (0)

óng (1)

óng (1)

Sáng (1)

(0)

óng (1)

Sáng (1)

óng (1)

Sáng (1)

Hình 2-2-45 Ký hi u c a OR A

Y

B

ƒ M ch NOT ch NOT là m ch th c hi n phép toán NOT (phép ph nh), nh mô t tr vào là giá tr ra. Ph nh c a "1" là "0" và ph nh c a "0" là "1." Ngoài "NOT A" phép tính NOT c bi u di n là " A " ho c là "¬ A." Hình 2-2-46 ng chân lý và bi u Ven c a phép tính ph nh

A

NOT A

0

1

1

hình 2-2-46.

A (ho c ¬ ) A

0 ng chân lý Bi u

venn

Hình 2-2-47 M ch NOT c a m t chuy n m ch và m t bóng èn Ngu n

n

U

Chuy n m ch

Chuy n m ch A

Bóng èn

Bóng én

(0) óng (1)

èn sáng (1) èn không sáng (0)

Hình 2-2-48 Ký hi u c a NOT A

(2)

Y

T h p m ch logic c b n

Thông qua t h p nh ng m ch c b n, có th t o ra m ch EOR, m ch NOR và m ch NAND •

M ch EOR (m ch t ng logic lo i tr - Exclusive logical sum) Hình 2-2-49 mô t b ng chân lý, ký hi u MIL và s c a phép toán EOR. Ngoài "A EOR B," phép toán EOR c bi u di n là "A ⊕ B" ho c là "A ∨ B." Ph i chú ý r ng "A ⊕ B" là m t phép toán có ý ngh a gi ng nh " A ⋅ B + A ⋅ B ."

i l p c a giá

2.2

Hình 2-2-49 B ng chân lý, ký hi u EOR và bi u A

B

A EOR B

0

0

0

0

1

1

1

0

1

1

1 0 ng chân lý

A ⊕ B (ho c A ∨ B )

Y Ký hi u m ch EOR

B

A NOR B

0

0

1

0

1

0

1

0

0

1

1

0

A

B

Bi u

venn

nh phép t ng logic)

nh c a phép toán OR. K t qu c a m ch NOR là t h p c a m ch NOT v i

Hình 2-2-50 B ng chân lý, ký hi u NOR và bi u A

A∨B

Y

A

Ký hi u m ch NOR

B

Bi u

Phép tính NAND là ph u ra c a m ch AND.

u

Venn c a phép tính NOR

A B

ƒ M ch NAND (M ch ph

53

Venn c a phép tính EOR

A B

‚ M ch NOR (m ch ph Phép tính NOR là ph ra c a m ch OR.

Ki n trúc b x lý

venn

nh phép tích logic)

nh c a phép toán AND. K t qu c a m ch NAND là t h p c a m ch NOT v i

Hình 2-2-51 B ng chân lý, ký hi u NAND và bi u

Venn c a phép tính NAND A∧B

A

B

A NAND B

0

0

1

0

1

1

1

0

1

1

1 0 ng chân lý

A

B

Bi u

A B

venn

Y

Ký hi u m ch NAND

„ M ch c ng (Addition) Thông qua t h p c a m t vài m ch c b n và các m ch t h p, m ch th c hi n c ng nh phân 1 ch s , c g i là m ch c ng, có th c t o ra. Có hai lo i m ch c ng là m ch bán c ng và m ch toàn c ng. a. M ch bán c ng (HA: Half-adder) ng s nh phân 1 ch s A và B, A+B có th 0 +0 0

0 +1 1

1 +0 1

c th c hi n theo 4 cách sau: 1 +1 10 ↑ nh

ch th c hi n nh ng phép toán nh phân này c t o ra b ng vi c t h p m t m ch AND và m t m ch EOR. M ch này c g i là m ch bán c ng. (Hình 2-2-52)

Hình 2-2-52 B ng chân lý c a m ch bán c ng và ký hi u c a m ch bán c ng

54

Ch

ng 2

Ph n c ng

u vào>

u vào b 0 1 0 1

a 0 0 1 1

a +b cd

c 0 0 0 1

u ra d 0 1 1 0

ch EOR

a b

u ra> t qu d

Nh c ch AND

b. M ch toàn c ng (FA: Full adder) Phép c ng s nh phân 1 ch s A, B và C, A+B+C có th 0 0 +0 0

0 0 +1 1

0 1 +0 1

0 1 +1 10

c th c hi n theo 8 cách d

1 0 +0 1

ch này th c hi n nh ng phép toán nh phân (OR). M ch này c g i là m ch toàn c ng.

1 0 +1 10

1 1 +0 10

i ây: 1 1 +1 11

c t o ra b i t h p c a hai m ch bán c ng và m t m ch

Hình 2-2-53 B ng chân lý c a m ch toàn c ng và ký hi u c a m ch toàn c ng u vào

Nh t t tr c

c’ a +b ed

(3)

u ra

c’

a

b

e

d

0

0

0

0

0

a

0

0

1

0

1

c’

0

1

0

0

1

0

1

1

1

0

1

0

0

0

1

1

0

1

1

0

1

1

0

1

0

1

1

1

1

1

u vào ch bán ng

u ra> t qu d

ch bán ng

Nh e b ch OR

M ch tu n t

ch tu n t là m ch tín hi u ra ph thu c vào tín hi u vào và tr ng thái ang có (tín hi u vào tr c). M ch tu n t , có tr ng thái thay i theo th i gian, bao g m m ch l t (flip – flop) và c s d ng trong nh ng thanh ghi, v.v… Hình 2-2-54 ch l t ch NOR

u vào

u ra

B

ch NOR B

2.2.4

ab x

lí

th ng a b x lí c a vào c i ti n hi u n ng và tin c y c a h th ng. a b x lí làm vi c song song v i m t b x lí có ch c n ng chuyên d ng. Khi h ng hóc xu t hi n, b x lí này s chuy n m ch và các x lí còn l i s phân ph i t i vi c cho nhau.

(1)

a b x lí

i x ng

2.2

Ki n trúc b x lý

55

th ng a b x lí i x ng là h th ng mà b nh c dùng chung trong t t c các b x lí th c hi n cùng th u hành. Vi c tranh ch p dùng b nh gi a các b x lí là thông th ng vì b nh là chung cho t t c . u này ngh a là m t s l n các b x lí không th c n i. th ng a b x lí v i b nh phân b qua vi c truy n thông báo là h th ng mà t ng b x lí có kh i b nh riêng c a nó. C ng vào ra t c cao c dùng truy n d li u gi a các kh i khác nhau.

(2) B x lí m ng Tính toán khoa h c t c cao c th c hi n b ng b x lí m ng dùng x lí ng ng. Các b x lí toán h c chuyên d ng hay qui mô l n. Hành ng c a các n v con là trong hàng i truy n k t qu cho n v ti p sau khi nó ã hoàn thành ph n a nó. u này c bi t d i cái tên x lí vec t . Ph n l n các siêu máy tính s d ng ph ng pháp tính toán t c cao này.

(3) Song song a b x lí ph i h p v i a nhi m c ti n hành th c hi n m t vi c. SISD (Single Instruction Single Data Stream - m t l nh m t lu ng d li u) t lu ng l nh v n hành trên m t lu ng d li u và là không song song SIMD (Single Instruction Multiple Data Stream - m t l nh a lu ng d li u) i l nh có th v n hành trên nhi u ph n t d li u và có ng b SIMD song song Cùng m t l nh c th c hi n b i t t c các b x lí làm vi c trên các t p d li u khác nhau MIMD ( a l nh a lu ng d li u) i b x lí có lu ng l nh riêng c a nó ho t ng trên lu ng d li u riêng c l p v i các b x lí khác

2.2.5

Hi u n ng c a b x lý

Hi u n ng c a b x lý, c xem nh h th ng th n kinh trung tâm c a nh ng n v t o nên h th ng máy tính, c o b ng s l nh có th c th c hi n trong m t n v th i gian xem nh ch s . Nh ng ch s này c nêu sau ây.

(1)

MIPS

MIPS vi t t t c a Million Instuctions Per Second (tri u l nh trên giây), và ch ra, theo n v tri u, s l nh có th c th c hi n trong 1 giây. Nói cách khác, b x lý MIPS là b x lý th c hi n m t tri u l nh trong 1 giây. V c b n, s l nh có th c th c hi n càng l n thì giá tr này càng cao. Thu t ng MIPS ch y u ch ra hi u n ng c a b x lý nh ng máy tính l n u cao. Tuy nhiên, không có ý ngh a khi s d ng ch s này so sánh nh ng b x lý c a nh ng lo i máy khác nhau, th c hi n nh ng n i dung l nh khác nhau.

(2)

ng h

thi t l p nh p theo ó vi l nh, v n là các phép toán c s , c th c hi n, b x lý có m t ng h n m bên trong. B t o dao ng tinh th th ch anh t o ra nh ng xung v i kho ng th i gian cách u nhau khi n ch y qua c dùng trong ng h này. Th i gian c n thi t b t o xung t o ra m i xung (m t chu kì) c g i là nh p ng h . Nh ng thao tác c b n c a b x lý c th c hi n theo nh p này. S l ng các nh p thay i theo l nh. ngh ch o c a "nh p" c g i là t n s . T n s ng h c s d ng nh m t ch s o hi u n ng c a máy tính cá nhân. Ví d : Hi u n ng c a b x lý v i t n s ng h là 500 MHz 500 MHz = 500 × 106 Hz = 500,000,000 Hz (s l n/giây); 500 tri u xung cho m t giây 1 = 2 × 10-9 = 2 nano (giây/s l n); 1 xung trong 2 nanogiây 0.5 × 10 9

56

(3)

Ch

ng 2

Ph n c ng

(CPI: Cycles Per Instruction) Chu k cho m i l nh

CPI là s nh p nh.

ng h c n

th c hi n m t l nh. Ch s này cho bi t th i gian th c hi n tr c ti p c a m t

2.3

Ki n trúc c a b nh

2.3

Ki n trúc c a b nh

2.3.1

Nh ng ki u b nh

Ch c n ng l u gi , m t c tr ng quan tr ng nh t c a máy tính, nh c chia thành b nh chính và thi t b l u gi ph .

57

c th c hi n b ng b nh .

Hình 2-3-1 nh chính và thi t b l u gi ph vi x lý

(1)

nh chính

Thi t b l u gi ph

B nh chính

nh chính c k t n i tr c ti p v i b x lý b ng m t ng tín hi u g i là bus, là m t thi t b l u gi ng trình, và d li u c n c th c hi n b i b x lý. i d li u c l u gi nói chung c g i là b nh và nó có m t dãy nh ng a ch liên t c. B ng cách xác nh m t a ch trong nh ng a ch này, thông tin c c ho c c l u gi trong b nh chính. Hành ng trao i d li u v i b nh chính c th c hi n trong tr ng h p này c g i là truy nh p. H th ng u gi tr c khi ch ng trình c th c hi n trong b nh chính c g i là h th ng ch ng trình cl u gi (ho c h th ng ch ng trình bên trong) và nó là ph ng pháp c b n trong nh ng chi c máy tính hi n nay. ch

Hình 2-3-2 a ch truy nh p a b nh chính

a ch 0 1 2 65534 65535

nh chính bao g m nh ng linh ki n bán d n c g i là RAM (Random Access Memory). c tr ng c a RAM là khi máy tính b t t, n i dung nh s b m t. Vì v y, n u d li u c l u gi sau khi x lý hoàn thành, nó c l u gi trong thi t b l u gi ph .

(2)

Thi t b l u gi ph

Thi t b l u gi ph là nh ng thi t b th c hi n vai trò h tr cho s thi u h t dung l ng nh c a b nh chính. Chúng c ng c g i là b nh ngoài. Thi t b l u gi ph không n m trong n m b ph n chính c a máy tính, nh ng chúng l i không th thi u c cho chi c máy tính hi n nay. S l ng l n d li u và ch ng trình c l u gi c ghi trong nh ng thi t b l u gi ph và khi d li u và ch ng trình c yêu c u th c hi n mà ti n trình không tìm th y trong b nh chính, nó c chuy n ( c copy) t thi t b l u gi ph t i chính th c hi n ti n trình. C ng nh v y, d li u c ghi l i sau khi ti n trình hoàn thành r i c chuy n t i thi t b l u gi ph và c l u gi ó. Vì thi t b l u gi ph có thu c tính là nh ng n i dung ã c l u gi không m t i, th m chí c khi máy tính b t t Chúng có th c s d ng nh b vào/ra cho kh i ng l n d li u. i ây là nh ng thi t b l u gi ph . • n v b ng t • nv at

58

Ch

ng 2

• • •

2.3.2 (1)

Ph n c ng

nv nv nv

am m a quang a quang t

Dung l

ng và hi u n ng b nh

C u trúc phân c p c a b nh

nh máy tính bao g m thanh ghi bên trong b x lý, b nh chính, thi t b l u gi ph v. v.. Dung l nh và t c x lý c a m i thi t b là khác nhau. Nh hình 2-3-3, t c truy nh p là nh sau: (T c cao) Thanh ghi bên trong b x lý > b nh chính > Thi t b l u gi ph (t c ch m) khác bi t t c truy nh p c n c gi i quy t b ng m t ph ng cách có tên là b m.

ng

Hình 2-3-3 C u trúc phân c p c a b nh [Dung l [T c

ng l u gi ]

truy nh p]

Thanh ghi

1 t i 10 nano giây

100 bytes

nh cache

1 t i 100 nano giây

100 k bytes

nh chính Hàng tr m nano giây

10 t i 100M bytes

100 micro giây n 10 milli giây

m

a (Disk cache) 100 M bytes

a t , b b ng t , b a quang a quang t , v.v…

Hàng tr m milli giây n hàng tr m giây

n 1G byte

Trên 10 M bytes n 100 G bytes

(2) Th i gian truy nh p Th i gian truy nh p và th i gian chu k ch ra t c thao tác c a b nh . Th i gian truy nh p là th i gian trôi qua t khi b x lý g i l nh c/ghi t i b nh cho n khi d li u ã c chuy n giao/ch p nh n c hoàn t t. x lý truy nh p d li u c a b nh chính, có 3 giai n c n thi t sau: • Th i gian b x lý yêu c u d li u c c vào. ‚ Th i gian b x lý ch n nh ng a ch c a b nh chính b ng bus a ch . ƒ Th i gian d li u c a nh ng a ch ã ch n c chuy n ra thông qua bus d li u. Nói cách khác, •+‚+ƒ bi u di n th i gian trôi qua t khi g i yêu c u truy nh p d li u n khi chuy n d li u c hoàn thành. Kho ng th i gian này c g i là th i gian truy nh p

(3)

Chu k th i gian

Trong các ph n t l u gi c a b nh , khi d li u c l u gi trong t n, có m t s t mà vi c nh b xoá nhoà i sau m t th i gian, nh là DRAM. Trong tr ng h p này, thao tác làm t i, ghi l i d li u theo m t kho ng th i gian u n tr nên c n thi t. Vì lý do này, sau khi vi c vi c chuy n d li u c hoàn thành, th i gian chu n b nh n yêu c u ti p theo là c n thi t. Th i gian trôi qua bao g m c th i gian chu n b c g i là chu k th i gian.

Hình 2-3-4 Th i gian truy nh p và chu k th i gian

Chu k th i gian Th i gian truy nh p 1

2

3

Th i gian yêu c u làm

Th i gian yêu c u Th i gian yêu c u a ch n a ch truy n d li u x lý yêu u d li u

i ho t ng tr c.

2.3

2.3.3

Ki n trúc c a b nh

59

u hình b nh

Nh ã nói t i trên, b nh c s d ng trong máy tính có th c phân thành c p b c. d phòng xu t hi n nh ng h ng hóc và nh ng s c , nh ng thi t b này c trang b nh ng ch c n ng phát hi n l i li u và s a l i. Nh ng ch c n ng này c th c hi n b i m t s mã s a ch a l i (ECC - Error Correcting Code).

(1)

at

t lo t nh ng l i gây nên nh ng v t x c nh trên b m t a t v.v.. c g i là l i rách (Burst). Mã CRC (Cyclic Redundancy Check Code) c ch p nh n trong b a s a ch a nh ng l i rách này. Vi c phát hi n l i là có th v i h th ng mã CRC.

(2)

B ng t

ng t ghi 1 byte d li u theo chi u ngang c a b ng. phát hi n nh ng bit l i theo chi u ngang này, h th ng ki m tra ch n l , có th phát hi n s l các bit l i b ng cách thêm vào các bit ch n l theo chi u ng, c ch p nh n. Bên c nh ó, mã CRC c ng c ch p nh n phát hi n l i rách theo chi u ngang.

(3)

B nh chính

Trong b nh chính, do xác su t cao c a vi c xu t hi n l i ng u nhiên không k ti p, mã Hamming, có th phát hi n các l i 1 bit ho c 2 bit. n chú ý r ng, nói chung vi c phát hi n l i b nh chính c th c hi n trong các máy tính v n n ng, mà không c th c hi n trong các máy tính cá nhân.

(4)

H th ng b o v b nh

Vì các thông tin khác nhau c gi i quy t trong máy tính, ph thu c vào c m c a các thông tin này, mà ch c n ng gi i h n ng i s d ng là c n thi t. Ch c n ng này c g i là ch c n ng b o v b nh và nó b o v các l nh và d li u c nh trong b nh chính, trong các thi t b l u gi ph và trong các thi t nh khác d i nh ng u ki n nh t nh. Khi b nh c truy nh p, nh ng thao tác sau c th c hi n: c. Ghi. Th c hi n (L nh). Quy n th c hi n các thao tác này c g i là quy n truy nh p. D li u có quy n c/ghi, nh ng l nh không có quy n ghi. M t khác, l nh có quy n th c hi n, nh ng d li u thì không. Khi xu t hi n m t truy nh p không h p l , vi ph m các quy n này, u khi n s c chuy n t i h u hành b i ch ng trình qu n lý ng t. Gi ng nh v y, khi c ch b o v b nh chính c th c hi n b ng ph n c ng, h th ng thanh ghi b o v gi i h n, trong ó m t thanh ghi chuyên d ng xác nh ra mi n truy nh p và h th ng chuy n i trong b m TLB (Translation Look-aside Buffer) cung c p ch c n ng b o v b nh trong không gian a ch th c … ã có.

60

Ch

ng 2

Ph n c ng

2.4

Thi t b l u gi

2.4.1

Ki u và

ph

c tr ng c a thi t b l u gi

ph

Nh ã nêu trên, b nh máy tính c chia ra nh sau: • nh chính • Thi t b l u gi ph nh chính t ng ng v i b não con ng i, trong khi thi t b l u gi ph t ng ng v i sách v và n b n. Thi t b l u gi ph là nh ng thi t b l u gi , ghi nh ng ch ng trình và d li u khi nó không th c hi n. C ng nh khi ng i ta c m t v n b n và ghi l i nh ng thông tin c n thi t, ho c khi ng i ta vi t trong m t b c th nh ng u c n c truy n t i ng i khác, thi t b l u gi ph này c ng gi nh ng vai trò c a thi t b vào và thi t b ra. Có hai ki u thi t b l u gi ph : Thi t b l u gi d li u theo ki u t tính nh b b ng t , b at ,b a m, và b a quang t , và nh ng thi t b l u gi quang nh a quang (Hình 2-4-1). nh chính l u gi ch ng trình và d li u c s d ng b i b x lý th c hi n l nh, nh ng có m t n l n: n i dung l u gi b m t i khi máy tính b t t. M t khác, so sánh v i b nh chính, t c thao tác c a thi t b l u gi ph th p, nh ng chúng có th l u gi kh i l ng l n d li u và th m chí n u máy tính b t t, d li u c l u gi v n c duy trì bán v nh vi n. n chú ý r ng bên c nh nh ng thi t b này, c ng có n v a bán d n, ví d nh : b nh flash cs ng nh b nh ph trong máy nh s và máy tính s tay. B nh này bao g m ch t bán d n (EEPROM), nó không thao tác ki u c khí mà nó th c hi n nh ng ti n trình n t c/ghi d li u v i t c cao. Tuy nhiên, vì nó không th l u gi c kh i l ng l n d li u, nó c s d ng nh b nh c a nh ng thi t b nh v i yêu c u n ng l ng th p. Sau ây s trình bày nh ng nguyên lý thao tác và nh ng c tr ng c a các thi t b l u gi ph n hình. Hình 2-4-1 Thi t b l u gi ph

ng t

b ng t at

at Thi t b nh ph

(B a quang t

a quang

a c ng a m m) a quang t

a quang (CD-ROM) DVD

(1)

B

at

a t là thi t b luu tr d li u s d ng a t . Nó là thi t b l u gi ph c s d ng r ng rãi nh t trong h th ng máy tính ngày nay. a t cho máy tính cá nhân ho c nh ng máy tr m c ng c g i là a nh ho c a c ng nh ng c ch ho t ng c a chúng gi ng nhau. Hình 2-4-2 at

2.5

•

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

61

at

a. Rãnh a t là m t thân t có d ng hình tròn trên ó d li u c ghi theo nh ng vòng tròn, c g i là rãnh. Có nhi u rãnh ng tâm c l p trên a t . Chi u dài c a rãnh ngoài và chi u dài c a rãnh trong là khác nhau, b i vì s khác bi t v dung l ng nh , nên kh i l ng c a d li u c l u gi trên m i rãnh là gi ng nhau (Hình 2-4-3). Rãnh ngoài Rãnh trong cùng

Hình 2-4-3 m t ghi d li u a at

t t

t at

Dung l ng l u gi li u là gi ng nhau

l u gi : Cao l u gi : Th p

l u gi c a a t c xác nh b ng chi u dài trung bình c a các rãnh và dung l c xác nh b ng s l ng rãnh và m t l u gi c a m i a.

ng nh c a

b. Tr Trong m t b a t , bao g m r t nhi u a, m t nhóm các rãnh cùng bán kính trên m i a t o thành t vùng l u gi d li u. Vùng l u gi d li u này g i là tr . Khi d li u c l u gi trong m t tr , ví d , nh d li u không th ch c l u hoàn toàn trên rãnh 0 c a tr 1, nó có th c l u trên rãnh 1, rãnh 2… c a cùng m t tr . Do ó, vi c truy nh p d li u có th th c hi n mà không c n chuy n ng c n truy nh p (t c là u t ) và u này th c s có hi u qu . Nói m t cách khác, tr là m t nhóm các rãnh có th c ghi ho c c b i nhi u u t n u c n truy nh p c a a t c nh. Tr 2

Hình 2-4-4 Rãnh và tr

Tr 1 Tr 0

Rãnh 0 1 2

c. Dung l Dung l Dung l

ng l u gi ng l u gi c a a t có th c xác nh nh sau: ng c a m t rãnh × S rãnh trên 1 tr × S tr c a a t

Ví d : Cho m t a t v i các ct at ] tr :

c t sau, dung l 800 tr

ng c a

a t này

c tính:

62

Ch

ng 2

Ph n c ng

rãnh/s tr : 19 rãnh Dung l ng l u gi /rãnh: 20.000 byte Dung l ng l u gi theo tr là nh sau: 20.000 byte/rãnh × 19 rãnh/cylinder = 380.000 bytes/cylinder = 380 kB (kilo bytes) Vì s tr c a a này là 800 nên dung l ng a t này là: 380 kB/cylinder × 800 cylinders = 304,000 kB = 304 MB (Mega bytes) t ví d phép tính dung l ng l u gi khi m t kh i c th c hi n nh sau: Ví d : Cho m t a t v i c t sau, c n tính s l ng tr khi 80.000 b n ghi v i kích th c 200 byte c l u gi trên t p truy nh p tu n t g m 10 b n ghi/ kh i cho m i d a t . L u ý r ng 1 kh i d li u không th ghi trên nhi u rãnh.

ct

at ] tr : rãnh/s tr : Dung l ng l u gi /track: h gi a các kh i (IBG):

400 tr 19 rãnh 20.000 bytes 120 bytes

1. Th nh t, s l ng nh ng kh i c a toàn b t p c tính. Vì s b n ghi là 80000 và 10 b n ghi là 1 kh i, s l ng nh ng kh i ã c xác nh nh sau: 80.000 b n ghi ÷ 10 b n ghi/kh i = 8.000 kh i 2. dài c a 1 kh i, bao g m c k h gi a nh ng kh i c tính: 200 bytes/b n ghi × 10 b n ghi/kh i + 120 bytes/kh i = 2.120 bytes/kh i 3. S l ng nh ng kh i này có th c ghi trong m i rãnh c tính là: 20.000 bytes/rãnh ÷ 2.120 bytes/rãnh = 9,43… kh i/rãnh Vì 1 kh i không th c ghi trên nhi u rãnh, ph n th p phân b b qua và s l ng các kh i có th ghi c trong m t rãnh là 9 kh i/rãnh. 4. S l ng rãnh c n thi t cho toàn t p c tính là: 8.000 kh i ÷ 9 kh i/rãnh =888,88… rãnh Làm tròn t ng lên, ta c 889 rãnh. 5. S l ng tr c n thi t cho toàn t p c tính là: 889 rãnh ÷ 19 rãnh/tr = 46,78…tr Làm tròn t ng lên, ta c 47 tr ‚ C u trúc và nguyên lý v n hành c a b

at

a có nhi u a t , chúng quay v i t c cao ghi d li u lên nh ng rãnh ng tâm. Trên m i b t ghi, c n truy nh p chuy n ng ti n ho c lùi t t i v trí rãnh n i th c hi n c ho c ghi d li u. So sánh vi c truy nh p tu n t c a b b ng t , trong ó vi c truy nh p có th ch c th c hi n theo th t u, trong b a t bên c nh vi c truy nh p tu n t , truy nh p tr c ti p t i v trí mong mu n c ng có th c th c hi n. Thi t b b nh ph có cách truy nh p tr c ti p này c g i là thi t b l u gi truy nh p tr c ti p (DASD).

Hình 2-4-5 C u trúc b

at Ghi mã k t A

Bit ch n l Rãnh ng quay

at

u

c / ghi

Tr c xoay

n mang ut

at

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

63

a. Ki u variable và ki u sector Theo ph

ng pháp ghi, b

at

c chia thành 2 ki u “Variable” và “sector”.

l Ki u variable ki u này, vi c c và ghi d li u c th c hi n trên các kh i, gi ng nh trên b ng t . M i kh i là t nhóm d li u c g i là b n ghi và có m t k h IBG gi a các kh i. Trong ó không có khe h gi a các d li u (ho c IBG). Vi c c và ghi m t s l ng b t k byte có th b t u b t k v trí nào c a rãnh.

l Ki u Sector d ng sector, m t rãnh c chia x p x thành kho ng 20 li u c th c hi n theo n v sector. V trí c và ghi ã c ch n.

n v nh g i là sector. Vi c c và ghi c xác nh b i s hi u sector c a rãnh

Hình 2-4-6 Ki u Variable và ki u sector

IBG

Kh i B n ghi B n ghi B n ghi 1

2

Kh i

Kh i IBG B n ghi B n ghi B n ghi 4 5 6

3

IBG B n ghi B n ghi B n ghi 7 8 9

IBG

1 rãnh li u A

li u

li u B

li u D

C IBG

1 sector

1 sector

1 sector

li u B

li u A Tr ng

Nói chung, ki u variable ng.

li u C Tr ng

c dùng trên các

a t , còn ki u sector

1 sector li u D Tr ng

c s dùng trong a m m ho c a

b. Ki m tra ch n l : Khi d li u c ghi lên a t , nó s c ghi lên các rãnh t ng bit m t b ng cách s d ng u t . Vi c c d li u c ng c th c hi n nh v y. Khi ti n trình này c th c hi n, nh trong b ng t , phát hi n l i c hay ghi, m t bit ch n l , c thêm vào th c hi n ki m tra tính ch n l . c. Kh phân m nh (deflagmentation) Trong a c ng c a máy tính cá nhân, d li u c l u gi và xoá i nhi u l n lên a. Vì không th y ra vi c t t c d li u c l u gi có kích th c gi ng nhau, d li u có dung l ng nh có th c l u gi sau d li u có dung l ng l n ã b xoá i ho c ng c l i. H qu là, s có nh ng kho ng

64

Ch

ng 2

Ph n c ng

sector tr ng n m gi i rác và làm gi m hi u n ng truy nh p . Tr ng thái này c g i là s phân m nh và gi i quy t nó, m t ch c n ng c g i là kh phân m nh c th c hi n trong h u hành. ƒ Hi u n ng b

at

Hi u n ng c a b at c o theo th i gian truy nh p và dung l ng l u gi . Vì dung l ng l u gi ã c gi i thích ph n •, ây s gi i thích ý ngh a c a th i gian truy nh p và ph ng pháp tính toán nó. a. Th i gian truy nh p: Truy nh p là thu t ng nói chung ch vi c c d li u xác nh t a t và ghi vào rãnh hay m t tr xác nh. Th i gian truy nh p c tính toán là t ng c a các th i gian sau: • Th i gian nh v u t • Th i gian tìm ki m d li u • Th i gian truy n d li u

l Th i gian nh v

ut truy nh p t i d li u ích, u t c chuy n t i v trí rãnh gian d ch chuy n u t c g i là th i gian nh v u t .

Hình 2-4-7 Th i gian nh v

ó d li u ích

c l u gi . Th i

Th i gian nh v u t

ut

Chuy n

ng

ut

Tr c xoay

Vì th i gian nh v u t khác nhau ph vào kho ng cách gi a v trí c a rãnh ích và v trí hi n t i a u t , giá tr trung bình c s d ng nh th i gian nh v u t th c t . Giá tr này cg i là th i gian nh v u t trung bình.

l Th i gian tìm ki m d li u: Th i gian tìm ki m d li u là kho ng th i gian trôi qua cho t i khi d li u c n tìm chuy n u t . (Hình 2-4-8). Hình 2-4-8 Th i gian tìm ki m d li u

n v trí

Th i gian tìm ki m d li u

Chuy n

ng

ut

Tr c xoay

ng nh v i th i gian nh v u t trung bình, tu theo v trí d li u, có nh ng tr ng h p kho ng th i gian tìm là 0, c ng nh nh ng tr ng h p ó ph i i m t vòng quay. Vì v y, ½ vòng quay a a c s d ng nh th i gian tìm d li u. Giá tr này c g i là th i gian tìm ki m trung bình.

l Th i gian truy n d li u Kho ng th i gian trôi qua t khi u t b t c g i là th i gian truy n d li u.

u truy nh p d li u và khi truy n d li u hoàn thành

Do ó, th i gian trôi qua gi a khi b a t b t u truy nh p d li u và khi vi c truy n d li u c hoàn t t, t c là th i gian truy nh p, c tính nh sau: Th i gian nh v u t + th i gian tìm d li u + th i gian truy n d li u Nói úng ra, trong phép tính trên, th i gian trôi qua t khi yêu c u truy nh p xu t hi n và b at

2.5

t u thao tác là th i gian truy nh p. Th i gian truy nh p c a b a t = th i gian bình + th i gian truy n.

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

nh v

65

u t trung bình + th i gian tìm d li u trung

Ví d : Cho m t b a t v i c t sau, th i gian truy nh p c a hi n s c tính nh sau:

a t khi 9.000 byte c a b n ghi

c th c

ct b at ] Dung l ng theo rãnh: 15.000 bytes c quay c a a: 3.000 vòng/phút Th i gian nh v u t trung bình: 20 milligiây 1. Tr c h t, th i gian tìm ki m trung bình c tính. Vì t c quay c a a là 3000 vòng/ 1phút, qua ó ta có th i gian tìm ki m trung bình c tính là: 3.000 vòng/phút ÷ 60 giây/phút = 50 vòng/giây, Nó xác nh r ng b a t quay 50 vòng trong 1 giây. Vì th , th i gian c n thi t th c hi n 1 vòng quay là: 1 vòng ÷ 50 vòng/giây = 0,02 giây/vòng = 20 milligiây Vì th i gian tìm d li u trung bình là th i gian c n thi t cho ½ vòng quay, qua ó ta có: 20 milligiây ÷ 2 = 10 milligiây 2. Vì trong 1 vòng quay, thông tin ã c ch a trong 1 rãnh ch y qua u t , v i xem xét là a quay 50 vòng 1 giây, t c truy n d li u là: c truy n d li u = 50 rãnh/giây × 15.000 bytes/rãnh = 750 × 103 byte/giây t c truy n d li u này, thì th i gian truy n 9.000 byte d li u có th c tính nh sau: (9 × 103 byte) ÷ (750 × 103 byte/giây) = 0,012 giây = 12 milligiây 3. Vì v y, th i gian truy nh p là: Th i gian nh v u t trung bình + th i gian tìm ki m trung bình + th i gian truy n d li u = 20 miligiây + 10 miligiây + 12 miligiây = 42 miligiây

(2)

B

am m

a m m còn g i là b a d o. Trong b a m m truy nh p ng u nhiên d li u là có th c, và vì b n thân a m m, c ng là ph ng ti n l u gi , có giá thành r và d dàng mang theo, nên nó c s d ng r ng rãi. Là m t thi t b l u gi ph c a máy tính cá nhân, nó là m t thi t b c s d ng thông th ng nh t. Hình 2-4-9 am m a d o)

Ph ng pháp ghi c a a m m là ph ng pháp sector, nó thành nh ng sector, và d li u c ghi trong m i sector.

c bi u di n

hình 2-4-10; rãnh

c chia

Hình 2-4-10 t ghi d li u a am m Các rãnh

Sector

66

Ch

•

ng 2

Ph n c ng

am m

a. Ki u Trong s nh ng a m m, có các a v i kích th c là 8 inch, 5 inch, 3,5 inch, nh ng lo i a ph bi n nh t hi n nay là 3,5 inch, trong khi a 8 inch và 5 inch g n nh không còn c s d ng n a. C ng có 2 lo i a m 3,5 inch, tu thu c vào m t l u gi . 3.5 inch 2 HD (2 m t m t cao) Dung l ng l u gi : 1.2 n 1.4 megabytes (MB) 3.5 inch 2 DD (2 m t m t kép) Dung l ng l u gi : 640 n 730 kilobytes (kB) Hình 2-4-11 Ví d v ct a a m m (2HD)

Nh ng m t có giá tr s d ng rãnh / m t sector / rãnh Dung l ng l u gi (B) / sector

1.4MB 2 80 18 512

1.2MB 2 77 8 1024

ng nh v y, có m t lo i a m m có dung l ng l u gi là 120MB (UHD) và 1 lo i a c g i là Zip dung l ng l u gi c a nó là 100MB. C hai lo i này u t ng thích v i a 3,5 inch ( 2DD/2HD), nh ng chúng không c s d ng r ng rãi. b. Dung l

ng l u gi

Vi c tính th i gian truy nh p c a a m m là gi ng nh tính cho a t . Do ó, dung l ng l u gi theo ph ng pháp sector s c gi i thích. Nh c nêu trong hình 2-4-11, trong các a m m, m t có s n dùng, s các rãnh trên m i m t, s l ng các sector trên m i rãnh, v.v là khác nhau. Dung l ng l u gi c a a m m c tính b ng vi c dùng các giá tr sau: Dung l ng m i sector × s l ng sector trên m i rãnh × s l ng rãnh trên m i m t × s l ng m t (1 m t ho c c 2 m t). Ví d : Cho 1 a m m v i c t sau, dung l ng l u gi ct b a m m] t có s n dùng: 2m t rãnh/m t: 80 rãnh sector/rãnh: 9 sectors Dung l ng l u gi /sector: 1.024 bytes

c tính nh sau:

Dung l ng l u gi c a 1 rãnh là: 1.024 bytes/sector × 9 sectors/track = 9.216 bytes/track Vì v y, dung l ng l u gi c a 1 m t là: 9.216 bytes/track × 80 rãnh = 737.280 bytes ≤ 737kB Vì m t a m m có th s d ng 2 m t nên dung l ng l u gi là: 737kB × 2 = 1.474kB Kho ng ch ng: 1.474MB ‚ C u trúc b

a m m và c ch v n hành:

c b n, b a m m có c u trúc gi ng nh b a t , tuy nhiên, ch có m t a m m c s d ng và trong ph ng pháp sector, m i rãnh c chia thành nhi u sector, r i th c hi n ghi. S l ng nh ng rãnh và vi c chia sector ph thu c vào h u hành c s d ng. Vì v y khi ng i dùng s d ng a m m, nó c kh i ng trong d ng th c c xác nh b i h u hành. Ti n trình này c g i là nh d ng (format). Khi a m m c cài vào trong b a m m, a c ch a trong a. u t tr c ti p dò theo

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

m t at c /ghi thông tin, th i gian truy nh p d li u lâu h n b Hình 2-4-11: C u trúc a m m. Hình 2-4-12 C u trúc

t2

(3)

B

a t và b b ng t .

am m

t c t ngang c a t1

67

a quang

t c t ngang c a

a quang

a Hub

a

Hub

a quang (CD, DVD)

Bên c nh b a t , b b ng t và b a m m có nh ng lo i thi t b l u gi khác. B a quang, b DVD v.v… c s d ng l u gi /ghi d li u x lý nh dung l ng l n ho c l u ph n m m óng gói dung l ng n. Có nh ng thi t b có th l u gi d li u dung l ng l n thông qua c ch c thông tin dùng ph n x a ánh sáng. Ngày nay, h th ng máy tính cá nhân chu n ngoài nh ng thi t b l u gi ph nh a m m, b a c ng còn có thêm b a CD-ROM. Vai trò c a CD-ROM nh m t ph ng ti n ch a ph n m m óng gói trên th tr ng, và là m t ph ng ti n l u gi a ph ng ti n và vô cùng quan tr ng •

a quang

m t a quang tráng m t l p ch t d o c ng ch ng x c và b i. H n n a, chùm tia laser c s d ng c d li u ra, u t không ch y trên m t a tr c ti p nên không có s mài sát. Trong a quang, CD-ROM c s d ng r t r ng rãi. Hình 2-4-13 CD-ROM

Trong s nh ng a quang, có a nh c CD, CD-G dành cho d li u nh v.v… Và nh m t ph ng ti n l u gi , CD-ROM c s d ng r t r ng rãi. n n a, a quang h tr cho k nguyên a ph ng ti n, DVD có dung l ng l u gi l n và ch t l ng hình nh cao, ngoài ra còn có kh n ng l u gi ho t nh và audio. ây, lo i a CD-ROM và DVD s c gi i thích d i ây. ‚ CD-ROM CD c s d ng nh m t ph ng ti n l u gi . Nhìn bên ngoài ng kính và dày v.v… c a CD-ROM u gi ng nh CD ( ng kính 12 cm, dày: 1,2 mm, ng kính m t a n là: 8 cm), nh ng nó có s khác nhau v ch c n ng s a l i, h th ng t p, d ng th c logic,v.v... Vì d ng th c logic c a a CD-ROM s d ng chu n công ngh qu c t ISO 9660, nó có s t ng thích cao. Tuy nhiên CD-ROM là a ch c, d li u có th c ra nh ng không th c ghi vào. a. C u trúc a CD-ROM là ph ng ti n l u gi có d ng a, không có c u trúc rãnh ng tâm nh at , a m. Nh ng rãnh c a nh ng sector liên t c c k t n i trong m t hình xo n c nh nh ng a nh a tr c ây và d li u c l u gi t bên trong ra bên ngoài. Hình 2-4-14 bi u di n b m t ghi d li u a CD-ROM.

68

Ch

ng 2

Ph n c ng

Hình 2-4-14 B m t ghi d li u c a CD-ROM

CD-ROM l u gi thông tin “0” và “1” s d ng l và ph n li n c a l p ghi d li u. laser c s d ng và u quang c s thay i v c ng sáng c a tia ph n x . b. Dung l

c d li u, tia

ng l u gi

ng vi c t o ra m t a chính v i b n sao âm b n nh ng l và ph n li n và in nó ra trên a ch t d o, m t l ng l n a các CD-ROM có th c nhân b n nhanh chóng và có giá thành th p. t CD-ROM (12cm) có dung l ng l u gi ch ng 600MB, nó r t c n thi t th c hi n l u gi dung ng l n thông tin c a d li u a ph ng ti n. ƒ C u trúc và hi u n ng c a CD-ROM a. C u trúc c b n, c u trúc c a CD-ROM gi ng v i b a t . ng u t , mà u quang phát hi n ra tia laser.

m khác nhau là d li u không

c

c ra

b. Hi u n ng Hi u n ng CD-ROM

c o theo th i gian

nh v

u t và t c

chuy n d li u.

l Th i gian nh v

ut Th i gian nh v c a CD-ROM vô cùng ch m so v i b a t , trong khi th i gian nh v c a b a c o là 10 miligiây, nó kho ng 100 miligiây trong b CD-ROM. ó là do s d ng nh ng th u kính l n trong c u trúc CD-ROM (d ng th c d li u s d ng rãnh xo n c nh trong a nh a )

l

„

c truy n c truy n c bi u di n b ng nh ng giá tr s có bao nhiêu d li u có th c truy n so v i CD audio. CD Audio có th c ra kho ng ch ng 150 kbyte d li u trong 1 giây, nó có t c vô cùng th p so v i t c x lý c a máy tính. Vì v y, v i t c truy n 2 l n ho c 3 l n nhanh h n t c truy n d li u c a CD Audio b t u c t o ra và ngày nay t c truy n d li u t cm c 10 l n n 20 l n nhanh h n. c

mc a

a quang

a quang c sinh ra t CD Audio và c s d ng r ng rãi nh m t ph ng ti n l u gi trong máy tính, có nhi u d ng khác nhau s d ng t t nh t dung l ng l u gi cao, d di chuy n, s n xu t hàng lo t b ng cách nhân b n và nh ng u m khác n a. Nh ng chu n k thu t c a a quang này ã c thi t l p và chu n c b n cho m i lo i c g i là sách , sách xanh, v.v… Nh ng tên này ã c a ra theo màu c c a bìa ngoài l u gi a lo i chu n k thu t này. CD

Sách

Hình 2-4-15 a quang

CD-ROM

Sách vàng

Sách xanh

CD-I Sách cam

l c m i chu n Sách

c nêu d

i ây:

Thêm CD-G

CD-R

Thêm CD-ROM XA

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

69

Sách là chu n CD c b n và mô t nh ng c m v t lý c a CD. chu n c a CD-G c s n xu t có th l u gi CG ( ho máy tính) trong CD Audio c ng c thêm vào, v.v… Sách vàng Sách vàng là chu n CD-ROM c b n và mô t d ng v t lý c a CD-ROM. Nh là ph n m r ng c a sách vàng, CD-ROMXA c s n xu t có th s d ng và ghi nhi u nh ho , c ng c xác nh và b n thân nó tr thành c u n i gi a CD-ROM và CD-I. Sách xanh Sách xanh mô t c m c a CD-I (CD t ng tác), nó có kh n ng l u gi Audio, nh, CGS, ký t , ch ng trình, d li u v.v… Sách cam Sách cam nh ngh a c u trúc v t lý c a CD-R (CD- ghi c), CD có th ghi. Trong s các CD-R, CD-WO (ghi 1 l n), lo i có th ghi mà m i khi thông tin ã c ghi thì n i dung không th ghi l i c và CD-MO (t quang) là lo i có th ghi l i c ng c thêm vào. CD-R này c s d ng trong các CD nh ( nh phim c ghi trong CD). … DVD DVD ( a video s ) là a quang có th l u gi nh phim và d li u Audio kho ng ch ng 2 gi . B ngoài a DVD gi ng nh CD-ROM, ng kính 12 cm và dày 1,2 mm. Tuy nhiên, trong khi a CD-ROM bao g m 1 m t (1 t ng) ghi, thì DVD có c c i là 2 t ng và d li u có th c l u gi trên c hai m t. Hình 2-4-16 u trúc DVD

Hi n t i, DVD-ROM ã c th ng m i hoá và c s d ng trong u DVD. B a DVD c ng c d ng trong máy tính. Dung l ng l u gi c a DVD-ROM nh sau: 1 t ng ghi 1 m t: 4.7 Gbytes 2 t ng ghi 1 m t: 8.5 Gbytes 1 t ng ghi 2 m t: 9.4 Gbytes 2 t ng ghi 2 m t: 17 Gbytes DVD s d ng ph ng pháp nén nh ng hình nh ng g i là MPEG2, nó cho phép th hi n l i hình nh t cách rõ nét. Nh có dung l ng l n và ch t l ng hình nh cao, DVD là thi t b l u gi ph máy tính t áng chú ý. Chu n ch c DVD-ROM, có th ghi DVD-R và có th ghi l i DVD-RAM c ng c thi t l p.

(4)

B

a quang t (MO)

a quang t h u nh có c u trúc gi ng v i a t . Trong khi d li u ch có th c ra t CD-ROM, d li u có th c ra và ghi vào a quang t . c tr ng chính c a a quang t là s khác nhau v ph ng pháp c, ghi d li u. Ghi d li u c th c hi n b i s tác ng c a tia laser vào m t ghi ã c t hoá, làm nó b nóng lên, sau ó ghi thông tin v i t cao b ng u t . c d li u c th c hi n do s xu t hi n tia laser trên a t và c ra chi u phân c c c a ánh sáng ph n . Nói cách khác, ghi d li u c th c hi n nh s d ng t , trong khi c ra d li u c th c hi n nh d ng tia. Hình 2-4-17 Ch ra nguyên lý c ghi d li u c a b a quang t Trong mô hình này, khi t hoá a quang t trên xu ng d i là t N t i S, ho c t S t i N thì t ng ng là giá tr “0” ho c “1” là giá tr c c ra.

70

Ch

ng 2

Ph n c ng

Hình 2-4-17 Ch ra nguyên lý c ghi d li u c a b a quang

a quang t ngày nay c s n xu t chu n là a 3,5 inch, v i dung l ng l u gi là 128 MB ho c 230 MB. Nh m t thi t b thay th cho a m m, a quang t ã c s d ng r ng rãi nh m t thi t b l u gi ph c a máy tính.

(5)

B

a bán d n

a bán d n là b nh t c cao và dung l ng l u gi l n, nó s d ng b nh flash và nh ng thi t b khác. Trong nhi u tr ng h p, nó c s d ng trong máy tính l n v trí l u gi gi a b nh chính và nh ng thi t b l u gi ph . Nó có u m là m c dù có m t vài Gbyte dung l ng l u gi , th i gian truy nh p c a nó là 1/100 c a a t .

2.4.2

Các ki u RAID và

c tính c a chúng

Vì máy tính thâm nh p nhi u vào cu c s ng hàng ngày, gi vai trò quan tr ng nên òi h i tin c y cao v i hi u n ng cao. B i v y, th c hi n tin c y cao này mà nhi u công ngh khác nhau c s d ng. Ph ng pháp t o nên các b ph n h th ng gi ng nhau, cho phép thao tác liên t c trong tr ng h p h ng t b ph n nào ó c g i là công ngh s a l i. RAID là m t công ngh này. RAID là ph ng pháp bao g m vi c s d ng song song nhi u a c ng (SCSI drive, v.v…) trong m ng, v.v… và có kh n ng s a l i cao trong tr ng h p xu t hi n l i trong h n m t thi t b . Có 5 m c RAID, chúng c s d ng phù h p v i t ng m c ích.

(1)

RAID 0

Trong RAID 0, d li u

(2)

c phân b trên nhi u a, nh ng không có

a tr ng.

RAID1

Trong RAID 1, nh ng n i dung gi ng nhau c ghi trong 2 a c ng v i dung l ng nh nhau. M t trong 2 a thao tác liên t c và a kia c s d ng nh b n sao l u (backup). RAID 1 c g i là soi g ng a ho c nhân ôi a.

(3)

RAID 2

Trong RAID 2, d li u g m nh ng bit c ghi trên a khác.

c phân b và

c ghi trên nhi u a, thông tin ch n l và s a sai

2.5

(4)

c phân b trên nhi u a nh ng ch m t

a

c s d ng nh

a

RAID 4

Trong RAID 4, d li u không phát hi n l i.

(6)

71

RAID 3

Trong RAID 3, d li u g m nh ng bit ki m tra ch n l .

(5)

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

c ghi b ng bit, mà b ng sector và 1 a

c s d ng nh ki m tra ch n l

RAID 5

Trong RAID 5, d li u c phân b và c ghi b ng sector và thông tin ch n l sector khác gi ng nh cách ghi d li u thông th ng.

c thêm vào

nh ng

Trong s nh ng RAID k trên, RAID 5 c s d ng nhi u h n, nó không c n a ki m tra ch n l . M t a dùng cho mã ki m tra l i (thông tin ch n l ) c yêu c u trong RAID 2 và RAID 4. Tuy nhiên, th m chí công ngh RAID c ch p nh n, vì nó ch là bi n pháp i phó trong s ki n xu t hi n s c trong a, sao l u d li u các th i m nh t nh là không th thi u c.

72

Ch

ng 2

Ph n c ng

2.5

u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

Vì có nh ng thao tác c h c trong các thi t b vào và thi t b ra nên có s chênh l ch l n gi a t c thao tác a nh ng thi t b này và c a b x lý ch th c hi n nh ng thao tác n t c sinh ra. N u không ý n s ch nh l ch v t c thao tác thì khi b x lý và thi t b vào/ra c k t n i, t c thao tác c a toàn h th ng s tr nên ch m. H u qu là, c tr ng máy tính x lý t c cao tr nên không hi u qu . gi i quy t v n này, u khi n vào/ra và ng t c th c hi n.

2.5.1

Ph

Khi d li u c trao ra v.v… nh ng ph Ph ng pháp u khi Ph ng pháp DMA Ph ng pháp u khi

(1)

ng pháp

u khi n vào/ra

i gi a b x lý ho c b nh chính v i nh ng thi t b l u gi ph , thi t b vào, thi t ng pháp u khi n sau c s d ng: n tr c ti p. n kênh vào/ra

Bus

Bus là m t bó nh ng ng tín hi u k t n i các n v . Trong máy tính m t t có r ng 16 bit, 1 bó c a 16 ng tín hi u c u thành m t bus. Truy nh p và trao i thông tin c th c hi n b ng b x lý và b nh chính s d ng nh ng bus sau: Bus a ch Bus u khi n Bus d li u • Bus

a ch

Bus a ch n i b nh chính và b x lý. Bus này ng b x lý.

B gi i mã a ch

Hình 2-5-1 Bus a ch Bus a ch

vi x lý

nh 1t 1t 1t

c s d ng

chính (16 bits) (16 bits) (16 bits)

1 t (16 bits)

u ‚ Bus

xác

a ch a ch a ch . . a ch

nh

a ch c a b nh chính

0 1 2

65535

khi n

u khi n

Bus u khi n n i b u khi n và b nh chính. Bus này u khi n t i b nh chính.(Hình 2-5-2).

B gi i mã

a ch

Hình 2-5-2 Bus u khi n

vi x lý u khi n

nh 1t 1t 1t

chính (16 bits) (16 bits) (16 bits)

1 t (16 bits)

u Bus

u khi n

khi n

c s d ng

a ch a ch a ch . . a ch

0 1 2

65535

truy n tín hi u l nh t b

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

73

ƒ Bus d li u Bus d li u n i b nh chính và b x lý và và b x lý theo c hai chi u. Hình 2-5-3

c s d ng

i d li u tr c ti p gi a b nh chính

B gi i mã

a ch

Bus d li u

vi x lý u khi n

nh 1t 1t 1t

chính (16 bits) (16 bits) (16 bits)

1 t (16 bits)

u

(2)

trao

Ph

ng pháp

a ch a ch a ch . . a ch

0 1 2

65535

khi n

u khi n tr c ti p

Ph ng pháp u khi n tr c ti p là ph ng pháp b x lý u khi n tr c ti p nh ng thao tác vào/ra c a thi t b ngo i vi và trao i d li u c th c hi n thông qua b x lý. u trúc c a ph ng pháp này n gi n nh ng nó có m t h n ch l n là b x lý không th x lý th c hi n thao tác ti p theo cho n khi thao tác vào/ra c hoàn thành. ây là lý do làm cho hi u qu x lý th p, ph ng pháp này c ng không c s d ng r ng rãi.

Hình 2-5-4

vi x lý

nh chính

Thi t b ngo i vi

Lu ng d li u. Lu ng u khi n.

(3) Ph ng pháp DMA (Truy nh p tr c ti p b Memory Access)

nh

- Direct

Khi tín hi u yêu c u c phát ra t thi t b vào, thi t b ra ho c t b t k m t thi t b ngo i vi nào nh thi t vào ho c thi t b ra, s k t n i gi a b x lý và b nh chính và gi a b x lý và thi t b ngo i vi c t tr ng thái tr kháng cao và chuy n i d li u c th c hi n gi a b nh chính và thi t b ngo i vi. Trong lúc th c hi n ti n trình vào/ra thì b x lý th c hi n nh ng ti n trình khác và nó không tham d vào ti n trình vào/ra. Ph ng u khi n này c g i là ph ng u khi n DMA và c s d ng r ng rãi nh m t h th ng u khi n vào/ra c a máy tính cá nhân. Hình 2-5-5 Ph ng pháp DMA

Tr kháng cao vi x lý

Truy n d li u nh chính

Yêu c u DMA Lu ng d li u. Lu ng u khi n.

Thi t b ngo i vi

74

Ch

ng 2

2.5.2

Ph n c ng

Giao di n vào/ra

Giao di n là quy c k t n i c a nhi u thi t b và thao tác nh ng thi t b này b i con ng i. Trong s này, giao di n liên quan v i d li u vào/ra c g i là giao di n vào/ra. Ph ng pháp u khi n vào/ra c bi u di n trên ph n 2.5.1 không ho t ng úng n u giao di n vào/ra không c thi t l p. Theo ph ng pháp truy n, giao di n vào/ra c chia ra nh sau: Giao di n n i ti p Giao di n song song

(1)

Giao di n n i ti p

Giao di n th c hi n trao i d li u n i ti p gi a máy tính và thi t b vào/ra c g i là giao di n n i ti p. Truy n n i ti p là ph ng pháp truy n c th c hi n b ng ng d li u 8 bit ho c 16 bit x lý trên m t hàng và truy n t ng bit m t (Hình 2-5-6). T c truy n d li u ch m h n giao di n song song, nh ng nó có u m là ch có m t kênh truy n. Vì trong truy n n i ti p không có tín hi u tr , truy n trên kho ng cách dài c ng có th c th c hi n. i ây là nh ng giao di n n i ti p c s d ng r ng rãi: RS-232C (Recommended Standard-232C) USB (Universal Serial Bus) Hình 2-5-6 Truy n n i ti p

0 1 0 0 1 1 0 0

0

0

1

1

li u

0

0

1

0

Cáp giao di n n i ti p

• RS-232C

RS-232C là giao di n k t n i máy tính và modem chuy n i tín hi u s thành t ng t , ho c ng c i (Hình 2-5-7). Giao di n này c chu n hoá b i EIA (Hi p h i công nghi p n t - Electronic Industries Association) và d ng k t n i v t lý các chân, vai trò c a các chân… c xác nh r t nghiêm ng t: n v truy n: Bit b t u cho bi t s b t u c a 1 byte d li u: 1 bit, bit u tiên cho bi t s k t thúc: 1 bit, bit ch n l c s d ng phát hi n l i: 1 bit. T ng c ng s bit là 11 Trao i d li u có th c th c hi n theo hai chi u. Xu h ng trong t c truy n là 28.8 Kbps và 33.6 Kbps. Bên c nh modem, nó c s d ng r ng rãi k t n i các máy quét nh, chu t và nhi u thi t b ngo i vi khác và nh ng máy tính cá nhân. Lu ng d li u là hai chi u. Hình 2-5-7 Ví d v giao di n k t n i RS-232C

Lu ng d li u theo 2 chi u

Chu t

‚ USB USB là giao di n chu n m i, bên c nh bàn phím, modem và nh ng thi t b ngo i vi, nh ng tín hi u Audio, d li u nh và thi t b vào/ra d li u có th c x lý không phân bi t b ng 1 k t n i (hình 2-5-8).

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

75

Theo c m k thu t c a USB, khi m t thi t b ngo i vi c k t n i b ng USB thì máy tính cá nhân ct ng t c u hình. K t n i c a các cáp c ng c làm n gi n và s d ng nó nh m t giao di n vào/ra cho h th ng a ph ng ti n ang thu hút nhi u s quan tâm chú ý.

Bàn phím

Hình 2-5-8 Ví d k t n i giao di n USB

Thi t b âm thanh.

ƒ IEEE1394

IEEE 1394 là giao di n n i ti p c s d ng g i d li u nh ng trong th i gian th c. Vì truy n th i gian th c c h tr nên nh ng có th c bi u di n m t cách trôi ch y. Vì v y, IEEE 1394 cs ng nh m t giao di n a ph ng ti n h tr k t n i gi a máy quay s và máy tính cá nhân. T c d truy n d li u c c i là 400 Mbps và k t n i c c i là 63 m có th c th c hi n. „ IrDA (Infrared Data Association) IrDA là giao di n cho truy n d li u không dây, nó có u m là k t n i không c n s d ng cáp, b trí bên trong phòng có th c thay i d dàng. Có nhi u phiên b n IRDA khác nhau, và t c truy n trong kho ng 2,4 Kbps và 4.0 Mbps. Có nh ng phiên b n c trang b trong PDA (Personal Digital Assistants) và nh ng máy tính xách tay.

(2)

Giao di n song song

Trong giao di n song song, thay vì vi c truy n d li u tu n t 1 bit 1 l n nh giao di n n i ti p, d li u c truy n 8 bit ho c 16 ng song song (hình 2-5-9). So sánh v i giao di n truy n n i ti p thì t c truy n li u trong giao di n song song cao h n. Tuy nhiên vì nhi u kênh truy n c yêu c u nên chi phí cho kênh truy n tr nên cao. Giao di n truy n song song c s d ng r ng rãi là: Giao di n centronics SCSI (Small Computer Systems Interface) GPIB (General Purpose Interface Bus)

Hình 2-5-9 Truy n song song

0 1 0 0 1 1 0 0

0 1 0 0 1 1 0 0

Cáp giao di n song song

• Giao di n centronics

Giao di n centronic là giao di n máy in c phát tri n b i công ty U.S, d li u máy tính centronic (Hình 2-5-10). Nó không là 1 giao di n chu n hoá chính th c theo t ch c tiêu chu n công nghi p qu c t , nh ng nó c ch p nh n b i nhi u nhà s n xu t nh m t giao di n k t n i máy in v i máy tính cá nhân, trong th c , giao di n centronic tr thành giao di n chu n máy in không chính th c Có th th c hi n truy n song song 8 bit gi i h n truy n d li u 1 chi u gi i h n k t n i m t i m c truy n là 150 Kbps Hình 2-5-10 Ví d k t n i giao di n

Lu ng d li u ch theo 1 chi u

Máy in

76

Ch

ng 2

Ph n c ng

‚ SCSI SCSI

c ch p nh n là giao di n chu n máy tính cá nhân b i ANSI (Vi n chu n hoá qu c gia M ).

Có th truy n 8 bit song song theo hai chi u c truy n n m trong kho ng 1,5 n 4 Mbps, nh ng t c truy n c a SCSI-2, m t m r ng n i b t c a SCSI là 20 Mbps. i 8 thi t b l u gi ph nh a c ng và a CD-ROM có th k t n i liên ti p thi t b này sau thi t b khác. u này c g i là chu i cánh hoa. M t IDC s hi u phân bi t các thi t b khác nhau c gán cho m t thi t b c k t n i và m t n tr c g i là u cu i, ch ra r ng thi t b u cu i c i (Hình 2-5-11). chân là 50 (ho c 25). Lu ng d li u là hai chi u. Hình 2-5-11 Ví d k t n i SCSI (chu i cánh hoa) Lu ng d li u theo 2 chi u Thi t b

a c ng

ƒ GPIB

u cu i

MO

CD-ROM n nh t có th có 8 thi t b

GPIB xu t phát c ch p nh n nh 1 giao di n chu n k t n i nh ng máy tính và nh ng d ng c o, nh ng nó hi n nay là m t giao di n có ph m vi s d ng l n k t n i máy tính v i nh ng thi t b ngo i vi. Giao di n này c chu n hoá nh IEEE 488 b i Vi n công ngh n và n t M (IEEE). Có th truy n 8 bit song song Nó bao g m 24 ng tín hi u Kho ng cách truy n là trong kho ng 20 m c truy n d li u n m trong kho ng 1 Kbps n 1 Mbps Có th k t n i t i 15 thi t b . Hình 2-5-12 Nh ng lo i giao di n vào/ra Tên

c

Thi t b

cn i

i dung

Chu n công

truy n . 28,8kbps . 33,6kbps RS-232C

. 56kbps

nghi p . Modem . Máy in . Chu t

-Vai trò và d ng k t n i -Vai trò và s nh n d ng cá nhân

Chu n EIA

Truy n n i ti p

. Máy v , v.v… . 12Mbps

. Bàn phím . Modem

USB

. Loa, v.v… . 400Mbps IEEE1394

IrDA

. Máy quay video s . . 2,4kbps

.

. ~4Mbps

. Máy in

a c ng.

. Modem

song

Truy n

. Chu t . 150kbps Giao di n centronics

-H tr

a ph

ng ti n

-M t k t n i có th x lý c tín hi u ti ng, hình nh, v.v… -Cáp k t n i

n gi n.

-Truy n d li u h ng ngo i

-H tr

a ph

Chu n IEEE

ng ti n

-Ch c n ng th i gian th c -Có th k t n i t i 63

Chu n IrDA

m.

. Máy in

-Có th s d ng r ng rãi nh

. Máy v

giao di n chu n máy in.

. B s hóa

-

Chu n ph bi n a công ty d li u máy tính Centronics

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

. 1,5 ~ SCSI

. Thi t b l u gi ph

4Mbps . 1kbps ~

GPIB

2.5.3

. D ng c

1Mbps

-Có th k t n i v i 8 thi t b theo chu i cánh hoa.

77

Chu n ANSI

c phát tri n b i công ty

o

hewlett-packard c a M

. Thi t b ngo i vi

IEEE-488

-Có th k t n i v i 15 thi t b .

Các lo i thi t b vào/ra và

c tr ng c a chúng

Trong khi d li u chúng ta x lý bao g m các ký t , nh ng giá tr s (c s 10), nh ng ký hi u, v.v… nh ng ch nh ng s nh phân m i có th th c hi n b ng máy tính. Vì v y, i t ng d li u và thông tin c n x lý ph i c chuy n thành d ng máy tính có th x lý c tr c khi c truy n t i b x lý. Nh ng thi t b c trang b ch c n ng này thông th ng c hi u nh là nh ng thi t b vào. ng t nh v y, n u chúng ta nhìn th y nh ng k t qu nh phân c th c hi n b ng máy tính thì chúng ta không th d dàng hi u c ý ngh a. Vì v y, n i dung c x lý dùng mã s nh phân c n ph i c chuy n thành d ng con ng i có th hi u c. Nh ng thi t b th c hi n ch c n ng ki u này thông th ng c hi u nh là nh ng thi t b ra. lý

Hình 2-5-13 Vai trò c a thi t b vào và thi t b ra.

li u

t qu lý Thi t b ra

Máy tính

Thi t b vào

Thi t b vào là thi t b giành riêng c s d ng truy n thông tin t i máy tính, và thi t b ra là thi t b bi u di n k t qu x lý c a máy tính d ng con ng i có th hi u c. Nh ng c ng có nh ng thi t b c trang b c hai ch c n ng này, chúng c g i là thi t b vào/ra.

(1)

Thi t b vào và thi t b ra

Thi t b n p d li u và nh ng ch máy tính d li u và ch ng tình

ng trình vào máy tính c g i là thi t b ra.

c g i là thi t b vào và thi t b bi u di n/

a ra

• Thi t b vào Thi t b vào là m t thi t b chuy n d li u con ng i có th hi u c nh nh ng giá tr s , nh ng ký t , nh và Audio thành d ng d li u (s k t h p 0 và 1) mà máy tính có th hi u c và n p chúng vào b nh chính c a máy tính. Hình 2-5-14 Vai trò c a thi t b vào


i>

li u mà con ng i có th hi u c nh (giá tr s , ký t , nh và âm thanh)

li u vào và ti n trình chuy n i

<Máy tính> li u mà các máy tính có th hi u c (t h p gi a 0 và 1)

Nh ng máy tính tr c ây b gi i h n, ch x lý nh ng ký t và nh ng giá tr s , nh ng v i s ti n b c a công ngh thông tin ngày nay, máy tính c ng có th x lý nh và d li u audio. Nh ng lo i thi t b khác nhau, có th x lý t t c nh ng lo i thông tin c bi u di n trong hình 2-5-15. Bàn phím

Hình 2-5-15 Nh ng thi t b vào khác nhau

c ký t b ng quang h c c d u hi n b ng quang h c c mã v ch Thi t b vào

c th t Thi t b con tr

Chu t

Máy quét nh

Qu c u l n

B s hóa

C n

u khi n

Bút quang

78

Ch

ng 2

Ph n c ng

‚ Thi t b ra Thi t b ra là thu t ng nói chung v nh ng thi t b chuy n d li u ã c x lý trong máy tính (x lý t t d li u s d ng 0 và 1, t o ra k t qu là k t h p c a 0 và 1) thành d li u con ng i có th hi u c nh nh ng giá tr s , nh ng ký t , hình nh, nh ng hình nh t nh, nh ng hình nh ng và âm thanh, và a nó ra ngoài. Hình 2-5-16 Vai trò c a thi t b ra

<Máy tính> li u mà các máy tính có th hi u c (t h p gi a 0 và 1)

Ti n

trình

chuy n

i và

li u ra


i>

li u mà con ng i có th hi u c nh (giá tr s , ký t , nh và âm thanh)

Nh nh ng thi t b vào, có nhi u lo i thi t b ra khác nhau (Hình 2-5-17). Ví d , n u u ra c chia thành “hi n th ” và “In n” nó có th c phân lo i thành 2 lo i sau: Nh ng thi t b hi n th : D li u ra c hi n th trong m t màn hình vô tuy n. Máy In: D li u c in ra trên b m t c a gi y. n n a: a ra m t thi t b hi n th c g i là “copy m m” a ra m t máy in c g i là “copy c ng” Hình 2-5-17 Nh ng thi t b ra khác nhau

Màn hình CRT Thi t b hi n th Màn hình tinh th l ng Máy in gõ Thi t b ra

Máy in Máy in không gõ

Máy v

(2)

Bàn phím

Bàn phím là thi t b vào chúng ta ã quá quen thu c, chúng ta nh n vào m t phím ký t ho c ký hi u trên bàn phím thì s t ng ng v i a mã c a phím ó vào trong b x lý. T ch c c a bàn phím c xác nh b i JIS ( Chu n công nghi p Nh t B n). Tuy nhiên, c i thi n có hi u qu vi c nh p ti ng Nh t, m t vài nhà s n xu t ã thay i t ch c bàn phím dành riêng cho nh p ti ng Nh t. Hình 2-5-18 Bàn phím

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

79

Hình 2-5-19: Hi n th v trí úng c a ngón tay c dùng n nh ng phím. M t khi ã quen v i nó, gõ phím, nh n úng phím mà không c n nhìn vào bàn phím. Ph ng pháp gõ này c g i là gõ b ng c m giác.

Hình 2-5-19 Máy ch

(3)

Máy

c ký t b ng quang h c (OCR)

Máy c ký t b ng quang h c là thi t b d a trên c ký t và n p chúng vào (Hình 2-5-20)

ng

c a ánh sáng

c ph n x ,

c nh ng ký hi u và

Hình 2-5-20 c ký t b ng quang h c (OCR)

Lúc ký t

u, ã

c ký t b ng quang h c ch c các ch in và phông ch JIS OCR. Tuy nhiên, hi n nay nh n d ng c c i thi n, có th nh n d ng c c nh ng ch vi t b ng tay.

Hình 2-5-21 Phông ch OCR

(4)

Máy

123

123

123

ABC

ABC

ABC

OCR-A

OCR-B

OCR-K

c d u hi u b ng quang h c (OMR)

Máy c d u hi u b ng quang h c là thi t b c và nh p d li u theo nh ng ph n ánh d u trong trang tính ã ánh d u. Nh ng ký t c in trong nh ng trang tính ã ánh d u, ph n nh p vào c ánh d u b ng bút chì v.v… m khác v i c ký t b ng quang h c là thi t b này không c tr c ti p nh ng m u ký t ho c nh ng giá tr s mà thay vào ó là c chúng ra t i v trí c ánh d u. Nguyên lý c thông tin gi ng nh c a ký t b ng quang h c. D a trên ánh sáng ph n x , thi t b này d oán có t n t i ánh d u hay không và n p ký t ho c giá tr s t ng ng v i giá tr c ánh. Vì v y, có nh ng

80

Ch

ng 2

Ph n c ng

tr ng h p ó xu t hi n nh ng l i nhi m b n ho c b nh u.

c ho c vi c

c không th

c th c hi n khi b ng tính ánh d u b

Hình 2-5-22 Nh n bi t ánh d u b ng quang h c (OMR)

Vì v trí c d u hi u c thi t l p thông qua ch ng trình, nên khuôn m u c a b ng ánh d u có th c thi t k tu ch n. Trong th c ti n, b ng tính ánh d u c s d ng trong nhi u l nh v c khác nhau, và c ng c s d ng nh trang tính tr l i trong bài ki m tra k s công ngh thông tin. Hình 2-5-23 Ví d trang tính ánh d u

(5)

c mã v ch

c mã v ch là thi t b c và nh p mã v ch g n v i m i s n ph m khác nhau. Nh ng lo i c mã v ch hi n nay còn t n t i nh sau: Ki u bút Ki u c m ng Ki u laser Khi thi t b ki u bút c s d ng, mã v ch c tìm th y v i LED ( èn 2 c c phát sáng). V i thi t b c m ng, èn LED ch chi u lên mã v ch (hình 2-5-24). ng t nh v y, vì không c n thi t ch m tr c ti p vào mã v ch v i thi t b ki u laser, nó c s d ng r ng rãi trong kho hàng và siêu th . Hình 2-5-24 c mã v ch

Nói chung, trong nh ng tính toán s d ng mã v ch, không ch xác nh n s n ph m và tính toán c th c hi n mà d a vào thông tin c a vào, u khi n kho hàng và u khi n t hàng c th c hi n.

(6)

Máy

c th t

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

81

Máy c th t là m t thi t b c và nh p thông tin c n thi t t m t th t . Có nhi u lo i c khác nhau ph thu c vào th c c. Máy bán vé t ng c ng là m t thi t b c th t . Th t là gi y ho c nh a, chúng có m t l p t trên b m t l u gi thông tin nh nh ng giá tr s và ký t . Hi n t i, nh ã nói, chúng ta ang s ng trong “xã h i th ” và th t c s d ng r ng rãi nh ph ng pháp chi tr th thay th cho chi tr b ng ti n m t trong cu c s ng hàng ngày c a chúng ta. Trong s các th thông ng nh t, chúng ta có các th sau: Th n tho i Th tr ti n Th tín d ng Vé qua c a t ng Th t ã tr nên không th thi u c trong cu c s ng. C ng có th IC, có dung l ng l u gi l n h n c a th t và thông tin c k t h p v i nh ng ch c n ng x lý. Nó t h n th t thông th ng, nh ng nó t t h n trong b o m t và ch c n ng.

(7)

Thi t b tr

“Thi t b tr ” là thu t ng chung cho nh ng thi t b a vào thông tin v trí trên màn hình c a thi t b hi n th . ng s m r ng vi c s d ng máy tính, nh ng lo i khác c a thi t b tr ã xu t hi n. Trong s nh ng thi t b chính, có th nh c t i m t s thi t b sau ây: Chu t Bóng l n n u khi n Bút sáng Màn hình ch m Không có nh ng thao tác r c r i nh bàn phím v.v… trong khi s d ng b t k m t trong các thi t b này, ai ng có th d dàng n p d li u trong khi xem màn hình hi n th . • Chu t Cùng v i bàn phím, chu t là m t thi t b nh p hình dáng bên ngoài c a con chu t.

c s d ng nhi u. Nó có tên là “chu t” b i vì nó gi ng

Hình 2-5-25 Chu t

Chu t có c ch là khi nó c di chuy n, qu c u n m trong m t d i c a chu t s l n theo, và con tr màn hình di chuy n theo kho ng cách và chi u l n c a qu c u ó. Khi con tr c chuy n d ch t i v trí ã nh, b ng vi c nh n vào nút n m chu t, v trí thông tin c n p. Thao tác này c g i là b m chu t. Gi ng nh th , trong hình 2-5-26, bên c nh b m chu t, có nh ng thao tác nút khác nh b m úp chu t, nó có ngh a là b m vào nút 2 l n, và kéo chu t, nó xác nh m t vùng b ng cách di chu t trong khi nh n phím chu t v.v… Hình 2-5-26 Nh ng thao tác chu t và con tr

82

Ch

ng 2

Ph n c ng

c tr ng l n nh t c a chu t là nó không gi ng bàn phím, nó không nh p d li u tr c ti p vào máy tính, mà ng cách tr vào các bi u t ng và các c a s , nó ch ra nh ng v trí thao tác xu t hi n trên màn hình, nó ch ra và nh p nh ng thao tác vào máy tính. Nói cách khác chu t h tr môi tr ng GUI (graphical user interface - giao di n ng i dùng b ng ho ). ‚ Bóng l n Nguyên lý c a bóng l n gi ng nh chu t, nh ng bóng l n c di chuy n tr c ti p b ng tay, nó không yêu u m t kho ng tr ng d ch chuy n nh chu t. Vì lý do này, nó th ng c trang b trong laptop và máy tính xách tay. Hình 2-5-27:

Bóng l n

ƒ C n

u khi n

i c n u khi n, c n c chuy n lùi và ti n c ng nh trái và ph i, và con tr d ch chuy n theo h và góc c n c d ch chuy n. Nó có th th c hi n nh ng thao tác nh chu t, nh ng vì ch th không th c hi n b ng nút v.v… bên c nh c n, nên c ng không d dàng u khi n nh chu t, vì chu t có th thao tác b ng m t tay. Vì lý do này, c n u khi n c s d ng r ng rãi cho ph n m m trò ch i.

ng c c

Hình 2-5-28 n u khi n

„ Bút sáng Bút sáng là thi t b nh p thông tin to b ng cách tr và di chuy n trên màn hình c a thi t b hi n th m t cách tr c ti p. Vì ph n c m bi n quang m c a bút ánh sáng phát hi n ra v trí c a thông tin trong màn hình và nh p nó vào, nên ph n ng r t nhanh. ng vi c s d ng bút ánh sáng, nh p d li u cho máy tính cá nhân c m tay, và nh p nh ng ký t vi t b ng tay x lý v n b n có th c th c hi n. Hình 2-5-29 Bút quang

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

83

… Màn hình ch m Màn hình ch m c ng c g i là t m ch m, t n d ng u m c a t nh n thông qua thân th ng i. B ng vi c ch m tr c ti p ngón tay lên màn hình c a thi t b hi n th trong su t, thông tin v trí c n p vào. Trong c ch này, m t t m trong su t c g n v i b m t màn hình và ph n c m bi n trong t m s c m ng thay i v n áp và nh n bi t v trí c m ng. Do kích th c c a mi n c ch m b ng ngón tay, không th th c hi n c các thao tác chi ti t và l nh, nh ng nó có th c thao tác d dàng b i con ng i, nó c s d ng r ng rãi trong máy thu ngân t ng ngân hàng (ATM), máy bán vé t ng nhà ga, nh n/thông tin b nh vi n v.v…

Hình 2-5-30:

(8)

Màn hình ch m

Máy quét nh

Máy quét nh là m t thi t b c và nh p hình nh và d li u nh t gi y v i nguyên lý gi ng nh máy fax. C ch này bao g m vi c phân tích hình ho c nh thành nh các ch m, bao g m nh ng ch m nh , và h i t ánh sáng lên nó n p c ng ánh sáng c ph n x theo nh ng mã n t vào máy tính. Thi t b chuy n c ch c trên m t m nh gi y th ng c g i là b c m bi n hình nh. Hình 2-5-31 Máy quét nh

(9)

Bàn s hoá

Bàn s hoá là m t thi t b b ng vi c dò hình trên b ng ph ng b ng bút ho c con tr , tìm ra nh ng v trí to và d a trên các thông tin to liên ti p, hình c n p vào. Thi t b này c s d ng cho CAD (thi t k v i tr giúp c a máy tính), c n nh p nh vào có chính xác cao. Nh ng thi t b có kích th c nh ôi khi c g i là bàn nh phân bi t. Hình 2-5-32 Bàn s hoá

84

Ch

ng 2

Ph n c ng

(10) Máy nh s Máy nh s là máy nh có th n p nh vào máy tính nh d li u. Trong khi nh ng máy nh quang ghi nh qua thay i hoá ch t c a nguyên li u hoá trên b m t phim, máy nh s s d ng c m bi n nh c a ph n t bán n c g i là CCD, chuy n nh quang thành d li u s và ghi d li u này nh nh ng t p nh. nh bán d n c g i là b nh flash c s d ng r ng rãi nh m t ph ng ti n l u gi .

Hình 2-5-33 u t o máy nh quang và máy nh s

(11)

Thi t b hi n th

Trong h th ng máy tính thông th ng, nh ng thao tác c ti n hàng trong khi nh p d li u t i ch và khi t qu x lí c hi n th trên màn hình. Thi t b hi n th là m t trong nh ng thi t b không th thi u c khi chúng ta s d ng máy tính. Màn hình hi n th i th c chia thành 2 ki u sau: Hi n th ký t : Ch có th hi n th ký t Hi n th ho : Có th hi n th c ký t và ho ng t nh v y, theo màu s c màn hình hi n th có th c chia nh sau: Màn hình en tr ng Màn hình màu v.v… Hi n nay hi n th ho màu ã là chu n. H n th n a c u trúc c a màn hình hi n th có th c phân lo i nh sau: Màn hình CRT Màn hình tinh th l ng LCD Màn hình CRT và màn hình tinh th l ng c nêu sau ây: • Màn hình CRT Thi t b hi n th này có c u trúc gi ng nh máy thu hình và s d ng ng tia CRT. Hình 2-5-34 Màn hình CRT

nt

c g i là màn hình

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

85

a. C ch Hình 2-5-35 bi u di n ph n trong màn hình CRT, khi tia ánh sáng, thông tin s c hi n th trên màn hình.

nt

p vào thì màn hình hu nh quang phát ra

Hình 2-5-35 u trúc CRT

Màn hình màu th ng c s d ng trong màn hình CRT. Màu s c c a nh c bi u di n b ng nh ng ch a “3 màu c b n c a ánh sáng” là R, G và B ( , xanh cây, xanh lam) v i tia n t . Hình 2-5-36 Bi u phóng to a màn hình màu

m

1

1

Bên c nh nh ng n i dung c nêu trên, màn hình hi n th c trang b v i m t ch c n ng quan tr ng c i là trình b o v màn hình. Trong màn hình hi n th CRT, khi m t màn hình gi ng nhau c hi n th trong t th i gian dài thì màn nh c a màn hình b t nóng trong màn hình hu nh quang c a ng tia n t . ng n ng a u này, m t nh ng c hi n th trên màn hình. Ph n m m này c g i là b b o v màn hình. b.

phân gi i Kích c c a màn hình c bi u di n b i dài ng chéo c a màn hình. T ng ng v i u này, có các màn hình 15 inch, 17 inch và 21 inch v.v… phân gi i màn hình c bi u di n b ng giá tr s m c bi u di n trong m t màn hình (r ng × cao), và phân gi i là 640 × 480, 800 × 600, 1024 × 768, 1280 × 1024, v.v... Ngày nay do s m r ng a ph ng ti n thì phân gi i 1280 x 1024 ã tr nên m t tiêu chu n không chính th c, có kh n ng x lý ch t l ng hình nh cao. T ng t nh th , màn hình CRT c g i là màn hình a quét c ng ang c c i thi n, trong ó phân gi i có th thay i khi c n thi t.

‚ Màn hình tinh th l ng Màn hình tinh th l ng là thi t b hi n th c s d ng r ng rãi trong màn hình hi n th c a thi t b máy tính v.v… (hình 2-5-37). Ch t li u tinh th l ng c s d ng có thu c tính s p th ng theo m t chi u khi n áp c cung c p, thay i t không trong su t n trong su t. Tinh th l ng l i d ng u th c a thu c tính này, và b ng cách cung c p n áp u khi n ánh sáng xuyên qua nó s t o ra màn hình thích h p. Hi n t i, ph n l n màn hình tinh th l ng c ng c hi n th màu, chúng s d ng l c màu R,G,B.

86

Ch

ng 2

Ph n c ng

Không gi ng màn hình CRT, yêu c u c bi t v dày, màn hình tinh th l ng m ng và ngoài ra có nhu u n n ng th p. Vì lý do này, chúng c s d ng r ng rãi trong máy tính laptop và máy xách tay. Hình 2-5-37 Màn hình tinh th l ng

Có hai lo i màn hình tinh th l ng ang a. Màn hình ma tr n th

c s d ng là:

ng

th ng nh ng m nh trên màn hình tinh th l ng c u khi n b i m t ch t bán d n c g i là lo i ma tr n th ng. H th ng này c ch p nh n b i màn hình tinh th l ng STN (super twisted nematic). Hi n nay, màn hình tinh th l ng DSTN, chia tinh th l ng thành l p m t trên, m t d i, cho phép quét (phân gi i) g p hai l n ang c t o ra. b. Màn hình ma tr n tích c c th ng m i m trên màn hình tinh th l ng c u khi n b ng m t d ng c bán d n c g i là lo i ma tr n tích c c. H th ng này c ch p nh n b i màn hình tinh th l ng TFT. Màn hình tinh th l ng TFT s d ng bóng bán d n nh m t chuy n m ch cung c p n áp. S t ng ph n màn hình, t c áp ng, góc nhìn v.v… m nh h n màn hình tinh th l ng STN. Tuy nhiên, nó có u trúc ph c t p và giá thành cao.

(12) Máy in Máy in là thi t b ra lâu i nh t c a máy tính, ngày nay nó c s d ng r t r ng rãi. Có nhi u lo i máy in. Ta phân lo i máy in theo ph ng pháp in nh sau: • Máy in va p: In b ng c ch p kí t úc s n vào b ng m c • Máy in không va p: In b ng nung nóng, m c, laser, v.v… ng t nh v y, ta có th phân lo i máy in theo n v in ra nh sau: • Máy in n i ti p: In m i ký t m t l n, nh ánh máy. • Máy in dòng: In m t dòng m t l n in. • Máy in trang: In m t trang m t l n in. Trong s nh ng lo i máy in khác nhau, nh ng lo i máy in d i ây s c gi i thi u: Máy in kim Máy in n i ti p

Máy in va

p

Máy in truy n nhi t Máy in nhi t Máy in phun m c

Máy in trang

Máy in Laser

Máy in dòng

Máy in dòng

Máy in không va Máy in va

p

p

• Máy in kim Máy in kim là máy in b ng cách gõ u gõ p vào b ng m c, sau ó b ng m c l i c gõ vào gi y. Nh ng ký t là t p h p nh ng ch m m và vi c in c th c hi n b ng cách gõ m t u ch a nhi u chi c kim nh , vì v y máy in r t n. ó là h n ch , tuy nhiên chúng có l i ích cho vi c th c hi n vi c in n nhi u b n cho m t l n in dùng gi y than. So sánh v i máy in truy n nhi t, v.v… thì ch t l ng c a nh ng ký t c in c ng không t yêu c u m. M t nh ng m t o nên ký t (r ng × cao) xác nh phân gi i c a máy in. S l ng nh ng m nh hình lên m t ký t khác nhau t 9 × 7, 16 × 16, 24 × 24. Nh ng giá tr này càng l n, phân gi i c a nh ng ký t c in ra càng t t h n. C ng nh v y, nh ng ký t c in ra khác nhau. Ch nh ng ký t có th

2.5

C u trúc vào/ra và các thi t b vào/ra

c in ra v i phân gi i là 9 × 7 trong khi ch kanji (ch nh t) c ng có th × 16 và 24 × 24.

c in v i

87

phân gi i là 16

Hình 2-5-38 Máy in kim.

‚ Máy in truy n nhi t Máy in truy n nhi t là máy in trong ó u in c hun nóng và làm ch y m c c a b ng m c, in ra nh ng m s p thành ký t trên nh ng trang gi y tr ng. Vì máy in này s d ng ph ng pháp in không gõ p, nên c n th p h n c a máy in gõ p. t khác, máy in nhi t s d ng gi y nhi t làm gi y in. Vì gi y nhi t m i v i th i gian, nên nó không phù p cho nh ng lo i c n l u gi lâu dài. H n n a, trong th c t giá c c a gi y nhi t khá cao, chính là m t n ch c a lo i in này. ƒ Máy in phun m c Máy in phun m c là máy in theo d ng nh ng ký t t o b i các m, nh ng vòi m c nh li ty trong u máy in phun m c vào gi y. Có ba màu m c “L c lam(Cyan): C), t i (Magenta): M và Vàng(Yellow): Y” ho c b n màu “3 màu + en (Black): B” c s d ng trong máy in màu. Ngày nay vi c s d ng máy in phun m c màu nh nh ng máy in c a máy tính cá nhân ang c bành tr ng. Hình 2-5-39

Máy in phun

„ Máy in laser Máy in laser là máy in trang s d ng b t m c t o ra nh ng hình nh c a m t trang trên tr ng c m quang và chuy n nó lên gi y thông qua vi c s d ng tia laser. Nguyên t c in c ng gi ng nh máy coppy, và kích c c a ký t , kho ng cách gi a các dòng v.v… có th c xác nh tu ý. Hình dáng, nh v.v… c ng có th c in ra và ch t l ng in c ng nh t c in khá cao. Vì lý do này, nó là máy in c l a ch n s d ng cho kinh doanh, th ng m i. Hình 2-5-40 Máy in laser

88

Ch

ng 2

2.6 Các lo i máy tính

(1)

Ph n c ng

Các lo i máy tính c s d ng trong r t nhi u l nh v c s

c nêu d

i ây:

Máy tính cá nhân (Personal computer)

Nh tên c a nó, máy tính cá nhân là máy tính c phát tri n cho ng i s d ng cá nhân, nói chung g i t t là PC. D a trên hình d ng bên ngoài, nh ng lo i máy tính cá nhân là khác nhau, nh ng k t c u bên trong thì ng t nhau. Máy tính cá nhân c phân lo i nh sau: Máy tính bàn: chúng có th t trên bàn (Hình 2-6-1) Máy tính laptop: Chúng có th t trên ùi Máy tính notebook: có kích c là 1 trang gi y A4 ho c B5, m ng và nh (Hình 2-6-2) ng nh v y, s bành tr ng c a lo i c m tay (palm-top), nh ng máy tính cá nhân c c c nh , có th tr giúp cho ng i s d ng ang b c u tri n khai. t khác, theo v trí s d ng chúng c cài t, và m c ích s d ng chính, các máy tính có th c phân lo i nh sau: Gia ình: c s d ng nh so n th o x lý v n b n và ch i game, máy tính gia ình. Doanh nghi p: x lý v n b n, ph n m m b ng tính và ph n m m c s d li u c s d ng cho th ng m i. Tr ng h c và doanh nghi p: c s d ng trong ng d ng ng d ng CAI (Computer Aided Instruction) gi ng d y có s h tr c a máy tính, cho giáo d c. ng nh v y, xét theo ch s d ng hi n nay, h th ng n l ã c s d ng trong nhi u máy tính, nh ng g n ây, h th ng m ng trong ó các máy tính cá nhân c k t n i b ng ng truy n thông tr nên th nh hành. Hình 2-6-1 Lo i máy tính

bàn

Hình 2-6-2 Lo i máy tính notebook

2.6

Các lo i máy tính

89

Hình 2-6-3 Lo i máy tính c m tay

(2)

Máy tr m

Do s phát tri n v s d ng máy tính cá nhân, các doanh nghi p ch p nh n h th ng m i máy tính cho m t ng i. Tuy nhiên máy tính cá nhân còn thi u hi u n ng công ngh x lý tính toán, phát tri n ph n m m v.v… gi i quy t v n này các máy tr m k ngh (EWS) ã c t o ra. So sánh máy tính cá nhân v i máy tr m thì máy tr m có kh n ng th c hi n x lý hình nh ch t l ng cao v.v… v i t c nhanh. Nh ng ng d ng chung c a máy tr m c li t kê nh sau: Các l nh v c nghiên c u và phát tri n: c x lý cao cho nh ng tính toán khoa h c và công ngh ph c t p. Các l nh v c thi t k /ch t o s n ph m c s d ng trong ng d ng CAD (Computer Aided Design) - thi t k có s h tr c a máy tính, CAM (Computer Aided Manufacturing) - s n xu t có s h tr c a máy tính, v.v… nh v c phát tri n ph n m m: d ng công c CASE (công c k ngh ph n m m v i s h tr c a máy tính) – công c k ngh ph n m v i s h tr c a máy tính, v.v… nh v c m ng truy n thông: c s d ng nh máy khách ho c máy ph c v trong nh ng h th ng x lý phân tán. Hình 2-6-4 Máy tr m

(3)

Máy tính v n n ng

Máy tính v n n ng là máy tính theo ngh a en có th s d ng cho nhi u m c ích, nó có th th c hi n c công vi c v n phòng c ng nh công vi c tính toán khoa h c và công ngh . Vì nó là máy tính l n v i s l ng l n nh ng máy tính c s d ng trong doanh nghi p, nó c ng c g i là máy tính khung chính (mainframe) (Hình 2-6-5) Nh ng máy tính này u khi n h th ng x lý trung tâm c a doanh nghi p, x lý bán vé t ng, nh ng d ch ngân hàng v.v… t t c là nh ng máy tính v n n ng. Vì i a s các máy tính v n n ng có kích th c l n, to nhi t l n, nên c n thi t ph i t nó trong phòng có u hoà nhi t , c g i là phòng máy tính

90

Ch

ng 2

Ph n c ng

Hình 2-6-5 Các máy tính v n n ng

(4)

Siêu máy tính

Không có nh ngh a chính xác v siêu máy tính. Nói chung nh ng máy tính có kh n ng th c hi n tính toán ph c t p t c vô cùng cao c g i là siêu máy tính. Nói cách khác, có th nói r ng, siêu máy tính là máy tính có thi t k g n li n v i tính toán t c cao. Siêu máy tính là nh ng máy tính t h p nh ng công ngh t c cao, s d ng công ngh linh ki n bán d n hàng u, c ng nh nh ng b x lý vecto th c hi n nh ng phép toán d u ph y ng và nh ng phép toán vecto, v.v… Tuy nhiên, nh ng m c ích s d ng chúng c gi i h n. Trong s nh ng m c ích chính, có th nh c t i: báo th i ti t mô ph ng ti n trình phát ra n ng l ng h t nhân nh v c tính toán cho nh ng v tinh nhân t o Nh s n ph m ã c ch t o, siêu máy tính Cray c a hãng US Cray là lo i máy r t n i ti ng. T i Nh t b n, máy SX c a NEC và FACOM VP c a Fujitssu ã c s n xu t ra. Hình 2-6-6 Siêu máy tính

(5)

Máy vi tính

Máy vi tính là nh ng máy tính c nh , trong ó có b vi x lý. Nh ng máy tính này c g n vào máy móc, c bi t là nh ng d ng c gia ình nh là máy gi t, máy u hoà và nh ng thi t b AV, u khi n v n hành máy móc c g i là máy vi tính. Nh ng máy vi tính này là nh ng ph n n t v i nh ng m ch tích p tr n. Tu theo t ng m c ích, thông tin v nhi t và s vòng quay có th c n p do s d ng m t c m bi n. Vì nh ng ch c n ng này l p l i nh ng thao tác gi ng nhau nên d li u u khi n c ghi trong ROM. ng nh v y, vì nh ng thi t b ra là mô t ho c nh ng chuy n m ch n, nên chúng c ng c g i là b kh i ng. Hình 2-6-7 Máy vi tính

2.6

(6)

Máy tính

Các lo i máy tính

91

u khi n ti n trình

Máy tính u khi n ti n trình là nh ng máy tính u khi n nh ng ki u máy móc khác nhau trong nh ng nhà máy thép, nh ng nhà máy s n xu t ô tô, nh ng nhà máy luy n kim, v.v… Nh ng thi t b ngành d c v.v… c hoàn toàn t ng hoá v i nh ng máy tính u khi n ti n trình. Khi máy tính qu n lý tìm ra s b t th ng, thì nó th c thi nh ng u khi n cho m i máy móc và u ch nh ti n trình s n xu t. Thêm vào ó, u khi n t p trung và t ng c th c hi n ti n trình thông qua vi c s d ng nh ng máy tính u khi n ti n trình trong h th ng u khi n n ng l ng, nh ng h th ng b o m t c a các toà nhà công c ng, u khi n giao thông trên xa l , v.v…

92

Ch

ng 2

Ph n c ng

Bài t p Q1

T h p t nào c n i ây?

c

n vào ch tr ng trong bi u

bi u di n c u hình máy tính c b n

Lu ng d li u a Lu ng

Thi t b vào

b

u khi n

Thi t b ra

c

A a

Q2 A. B. C. D.

Q3

B

B s h c

nh chính

b

B s h c

c

B

u khi n

s h c

u khi n

nh chính

d

B

u khi n

nh chính

s h c

s h c

Gi i thích nào là thích h p cho DRAM? DRAM bi u di n 1 bit ph thu c vào t n c n p ho c không. Nó th ng c s d ng nh b nh chính. D li u c ghi vào lúc nó c t o ra. Nó c s d ng nh b nh l u gi vi ch ng trình. D li u có th c ghi b ng cách s d ng m t thi t b c bi t và s b xoá b b ng tia c c tím. Nó bao g m các m ch l t. T c cao nh ng giá thành s n xu t c ng cao. Nó c s d ng trong b nh “cache” Xem nh ng d ng thay

i ch s c a l nh ngôn ng máy sau, cái nào là

a ch n i l u gi l nh: Giá tr c a ngôn ng l nh: Giá tr c a thanh ghi ch s : A. 10

Q4

C

nh chính

a ch hi u d ng?

1000 100 10

B. 100

C. 110

D. 1100

E. 1110

Ta có m ch sau, khi giá tr vào là A=1, B=0, C=1, cái gì mô t giá tr cho P, Q và R? Trong ó bi u di n c ng AND, bi u di n c ng OR và bi u di n c ng NOT. A B C

P

P

Q

a

0

1

R 0

b

0

1

1

c

1

0

1

d

1

1

0

Q

R

Bài t p

Q5

Khi nào tính t ng c a nh ng giá tr 1 bit A và B c bi u di n b i giá tr 1 bit S? Hãy ki m tra xem mô t nào c a bi u th c logic c a bit C cao h n và bit S th p h n. Trong ó, " ⋅ " bi u di n phép nhân logic (AND), "+," bi u di n phép c ng logic (OR) và A , bi u di n phép ph nh (NOT) c a A.

A

B

0 0 1 1

0 1 0 1

S

b c

A.B A .B A+ B

(A . B) + ( A . B) (A + B) + ( A + B) (A . B) + ( A . B)

d

A+ B

(A + B) + ( A + B)

Trong máy tính v i 3 ki u t p l nh, ki u nào t và t l t n s là nh sau? p l nh

A. 0.25

Q7

ng c a A và B C S 0 0 0 1 0 1 1 0

C a

Q6

93

M t ch

c

ng ng v i giá tr MIPS khi t c

th c hi n (microgiâys)

th c hi n

l t ns

A

0.1

40%

B

0.2

30%

C

0.5

30%

B. 0.8

C. 1.25

D.

4

ng trình th c hi n nh ng l nh a,b,c và d theo th t nh sau: A

A

B

A

C

D

u 1 chu k ng h c a CPU là 10 nanogiâys, h i bao nhiêu nanogiây thì CPU s th c hi n nh ng chu i l nh yêu c u này? nh

CPI

A B C D

A. 20

Q8

B. 32

7 2 4 8

C. 200

Phát bi u nào trong các phát bi u sau là ph

D.

320

ng pháp c a ki n trúc c b n máy tính thông

94

Ch

th A. C.

Ph n c ng

ng, n p nh ng ch ng trình và d li u cùng nhau trong thi t b l u gi c a máy tính, r i c tu n t và th c hi n chúng?

Ph Ph

Q9

ng 2

ng pháp ng pháp

a ch u khi n ch

ng trình tr c ti p

Cho nh ng c tr ng b a t sau và nhiêu rãnh c n thi t khi 1 kh i là 20. . ct

u ki n c a ây, vùng

u ki n cho

i t ng d li u l u gi d i ây, có bao c gán theo rãnh còn t ch c t p là tu n

it

25,200 byte 500 byte

ng d li u l u tr

dài b n ghi l ng b n ghi

Q10

ng trình

at

Dung l ng l u gi c a m i rãnh h ng gi a các kh i

A. 80

B. Ph ng pháp b nh o D. Ph ng pháp l u gi ch

200 byte 10,000 byte

B. 83

C. 89

D.100

Bi u sau bi u di n th i gian truy nh p c a b là t h p úng?

a t . Nhóm nào trong các nhóm a,b,c và d

Th i gian truy nh p

A

B

D

C n v ki m soát a ra l nh c/ghi

A A B C D

Q11

Th i gian tìm ki m Th i gian tìm ki m Tr Tr

t

u th c hi n c/ghi

B

C

Th i gian tìm ki m Tr Th i gian tìm ki m Th i gian truy n d li u

Tr Th i gian tìm ki m Th i gian truy n d li u Th i gian tìm ki m

Hi u n ng c a b at ng l u gi trên m i rãnh c quay Th i gian nh v u t

A. 30

A.

D Th Th Th Th

i gian truy n d li u i gian truy n d li u i gian tìm ki m i gian tìm ki m

Cho b a t v i kh n ng sau, th i gian truy nh p trung bình miligiây kh i d li u có dài 2.000 byte c ghi trong a t này là bao nhiêu? Dung l

Q12

t thúc th c hi n c/ghi

B. 31 ng v i nh ng

C. 32 c tr ng c a

a quang? Mô t nào d

c yêu c u

c

20,000 3,000 20

D. 42 i ây là úng?

CD-ROM có dung l ng l u gi l n, nh ng vì c n công ngh cao cho vi c ch t o chúng so v i , nên giá thành cao h n v i cùng m t l ng thông tin.

a

Bài t p

95

B.

Trong a quang t , v n là m t trong các ph ng ti n nh ghi l i c, d li u c ghi b ng cách thay i h ng t hoá c a môi gi i. C. Trong a quang có th ghi, d li u c ghi b ng cách t o ra nh ng l c c nh trong môi gi i, d li u có th ghi l i nhi u l n theo yêu c u. D. Vì c ch truy nh p c a a quang t là gi ng v i a t nên th i gian truy nh p trung bình c ng cùng c. E. Vì a quang t nh y c m v i h i nóng, ánh sáng và b i b n, nên so sánh v i a quang t , nó có n th p h n.

Q13 A. B. C. D.

Q14

Gi i thích nào sau ây là thích h p nh t cho soi g i thi n tin c y c a b at ?

T h p giao di n nào là kh thi cho vi c k t n i thi t b ngo i vi ATA/ATAPI-4 bi u di n cho giao di n th ng v n g i là IDE. a c ng, CD-ROM ATA / ATAPI4 GPIB SCSI UUSB

A. C. E.

c s d ng

Modem

c nêu d

i ây? Trong ó:

Bàn phím

GPIB SCSI RS-232C IrDA

SCSI RS-232C USB ATA / ATAPI—4

N u m t hình nh có chi u cao và r ng là 480 m và 640 m, c bi u di n trong 256 ki u màu: c n bao nhiêu Kilobyte (x p x ) ghi d li u này trong thi t b l u gi ? C n chú ý ng không có ti n trình nén nào c th c hi n

A. 170

Q16

ng th c

B ng vi c thêm hoàn thi n ki u g ng vào b m t a, b n vào lúc a quay b gi m i, s b n ng vào lúc a quay c gi m i. Kh i d li u và kh i ch n l c tách ra thành hai ph n và c l u gi qua nhi u a Bên c nh nh ng a ghi d li u, a khác cho ghi ch n l c s d ng D li u ng nh t c ghi cùng m t lúc trong nh ng a riêng bi t.

a b c d

Q15

ng, v n là ph

B. 310

C. 480

D. 9,840

Nh ng máy in d i ây s d ng ph n t ng in trên gi y thông th ng? Máy in phun Máy in kim Máy in laser

t nóng

E. 78,650

làm ch y m c trên b ng m c và có kh

B. Máy in nhi t D. Máy in truy n nhi t

3

Ph n m m c b n

c tiêu c a ch

ng

s d ng máy tính, chúng ta c n có nh ng ph n m m c b n. v n hành m t cách hi u qu ph n c ng t o nên h th ng máy tính và ph n m m ng d ng, c n ph i hi u c u t o và ch c n ng a h u hành (ch ng trình u khi n), th c hi n nh ng nhi m v u khi n/qu n lý. Do ó, chúng ta c n: • Hi u rõ tên và s phân lo i, ch c n ng và vai trò c a ph n m, bao g m các quan h gi a ph n c ng và ng i s d ng. ‚ Hi u rõ lý do c n ph i có h u hành, c ng nh vai trò ch c ng c a h u hành v.v.. ƒ Hi u rõ các d ng và nh ng c tính chính c a h u hành.

3.1

H

u hành

97

Gi i thi u Ph n m m giúp cho ng i dùng s d ng hi u qu các ch c n ng ph n c ng c g i là ph n m m h th ng. Ph n m m h th ng c phân lo i t ng quan thành ph n m m c b n và ph n m m gi a. Ph n m m c b n là m t nhóm nh ng ch ng trình nh m s d ng và u khi n hi u qu các ki u tài nguyên c cung c p b i ph n c ng. Nó có th c coi nh h u hành theo ngh a r ng.. Nh bi u di n hình 3-1-1, ph n m m c b n b n thân nó ã c phân lo i thành ch ng trình u khi n, x lý ngôn ng và các ch ng trình d ch v . Ph n m m có nhi u ch c n ng ph c t p, chúng s c nêu chi ti t sau ây. u hành theo ngh a h p

Hình 3-1-1 Ph n m m c b n

Ch

ng trình

Ph n m m c b n

u khi n

x lý ngôn ng v n n ng

u hành theo ngh a r ng Các ch

3.1

ng trình d ch v

u hành

Ph n m m t ng ng v i m c ích c cài t trong máy tính và c s d ng trong nhi u l nh v c khác nhau. Ph n m m này c g i là "ph n m m ng d ng". Nói cách khác ph n m m ho t ng nh chi c c u n i gi a ph n m m ng d ng và ph n c ng là h u hành (OS), chúng ta s tìm hi u chúng sau ây. ây, m c ích và ch c n ng c a h u hành, v n là ph n m m h th ng có quan h ch t ch nh t t i ph n ng, s c chúng ta nghiên c u. Hình 3-1-2 trí c a h

u hành ng d ng

3.1.1

Ph n m m ng d ng

u

Ph n c ng

hành

u hình và ch c n ng c a h

u hành

u hành ra i vào n m 1960. Vì máy tính th i kì này c c t, nên m i quan tâm chính c a ng i s ng i là làm sao v n hành chúng m t cách có hi u qu . Ví d , n u máy tính ph i n m ch khi d li u c n c máy tính x lý ang c chu n b ho c trong khi k t qu c x lý b i máy tính ang c con ng i lý th công thì không th nói là nh ng chi c máy tính t ti n này c s d ng có hi u qu . Do ó, h u hành c sinh ra v i m c ích máy tính t nó chu n b d li u c n x lý và u khi n ti n trình th c hi n.

(1)

Vai trò c a h

u hành

Sau ây là ch nh v h u hành, chúng nhi u l nh v c khác nhau: d ng hi u qu ngu n tài nguyên lý công vi c k ti p Ch y a ch ng trình Gi m th i gian áp ng Nâng cao tin c y

c cài

t s n trong máy tính v n n ng và

c s d ng cho

• S d ng hi u qu ngu n tài nguyên Theo quan

mc ah

u hành, b x lý, b nh chính, thi t b l u tr ph , thi t b vào, thi t b ra, ph n

98

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

m ng d ng và nh ng c u ph n khác c a h th ng máy tính, t t c u là tài nguyên cho vi c dùng máy tính. Ch nh c a h u hành là s d ng hi u qu nh ng tài nguyên này mà không ph i d a vào con ng i và không lãng phí. ‚ X lý công vi c k ti p Công vi c c làm b ng máy tính c g i là vi c. N u x lý th công b i con ng i c th c hi n xen v i nh ng công viêc x lý d li u t c n t c a máy tính thì hi u qu c a b x lý s gi m áng k . i lí do ó, ph i lo i b s can thi p c a con ng i càng nhi u càng t t. H u hành ã th c thi vi c x lý k ti p và làm t ng hi u qu x lý c a toàn b h th ng máy tính.

X lý

S px p

Chu n b

X lý

S px p

Chu n b

X lý

Chu n b

S px p

Th i gian

Figure 3-1-3 lý vi c tu n t

ƒ Cho ch y a ch

S px p

X lý X lý

X lý

Chu n b

lý tu n t

Ho t

ng b ng tay

ng trình

a ch ng trình bao g m cách ti p c n ng th i x lý nhi u vi c qua cùng m t b x lý. N u nhi u vi c có th c x lý ng th i, t t nhiên s làm t ng hi u qu x lý c a máy tính. Th i gian x lý m t vi c trên máy tính có th c chia nh sau: Th i gian n p d li u c n c x lý. Th i gian tính toán và các x lý khác c th c hi n b ng vi c dùng b x lý Th i gian a ra k t qu x lý. u h t d li u n p vào và k t qu x lý a ra là nh ng thao tác c gi i. So v i chúng thì các tính toán và nh ng ti n trình tính khác c th c hi n qua vi c dùng b x lý là nh ng thao tác n t . Vì v y h u h t th i gian b x lý ph i ch i nh ng thao tác vào/ra. Vì lý do này, a ch ng trình c t o ra t s c n thi t tách b ch nh ng thao tác vào/ra và nh ng thao tác lý sao cho th i gian nhàn r i b x lý c s d ng x lý tính toán vi c khác,vv…. Hình 3-1-4 Cách ti p c n a ch ng trình Ch

ng trình A

Ch

ng trình B Ch

A1 a1 A2 a 2 A3 B 1 b 1 B 2 b2 C1

ng trình C

c 1 C2

Th i gian x lý Th i gian b t A1

Th i gian nh p / xu t d li u

u

Th i gian k t thúc

A2

Th i gian gi m b t

A3

B2

B1

C1

a1 b1 a2

b2

C2

C1

lý ch

ng trình A

lý ch

ng trình B

lý ch

ng trình C

Th i gian nh p xu t d li u c a 3 ch

Th i gian x lý Th i gian b t

„ Gi m th i gian áp ng

u

Th i gian ho t ng c a b lý

Th i gian k t thúc

ng trình

3.1

H

u hành

99

Th i gian áp ng là th i gian trôi qua khi nh p t thi t b u cu i,v.v.. c hoàn thành cho n khi b t u a ra k t qu . Ví d khi vé t riêng c bán b ng máy t ng, n u th i gian ã trôi qua khi thông tin c n thi t c n p vào thi t b u cu i cho n khi vé c phát ra quá lâu, m t hàng i dài s c hình thành. i v i nh ng h th ng x lý d ch v tr c tuy n (online) thì vi c gi m b t th i gian áp ng là t y u t quan tr ng. … C i ti n

tin c y

Vi c c i ti n hành.

tin c y c a nh ng b ph n máy tính khác nhau c ng là m t vai trò quan tr ng c a h

u

† Nh ng vai trò khác Nh ng k s x lý thông tin không có tri th c th u áo v m i chi ti t n l c a máy tính. Do ó, m t ch c ng quan tr ng c a h u hành là t o nên “s thân thi n v i ng i s d ng”, sao cho vi c phát tri n ph n m có th c th c hi n mà không c n nh trong u nh ng ch c n ng ph n c ng ng t nh v y, 'tính kéo dài c' c a b n thân h u hành c ng nh các tài nguyên là h tr cho vi c t ng thông tin c n x lí.

(2)

C u hình c a h

u hành

u hành v i nh ng ch c n ng ph c t p và ph m vi ch c n ng r ng bao g m các ch Hình 3-1-5 bi u di n m i quan h gi a các c u ph n c a h u hành: Ch ng trình u khi n x lý ngôn ng v n n ng Các ch ng trình d ch v u hành Hình 3-1-5 u hình c a u hành

(3) Ch

Các ch c n ng c a h

x lý ngôn ng v n ng

Ch

ng trình a d ng.

ng trình u khi n Ph n c ng

Ch ng trình ch v

u hành

ng trình u khi n, lõi c a h u hành, c trang b v i nh ng ch c n ng a d ng nh : Ch c n ng qu n lý vi c Ch c n ng qu n lý ti n trình Ch c n ng qu n lý d li u Ch c n ng qu n lý b nh Ch c n ng qu n lý v n hành Ch c n ng qu n lý h ng hóc Ch c n ng qu n lý vào/ra Ch c n ng qu n lý trao i i c ng v nh ng ch c n ng c a h u hành c bi u di n hình 3-1-6. ây, trong nh ng ch c n ng khác nhau, ch y u ch c n ng u khi n ch ng trình, ch c n ng này nh m làm cho s d ng hi u qu kh n ng c a ph n c ng s c gi i thích. B x lý ngôn ng và ch ng trình d ch s c nói t i ph n 3.4.

100

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

Ch c n ng qu n lý vi c

Hình 3-1-6 Các ch c n ng ah u hành Ch

Ch c n ng qu n lý d li u ng trình

u khi n

(H u hành theo ngh a h p)

i u hành (theo ngh a r ng) (Ph n m m c b n)

lý vi c k ti p

Ch c n ng qu n lý ti n trình

Ch c n ng qu n lý b nh Ch c n ng qu n lý h

Trình ng d ng hi u qu c a b x lý Qu n lý t p d li u Trình ng d ng hi u qu c a b nh chính

u hành

tr qu n lý v n hành

Ch c n ng qu n lý l i

Ki m soát / x lý h ng hóc

Ch c n ng qu n lý vào / ra

Ki m soát vào / ra

Ch c n ng qu n lý truy n thông

Ki m soát thông

Ch

ng trình d ch h p ng

Chuy n ngôn ng assembler sang ngôn ng máy

Ch

ng trình biên d ch

Chuy n ngôn ng b c cao sang ngôn ng máy

x lý ngôn ng

sinh

Chuy n ngôn ng b c cao sang ngôn ng máy Th c hi n ch

ng trình

H

Trình thông d ch

p

Ch

ng trình so n th o móc n i n p

Các ch ng trình d ch v (ch ng trình ti n ích)

Ch

ng trình phát sinh h th ng

Ch

ng trình k t h p/phân lo i

Ch

ng trình tr giúp g l i

Ch

3.1.2

ng trình hi u ch nh v n b n

t h p các modul i ch

ng trình

Xây d ng h th ng theo ng

i s d ng

p x p d li u Hi u ch nh l i Hi u ch nh / thay

i d li u nh p và ch

ng trình

Qu n lý vi c

c ích chính c a qu n lý vi c là c i ti n kh n ng x lý c a h th ng máy tính b ng vi c th c hi n x lý k ti p các vi c. th c thi nhi m v x lý k ti p thì không th thi u nh ng v n sau: Ngôn ng ki m soát vi c SPOOL

(1)

Ngôn ng ki m soát vi c (JCL)

n v vi c c con ng i trao cho máy tính c g i là vi c. Thông th ng m t vi c c bao g m nhi u c th c hi n. Hình 3-1-7, bi u di n m t vi c, t c là ti n trình x y ra, sau khi m t ph n m m ng d ng c a vào máy tính, d li u c n p vào và c x lý. Ch ng trình ngu n c con ng i vi t tr thành x lí c ch sau khi chúng ã c d ch thành ngôn ng máy (mô un ích - object module) b ng b x lý ngôn ng và c biên t p b ng trình móc n i.

3.1 Hình 3-1-7 Công vi c và các c c a công vi c

H

u hành

101

Ch ng trình ngu n c biên Biên d ch

ch

Mô un ích c biên t p móc

Biên t p móc i

i

Công vi c bao g m 3 b c trên

Mô un n p c th c hi n

Th c hi n t qu lý trong b x lý

chuy n t vi c này sang vi c khác, c n ph i cung c p nh ng l nh chi ti t cho h th ng máy tính. Ngôn ng ki m soát vi c c dùng cung c p các l nh này. Vì ngôn ng ki m soát vi c cung c p các l nh “biên d ch”, “biên t p móc n i”, “th c hi n”,v.v.. cho các vi c c trình lên máy tính, nên vi c x lí c ti n hành mà không ph i d a vào con ng i (Hình 3-1-8). Ch c n ng qu n lý vi c là gi i mã và th c hi n nh ng l nh chi ti t c vi t trong ngôn ng ki m soát vi c. Hình 3-1-8 Các ch c n ng a ngôn ng ki m soát vi c

ây là công vi c “A” ây là ch Ch

ng trình vi t theo ngôn ng “C”, biên d ch ch

ng trình

ng trình

u tìm th y l i trong k t qu biên d ch, in l i ó ra

Hình nh v ngôn ng ki m soát vi c

u không có l i, th c hi n, th c hi n biên t p móc n i t khi biên t p móc n i

c hoàn thành thì th c hi n nó.

li u In k t qu Bây gi , công vi c “A “

c hoàn thành

Cú pháp c a ngôn ng ki m soát vi c ph thu c vào h nh sau:

u hành, nh ng các câu l nh chính

c bi u di n

• Câu l nh JOB Vi c này c trình cho h th ng máy tính s cách dùng câu l nh JOB.

c

t tên và vi c b t

u vi c này

c khai báo b ng

‚ Câu l nh EXEC Thông tin u khi n nh th t th c hi n nh ng ch câu l nh EXEC.

ng trình ti n hành x lý

c ch ra b ng vi c dùng

ƒ Câu l nh DD trí t i ó nh ng t p c n cho ti n trình

c

t vào,vv… và

c ch ra b ng vi c dùng câu l nh DD.

(2) SPOOL (Simultaneous Peripheral Operations Online) Thao tác ngo i vi ng th i tr c tuy n SPOOL là m t ch c n ng không th thi u trong môi tr

ng a ch

ng trình..

102

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

u có m t ch ng trình ang chi m máy in in k t qu c a ti n trình, th m chí n u b x lý ang r nh, thì x lý c ng không th x lý nh ng ch ng trình khác ã c l p l ch s d ng máy in. gi i quy t v n này, th c hi n c t t c nh ng ch ng trình, thì k t qu x lý s c vi t ngay l p t c ra thi t b b nh ph tr c khi in. Nói m t cách khác, b x lý và máy in v m t v t lý là tách r i nhau. ây là cách ti p c n SPOOL.

(3)

L p l ch vi c

Nh ng chu i ki m soát c th c hi n sau khi m t vi c c mô t trong JCL, v.v... c n p vào máy tính cho n khi k t qu c a ra c g i là l p l ch vi c (Hình 3-1-9). Trong th c t , vi c x lí này c th c hi n b ng b l p l ch vi c, dùng các ch ng trình chuyên d ng c t h p trong h u hành. li u

Hình 3-1-9 p x p nhi m v

Thi t b

u vào

.B

c nh p vi c ho c d li u và ghi vào

trong t p SPOOL. p SPOOL

c

. B kh i hi n t hàng

b t

u

u l a ch n công vi c i n i các vi c

th c

a vào

c

ghi l i và chu n b th c hi n.

Th c hi n . Thi t b Thi t b

u cu i

Máy vi t

3.1.3

Qu n lý ti n trình

ih u hành m t ti n trình (tác v ) là trình là s d ng hi u qu b x lý. t trình.

(1)

u cu i th c hi n s p x p (gi i

phóng tài nguyên, thông tin

u ra

ct i

vào t p SPOOL) các vi c ã hoàn thành. . Máy ghi

a ra n i dung SPOOL

u ra

(k t qu u ra, v.v…) vào máy in. c a thi t a ra khác.

In

nv u khi n c a m t vi c. M c ích chính c a qu n lý ti n c m c ích này h u hành ph i th c hi n vi c qu n lý ti n

u khi n th c hi n

• Chuy n tr ng thái Sau khi c chia nh thành các b c vi c khác nhau b i ch ng trình qu n lý ti n trình, các vi c c vào máy tính s c x lý theo th t c d i ây: 1. M t b c vi c c phát sinh nh m t ti n trình có th c th c hi n b ng máy tính. 2. Ngay sau khi c phát sinh ra, ti n trình này chuy n sang tr ng thái th c hi n c. 3. Khi b x lý r i, thì ti n trình tr ng thái th c hi n cs l pt c c th c hi n. 4. N u nh ng thao tác vào/ra c sinh ra trong khi ti n trình ang c th c hi n, thì ti n trình l c c chuy n sang tr ng thái i. 5. Khi nh ng thao tác vào/ra c hoàn thành, thì ti n trình l i chuy n sang tr ng có th th c hi c. Th t c này c g i là chuy n tr ng thái c a b x lý. B c vi c này c chuy n thành n v x lý i là ti n trình và c x lý trong khi l p l i chuy n tr ng thái thông qua ch c n ng qu n lý ti n trình c u hành.

a

p n c a

3.1 Hình 3-1-10 Chuy n tr ng ti n trình

1. (B

H

u hành

103

trình vi c c vi c)

Phát sinh ti n trình 2..5 Tr ng thái th c hi n (tr ng thái s n sàng) Ng t vào / ra

u ph i Ng t th i gian 4. Tr ng thái

3. Tr ng thái ch y

i

Ng t SVC t thúc ti n trình

Vì b x lý tr nên t do khi ti n trình ang th c hi n chuy n sang tr ng thái i, nên cách ti p c n qu n lý ti n trình này bao g m vi c th c hi n m t ti n trình khác ang tr ng thái s n sàng trong th i m này. Hành ng nâng cao hi u qu c a vi c dùng b x lý b ng cách ki m soát tr ng thái c a nhi u ti n trình c g i là a x lý ( a nhi m). ‚ B

u ph i

Hành ng ch n l a ti n trình th c hi n gi a các ti n trình ang tr ng thái có th th c hi n giao vi c cho b x lý, c g i là u ph i. Ch ng trình th c hi n thao tác này g i là b u ph i. Sau ây là hai ph ng pháp chính mà b u ph i s d ng ban quy n s d ng b x lý: a.

u tiên u tiên là ph ng pháp a ra th t u tiên cho m i ti n trình và b x lý luôn c gán cho nh ng ti n trình có quy n u tiên cao. Trong ph ng pháp này, khi m t ti n trình có quy n cao h n ti n trình ang c th c hi n mà c sinh ra, thì ti n trình có quy n u tiên th p h n s b ng ng l i và vi c dùng b lý c chuy n sang cho ti n trình có quy n u tiên cao h n.

b. Quay vòng Quay vòng là m t ph

ng pháp mà th i gi

an s d ng b x lý c chia nh chi ti t thành các ph n (g i là c t lát th i gian) và th i gian c chia u cho các ti n trình. Trong ph ng pháp này, m t ti n trình c s d ng b x lý trong m t kho ng th i nh t nh (lát th i gian), sau ó ti n trình b ng ng l i và b y xu ng v trí cu i cùng trong hàng i ti n trình. ƒ Nhân và

u khi n ng t

Khi vi c chuy n tr ng ti n trình c th c hi n, thì ng t c th c hi n u khi n vi c th c hi n ti n trình. Ng t là hành ng ng ng m t ch ng trình ang c th c hi n chuy n i t i ch ng trình d phòng, khi có chuy n i ti n trình ho c có nh ng hi n t ng b t th ng x y ra(Hình 3-1-11). Ch ng trình d phòng này c g i là trình ng t và c l u tr tr c trong máy tính. M t khi trình ng t ã c th c hi n và x lý, v.v… s a ch a l i b t th ng ã c hoàn t t, thì vi c th c hi n ch ng trình tr c ó c b t u l i. Ph n trung tâm c a h u hành th c hi n vi c u khi n ng t c g i là nhân (kernel). Th c hi n ch

ng trình Trình ng t A

Hình 3-1-11 Ng t

c b t th

ng A

Ng t ng B t ul i Trình ng t C

Trình ng t B c b t th

ng B B t

ng ul i

Ng t

104

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

Tu theo v trí xu t hi n s c b t th Ng t trong Ng t ngoài

ng, ng t

c chia ra thành nh ng lo i nh sau:

a. Ng t trong Ng t trong là thu t ng chung dành cho các ng t xu t hi n vì nh ng l i c a b n thân ch Nh ng ng t trong xu t hi n nh sau: Ng t ch ng trình Ng t l i g i h giám sát

ng trình ó.

l Ng t ch

ng trình Ng t ch ng trình là ng t xu t hi n vì m t l i sinh ra trong khi th c hi n ch ng trình. Ví d , khi m u c a phép chia là không ho c khi s l ng ch s c a k t qu m t phép tính v t quá gi i h n ch p nh n c v.v…

l Ng t do l nh g i b giám sát (SVC) Ng t này xu t hi n trong nh ng tr ng h p ó n u không s d ng ch c n ng c a h u hành thì không th t c k t qu úng, ví d , khi có yêu c u n p d li u vào trong khi th c hi n ch ng trình v.v... b. Ng t ngoài Ng t ngoài là ng t xu t hi n do b i nhân t bên ngoài và không do ch Hi n có nh ng ng t ngoài nh sau: Ng t vào/ra Ng t ki m tra máy móc Ng t th i gian Ng t t bàn u khi n

ng trình.

l Ng t vào/ra Ng t vào/ra xu t hi n khi xu t hi n s b t th thi t b vào/ra ang x lý.

ng trong quá trình vào/ra ang th c hi n, ho c trong

l Ng t ki m tra thi t b Ng t ki m tra thi t b xu t hi n khi s c c a b x lý ho c b nh chính ho c s c cung c p ng v.v..x y ra. L i xu t hi n c thông báo t i h u hành b i b x lý.

n

l Ng t th i gian Ng t th i gian là ng t c sinh ra b i ng h bên trong b x lý. Nh ng ch ng trình v t quá th i gian th c hi n ã c xác nh v i ti n trình chia s th i gian v.v.. là i t ng bu c ph i k t thúc ng ng t này. C ng nh v y, ng t th i gian xu t hi n khi ph n ch a hoàn ch nh c a ch ng trình ang thi hành không th k t thúc, c g i là vòng l p vô h n, c th c hi n.

l Ng t t bàn

u khi n Ng t t bàn u khi n là ng t xu t hi n khi m t yêu c u ti n trình u khi n a ra trong khi ch ng trình ang th c hi n.

(2)

a ch

c bi t

c ng

i thao tác t i bàn

ng trình

a ch ng trình c th c thi b i vi c qu n lý ti n trình dùng b x lý m t cách hi u qu . Ch c n ng này o kh n ng th c hi n ng th i nhi u ch ng trình thông qua vi c th c hi n nh ng ti n trình khác trong khi ti n trình ang c th c hi n tr ng thái i vì m t yêu c u vào/ra.

3.1 Hình 3-1-12 a ch ng trình

Ch

ng trình A

Ch

ng trình B

a ch

CPU (10)

I/O (20)

CPU (20)

H

u hành

105

CPU (20) I/O (30)

C PU (10)

ng trình (1) CPU

A (10)

A (20)

CPUA (20)

I/O a ch

B (20)

B (10) B (30)

ng trìn (2)

CPU

I/O

B (20)

A (10)

B (10) B (30)

A (20)

A (30) (20)

Ch c n ng này c gi i thích hình 3-1-12 b ng vi c dùng ch ng trình A và B nh các ví d , th i gian th c hi n m i ch ng trình theo th t là 50 giây và 60 giây. N u ch ng trình B c th c hi n sau khi th c hi n ch ng trình A, thì ph i m t 110 giây th c hi n hai ch ng trình ( u này c g i là th i gian th c hi n n gi n). Tuy nhiên, khi s d ng cách ti p c n a ch ng trình, bao g m vi c th c hi n m t ch ng trình trong khi ti n trình vào/ra c a m t ch ng trình khác c th c hi n, th i gian c n thi t k t thúc c hai ch ng trình s là 70 giây ( a ch ng trình •). Ph i chú ý r ng trong bi n c ch ng trình B c th c hi n tr c, cho dù n áp d ng cùng cách ti p c n a ch ng trình, thì th i gian c n thi t k t thúc c hai ch ng trình s là 90 giây ( a ch ng trình ‚). T ây, chúng ta có th nh n th y r ng th t th c hi n ch ng trình là r t quan tr ng cho x lý hi u qu .

(3)

TSS (H th ng phân th i)

ng vi c gán th i gian b ng nhau CPU cho t t c nh ng ti n trình theo ph ng pháp quay vòng, nhi u ng i s d ng có th dùng cùng m t máy tính. D ng th c ng i dùng này mà ng i ta “ c m th y ch có m t mình h ang s d ng máy tính ” c g i là TSS. TSS là m t ki u x lý t ng tác c s d ng trong nhi u th ng x lý t p trung dùng máy ch qui c.

(4)

u khi n dành riêng

Trong m i giai n phát sinh ra ti n trình, bên c nh b x lý, tài nguyên c gán cho m i ti n trình. T i ây, cùng m t tài nguyên có th c dùng chung cho nhi u ti n trình; tuy nhiên cùng m t tài nguyên không th c t t c các ti n trình s d ng cùng m t lúc. Vì th c hi u c s d ng gi i h n vi c s d ng tài nguyên ( u khi n dành riêng). hi u, theo ngh a r ng là m t t có ngh a tín hi u, bao g m các bi n báo hi u và hai l nh phép toán (phép toán P và phép toán V). Các bi n c hi u gi các giá tr s nguyên theo u ki n c a m i tài nguyên. Và theo giá tr ó, s ng b trong các ti n trình c qu n lý. Trong c hi u nh phân, c ng là m t ki u c hi u, các giá tr c hi u là 0, 1. Phép toán P là phép toán cho dùng tài nguyên, làm gi m b t giá tr bi n c hi u. M t khác, phép toán V là phép toán cho gi i phóng tài nguyên, làm t ng giá tr bi n c hi u. Hình 3-1-13 bi u di n ví d v u khi n giành riêng s d ng c hi u nh phân.

106

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

Hình 3-1-13 hi u

Tài nguyên yêu u phép toán P

m b o có Tài nguyên

Ti n trình A

Tài nguyên (Bi n c hi u)

Tài nguyên yêu u phép toán V

S=1

S=0

S=1

S=0

S=1

m b o có tài nguyên Yêu c u tài nguyên Yêu c u tài nguyên phép toán P phép toán V

i tài nguyên Ti n trình B Yêu c u tài nguyên phép toán P

cd u u khi n giành riêng c th c hi n nh s d ng c hi u, vi c ng b gi a các ti n trình v n c qu n lý và vi c chia s tài nguyên c th c thi. Tuy nhiên, b i u khi n này mà m t bi n c tên là ch t t c có th xu t hi n. Ch t t c là tr ng thái hai ho c nhi u ti n trình cùng i ti n trình khác gi i phóng tài nguyên l n cho nhau. Vì nh ng ti n tình trong tr ng thái này không th có c tài nguyên, vì v y quá trình lý s b d ng. Hình 3-1-14 Ch t t c

Ti n trình A

Ti n trình B

mb o

mb o

tài nguyên 1

tài nguyên 2

(1)

.

Yêu c u

Yêu c u

Tài nguyên 2

Tài nguyên 1

(Tr ng thái

3.1.4

Tài nguyên

i)

Qu n lý b nh

Tài nguyên (2)

(Tr ng thái

i)

chính

Qu n lý b nh chính ki m soát vùng b nh c a b nh chính. Sau ây là nh ng k thu t qu n lý b nh chính: Ph ng pháp phân vùng Tráo i Ghi è o v b nh

(1)

Ph

ng pháp phân vùng

Trong ph ng pháp l u tr ch ng trình (ho c ph ng pháp có s n ch ng trình) c n l u tr tr c nh ng ch ng trình và d li u b nh chính. Khi nh ng ch ng trình ã l u tr b nh chính, ph ng pháp này chia b nh chính thành nhi u ph n và l u tr các ch ng trình trong các ph n này g i là ph ng pháp phân phân vùng, b i vì nh ng ph n này c g i là vùng. Ph ng pháp phân vùng có th c chia s b thành ba ph ng pháp sau: • Ph

ng pháp

n phân vùng

Trong ph ng pháp n phân vùng, b nh chính c u khi n b ng vi c chia chúng thành vùng l u tr ch ng trình u khi n và vùng l u tr ch m t ch ng trình. ây là ph ng pháp c ng d ng trong nh ng máy tính tr c ây, nh ng vì ph ng pháp này không còn thích h p s d ng hi u qu b nh chính và tài nguyên khác, ph ng pháp này ã quá c so v i th c ti n hi n nay. ‚ Ph

ng pháp a phân vùng

Trong ph ng pháp này, vùng l u tr ch ng trình c chia nh và nhi u ch ng trình c l u tr m i vùng c chia. Ph ng pháp này dùng cho vi c cài t a ch ng trình, tuy nhiên vì b nh chính c chia ra thành nhi u ph n nh nên không thích h p x lý ch ng trình l n, v t quá dung l ng c a m t

3.1

H

u hành

107

vùng nh . ƒ Ph

ng pháp phân vùng bi n thiên

Ph ng pháp phân vùng bi n thiên là ph ng pháp gán tu n t vùng c yêu c u b i nh ng ch ng d ng vào vùng l u tr ch ng trình. Ch ng trình qu n lý b nh chính c a ch ng trình th c hi n phân vùng. Hình 3-1-15 Ph ng pháp phân n

Ph

ng pháp Ch

n phân vùng

Ph

ng pháp a phân vùng Ch

ng trình

ng pháp phân vùng bi n

u khi n

u khi n Vùng ch

Ph thiên

ng trình

Vùng 1

ng trình

Vùng 1

Vùng 2

Vùng 2

Vùng 3

ng trình

Ch

u khi n

ng trình

Ch

ng trình u khi n

Vùng 3

li u vô ngh a

Tuy nhiên, trong nh ng ph ng pháp này, nh ng vùng không c s d ng (rác) c sinh ra trong m i ph n a b nh chính. Hi n t ng này c g i là phân m nh. gi i quy t v n s phân m nh này, c n ph i thi t l p l i m i vùng t i vào các th i m xác nh ho c theo các kho ng th i gian xác nh. Thao tác này c g i là làm g n.(Hình 3-1-16). Tuy nhiên, khi làm g n c th c hi n, a ch m i l nh ch ng trình c l u tr trong b nh chính b thay i. gi i quy t v n này, c n ph i thi t l p l i và c p nh t a ch c a m i l nh. Thao tác này c g i là tái nh v ch ng trình. Hình 3-1-16 Làm g n

Ch

ng trình u khi n

Ch

ng trình u khi n Vùng 1

Vùng 1

Vùng 2 Vùng 2 Vùng 3

Ghép l i Vùng 3

Ch

(2)

Tráo

Vùng tr ng

ng trình

li u vô ngh a

i

Khi a ch ng trình c th c hi n trong a phân vùng ho c theo nh ng ph ng pháp khác, n u m t vi c v i quy n u tiên cao c sinh ra, thì vi c có quy n u tiên th p ph i b ng t l i. Trong tr ng h p ó, tránh cho ti n trình b ng t b m t không, nó c c t gi trong nh ng b nh ngoài khi nó b ng t. Thao tác này c g i là tráo i ra (ho c l n ra). M t khác, thao tác a vi c v i quy n u tiên cao t thi t b nh ph vào b nh chính c g i là tráo i vào (ho c l n vào). Lo i trao i vi c này gi a b nh chính và thi t b nh ngoài g i là vi c tráo i. Hình 3-1-17 Thi t b l u tr ph Tráo i Ch

ng trình

u khi n Ch Ch

Tráo

i vào

Tráo

i ra

ng trình 1 ng trình 2

Ch

ng trình 1

108

Ch

ng 3

(3)

Ghi è

Ph n m m c b n

Ghi è c s d ng th c hi n nh ng ch ng trình l n h n dung l chính. Qua k thu t ghi è, ch ng trình ng d ng c thành các n v chính, r i ch ng trình c th c hi n.

(4)

ng l u tr c a các vùng trong b nh c g i là

n

c nh trong b nh

B o v b nh

tránh vi c dùng nh m ho c phá hu n i dung c a b nh chính, thì vi c b o v b o v b nh là c n thi t. Trong s nh ng ph ng pháp b o v b nh chính, d i ây là ba ph ng pháp: • Ph

ng pháp

a ch ranh gi i

Ph ng pháp a ch ranh gi i là ph ng pháp qua ó mi n a ch có th truy nh p c là c xác nh cho m i ch ng trình c n th c hi n. B nh c b o v b ng vi c ki m tra vi c truy nh p vào b nh chính có c th c hi n trong mi n a ch xác nh không. ‚ Ph

ng pháp b o v quay vòng

Ph

ng pháp b o v quay vòng là ph ng pháp gán s hi u vòng cho t ng ch ng trình và vi c truy c p c u khi n theo l n c a s . S nh c gán t i nh ng ch ng trình quan tr ng (h u hành v.v…) và s l n c gán t i nh ng ch ng trình s d ng v.v… Trong ph ng pháp này, vi c truy c p t nh t i s l n có th th c hi n c, nh ng trong tr ng h p ng c l i vi c truy c p ch c th c hi n thông qua d ch v d phòng. ƒ Ph

ng pháp

khoá

Ph

ng pháp khoá là ph ng pháp mà b nh chính c chia thành nhi u ph n và m i ph n c khoá b o v b nh . M i ch ng trình c n c th c hi n u có t ng ng v i m t khoá b o v b nh và vi c truy c p c cho phép khi b nh có th c m khoá (khoá và ph i kh p nhau).

(5)

Qu n lý b nh chính khác

• C p phát p phát

ng

ng là k thu t qua ó b nh chính

c gán

ng trong khi th c hi n ch

ng trình.

‚ Rò r b nh Rò r b nh xu t hi n khi không gi i phóng c vùng nh mà áng ph i gi i phóng b i ch ng trình ã d ng b nh chính, do ó vùng nh có kh n ng s d ng b gi m i. Tuy nhiên, do tính ch t d m t thông tin c a b nh chính, n u ngu n n b ng t thì toàn b thông tin trong b nh chính c gi i phóng. Nh ng s ki n này th ng xu t hi n nh ng máy ph c v , v.v... vì chúng ho t ng liên t c 24 gi m t ngày. Vì rò r b nh không ph i là bi n c xu t hi n t t c nh ng h u hành, nên c n ki m tra thông tin v h u hành.

3.1.5

Qu n lý b nh

o

Trong b nh chính, nh ng thao tác nh tráo i và ghi è tr nên c n thi t th c hi n ch ng trình l n có kích th c l n h n kích th c vùng nh ho c thay i th t x lí. S phát tri n c a nh ng ch ng trình theo lo i h n ch này không th c xem là có n ng su t. Vì lý do ó cách ti p c n b nh o, cách làm kh hi n vi c th c hi n ch ng trình mà không ph i lo l ng v dung l ng l u tr c a b nh chính, ã c sinh ra. Cách ti p c n c s t i vi c th c hi n b nh o là nh sau. nh chính c chia thành nhi u ph n v i kích th c xác nh. Nh ng ph n này c g i là khung trang. Ch ng trình c l u tr t m trong vùng c g i là vùng trang l u tr ngoài c a thi t b nh ngoài. Vùng l u tr trang ngoài c chia thành nh ng ph n c g i là các khe, các khe này có kích th c gi ng nh khung trang nh . Do ó, ch ng trình c l u tr trong vùng l u tr trang ngoài s t ng c chia

3.1

H

u hành

109

thành nhi u ph n v i kích th c là m t khe. Nh ng ch ng trình c l u tr trong các khung trang ho c các khe c g i là các trang nh . Nói chung kích th c c a m i trang là 2 kilo bytes. D nhiên, kích th c c a m i khung trang nh và kích th c c a m i khe c ng là 2 kilo bytes. Vùng l u tr trang ngoài c a b nh chính và thi t b b nh ph c g i không gian a ch logic. Trong các ch ng trình c l u tr trong vùng l u tr trang ngoài, nh ng trang nh c a khe c n th c hi n c truy n t i nh ng khung trang tr ng c a b nh chính c th c hi n. Theo cách này, theo ph ng pháp b nh o, vi c th c hi n c l p i l p l i b ng vi c truy n ch ng trình c l u tr theo n v trang trong vùng l u tr trang ngoài vào nh ng khung trang c a b nh chính. Hành ng truy n m t ch ng trình t i b nh chính c g i là n p.

(1)

Phân trang

Vi c trao i ch ng trình gi a b nh chính và thi t b b nh ph nói chung c bi t là vi c phân trang. Vi c truy n c a khe t vùng l u tr trang ngoài c a thi t b nh ph t i khung trang c a b nh chính c i là a trang vào. Vi c truy n theo chi u ng c l i, khi m t trang ã th c hi n xong, c truy n ra khe c g i là a trang ra. Hình 3-1-18 Phân trang





Vùng l u tr trang ngoài Trang

Trang

a vào Trang

Trang Trang

a ra

Trang

Khung trang

Khe

Trong ph ng pháp a ch ng trình, có nhi u tr c g i là c t (Slashing).

(2)

Chuy n

i

ng h p vi c phân trang th

ng xuyên x y ra.

u ki n này

a ch

n th ng n y sinh khi phân trang là ch không bi t a ch trang vào c a b nh chính. Vì theo ph ng pháp b nh o, khi m t khung trang tr nên tr ng, thì trang ti p theo c th c hi n là c" a vào" cho khung trang này, c n ph i d ch a ch l nh t ng ng v i a ch c a khung trang này. a ch c gán cho t ng l nh c a ch ng trình c nh trong vùng l u tr trang ngoài c g i là a ch nh còn a ch c l u tr trong khung trang c a b nh chính sau khi th c hi n d ch a ch c g i là a ch ng. Ph ng pháp d ch a ch c g i là d ch a ch ng (DAT), nó c th c hi n b ng vi c dùng ph n c ng. DAT th c hi n d ch a ch t i th i m l nh a theo trang vào c th c hi n. a ch c a vùng l u tr trang ngoài c b t u t 0 và c t ng b i n v trang, trong khi a ch c a các trang c " a trang vào" c chuy n thành a ch ng sau khi tra b ng phân trang. a ch

Hình 3-1-19 ch a ch

1000 1100 1200 1300 1400 1500

Vùng l u tr th c

a ch a trang vào

Sau khi tra b ng trang, th c hi n d ch sang a ch a vùng b nh th c DAT

0 0 0 0 0 0 0 0

Vùng l u tr trang ngoài Trang 1 Trang 2 Trang 3

Trang 1 Trang 2 Trang 3

1100 1300 1500

110

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

(3)

Phân trang theo

n

t nhóm nh ng trang nh có quan h logic c g i là n. Trong phân trang theo n, vi c a trang vào và a trang ra c th c hi n theo nh ng n này. So sánh ph ng pháp phân trang c th c hi n ng n v trang, ph ng pháp phân trang theo n ít c dùng h n. Hình 3-1-20 Phân trang trong

Trang

Trang

a ra b i

nv t

n Trang

(4)

n

Vùng l u tr trang ngoài

a vào

Thay th trang

Trong vi c thay trang, t hi u qu x lý h th ng, nh ng trang nh có t n s s d ng cao h n th ng c l u tr trong b nh chính trong khi nh ng trang nh v i t n s s d ng th p h n th ng c l u tr trong vùng l u tr trang ngoài và c truy n t i b nh chính ch khi chúng c c n n. Trong tr ng h p này, có hai ph ng pháp nh sau c s d ng g i ra nh ng trang nh t b nh chính (gi i thu t phân trang). • (LRU) Ph

ng pháp lâu

c s d ng nh t

Trong ph ng pháp LRU, trong s nh ng trang c a khung trang c a b nh chính, trang có th i gian n m trong b nh lâu nh t k t l n dùng cu i cùng s b a ra ngoài (g i ra trang nh ngoài). ‚ (FIFO) Ph

ng pháp vào tr

c ra tr

c

Trong ph ng pháp FIFO, trong s nh ng trang nh c a b nh chính trang nh nào thì s c a ra ngoài (g i t i vùng l u tr trang nh bên ngoài).

3.1.6

c l u tr

u tiên

Qu n lý t p

li u c x lý b ng máy tính c u khi n b i ch c n ng qu n lý d li u c a h u hành. Vì h u h t d li u c l u tr trong nh ng thi t b l u tr ngoài, qu n lý t p óng vai trò trung tâm trong qu n lý d li u. Do ó, nó c ng c g i là qu n lý t p.

(1)

H th ng t p

Khái ni m t p trong các máy tính cá nhân và các máy tr m không gi ng khái ni m này trong nh ng máy tính n. Khái ni m t p c a máy tính u th p, và h th ng t p u khi n các t p này, s c gi i thích d i ây. • Khái ni m t p và c u hình trong máy tính

u th p

Trong máy tính cá nhân và máy tr m, không có khái ni m v b n ghi ho c tr ng nh trong t p các máy tính l n. T p n gi n là các chu i ký t b n ghi, và không có s khác nhau gi a d li u và ch ng trình. Hình 3-1-21 Khái ni m t p trong máy tính u th p

Tr

p trong máy tính l n ( Th m c nhân viên)

p trong h th ng t p

ng

Tr

ng

Tên nhân viên

Tu i

Sachiko Akaiwa Kazuo Aoki

25 28

Tr

ng

Gi i tính B n ghi

Kazuo Aoki 28 Nam

N Nam

Sachiko p

B n ghi B n ghi

Akaiwa

25

p

3.1

H

u hành

111

a. C m p h p d li u t o nên m t t p là t p h p c a vài sectors, và là

c ghi trên a m m ho c a c ng theo các n v g i là c m. C m n v vào/ra gi a các thi t b l u tr ph và b nh chính.

Hình 3-1-22 m

nh chính

am m ho c a c ng

c1l n Sector 1Sector 2 Sector 3

Khi d li u không th c rót y trong1 cmmt c m, m t c m ch a c dùng n c g n vào và d li u còn l i c ghi lên c m này. Khi thao tác này c th c hi n, không nh t thi t các c m cg n i nhau ph i là nh ng c m tu n t trong vùng l u tr . b. Th m c th ng t p bao g m th m c và t p. Th m c là n i ng kí, n i thông tin qu n lý t p c ghi l i và u gi . Có th có nh ng t p và nh ng th m c con n m bên d i n a. H th ng t p t ch c các th m c và t p này theo c u trúc phân c p ki m soát chúng.(Hình 3-1-23). Th m c cao nh t c a c u trúc phân c p c g i là th m c g c và nó là th m c quan tr ng v khía nh ghi. Nh ng th m c v trí bên d i c a th m c g c c g i là nh ng th m c con. Hình 3-1-23 u trúc phân c p a h th ng t p p1

USR 1

p1

USR 2

WORK

p1

USR 3

p2 : Th m c g c

p2

: Th m c con :T p

‚ Thao tác t p Khi máy tính cá nhân và máy tr m kh i ng, th m c t ng ch u hành thi t l p. Thông th ó là th m c g c, nh ng ng i s d ng có th t do thi t l p nó. Chú ý r ng ng i s d ng ph i chuy n t i th m c g c truy nh p th m c ho c t p.

ng,

a. Th m c 1) Th m c nhà Th m c này có th c s d ng tu ý b i ng i s d ng th t do t o và truy nh p nh ng th m c con ho c t p c 2) Th m c hi n hành Th m c hi n hành là th m c ang c hi n hành.

c g i là th m c nhà. Ng ng kí trong th m c nhà.

c s d ng. N u th m c nhà ang

Hình 3-1-24 Th m c hi n hành

c s d ng, nó s là th

Th m c g c

p1

USR 1

p1

USR 2

WORK

USR 3

p2 u ây là th m c hi n hành

p1

p2

i s d ng có

c hi n th thì th m c này tr thành th m c hi n hành.

112

b.

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

ng d n Khi m t t p c tìm ki m trong h th ng t p, con c g i là ng d n. Tùy thu c vào ph ng pháp xác nh, ng d n ng d n tuy t i (Absolute path) ng d n t ng i (Relative path)

1)

ng tìm t i t p ó

nh. Con

ng này

c phân lo i nh sau:

ng d n tuy t i ng d n tuy t i là ng d n t i th m c ích ho c t p ích t th m c g c, th m c g c là v trí cao nh t c a h th ng t p. Trong ph ng pháp xác nh này, t t c các th m c và các t p, t th m c c t i th m c hay t p ích, u c vi t ra b ng vi c dùng ký hi u \ ho c ký hi u / ng n cách chúng. Trong hình 3-1-25, ng d n tuy t i xác nh file 2 là nh sau: \USR1\WORK\T p2 u "\" trên u c bi u di n là th m c g c.

Hình 3-1-25 ct ng d n

Th m c hi n hành p1

USR 1

p1

USR 2

WORK

USR 3

p2

p1

2)

c xác

p2

p

c xác

nh

ng d n t ng i ng d n t ng i là ng d n t i th m c ho c t p ích t th m c hi n hành. Hình 3-1-25, n u th m c hi n hành là USR1, ng d n t ng i xác nh t p 2 s nh sau: WORK\T p 2 u th m c hi n hành là WORK, thì ng d n t ng i s ch n gi n nh sau: p2 ng nh v y, th m c hi n hành là USR3, thì d n t i th m c g c ta s d ng d u ".." xác nh th c này m c cao h n, ng d n t ng i c bi u di n nh sau: ..\USR1\WORK\T p 2

c. Ch l nh Trong h u hành c a máy tính cá nhân và các máy tr m, ch ng trình c th c hi n do nh p vào các ch l nh. Các ch l nh liên quan t i các thao tác t p c a h u hành MS-DOS c ch ra trong hình 3-1-26. Hình 3-1-26 Các ch l nh c dùng th c hi n các thao tác t p

L nh DIR

Ch c n ng Hi n th tên t p trong th m c

DEL

Xóa t p

c ch

c ch

nh.

nh

REN

Thay

TYPE

Hi n th n i dung t p trên màn hình

i tên t p

c ch

nh

COPY

Sao t p sang m t th m c ho c

PRINT

In n i dung th m c

MKDIR

T o m t th m c con (ho c th m c ph ) trong th m c hi n hành

RMDIR CHDIR

Xóa th m c con c ch nh Chuy n th m c hi n hành sang th m c

c ch

a khác nh

c ch

nh

Ví d , khi có tên t p là "T p 1" c thay i thành "T p 2," l nh thay i REN nh c (A>) nh sau: A>REN T p 1 T p 2 Ch "A" vi t tr c d u nh c (>) bi u th v trí c a thi t b c thao tác. Thi t b i là a hi n th i.

c n p vào sau d u

c bi u di n

c

3.1

d. Ph n m r ng và ký t

H

u hành

113

i di n

Tên t p c s d ng trong h th ng t p c bi u di n b ng vi c dùng tên t p 8 ký t ch s ho c ít n (¡¡¡) và ph n m r ng g m 3 ký t ho c nh h n (∆∆∆) và c ng n cách gi a ph n tên t p và ph n m r ng b i d u ch m ".". "¡¡¡. ∆∆∆" Trong ph n m r ng, có m t s ký hi u có ý ngh a c bi t dùng cho h u hành, c ng nh m t s ký hi u do ng i s d ng t do t t hay c t duy nh t b i ph n m m ng d ng. Khi t p c xác nh, các ký t i di n sau (? hay *) có th n m trong tên t p ho c ph n m r ng: ?: Ký t này có ngh a là b t c ký t nào c ng có th t v trí d u "?". *: Ký t này có ngh a là v trí d u "*" có th thay th b ng m t ký t hay nhi u ký t b t k và dài là không xác nh. Ví d , ch l nh "hi n t t c các t p có ph n m r ng là BAK," có th c xác nh nh sau: DIR *.BAK e. Thao tác t p trong môi tr

ng GUI

Trong tr ng h p c a MS-DOS, t p c thao tác thông qua các thao tác ch l nh bao g m vi c a vào ký t . Tuy nhiên, trong nh ng n m g n ây, môi tr ng GUI (Graphical User Interface) v i nh ng hình ng trên màn hình c a s c thao tác b ng vi c dùng chu t, ã tr thành xu th . Trong môi tr ng GUI nh MacOS và Windows, th m c c bi u di n b ng hình t ng c p, và t p c bi u di n b ng vi c dùng hình t ng c t t ng ng v i ph n m r ng. C n chú ý r ng ng i d ng c t do thi t k hình t ng riêng c a mình (Hình 3-1-27).

Hình 3-1-27 p và hình t

Th m c A

ng

Th m c B

pA

pX

pY pZ

pW

Vi c chuy n t i th m c hi n hành và truy nh p t i t p có th c th c hi n b ng cách dùng chu t b m ho c kéo c p và hình t ng. M m t t p ngh a là hi n th n i dung c a c p lên màn hình. Màn hình c hi n ra khi C p A hình 3-1-27 cm c th hi n trong hình 3-1-28. Hình 3-1-28 c pA X.txt

pB

pA Y.bmp

3.1.7

Qu n lí an ninh

o v máy tính và nh ng tài nguyên c a nó kh i nh ng m i e do (thiên tai, h ng hóc, l i con ng i và s phá ho i có ch ý) c g i là an ninh thông tin ho c an ninh máy tính. Qu n lí an ninh nh m t t i ba c tính sau: nm t Ng n ch n vi c rò r thông tin ch a trong máy tính do vi c truy nh p b t h p pháp.v.v... Toàn v n Ng n ch n s a i nh ng thông tin ch a trong máy tính do vi c truy nh p b t h p pháp.v.v.. n có Ng n ch n s c n tr vi c dùng (tham chi u thông tin ho c thay i) b i ng i s d ng h p pháp.

114

Ch

Nói chung, h

ng 3

Ph n m m c b n

u hành th c hi n ki m soát an ninh thông qua ki m soát truy nh p và ki m soát lu ng.

• Ki m soát truy nh p Ki m soát truy nh p là ki m soát gi i h n tr c ti p vi c truy nh p t i tài nguyên máy tính v i ng p pháp.

i dùng

‚ Ki m soát lu ng Ki m soát lu ng là ki m soát ng n ch n s rò r thông tin sang ng nh ng i dùng h p pháp.

3.1.8

i s d ng không có th m quy n c ng

Qu n lý h ng hóc

Khi h th ng tr nên l n h n, tác ng c a h ng hóc c ng tr nên l n h n. Vì h th ng máy tính là thi t b c c kì ph c t p, không d gì tìm th y cái gì sai. bao quát nh ng v n này, thì h u hành c trang b nh ng ch c n ng sau: Th c hi n l i l nh Ch ng trình qu n lý h ng hóc Vi c th c hi n l i l nh là ch c n ng t ng th c hi n m i l nh khi xu t hi n tr c tr c, nh c ch ra trong hình 3-1-29. N u máy tính v n hành bình th ng sau khi th c hi n l i l nh, thì ch ng trình qu n lý h ng hóc ghi l i tình hu ng h ng hóc. N u tr c tr c l i xu t hi n sau khi vi c th c hi n l i l nh ã c ti n hành, thì ch ng trình s cô l p v trí, n i h ng hóc xu t hi n và xây d ng l i h th ng. B n ghi tình hu ng h ng hóc s giúp cho vi c l a ch n l i m ki m tra c n nh n m nh vào lúc giám nh, óng góp cho vi c gi m thi u th i gian trung bình s a ch a (MTTR - Mean time to repair). Hình 3-1-29 Ch ng trình th c hi n i l nh và qu n lý l i

Ch

ng trình qu n lý l i Các tr

ng h p l i

c ghi l i

Ho t

ng

bình th Ho t ng bình th ng

c

ng

Th L i

c trí l i c tách ra.

Ch ng trình qu n lý h ng hóc

Xây d ng l i th ng.

3.1.9

giám sát

giám sát là m t ch ng trình u ph i v n hành nh ph n trung tâm c a h u hành. Nó th c hi n phân tài nguyên và u khi n ch ng trình th c thi TSS, a ch ng trình, v.v... Ch ng trình x lý g i m t nh ng t c g i là l i g i b giám sát (SVC) ho c l i g i h th ng yêu c u m t d ch v c bi t t b giám sát. Xem nh k t qu c a l nh này, ng t SVC c sinh ra, vi c th c hi n ch ng trình (ti n trình) c m th i ng t l i và u khi n c truy n cho b giám sát.

3.2

3.2

Các ki u h

Các ki u h

u hành

115

u hành

Cho t i ph n tr c, ta ã gi i thích h u hành t ng quát c a máy tính l n. Sau ây d a trên tri th c ó, các u hành ang c s d ng r ng rãi s ctình bày.

3.2.1

u hành v n n ng

Nhi u h u hành a d ng c dùng trên máy tính ngày nay. Xem nh c tr ng c a h u hành trong nh ng n m g n ây, có th nh c t i nh ng c i ti n v giao di n ng i s d ng GUI,v.v.., s hoàn thi n c a a x lý a ph ng ti n làm d dùng các ch c n ng x lí d li u hình nh, âm thanh,v.v... Gi ng v y, i v i u hành c s d ng Nh t B n, các ch c n ng x lí ti ng Nh t ã c c i thi n r t nhi u. Nh ng lo i h u hành máy tính chính s c trình bày sau ây.

(1)

MVS (Multiple Virtual Storage) a l u tr

o

MVS là h u hành tiêu bi u nh t c ch p thu n trong nh ng máy tính l n u cao. Vì h u hành ã c IBM phát tri n dành cho máy tính c a riêng hãng này, chúng ã c a ra th tr ng v i tên là “MVS/370” vào nh ng n m 70, và ã c nâng c p nhi u l n sau ó. Trong MVS, t máy 32-bit là n n t ng cho m i th . • C u hình c a MVS

Ch c n ng qu n lý vi c giám sát

Ch c n ng qu n lý ti n trình Ch c n ng qu n lý d li u, v.v…

Hình 3-2-1 u hình c a MVS

Ch c n ng ki m soát b nh

o

Ch c n ng qu n lý vi c th c hi n

MVS

Ch c n ng qu n lý vi c

Ch

ng trình qu n lý b nh

Ch Ch

ng trình qu n lý b nh chính ng trình qu n lý thi t b l u tr ph

o

Trình x lý ng t Trình qu n lý ch

ng trình

Ch c n ng TSS Ch c n ng qu n lý vào ra Ch c n ng qu n lý k t thúc khôi ph c Ch c n ng qu n lý h th ng Ch c n ng o tài nguyên

Trong MVS, bên c nh không gian a ch logic qui c, không gian d li u và siêu không gian, n i mà ch có d li u m i c l u tr , c ng c cung c p. u này c t o ra gi m t n s vào/ra. Trong h th ng này, d li u c s d ng th ng xuyên s c l u tr tr c trong không gian d li u và siêu không gian, và ch ng trình theo không gian a ch logic ki m soát tr c ti p không gian d li u. ‚

c tính cu MVS

Nh ng m sau có th c nh c t i nh c tr ng c a MVS: Nó là h u hành cho máy tính v n n ng u cao. Nó cung c p ch c n ng a ng i dùng, cho phép nhi u ng i cùng s d ng MVS m t cách Nó cung c p ch c n ng a nhi m v , cho phép x lý nhi u tác v cùng lúc. Nó ch p thu n cách ti p c n a không gian a ch .

ng th i.

116

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

i không gian a ch logic có r ng lên Nó có t t c các ch c n ng qu n lý t p.

(2)

n 2 gigabytes.

UNIX

UNIX là h u hành do phòng thí nghi m AT&T BELL phát tri n, c s d ng r ng rãi trong các h th ng ng máy tính có máy tính cá nhân. máy tr m,v.v.. c k t n i b ng các ng truy n thông.T phiên b n u tiên 1.0 c tung ra vào n m 1969, k t ó nó c nâng c p theo nhi u cách khác nhau. c tính n i b t nh t c a UNIX là ch , không gi ng các h u hành khác, n i dung chi ti t c a h u hành này c vi t b ng ngôn ng C ã c a ra công khai. Chính vì lí do này, s l ng l n các nhà s n xu t máy tính, bên c nh phòng thí nghi m AT&T Bell, có th d dàng chuy n nó vào s n ph m ph n c ng riêng c a h . K t qu là, ng i s d ng có th v n hành UNIX trong t t c s n ph m máy tính. Các h u hành sau có th c nh c n nh là nh ng ví d tiêu bi u nh t v các b n biên t p c nâng p c a UNIX: XENIX (Microsoft) AIX (IBM) Ultlix (DEC) SunOS, Solaris (Sun Microsystems) c dù tên c a h u hành là khác nhau, nh ng v c b n chúng u là h u hành UNIX. • C u hình UNIX UNIX là h u hành có th ng th i hi n nhi u x lí vi c. C u hình c a nó Hình 3-2-2 u hình UNIX

Nhân

c nhi u ng i s d ng, và m i cá nhân có th cùng m t lúc th c c trình bày hình 3-2-2. Ki m soát ti n trình

Truy n thông liên ti n trình

Qu n lý t p

p l ch Ki m soát b nh , v.v… Qu n lý các thi t b l u tr ph Qu n lý vào / ra.

UNIX

Ki m soát truy n thông, v.v… u khi n thi t b

Giao di n ng

i s d ng Qu n lý c a s

UNIX có m t ch ng trình u khi n g i là Nhân (Kernel), nó có nh ng ch c n ng sau: • Nó là ph n trung tâm c a h u hành,và u khi n tài nguyên h th ng. • Nó th c hi n qu n lí ti n trình (vì UNIX theo x lý phân b , vi c c g i là ti n trình) ng nh v y, có nhi u t p ch l nh u khi n tr c ti p các vi c cho UNIX. Nh ng t p ch l nh này bao m v và ch l nh. V có ch c n ng sau: • Nó thông d ch nh ng ch l nh c ng i dùng a vào và g i là ch c n ng c a nhân. • Nó th c hi n m t ch ng trình g i là shell scrip - k ch n v , t h p c a nhi u ch l nh. ng nh v y, ch l nh s d ng nh ng thi t b c n i v i h th ng, và có th g i ch c n ng nhân s ng nhi u t p ch l nh.

Hình 3-2-3 Nhân và ch l nh Qu n lý t p

Qu n lý ti n trình

Qu n lý vào / ra

i ch c n ng

Trình so n th o

Trình biên d ch



u hành t p

3.2

‚ Nh ng

Các ki u h

u hành

117

c tính UNIX

UNIX là h u hành có th th c hi n vi c x lý phân b trong môi tr ng m ng máy tính. c m c a nó c nêu d i ây. • lý phân b ã c gi nh tr c • Nó ã c phát tri n c dùng cho máy tr m • Nó cung c p ch c n ng a ng i dùng, cho phép nhi u ng i dùng cùng m t lúc. Trong h u hành có ch c n ng a ng i dùng c n có m t th t c, g i là ng nh p Log - in, nh n c d ch v , và m t th c, g i là ng xu t Log - out, báo cáo s hoàn thành d ch v . • Qua a ch ng trình, nó có th ng th i x lý a vi c. Trong UNIX, u này c g i là ch c n ng a lý. • Xem nh m t công ngh k t n i các máy tính c a nhi u nhà s n xu t khác nhau, giao th c truy n thông i là TCP/IP ã c thi t l p. • Nó có các l nh cho phép ng i dùng UNIX trong m t ch t ng tác. Ch c n ng này g i là giao di n i ng i s d ng, và ã c cài t b i X-Window. • Công c phát tri n ch ng trình r t phong phú.

(3)

Windows

u hành c a h n n a s l ng máy tính cá nhân trên toàn th gi i là Windows. Có các phiên b n Windows sau: Windows Windows 9x (Windows 95/98/ME) Windows NT Windows 2000 Windows XP • L ch s Windows Máy tính cá nhân u tiên có t máy 16-bit, và máy tính cá nhân IBM, g i là PCs, ã chi m u th . H u hành c ch p nh n cho nh ng chi c máy tính cá nhân này là MS-DOS v i ch c n ng n nhi m, c phát tri n b i Microsoft. Sau ó, v i s xu t hi n c a máy tính cá nhân 32-bit t máy, Windows ã c ra i. Th a h ng nh ng ch c n ng MS-DOS và không thay i nó, Windows th c hi n môi tr ng GUI và có tính làm vi c n i b t, do ó tr thành m t hàng ch y nh t trên toàn c u. (Ng i ta nói r ng t i M , 2 tri u n ã c ch p nh n). Tuy nhiên, vì nó th a h ng các khái ni m c b n MS-DOS, nên nó không có kh ng làm ch các ch c n ng ph n c ng 32 bit. t qu là, vào n m 1995 Microsoft ã gi i thi u ra th tr ng m t h u hành m i th c hi n ch c n ng a ph ng ti n, ch c n ng truy n thông và ch c n ng m ng, trong khi th a h ng không thay i quan ni m c a Windows, H u hành ó là Windows 95. t khác, Windows NT ã c phát tri n c l p hoàn toàn, không th a h ng nh ng h n ch t h u hành quá kh . Nó ã c dùng nh là h u hành máy ph c v trong h th ng khách/ph c v (client/server) v.v.. (NT là vi t t t c a t New technology - Công ngh m i). C n l u ý r ng Window NT nâng c p, t i phiên b n 4.0, ã c a ra th tr ng, và phiên b n 5.0, ã c a ra n m 1999, cl y tên là Windows 2000. ‚ C u hình Windows 9x Windows 9x (Windows95/96/ME) là m t h u hành bao ph MS-DOS. Theo th i gian vì h th ng t p c t o m i, các ràng bu c ã gi m áng k . Hình 3-2-4 mô t hình nh c a c u hình Window 95. Tuy nhiên, vì ch c n ng c a Windows c b sung, nó v n duy trì môi tr ng MS-DOS 16 bit Hình 3-2-4 u hình Windows 9x

tr

H tr Windows 32 bits

Windows 16 bits

tr MS-DOS

ch v h th ng ch v /b ph n th ng qu n lý t p

khi n

u

118

Ch

ƒ Các

ng 3

Ph n m m c b n

c tính c a Windows 9x

Vì môi tr ng GUI n i b t c cung c p, và c s d ng r ng rãi trên toàn th gi i, trong th c t Windows 9x ã tr thành m t chu n th c t . c m c a GUI c c p d i ây. Cách ti p c n bàn làm vi c Coi màn hình hi n th nh chi c bàn, màn hình có th c s d ng nh nhi u tài li u c tr i trên bàn. Nh ng màn hình này c g i là các c a s . Ch c n ng a nhi m Không ch nhi u c a s có th cùng m t lúc c hi n th trên màn hình, ch c n ng a nhi m c ng ã c cung c p. Menu kéo xu ng dùng chu t/thao tác h p tho i i chu t, có th l a ch n/v n hành nhi u lo i menu. „ Windows XP Windows XP là h u hành k t c c a Windows 2000 và Windows Millenium, ph n bên trong, nh ng c xây d ng d a trên c s mã c a Windows 2000 ã c nâng cao. Nó là h u hành Windows c phát tri n b ng cách tích h p s c m nh c a tính an ninh, tính qu n lí c và tính tin c y d a trên chu n Windows 2000 v i nh ng tính n ng t t nh t c a Windows 98 và Windows Me nh C m và Ch y, giao di n d dùng và quen thu c v i ng i dùng và vân vân. Có các phiên b n khác nhau c a Windows XP nh m vào ng i dùng gia ình và doanh nghi p, Windows XP Home Edition và Windows XP Professional t ng ng.

(4)

H

u hành MacOS

u hành MacOS là h u hành c phát tri n b i Apple Computer riêng cho s n ph m c a hãng (Macintosh) và: u h t t t c các thao tác có th c th c hi n b ng chu t Ph ng pháp thao tác c a ph n m m ng d ng g n nh gi ng nhau,v.v.. Giao di n ng i s d ng phong phú. Vì lí do này, có th nói h u hành Mac là h u hành d dàng cho ng i m i s d ng. u hành “MacOS X”, cho máy khách, và h u hành “MacOS X Server”, cho máy ph c v , c phát hành n m 1999, tích h p “MacOS 8” và “Rhapsody” tr c ây, và c công b là h u hành m i.

(5)

Linux

Linux là h u hành d a trên UNIX c phát hành n m 1991 b i Linus Torvald. c m chính là ph n m t do. Vì mã ngu n c công b công khai, nên vi c phân ph i l i và thay i có th c th c hi n t do, m t s l n ng i trên th gi i ã tham d và làm h u hành Linux t t h n. Nh là m t y u t n n t ng, không nên quên r ng s m r ng c a Internet t o kh n ng cho m i ng i trên th gi i trao i thông tin v i nhau ã cho phép s tham gia này. ng ph i l u ý r ng b n quy n c b o v b i GPL (GNU Public License)

3.2.2

u hành m ng (NOS)

u hành m ng là h u hành dùng xây d ng m ng LAN, trong ó các máy tính c k t n i và cs ng qua m t m ng. Bên c nh vi c cung c p nh ng d ch v gi ng nh m t h u hành máy tính, d a trên SNMP (Giao th c qu n lý m ng n gi n), nó cung c p thêm ch c n ng qu n lý m ng, Xemg nh h u hành m ng chính, Netware và LAN s c gi i thích.

(1)

NetWare

3.2

NetWare là m t h u hành m ng ng chia s t p và chia s máy in.

(2)

Các ki u h

u hành

119

c phát tri n b i Novell. Nó là m t NOS ph bi n nh t, v i các ch c

B qu n lý LAN

qu n lý LAN là m t h u hành m ng c phát tri n b i s k t h p c a Microsoft và 3 Com. Ch c ng c a h u hành m ng này ã c th a h ng t h u hành Microsoft Windows NT.

120

Ch

ng 3

3.3

Ph n m m c b n

Ph n m m gi a

Ph n m m gi a (Middleware) c t gi a ph n m m c b n và ph n m m ng d ng. Ph n m m này cung p các ch c n ng x lý c b n và c ng i dùng s d ng thông th ng. Trong s nh ng ph n m m gi a chính, sau ây là nh ng ph n m m gi a có ng d ng a d ng, có th ck n: DBMS (H th ng qu n lý c s d li u) th ng qu n lí truy n thông Công c h tr phát tri n ph n m m Công c qu n lý thao tác ORB so n th o ti ng Nh t Ph n m m trang tính th ng x lý ho

3.3.1

DBMS

DBMS (h th ng qu n lý c s d li u) là m t ph n m m chuyên d ng nh m xây d ng, qu n lý và thao tác s d li u m t cách hi u qu . Sau ây là 3 c m chính: • Tính toàn v n Ngay c khi d li u không nh t quán.

c s d ng

ng th i b i nhi u ng

i s d ng, nó ng n ng a vi c phát sinh d li u

‚ An ninh Nó b o v tính bí m t d li u b ng vi c thi t l p quy n truy nh p,v.v… ƒ Khôi ph c h ng hóc Trong bi n c xu t hi n h ng hóc trong c s d li u, nó nhanh chóng khôi ph c l i c s d li u ó.

3.3.2

th ng qu n lý truy n thông

th ng qu n lý truy n thông là m t ph n m m nh m m c ích h tr cho vi c xây d ng/thao tác m ng máy tính. Xu h ng g n ây trong nh ng lo i ph n m m này là nh n m nh vào u khi n m ng LAN. D i ây là ba c tính chính c a h th ng qu n lý truy n thông. • Tính

c l p m ng

thu n ti n cho vi c xây d ng m ng, c tách b ch v i ng i s d ng.

ng dây, thi t b truy n thông, và nh ng môi tr

ng m ng khác

‚ Tính linh ho t c a m ng Thông qua vi c cung c p tính linh ho t cho nh ng thi t b và c c u t o nên m ng, vi c xây d ng h th ng ng có kh n ng m r ng cao. ƒ Tính trong su t c a m ng c tính này cung c p môi tr n bi t v m ng.

ng m ng trong ó ng

i s d ng m ng có th s d ng h th ng mà không

3.3

3.3.3

Ph n m m gi a 121

Công c h tr phát tri n ph n m m

Công c h tr phát tri n ph n m m là ph n m m h tr cho vi c phát tri n ph n m m có s tr giúp c a máy tính. Khi công c h tr phát tri n ph n m m nh m t t i vi c ti t ki m lao ng phát tri n c ng nh ng ch t l ng công vi c, thì xu t hi n các công c CASE (k ngh ph n m m c tr giúp b ng máy tính). Tu n i dung c h tr , công c CASE c phân lo i nh sau: • Công c CASE lu ng lên Công c CASE lu ng trên h tr ti n trình u cao (phân tích, thi t k v.v..) c a phát tri n ph n m m. ‚ Công c CASE lu ng xu ng Công c CASE lu ng xu ng h tr ti n trình u th p (l p trình, ki m th ..v.v.) c a phát tri n ph n m m ƒ Công c CASE b o trì Công c CASE b o trì h tr thao tác và b o trì ph n m m ã phát tri n. „ Các công c CASE tích h p Các công c CASE tích h p h tr các ch c n ng t ng th t công c CASE lu ng lên cho t i các công CASE b o trì.

3.3.4

Công c qu n lý v n hành

Công c qu n lý v n hành là ph n m m nh m h tr các nhi m v qu n lý c a ng Trong s các c tr ng qu n lý v n hành, có th nh c t i nh ng u sau: i u hoá a ch ng trình p phát tài nguyên h th ng gi m b t th i gian áp ng lúc cao m Hi u rõ u ki n v n hành c a tài nguyên h th ng Ghi l i t t c thông tin ng i s d ng và t o ra b n t ng k t Ghi l i b n ghi v n hành

3.3.5

i v n hành h th ng.

ORB

ORB (Object Request Broker - B m i lái yêu c u i t ng) là ph n m m c s d ng cho vi c t o ra yêu u i t ng và áp ng i t ng, c ng nh trao i gi a các i t ng trong môi tr ng i t ng. CORBA (ki n trúc m i lái yêu c u i t ng chung) ã c Nhóm Qu n Lí h ng i t ng (OMG) hoàn thành nh m t tiêu chu n, là m t trong các ph n m m tiêu bi u cho th lo i này.

122

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

Bài t p Q1

Bi u d thích h p

i ây miêu t m i quan h gi a các ch c n ng c a h n vào ô tr ng? Ch

ng trình ki m soát

u hành. Ch c n ng nào là

Qu n lý nhi m v

Qu n lý b nh Qu n lý truy n thông H

u hành

Qu n lý d li u

B x lý ngôn ng

Ch

ng trình biên d ch

Ch

ng trình d ch h p ng sinh

Các ch

ng trình d ch v

Trình so n th o Th h h th ng

A. D.

Qu n lý ghi è Qu n lý d án

Q2

B. E.

Qu n lý danh m c Qu n lý thông báo

C.

Qu n lý ti n trình

Mô t nào sau ây là thích h p nh t v spooling?

A. B. C. D. E.

Cung c p m t th t c truy n thông chu n, b t k các thi t b và m ng truy n thông khác nhau. S d ng thi t b l u tr ngoài, cung c p b nh o l n h n b nh chính. Ghi thông tin liên quan t i ti n trình v n hành h th ng máy tính. V n hành thi t b ngo i vi c tách r i và c th c hi n song song v i v n hành c a b x lý. Cho phép x lý trên b n ghi logic c b n, không quan tâm t i b n ghi v t lý.

Q3

S sau bi u di n tr ng thái và chuy n tr ng thái c a A, B và C? A 1

3 2

B

a b c d

4

Tr Tr Tr Tr

C

i ti n trình. T h p nào sau ây là t h p úng cho

Các nguyên nhân c a chuy n i tr ng thái : • Quy n s d ng CPU ph i c chuy n t i m t ti n trình có c u tiên th c hi n cao. ‚ Quy n s d ng CPU ph i c cung c p. ƒ Ch i hoàn thành thao tác vào/ra. c hoàn thành. „ Thao tác vào/ra

A ng thái có th th c hi n ng thái có th th c hi n ng thái th c hi n ng thái th c hi n

Tr Tr Tr Tr

B ng thái th c hi n ng thái i ng thái có th th c hi n ng thái i

Tr Tr Tr Tr

c ng thái i ng thái th c hi n ng thái i ng thái có th th c hi n

Bài t p 123

Q4 A. B. C. D.

Q5

Hãy ch n nguyên nhân úng gây nên ng t trong các tr

S xu t hi n b t th ng trong b ph n cung c p ngu n n máy tính B m th i gian trong b x lý ã v t qua giá tr c t tr c Hoàn thành thao tác thi t b vào/ra ho c xu t hi n s c Xu t hi n vi c tràn trong nh ng thao tác d u ph y ng

Cho 2 ch ng trình, A và B, th i gian chi m b x lý (CPU) và thi t b vào/ra khi m i ch ng trình c th c hi n c ch ra trong bi u . Xét ch ng trình A và B c b t u cùng t lúc và cùng b x lý, bao nhiêu mili giây sau khi kh i ng ch ng trình B s c hoàn thành ? u ki n th c hi n ch ng trình v.v… là nh sau: • ‚ ƒ „ …

Ch ng trình A là có quy n u tiên th c hi n cao h n B Ch ng trình A và B cùng s d ng thi t b vào/ra. Vi c th c hi n nh ng ch ng trình trong CPU không b ng t ch ng nào ti n trình vào/ra ch a c b t u. Vi c th c hi n ti n trình vào/ra trong thi t b vào/ra không b ng t ch ng nào nó còn ch a c hoàn thành. Th i gian c n thi t cho thao tác chuy n nhi m v c a CPU có th b qua. Ch

Ch

Cái nào

A. Tranh ch p

Q7

→

→

CPU 20

I/ O 40

→

→

CPU 10 Mili giây

I/O 30

B. 140

→

→

CPU 20

I/ O 20

→

CPU 20

C. 160

c s d ng trong quá trình B.C hi u

D.

u khi n riêng bi t ( C.

180

u khi n lo i tr )?

m ki m (Check point)

B. Tráo

i

C. Phân m nh

D. B m

D. Phân trang

X lí nào chuy n ch ng trình ang th c hi n vào b nh nh ph ch ng trình khác có m c u tiên cao h n?

A. Ghi è

Q9

I/O 30

Trong h u hành, s l n các ph n b nh nh không c dùng n y sinh t vi c l p l i c p phát và gi i phóng không gian nh . Tên c a hi n t ng này là gì?

A. Làm g n

Q8

→

ng trình B

CPU 10

A. 120

Mili giây

ng trình A

CPU 20

Q6

ng h p sau?

B. Tráo

i

C.Phân trang

Ph ng pháp nào chia không gian nh theo kích c xác o?

A. C t

B. Tráo

i

C. Chia kh i

D. Tái

n p và th c hi n m t nh v

nh, qu n lý nó, và th c hi n l u tr D. Phân trang

124

Q10 A. B. C. D.

Q11 A. B. C. D.

Q12 A. B. C. D.

Q13

Ch

ng 3

Ph n m m c b n

Gi i thích nào là h p lý nh t cho vi c d ch

Gi i thích nào sau ây là v LRU, thu t toán thay th trang c a b nh Trang v i m c u tiên th p h n theo m c u tiên c thi t l p tr c b Trang có th i gian t n t i trong b nh chính là lâu nh t b y ra. Trang có th i gian t n t i trong b nh chính là nh nh t b y ra. Trang không c tham chi u trong th i gian lâu nh t b y ra.

Truy nh p tr c ti p t i b n ghi có th c th c hi n b ng cách s d ng khi hi u qu vi c s d ng trung gian này th p. Nh ng b n ghi c ghi theo tr t t ghi v t lý. Ch truy nh p tu n t m Nó bao g m m t vùng d li u c g i là thành viên và m t vùng th m viên. Nó phù h p cho l u tr ch ng trình. Nó bao g m vùng l u tr các b n ghi và vùng l u tr thông tin v

y ra.

a ch c a m i b n ghi. ôi i có th c th c hi n. c ki m soát thông tin thành khoá c a b n ghi.

Xét 10 b n ghi có khoá là nh ng con s c vi t trong hình, c l u tr trong các t p t ch c tr c ti p, n u m t ph ng pháp chia mà trong ó dùng 7 làm s chia theo ph ng pháp m (d ch a ch ), thì bao nhiêu b n ghi s là b n ghi trùng l p? C n l u ý r ng trong ph ng pháp b m dùng phép chia: v i s d là Y thì

a ch c a b n ghi 2

1

4

B.

6

8 10 12

14

2 C.

16

18

20

3

D. 4

E.

5

Cho h u hành th c hi n qu n lý t p s d ng th m c v i c u trúc phân c p, t nào sau ây c dành ch ra th m c có ch a t p?

A. Ph n m r ng

Q15

o?

Gi i thích nào sau ây là thích h p nh t cho cách t ch c tu n t ch s , m t trong nh ng ph ng pháp t ch c t p?

Y là

Q14

ng?

Là vi c d ch a ch o thành a ch th c trong h th ng l u tr o. Là hành ng thay i a ch c s c a ch ng trình c th c hi n chuy n và th c hi n nó t i v trí m i. Là th c hi n gián ti p vi c c và ghi b nh chính b ng b nh cache. Là hành ng gi i quy t tham chi u a ch gi a các mô un thêm m t modul trong khi th c hi n ch ng trình.

Giá tr khoá ÷ S chia = X

A.

a ch

B. Th m c con

C.

ng d n

D. Th m c g c

E. Ký t

c bi t

Các th m c A1 và A2 c qu n lý v i c u trúc c bi u di n trong hình sau. Trong m i th c có m t t p, f. Ph ng pháp nào xác nh t p này, f, n m bên d i th m c c ch b i i tên, tính t th m c có d u hoa th (*) (th m c hi n hành)? ây ph ng pháp xác nh p d a trên u sau: • Các th m c trên ng d n c xác nh tu n t , p theo cách sau: "TÊN TH M C\…\ TÊN TH M C \TÊN T P" ‚ Th m c hi n hành c bi u di n b ng ".".

c tách nhau b ng "\", xác

nh ra

Bài t p 125

ƒ

Th m c

m c cao h n

c bi u di n b ng ".. ". c A1

A1

A1

A. .\A2\f

Q16

A. B. C. D. E.

A2

A1

A1

A2

A2

C. ..\A1\..\A2\f

D. ..\A2\f

Xét xâu ký t bao g m nhi u ký t ch và 1 d u phân cách ".", n u "*" bi u di n thay cho b t kì xâu ký t l n h n 0, và "?" bi u di n cho m t ký t , chu i ký t nào d i ây t ng ng v i bi u di n sau: X*.Y??

A. XY.XYY

Q17

B. ..\..\A2\f

A2

B. XXX.YY

Nh ng câu nào d

C. XYX.YXY

D. YXYX.YXY

i ây không ph i là gi i thích úng v UNIX, m t trong các h

u hành

Cung c p giao di n t ng tác v i ng i s d ng b ng cách s d ng các ch l nh ký t . Vì c t c a nó ã c công b công khai và nó có tính chuy n i cao, nên nó c ch p nh n trong nhi u thi t b . Nó là h u hành 1 ng i s d ng và a nhi m. Cung c p nh ng ch c n ng m ng d dàng th c hi n x lý phân b . Nó là tiêu bi u nh t cho h u hành máy tr m.

4

th ng a ph ti n

c tiêu ch

ng

ng

c tiêu c a ch ng này là hi u c h th ng a ph ng ti n, th ng ang chi m v trí quan tr ng nh t trong h th ng máy tính hi n nay và các công ngh th c thi h th ng a ph ng ti n. • Hi u c ý ngh a c a a ph ng ti n và các nét chính v ch v a ph ng ti n. ‚ Hi u c công ngh dùng h tr h th ng a ph ng ti n, trong ó có các công ngh liên quan n âm thanh và hình nh. ƒ Xem xét các h th ng ng d ng liên quan n a ph ng ti n trong t ng lai.

4.2

ng d ng a ph

ng ti n

127

Gi i thi u Máy tính, v n c t o ra nh m t chi c máy tính toán, ã ch ng ki n ph m vi ng d ng c a nó cm ng không gi i h n, và vi c x lý hình nh hay âm thanh, tr c ây v n c coi là m y u c a nó, nay ã tr nên có th th c hi n c. Theo cách này, h th ng có vi c x lý ng th i h u h t các ph ng ti n truy n t i thông tin c a con ng i có th th c hi n c, th ng c bi t n nh là h th ng a ph ng ti n. ây ta s mô t tóm t t công ngh h tr cho các d ch v a ph ng ti n và x lý a ph ng ti n. Công ngh này g n ây r t thu hút s chú ý c a mm i ng i.

4.1

a ph

ng ti n là gì?

Vi c dùng t " a ph ng ti n" c b t u n m1993 là k t qu c a thông báo v "k ho ch siêu l thông tin" a Chính ph M .. K ho ch này nh m ph toàn b lãnh th M b ng m ng cáp quang tri n khai h t ng s truy n thông m c cao và hai chi u, t o u ki n hi u bi t l n nhau. a ph ng ti n là m t môi tr ng, m t ph ng pháp có 4 nhân t sau: th c hóa Qua vi c s th c hóa âm thanh, hình nh và các thông tin khác bên c nh ký t và giá tr s , thông tin ch t ng cao và d x lý có th c tích h p và s d ng. t n i m ng Thông qua vi c k t n i các máy tính b ng cách s d ng các ng truy n thông nh cáp quang, có th trao i m t kh i l ng thông tin l n m t cách chính xác và v i t c cao. Tính t ng tác ng nh v i n tho i, có th th c hi n vi c x lý t ng tác hai chi u có m c áp ng cao. Bao hàm giao di n v i con ng i Các ki u thông tin khác nhau c x lí m t cách d dàng và t nhiên. t cách t ng quát, h th ng a ph ng ti n là m t h th ng x lý d a trên công ngh a ph ng ti n, th c hi n vi c s th c hóa các ký t , ch s , ký hi u, th , hình nh, video và âm thanh, trao i thông tin trong th i gian th c s d ng các ng truy n thông , v…v…và b t k ai c ng có th thao tác m t cách d dàng (Hình 4-1-1). Ký t

Hình 4-1-1 l c v h th ng a ph ng ti n

Ký hi u Máy tính

h a Hình nh

ng

ng tác

Video Âm thanh

4.1.1

ch v

a ph

ng ti n

ch v c cung c p cho ng i dùng, d a trên h th ng a ph ng ti n, ang bành tr ng vi c s d ng trong nhi u l nh v c khác nhau v i ti n b c a công ngh máy tính và m ng, nói chung c g i là d ch v a ph ng ti n. Sau ây là các ví d ng d ng v d ch v a ph ng ti n trong a s các l nh v c tiêu bi u s c trình bày và gi i thích. nh v c kinh doanh nh v c y t

128

Ch

ng 4

H th ng a ph

ng ti n

nh v c xu t b n nh v c giáo d c nh v c trò ch i

(1)

L nh v c kinh doanh

Ngày nay, ã có ph bi n các máy tính xách tay và máy tr th h tr s th c cá nhân (PDA) u c trang các ch c n ng truy n thông, tính toán di ng, làm cho vi c trao i thông tin trong m ng máy tính c a công ty hay v i Internet qua n tho i công c ng ho c n tho i di ng tr thành kh hi n. Các h th ng x lý ký t và ch s là các h x lý thông tin n gi n, nh ng trong các h th ng a ph ng ti n, có th th c hi n các cu c h i h p mà th y luôn khuôn m t c a ng i ang nói chuy n và các hình nh chuy n ng c ng nh các thông tin khác có th c x lí.

(2)

L nh v c y t

Các h th ng y t v i vi c ch n oán b nh có th c th c hi n m t cách hi u qu thông qua vi c qu n lý t p th các thông tin cá nhân ng i b nh và h s s c kho c a ng i b nh, các phim ch p, v.v.. c ng nh h th ng y t t i nhà, cho phép ch n oán b nh tình c a nh ng ng i b nh không t i b nh vi n c thông qua màn hình c a máy tính c ng ã c a vào s d ng trong th c t . Trong h th ng cung c p ch n oán y t t xa, các b nh vi n l n và các tr m y t không có các ph ng ti n y t c n thi t c n i v i nhau qua ng truy n thông, t o kh n ng cho các b nh nhân các tr m xá nh các vùng xa nh n c u tr y t cùng m c nh các b nh vi n l n.

(3)

L nh v c xu t b n

Ngày nay, kh i l ng thông tin l n c ch a trong t n, các b bách khoa toàn th , các sách tham kh o có minh ho …, ã c ghi l i trên các a CD-ROM th ng m i. Các bách khoa toàn th và sách tham kh o có minh ho ch ch a thông tin d a trên các ký t và hình nh c in ra. Tuy nhiên, bách khoa toàn th và sách tham kh o có minh ho cho vi c dùng a ph ng ti n, ngoài các thông tin d ng ký t thông th ng, hình nh cánh hoa ang n có th c hi n th ra và ti ng chim hót c ng có th nghe c th y qua loa.

(4)

L nh v c giáo d c

Trong l nh v c giáo d c, a ph ng ti n b t u c s d ng trình bày các k t qu nghiên c u, các ý ki n trao i v.v.. cung c p thông tin hình nh hi n ra trên thi t b hi n th c ng nh thông tin âm thanh c chuy n t i qua microphôn và loa. Qua vi c th nghi m này, có th thúc y và khuy n khích s hi u bi t l n nhau gi a các sinh viên các tr ng vùng sâu vùng xa và các sinh viên trong thành ph , mà không c n lo ng i kho ng cách. Giáo d c ào t o dùng n máy tính theo cách nh v y th ng c g i là Gi ng d y v i s tr giúp c a máy tính (CAI - Computer Aided Instruction).

(5)

L nh v c trò ch i

Trong l nh v c trò ch i, hi n th c o c s d ng r ng rãi. Hi n th c o là th gi i b t ch c th gi i th c, nh ng trên hi n th c a máy tính, c t o ra nh s d ng ho ba chi u và âm thanh ba chi u. Hi n th c o không b gi i h n trong l nh v c trò ch i; nó còn c s d ng trong các b mô ph ng chuy n bay t i các hãng hàng không…., hu n luy n phi công.

(6)

Công ngh giao di n

GUI (Graphical User Interface), t c giao di n ng i dùng th ng a ph ng ti n. Trong GUI, vi c s d ng h a còn ngay cái nhìn u tiên, là c b n. Hình 4-1-2 Ví d v hình t ng

h a, c s d ng nh m t giao di n c a h c g i là hình t ng, mà có th c hi u t

4.2

(7)

ng d ng a ph

ng ti n

129

Công ngh s n xu t ph n m m

Các ph n m m ng d ng (ch ng trình ng d ng) x lý a ph ng ti n c g i là các tiêu a ph ng ti n. ây, ngoài các ký t và d li u v n b n s , nhi u d li u nghe nhìn v i các tính ch t khác nhau nh nh t nh, nh ng, âm thanh…c ng c x lý. t o ra các tiêu a ph ng ti n, các công c cho phép x lý m t cách d dàng các d li u a ph ng ti n tr nên c n thi t. Các công c (ph n m m) ó c g i là công c so n gi . Ngày nay, các công c so n gi c s d ng r ng rãi t o ra các tiêu a ph ng ti n.

4.1.2

n th c hi n h th ng a ph

ng ti n

Trong nhi u tr ng h p, ta dùng t n n ("platform") ch n n c a sân ga. Tuy nhiên trong CNTT, nó c d ng ch “môi tr ng th c hi n m t ch c n ng x lý ã cho" ây, s gi i thích v c u hình ph n c ng và ph n m m c dùng nh là n n th c hi n h th ng a ph ng ti n..

(1)

Ph n c ng c n cho h th ng a ph

u hình ph n c ng c n thi t hình 4-1-3.

th c hi n h th ng a ph

ng ti n

ng ti n trong máy tính cá nhân

c ch ra trong

Hình 4-1-3 Ví d v c u hình ph n c ng th ng a ph ng ti n

• Thi t b hi n th Không gi ng nh h th ng x lý thông tin qui c v n ch x lý các ký t và ch s , th hi n m t cách trung thành và p các d li u a ph ng ti n v n ph c t p và có kh i l ng thông tin l n, c n ph i có các màn hình hi n th phân gi i cao. h tr các hình nh ch t l ng cao, phân gi i c n thi t là 1,280 × 1,024 m. ‚ Máy quét hình Máy quét c m tay và các máy quét hình nh phân gi i cao c s d ng. Các thi t b này hình nh m u và các hình nh t nh khác và x lý chúng nh các d li u a ph ng ti n.

a vào các

ƒ Thi t b video Máy quay video và máy c video VCRs c s d ng. Các d li u xem ch y b ng cách dùng QuickTime ho c các ph n m m khác.

c này có th

c ghi l i và

130

Ch

ng 4

H th ng a ph

ng ti n

„ Thi t b Audio (âm thanh) Trong các cu c h p video,…- t c là khi c n th thi u c.

n h i tho i t

ng tác, thì microphones và các b loa là không

… Thi t b âm thanh s th c so n th o, t o ra và ch i nh c b ng cách dùng máy tính, các b t ng h p và các nh c c MIDI khác là n thi t a d li u vào. † Thi t b tr Là m t thi t b u vào, bên c nh bàn phím, chu t c ng c dùng r ng rãi nh m t thi t b tr . Chu t là thi t b a vào không th thi u c trong môi tr ng GUI. ‡ Thi t b l u tr l u nh ng kh i l ng d li u l n, ph ng ti n l u tr dung l ng l n là c n thi t. Ch y u là dùng các a c ng, CD-ROMs, a quang t , … Hi n nay, xu th ch o là dùng CD-ROMs nh m t ph ng ti n cung ng ph n m m a ph ng ti n. CD-ROMs có dung l ng l u tr l n (640 MB), giá thành th p và ti n cho vi c mang i.. ˆ Modem Modem là thi t b n i ng n tho i, ng chuyên d ng và các ng t ng t khác v i máy tính trong th ng x lý a ph ng ti n c a h th ng m ng truy n thông.. Nó u ch các tín hi u máy tính thành tín hi u t ng t và ng c l i, t c là vi c gi i u ch n a. k tn it i ng s th c, m t thi t b d ch v - (a DSU - Digital Service Unit) là c n thi t.

(2)

H

u hành h th ng a ph

ng ti n

Trong các h u hành cho h a ph ng ti n, có th nh c n: Macintosh OS + QuickTime c a Apple Windows XP c a Microsoft Windows NT c a Microsoft c ng nh UNIX Các h u hành này c bi t n nh h u hành a ph ng ti n. Các c tính sau có th c nh c t i i v i Windows XP: ch p nh n GUI th c hi n a nhi m cung c p các ch c n ng m ng cung c p các ch c n ng a ph ng ti n • Ch p nh n GUI Trong các h u hành tr c ây, v n hành máy tính, các l nh c a vào t bàn phím. Trong GUI, màn hình bao g m các c a s và các bi u t ng, và các thao tác c ch d n cho máy tính thông qua thao tác thi t b tr , ki u nh con chu t (Hình 4-1-4). ‚ Th c hi n a nhi m Trong h u hành a ph ng ti n, các ch ng trình ng d ng có th t cách ng th i trong m t kho ng th i gian ng n. Vi c chuy n ch u hành th c hi n. Thao tác này c g i là a nhi m u tiên .

c chuy n sang th c hi n a x lý ng trình ng d ng b t bu c ph i do

4.2

ng d ng a ph

ng ti n

131

Hình 4-1-4 Ví d v GUI (Màn hình Window)

ƒ Cung c p ch c n ng m ng Quy t c cho vi c truy n thông ho c trao ng các ph n m m truy n thông, các h các giao th c c nh c t i d i ây: TCP/IP (h tr Internet) IPX/SPX (h tr NetWare) NetBEUI (h tr m ng Windows) „ Cung c p các ch c n ng a ph

i d li u gi a các máy tính c g i là giao th c . Qua vi c s u hành a ph ng ti n t o kh n ng n i v i các m ng có h tr

ng ti n

Các ph n m m ch i a ph ng ti n sau ây c trang b nh chu n trong h Video cho Windows (phát l i các hình nh ng) Máy nghe CD (phát l i d li u nh c) Máy phát ph ng ti n (phát l i các ph ng ti n khác)

(3)

T o các tiêu

a ph

Ph n m m ng d ng cho h a ph ng ti n, c n có: Ph n m m so n th o. Công c so n gi .

u hành a ph

ng ti n:

ng ti n

u hành a ph

ng ti n

c g i là tiêu

a ph

ng ti n.

t o ra các tiêu

• Ph n m m so n th o Ph n m m so n th o Ph n m m so n th o là ph n m m t o ra các hình nh t nh, hình nh (v t ch t). Hình 4-1-5 phân lo i các ph n m m này.

ng, nh c và các ph

ng ti n khác

a. Ph n m m so n th o hình nh (hình nh t nh) Ph n m m so n th o hình nh (hình nh t nh) t o ra d li u hình nh t nh, c ng nh hi u ch nh và x lý các d li u thu c qua máy quét. Nhi u gói ph n m m x lý các d li u này nh các t p bitmap, bao m t p các m, và các t p d ng JPEG. Hình 4-1-5 Các ki u ph n m m so n th o

Ph n m m so n th o hình nh t nh Ph n m m so n th o hình nh Ph n m m so n th o Ph n m m so n th o âm thanh Ph n m m so n th o

b. Ph n m m so n th o hình nh

ng

h a

ng

132

Ch

ng 4

H th ng a ph

ng ti n

Ph n m m so n th o hình nh ng t o ra và hi u ch nh các video, các hình nh tiêu a ph ng ti n, có nhi u gói ph n m m cho phép t o ra videos, hình nh

ng,…. Bên c nh các ng...

c. Ph n m m hi u ính âm thanh Ph n m m hi u ính âm thanh (audio) là ph n m m qu n lý và ki m tra các b t o chu i nh c, t ng ch i b t ng h p và các nh c c MIDI khác, c ng nh t o ra, hi u ính và ch y các d li u MIDI. d. Ph n m m so n th o

th

Ph n m m so n th o th là ph n m m t o và hi u ính các b n thi t k h a và minh h a. Có ph n m v t o ra hình nh dùng bitmaps, và các ph n m m phác ho t o ra các hình nh b ng cách t h p các ng th ng và ng cong. H n n a, còn có các ph n m m 3 chi u, a thêm chi u sâu vào các hình nh t nh hai chi u. ‚ Công c so n gi Công c so n gi là các gói ph n m m c dùng biên d ch các ph ng ti n g m các tiêu a ph ng ti n. Nh c, nh t nh, nh ng…, - các thành ph n c s c a các tiêu a ph ng ti n c t o ra b i các ph n m m so n th o t ng ng. t o các tiêu a ph ng ti n b ng cách dùng công c so n gi , m i vi c mà ng i ta c n làm là nhìn lên màn hình, ngh v thi t k và tình ti t và “dán” lên ó các m c a ph ng ti n t ng ng. Ví d , hình nh ng c t o ra b ng cách t h p các hình nh t nh, xác nh chuy n ng và thêm âm thanh vào.

Ph n m m

h a

Hình 4-1-6 Vai trò c a công c qui t c Ph n m m biên t p và v h a

Ph n m m biên p nh t nh

Ph n m m biên p và v a

Công c qui t c

Ph n m m biên p nh ng Ph n m m biên p âm thanh

Tiêu a ph ng ti n Các ph n m m d y h c có s h tr c a máy tính (CAI) và các ph n m m ng d ng ph c v cho vi c trình bày c t o ra b i công c so n gi có c u trúc t o kh n ng truy nh p t i các thông tin xác nh khác b ng cách nh n chu t vào hình nh trên màn hình. Ch c n ng (khái ni m) này cho phép truy nh p t do t i thông tin b ng cách xác nh các t , các d u, các hình nh, cái n sau cái kia … trên màn hình c g i là siêu v n n (Hình 4-1-7).

ƒ Siêu v n b n (HyperText)

ng d n doanh nghi p

Hình 4-1-7 Ch c n ng siêu v n b n

ng d n doanh nghi p Ti p nh n

Các doanh nghi p

Chào m ng các doanh nghi p. Xin vui lòng nh n vào n i mà b n mu n tham quan Bán

Kinh doanh

Các công vi c chung

4.2

4.1.3

Công ngh

a ph

ng d ng a ph

ng ti n

ng ti n

Vi c m r ng hi n th i c a h th ng a ph ng ti n d a trên s a d ng c a các công ngh n nay. Nh ng công ngh này, không th thi u c cho vi c th c hi n h th ng a ph tóm t t ây.

(1)

AI

133

c tích lu cho ng ti n, s c

Trí tu nhân t o

AI (Artificial Intelligence) là vi c nghiên c u nh m trao cho máy tính các ch c n ng th y có con ng i nh nh n d ng, phán xét, suy lu n, gi i quy t v n và h c t p. AI là m t trong nh ng công ngh c n th c hi n vi c nh n d ng,v.v…, c dùng trong các thao tác a vào c a h th ng a ph ng ti n.

(2)

Nh n d ng m u

Trong x lý thông tin, nh n d ng là nh n bi t các ký t , hình nh, âm thanh v.v…b ng máy tính. Nh n d ng c ti n hành b ng cách trích các c tr ng c bi t c a thông tin u vào (hình nh…) và so sánh các c tr ng ó v i m t m u i sánh. OCRs (nh n d ng quang h c…) là m t ví d v thi t b a vào th c hi n vi c nh n d ng ký t . Vi c nh n d ng s c gi i thích chi ti t trong m c sau.

(3)

AR/VR/CG

AR là vi t t t c a Hi n th c nhân t o (Artificial Reality) và VR là vi t t t c a hi n th c o (Virtual Reality). Trong khi AR t o ra m t "hi n th c nhân t o”, thì VR t o ra m t "th gi i o". Có v nh chúng có cùng m t ngh a, nh ng M , ây là hai khái ni m khác nhau rõ ràng. C ng v y, công ngh c n th c hi n chúng là công ngh ho máy tính (CG -Computer Graphics).

(4)

Tác t (Agent)

Trong x lý thông tin, tác t là ph n m m thao tác bên trong máy tính nhân danh ng i dùng. Tác t là ph n m h tr cho ho t ng c a ng i dùng và có kh n ng t xét oán khi th c hi n qu n lý l ch bi u, t ch , v.v.. gi các vai trò này, ngoài d li u và quy trình x lý d li u, tác t còn c c u thành t m t c s tri th c xét oán hoàn c nh.

134

Ch

ng 4

4.2 Ti p theo mô t v ti n.

4.2.1

H th ng a ph

ng ti n

ng d ng a ph ic

ng h

a ph

ng ti n

ng ti n

ph n 4.1, sau ây s gi i thích v vi c th c thi a ph

ng

Nh n d ng ti ng nói và hình nh

Trong các h a ph ng ti n, ngoài ký t , ti ng nói và hình nh c ng c x lý nh các d li u s . Công ngh dùng tìm ti ng nói và hình nh trong các m u hình s n có c g i là nh n d ng. D i ây gi i thích ph ng pháp nh n d ng ti ng nói và hình nh.

(1)

Nh n d ng ti ng nói

Vi c nghiên c u và tri n khai nh n d ng ti ng nói ã có tr c khi t " a ph ng ti n" ra i. Trong các h nh n d ng ti ng nói hi n t i, vi c nh n d ng âm thanh c ti n hành nh sau: 1. X lý nh n d ng các âm v Các c tr ng c a cái vào ti ng nói c phát hi n và so sánh v i m t ki u m u âm v và các âm v ng viên thu c t nh ng i sánh kh p nh t. 2. X lý nh n d ng l i Các l i ng c viên thu c b ng vi c t h p các âm v ã nh n d ng và ki m tra, trong t n, li u chúng có là m t l i có ngh a hay không. 3. lý ti ng nói Các l i ng c viên là i t ng phân tích cú pháp và phân tích ng ngh a và ti ng nói a vào c gi i quy t nh d li u có ý ngh a. Khi các x lý này c th c hi n, các t vô ngh a (nh er-r-r-, uh-uh, huh, er-hum-er-),… c lo i ra và cách c l i ti p d a theo ng c nh c th c hi n. tránh hi u l m có th s d ng công ngh trí tu nhân t o (AI).

(2)

Nh n d ng nh

Theo ngh a r ng, OCR v.v…, c ch vi t tay c ng c bao hàm trong nh n d ng hình nh. Nh n d ng hình nh c th c hi n theo các th t c sau: 1. X lý hình nh a vào Hình nh c quét và a vào d i d ng d li u. 2. X lý vi c chu n b nh n d ng nh Lo i b nhi u, làm rõ nét nh ng ph n c n nh n d ng, ch nh màu, … c th c hi n trên hình nh a vào. 3. X lý trích các c m Các c m c a hình nh c n nh n d ng c trích ra. 4. X lý nh n d ng t ng ph n Trên c s các c m ã c trích t t ng c u ph n c a hình nh, các m u nh sánh v i các m u nh ã có c l y ra làm ng c viên. 5. X lý nh n d ng t ng th Các m u nh thu c trong vi c nh n d ng t ng ph n c t h p và quy t nh (ý ngh a) c a nh chúng có nh m t t ng th , th c hi n vi c so sánh v i các ki u m u ang có.

4.2.2

ng h p ti ng nói và hình nh

Trong h a ph ng ti n, ngoài công ngh nh n d ng ti ng nói và hình nh o ra (t ng h p) ti ng nói và hình nh.

a vào, ta còn c n

n công ngh

4.2

Các k thu t t ng h p ti ng nói và hình nh

(1)

c gi i thích d

ng d ng a ph

ng ti n

135

i ây.

Công ngh t ng h p ti ng nói

Vi c nghiên c u công ngh t ng h p ti ng nói ã có t lâu. Ngày nay, ta có th nghe th y các ti ng nói t ng p trong thông tin h ng d n t u ho , ho c v các thi t b n gia d ng. Có 3 lo i công ngh t ng h p âm thanh nh sau. • Ph

ng pháp biên t p

Ph ng pháp biên t p là ph ng pháp biên t p ti ng nói ã tho i). Vi c th c hi n ph ng pháp này là d dàng và cs không hài hoà v ph n ã biên t p và có nhi u lúc ng u tr u lo i b tính không t nhiên này ã có ti n tri n, và có th và nh i tho i thông th ng c a con ng i. ‚ Ph

c ghi l i và t o ra các tài li u c bi t (h i d ng r ng rãi, nh ng có th c m th y s nên kì l . Tuy nhiên ngày nay, vi c nghiên t ng h p ra nh ng âm thanh nghe nh th t

ng pháp phân tích

Ph ng pháp phân tích là ph ng pháp phân tích và mã hoá ti ng nói, và sau khi l u tr chúng nh thông tin, t ng h p chúng trong khi u ch nh chúng theo các tài li u c bi t (h i tho i). B ng vi c mã hoá ti ng nói tr c, ta ch có th t ng h p các ti ng nói c n thi t t i nh ng th i m nào ó. B i lí do ó, vì u ó có th c th c hi n trên các thi t b l u tr dung l ng th p, nên ph ng pháp này th ng c s d ng trong các thi t b n gia ình, v.v… ƒ Ph

ng pháp d a trên quy t c

Ph ng pháp d a trên qui t c là ph ng pháp phân tích ti ng nói c a con ng i và thi t l p các quy t c o ra ti ng nói. Có ngh a là d a trên c tr ng c a ti ng nói ã c phân tích, ti ng nói c sinh ra b ng cách thay i thanh c s . Tuy nhiên, trong th c t , có nhi u ph n có v nh không không t nhiên, vì v y ph ng pháp này òi h i ph i c c i ti n.

(2)

Ph

ng pháp t ng h p hình nh

ng h p hình nh là công ngh có trong ho máy tính theo ngh a r ng. Có th th c hi n c b ng cách dùng các m u hình nh ã có ho c t o ra các hình nh m i. c bi t, vì ph ng pháp này t o ra các hình nh i làm cho có th t o các hình nh r t a d ng không g n ch t v i th c t , nên ph ng pháp này c dùng nh công ngh th c t o. Nói chung, vi c t ng h p hình nh c th c hi n theo 3 giai n sau ây: • T o hình nh g c ban

u

Có nhi u ph ng pháp t o nh g c, nh chu n b các hình nh m u ã có, t o ra nh m i… Các mô hình khung dây, mô hình m t ph ng v.v… c dùng thông th ng nh các ph ng pháp hình h c t o hình nh m i. ‚ Thay

i hình dáng

Là thay i b c tranh g c t ng h p hình nh m i. giai nh, vi c ch nh s a c n th c hi n theo quan m ba chi u.

n này,

tránh s không hài hoà trong hình

ƒ Hi n th hình nh hi n th hình nh, t c giai n cu i cùng, vi c x lý hi n th các hình nh t ng h p c th c hi n. hi n th hình nh ã c t ng h p theo 3 chi u, v trí c a ngu n sáng, v.v…c n c xem xét, và vi c t o bóng, l c và các u ch nh khác c ng c n c th c hi n.

136

Ch

4.3 ph

(1)

ng 4

H th ng a ph

th ng ti n

ng ti n

ng d ng

a ph

a ph ng ti n ã lan r ng trong nhi u l nh v c a d ng c a cu c s ng th c. Trong các h ng ti n g n ây, có th nh c n nh ng h sau:

ng ng d ng a

Truy n phát trên Internet

Trong vi c truy n phát l y Internet làm ph ng ti n, có các lo i truy n phát qui mô r ng do các tr hình cung c p, c ng nh truy n phát qui mô nh m c cá nhân, và k t qu là có r t phong phú ch c trình bày. Xét theo ch s d ng, có ch ng trình cho xem và nghe mi n phí mà c ng có ch mà ng i dùng ph i ký tho thu n v i tr m phát thanh mà h ch n và ph i tr ti n s d ng d ch v

(2)

m truy n ng trình ng trình .

H th ng so n th o hình nh phi tuy n

Tr c ây, th ng biên so n hình nh theo ki u tuy n tính d a trên các b ng video. Trong ph ng pháp này, vì b ng c s d ng tu n t nên biên t p lo i b ng 1 gi , ph i c n n 1 gi ng h . Ng c l i, biên t p phi tuy n là ph ng pháp biên t p các hình nh nh các d li u s trên máy tính. Vì trong h th ng này, v trí n biên t p c truy nh p n m t cách tr c ti p, th i gian biên t p có th rút ng n. T ng t , vi c s th c hoá các d li u video có u m là d li u video có th d dàng x lý. Tuy nhiên, c n chú ý là do th ng ph i nén d li u nên ch t l ng hình nh có th tr nên kém h n.

(3)

Video-theo-yêu-c u

Video theo yêu c u là d ch v phân ph i các hình nh video theo yêu c u c a ng i dùng. Theo ph ng pháp này, vì d ch v cung c p cho t ng ng i dùng n l , nên t i trên ng truy n thông tr nên quá cao. Vì lý do ó, có h th ng video gi theo-yêu-c u, trong ó ch ng trình c phân ph i nhi u l n, theo t ng kho ng th i gian c th . Trong tr ng h p này ng i dùng không th xem video vào lúc mà h yêu c u, nh ng vì h ch c n i m t th i gian c th , nên c ng không khác l m. Hi n nay, h th ng này ang c dùng trong CATV, v.v.. là m i h n c . ng t , vì c m t "theo-yêu c u" có ngh a là có d ch v ngay sau khi yêu c u, ngoài videos, các d ch v theo-yêu c u khác (nh "karaoke-theo-yêu c u,"…) c ng c trông i s có trong t ng lai.

(4)

Các h th ng ng d ng khác

Các h th ng ng d ng a ph ng ti n khác c dùng r ng rãi t các h th ng giám sát thiên tai, h th ng ki m soát giao thông trên ng, và các h th ng xã h i khác n các trò ch i trên TV, i ch video và s ng trong cu c s ng hàng ngày. Có kh n ng trong t ng lai g n, các ph ng pháp mà ta không hình dung c hôm nay s c sinh ra trong t ng lai xem nh k t qu c a công ngh m i.

Bài t p 137

Bài t p Q1 a. b. c. d.

Q2 a.

Q3 a.

Q4 a. b. c. d.

Q5 a.

Mô t nào là úng v khái ni m a ph

ng ti n?

ó là viêc chuy n i t d li u t ng t sang d li u s th c ó là vi c s d ng Internet trao i th nt . ó là vi c x lý các d li u a d ng nh âm thanh, nh ng, v.v.., theo m t cách th ng nh t. ó là xem ch ng trình vô tuy n b ng máy vi tính. Tên c a môi tr ng d ng

ng òi h i

b.

Tác t

Công ngh nào d CAI Mô t nào d

b.

s d ng các ph n m m a ph c. Authoring

ng ti n trên th c t là gì? d.

N n

i ây ng v i công ngh giao di n máy tính có s d ng hình t

CUI

c. GDI

d.

ng?

GUI

i ây úng v i siêu v n b n?

B ng vi c ch n l a các t và các d u hi u hi n trên màn hình, thông tin có th c truy nh p t i cái ti p cái kia. Các hình nh ng c th có th c hi n th khi s d ng các màn hình phân gi i cao. Không ch v n b n, mà c nh c, videos và t t các các ki u thông tin u có th bi u di n c. V nb n c t o b ng ph n m m x lý t có th chuy n i tr c ti p thành d ng tài li u HTML Thu t ng nào sau ây ch chung v công ngh có kh n ng t o ra th gi i o mang tính hi n th c m nh m b ng cách s d ng máy tính? AR

b.

IR

c.

OR

d.

VR

5

u hình h th ng

c tiêu c a ch

ng

c tiêu c a ch ng này là h c v phân lo i các h th ng x lý thông tin th m vào cu c s ng hàng ngày c a xã h i hi n nay. ng v y, các ph ng pháp ánh giá h th ng s c nghiên u. • Hi u c các c tr ng c a h th ng trên c s c u hình, ph ng th c x lý, ph ng th c s d ng và các quan m khác. ‚ Hi u c ý ngh a và ph ng pháp tính toán i v i ph ng pháp ánh giá hi u n ng c a h th ng. ƒ Hi u c ý ngh a c a thu t ng liên quan n tin c y c a th ng và ph ng pháp tính tin c y.

5.1

5.1 5.1.1

Phân lo i h th ng và c u hình h th ng

139

Phân lo i h th ng và c u hình th ng Phân lo i h th ng

c b n, "h th ng x lý thông tin" là nói ph n m m .

n các h th ng a d ng g m ph n c ng, thi t b truy n thông và

• Phân lo i d a trên s khác nhau v ph

ng th c s d ng

th ng x lý theo lô

th ng x lý theo th ng x lý theo lô t xa

lô

trung

tâm

th ng x lý giao tác tr c tuy n th ng x lý u khi n th i gian th c ‚ Phân lo i d a trên s khác nhau v ph

ng th c x lý

th ng x lý d li u t p trung

th ng x lý theo th ng x lý giao tác tr c tuy n t p trung

th ng x lý phân b

th ng m ng máy tính (LAN, WAN) th ng khách / ph c v th ng ngang quy n (peer-to-peer)

ƒ Phân lo i d a trên s khác nhau v ph

lô

ng th c v n hành

th ng x lý không t ng tác (x lý theo lô….) th ng x lý t ng tác „ Phân lo i d a trên s khác nhau v c u hình h th ng Tính tin c y

n

song công

Hiêu qu x lý

a x lý

công kép Cold standby (h d phòng l nh) Hot standby (h d phòng nóng) a a

x x

lý lý

ghép ghép

n i n i

l ng ch t

a x lý sóng ôi

5.1.2

th ng khách / ph c v

khách / ph c v là h th ng tiêu bi u nh t trong các h th ng x lý phân b . Các máy tính t phân b trong m ng c chia thành máy khách và máy ph c v , và vai trò t ng ng c a chúng c phân b nh sau: • Máy khách Máy khách là máy tính nh n d ch v t máy khác (máy ph c v ). Thu t ng này ch các thi t b máy tr m và các thi t b khác.

u cu i,

‚ Máy ph c v Máy ph c v là máy tính cung c p d ch v cho các máy khác (máy khách). Thu t ng này ch các máy ch , các máy tr m và thi t b khác.

140

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Hình 5-1-1 Mô hình máy khách/máy ph c v

Yêu c u d ch v Cung c p d ch v Máy khách

(1)

Máy ph c v

c tr ng c a h th ng máy khách / máy ph c v

Trong các m m nh c a h th ng máy khách / máy ph c v , các v n sau có th c nh c t i: Trong nhi u tr ng h p, giao di n ã c chu n hoá, nên có th làm thành h th ng m . Do ó, ph n c ng và ph n m m phù h p nh t có th c l a ch n mà không ph i ph thu c riêng vào m t nhà ch t o hay nhà cung c p nào c . Vi c m r ng ch c n ng và hi u n ng c a h th ng c ng nh dung l ng,v.v… là d dàng. tin c y c a h th ng v m t nh ng h ng hóc có th c c i thi n. ng cách ch p nh n máy khách v i hi u su t x lý cao, các ch ng trình ng d ng dùng GUI (Graphical User Interface), có tính v n hành t t, có th c phát tri n. t khác, các m y u c a h th ng máy khách / máy ph c v là: Vì x lý phân b , m t s ch c n ng tr thành th a và hi u n ng c a h th ng b gi m. Ng i qu n lý h th ng ph i có ki n th c r ng v ph n c ng, ph n m m và m ng c a các nhà ch t o và nhà cung c p khác nhau. Ch a có ph ng pháp lu n phát tri n h th ng. Máy ph c v t p (Máy ph c v

Hình 5-1-2 th ng máy khách / máy ph c v

Máy ph c v m ng

s d li u)

Máy khách

C s d li u

Máy in

Máy khách

(2)

Máy ph c v in

Máy khách

Các ch c n ng n n

n là ph n c ng và ph n m m làm c s cho v n hành h th ng. Có 2 m c n chú ý v các ch c n ng c a n h th ng máy khách / máy ph c v là: Ch c n ng truy nh p vào d li u: cho phép trao i d li u gi a các máy tính. Ch c n ng x lý ch ng trình: cho phép x lý yêu c u gi a các máy tính. Các ch c n ng này c th c hi n b ng các giao th c và h th ng c nh c t i d i ây. • FTP (File Transfer Protocol) - Giao th c truy n t p FTP là giao th c dùng truy n và tham chi u t i các t p gi a các máy tính n i v i m ng. Th m chí n u h u hành c a các máy tính khác nhau vi c truy n ho c tham chi u t i t p v n có th th c hi n c nh không có v n ó. ‚ NFS (Network File System) - H th ng t p m ng NFS là h th ng t p m ng cho phép s d ng t do các t p có ch a trong các máy tính khác c a m ng. ƒ RPC (Remote Procedure Call) - G i th t c t xa RPC thi t l p môi tr ,v.v...

ng cho phép máy khách

c dùng t do các ch c n ng khác nhau c a máy ph c

5.1

(3)

Phân lo i h th ng và c u hình h th ng

141

Các ki u máy ph c v

Sau ây là các máy ph c v chính cung c p d ch v theo yêu c u c a máy khách. • Máy ph c v in - Print server Máy ph c v in t m th i l u tr d li u mà khách hàng yêu c u in và chuy n cho máy in in ra. ‚ Máy ph c v t p- File server Máy ph c v t p chuyên dành cho vi c th c chu n.

a vào và

a ra t p

chia s t p và ki m soát chúng theo cách

ƒ Máy ph c v c s d li u - Database server Máy ph c v c s d li u là máy ph c v chuyên dành cho qu n lý CSDL và ki m trong các CSDL l n v i t c cao. „ Máy ph c v giao di n ng

c trang b ch c n ng tìm

i dùng - User interface server

Máy ph c v giao di n ng i dùng g i các l nh cho phép ng (máy) ph c v khác b ng cách dùng GUI.

i dùng chuy n th ng vi c x lý sang các

… Máy ph c v truy n thông Máy ph c v truy n thông là máy ph c v dùng m ng trao i v i máy tính khác. Nó giao di n h tr cho các m ng khác nhau nh LAN, WAN, và các ng ISDN.

(4)

c trang b các

ng d ng h th ng máy khách, ph c v

• Ki n trúc ba bên Ki n trúc ba bên là ki n trúc chia h th ng máy khách / ph c v thành 3 modun ch c n ng: a. Bên d li u Trong bên d li u, CSDL

c truy nh p t i và các d li u c n thi t

c tham chi u t i.

b. Bên ch c n ng Trong bên ch c n ng, vi c x lý thông báo và d li u

c th c hi n.

c. Bên trình bày Trong bên trình bày, giao di n ng

i dùng

trao

i d li u v i ng

i dùng

c cài

t.

Trong ki n trúc hai bên tr c ây, ch m i vi c truy nh p vào c s d li u là c th c hi n bên phía ph c , còn t t c các ch c n ng còn l i u c th c hi n bên phía khách. Tuy nhiên, vì trong ki n trúc ba bên, phía ph c v có trách nhi m c cho bên d li u c ng nh bên ch c n ng, nên kh i l ng d li u c truy n gi a máy ph c v và máy khách có th gi m b t, làm nh vi c truy n t i. T ng t , vì m i ch c ng có th c xây d ng m t cách c l p, nên ó c ng là u vi t v khía c nh hi u su t phát tri n. Hi n i, ki n trúc n-bên mà trong ó các ch c n ng c chia nh h n, c ng ã c th c hi n. ‚ Th t c

c l u gi

Th t c c l u gi là m t trong các k thu t t ng t c h th ng máy khách / máy ph c v và c ng là ph ng pháp bao g m vi c l u gi trên máy ph c v các l nh mà máy khách th ng dùng (các câu l nh SQL, v.v…). Vì máy khách có th th c hi n các l nh l u trong máy ph c v b ng cách g i t i chúng, nên kh i l ng d li u truy n và t n su t truy n có th gi m i. T ng t , n u d ch tr c các l nh cl u trong máy ph c v thành các l nh d i d ng th c hi n c, thì hi u su t th c hi n có th c c i thi n n.

142

Ch

ng 5

Hình 5-1-3 Các th t c c l u gi

C u hình h th ng

[Ph

ng pháp tr

nh sau khi

c]

Máy khách

c th c hi n c gi i mã

Máy ph c v

nh 1

Gi i mã nh

nh 2

DB

nh 3

[Th t c l u tr ]

hoá

Máy khách

nh ã c mã c th c hi n Máy ph c v

I

Các l nh nh 1

DB

nh 2 nh 3

5.1.3

u hình h th ng

th ng x lý thông tin c ng có th c phân lo i theo c u hình c a các thi t b chính t o thành h th ng. Các gi i thích t i ây s t p trung vào c u hình h th ng c a các h th ng x lý giao tác tr c tuy n.

(1)

Các h th ng nh n m nh vào tính tin c y

• H th ng

n công (Simplex)

th ng n công, có c u hình t o thành h t nhân c a h th ng x lý giao tác tr c tuy n, v n hành mà không c n có ph n c ng d tr . Giá thành xây d ng h th ng này th p, nh ng n u m t thi t b h ng thì c th ng c ng không dùng c. m y u c a h th ng n công c kh c ph c b i h th ng kép (dual) và h th ng song công (duplex). Các thi t b

u cu i

Hình 5-1-4 th ng n công Thi t b x lý

ki m soát truy n thông

s li u

‚ H th ng kép (dual)

Hình 5-1-5 th ng kép

Vì h th ng kép th

Thi t b ki m soát truy n thông

th ng kép là h th ng trong ó m i thi t b u có hai chi c t o thành m t h th ng ch y song song hai ti n trình hoàn h o (Hình 5-1-5). Theo ó, vi c th c hi n c ti n hành và so sánh các k t qu x lý thi t b c a c hai ti n trình này sau t ng kho ng th i gian nh t nh ki m tra l i xem vi c x lý có úng hay không. Thao tác này g i là ki m tra chéo và c th c hi n 10 milli giây m t l n ho c 100 milli giây t l n … Trong tr ng h p có thi t b nào ó b h ng, ph n h th ng b h ng c tách riêng ra và vi c x lý v n c h th ng kia ti p t c th c hi n.

x lý 1

s li u

Ki m tra chéo

s ng xuyên ki m tra chéo các k t qu x lý, nênx nó lý 2có tính tin c y cao và li u

c s d ng

5.1

Phân lo i h th ng và c u hình h th ng

143

trong các l nh v c mà b t k h ng hóc nào c ng có th nh h ng n cu c s ng con ng i, nh h th ng ch m sóc y t , và h th ng u khi n máy bay. Tuy nhiên vì ph i ki m tra chéo nên giá thành v n hành tr nên khá cao. Ví d , h u khi n bay c trang b cho các con tàu con thoi không gian là m t h th ng th m chí còn m ng h n c ý t ng ban u c a h th ng kép. H th ng này có c u hình a kép g m 5 b x lý. ƒ H th ng song công

Theo ph ng th c u hành c a h th ng ph d phân lo i nh sau: Ph ng th c d phòng l nh Ph ng th c d phòng nóng a. Ph

n v chuy n m ch

Thiét b ki m soát truy n thông

Hình 5-1-6 th ng song công

i

x lý 1 (H th ng chính) x lý 2 (H th ng ph )

u ki n thông th

n v chuy n m ch

th ng song công còn c g i là h th ng d phòng (standby) d th a. ó là h th ng mà trong ó b lý, b nh chính, các thi t b ph tr ,v.v…, m i thi t b u có các máy d tr t ng ng. Trong u ki n thông th ng, khi h th ng này (h th ng chính) th c hi n x lý tr c tuy n và các ch c ng có tính u tiên cao, thì h th ng kia (h th ng ph ) th c hi n x lý theo lô, phát tri n h th ng,v.v…. Trong bi n c h th ng chính b h ng, h th ng ph s ng t vi c x lý th c hi n x lý tr c tuy n. So sánh v i h th ng n công, h th ng song công có tin c y cao h n nhi u, nh ng chi phí u t cho thi t b h u nh là g p ôi. B i lí do ó, ít h th ng có c u hình này, và c u hình này c s d ng trong các th ng ngân hàng ho c h th ng t ch ng i - là nh ng h th ng mà n u nh x y ra s c thì c xã h i s nh h ng.

s li u

ng, thì các h song công

c

ng th c d phòng l nh

Trong ph ng th c d phòng l nh, h th ng chính th c hi n vi c x lý tr c tuy n trong khi h th ng ph n ng d phòng mà không ph i b t lên. Vì lý do ó khi x y ra h ng hóc, ph i m t th i gian chuy n sang h th ng th hai. b. Ph

ng th c d phòng nóng

Trong ph ng th c d phòng nóng, h th ng chính th c hi n x lý tr c tuy n trong khi h th ng ph ã c b t và tr ng thái d phòng vì v y mà nó có th ti p t c h th ng chính b t k th i m nào. Vì lý do ó, so v i ph ng th c d phòng l nh, th i gian chuy n sang h th ng hai sau khi x y ra s c s ng n h n. Ba c u hình h th ng trên

c so sánh trong hình 5-1-7.

Hình 5-1-7 So sánh 3 lo i h th ng

u hình phòng) Tính ch t

(máy

d

c c u thành có chú ý

th ng n công Không, (ch g m các thi t b t i thi u) Trong h th ng n u m t thi t b h ng thì c h th ng b d ng l i

n

tin c y

H th ng kép Có (m i th u g p ôi)

th ng song công Có (g p ôi)

Th c hi n x lý chính xác, hoàn h o trong hai ti n trình mà ã c ki m tra chéo t i kho ng cách c th . Khi có l i, th ng b h ng c

Trong hai h th ng, h chính th c hi n các ch c ng chính, h th hai th c hi n x lý theo lô…. Khi x y ra s s , vi c x lý c chuy n

144

Ch

ng 5

tin c y s n sàng Chi phí xây d ng Chi phí v n hành nh v c ng d ng

C u hình h th ng

Th p Th p Th p Th p Công vi c thông th

tách riêng và quá trình lý c ti p t c Cao Cao nh t Cao n kém nh t H th ng ch m sóc y t , ki m soát bay…

ng

sang h th ng ang th c hi n bình th ng Cao Cao Cao Cao th ng ngân hàng, t ch …

n ghi nh n r ng các b a x lý nh h th ng kép ho c h th ng song công nh có vi c g p ôi c u hình a chúng mà vi c x lý có th ti p t c c nh m t t ng th cho dù m t ph n b h ng, c g i là các h th ng dung sai.

(2)

Các h th ng nh n m nh vào hi u qu x lý

• H th ng a b x lý Trong h th ng a b x lý, các b x lý chia s m t b nh chính và thi t b l u tr ph , và m i b x lý u th c hi n x lý song song d i cùng m t h u hành. Vì lý do ó mà hi u qu x lý cao. Hình 5-1-8 th ng a b x lý

Các thi t b ki m soát truy n thông

x lý

Các thi t b ki m soát truy n thông

x lý

Các thi t b ki m soát truy n thông

x lý

Theo ki u ghép b x lý, h th ng a b x lý th ng a b x lý ghép l ng th ng a b x lý ghép ch t

l u tr chính

c phân lo i nh sau:

a. H th ng a b x lý ghép l ng - Loosely coupled multiprocessor system (LCMP) th ng a b x lí ghép l ng là h th ng trong ó các b x lý c ghép l ng l o sao cho khi có vi c ng hóc thì b x lý b h ng có th c tách riêng ra, và vi c v n hành v n có th c ti p t c. B i lí do ó mà tin c y h th ng cao.

s d li u

Hình 5-1-9 th ng a b x lý ghép n i l ng

x lý

B l u tr chính

x lý

B l u tr chính

:H

u hành

b. H th ng a b x lý ghép ch t (TCMP)

x lý

s d li u

Hình 5-1-10 th ng a b x lý ghép n i ch t

x lý

:H

‚ H th ng a b x lý tr

B l u tr chính

Trong h th ng a b x lí ghép ch t, các b x lý chia s b nh chính. B i lí do này vi c ng b hóa và truy n thông tin gi a các b x lý có th c th c hi n v i t c cao và không c n n các ch ng trình ki m soát truy n thông ph c t p.

c sau (Tandem)

u hành

5.1

Phân lo i h th ng và c u hình h th ng

145

a. B x lý

u tr

s d li u

B x lý u sau (BEP)

Hình 5-1-11 th ng a b x lý tr c sau

B x lý

B x lý u tr c (FEP)

th ng a b x lí tr c sau là h th ng a b x lý n i ghép các b x lý thành chu i (tr c sau) và phân t i b ng cách gán ch c n ng cho m i b x lý. Hình 5-1-11 nêu ra m t ví d v h a b x lý tr c sau trong ó b x lý u tr c và b x lý u sau c t phía tr c và phía sau b x lý chính.

c- Front-end processor (FEP)

x lý u tr c ch y u th c hi n vi c ki m soát truy n thông c a r t nhi u thi t b u cu i. Khi có x lý u tr c, b x lý chính không ph i th c hi n vi c x lý ki m soát truy n thông và do v y có th c i ti n hi u su t x lý. b. B x lý

u sau - Back-end processor (BEP)

x lý u sau ch y u ki m soát CSDL v i kh i l ng d li u l n. Qua vi c s d ng máy chuyên ng v CSDL này, vi c truy nh p CSDL có th th c hi n c v i t c cao h n.

(3)

H th ng sao l u

phòng khi ng t, ho ho n ho c các th m h a khác, c n ph i chu n b tr cho h th ng máy tính. Có 3 ph ng pháp th c hi n h th ng sao l u: • Site g

c h th ng sao l u d li u

ng

Site g ng là ph ng pháp mà trong ó các t p d li u c c p nh t m t cách chu n b vi c chuy n sang d li u sao l u ngay trong m t th i gian c c ng n.

ng th i. K t qu là có th

‚ Site nóng Trong ph ng pháp site nóng này, các t p không c c p nh t ng th i nh trong site g ng. Tuy nhiên môi tr ng h th ng ng nh t c chu n b , và h th ng sao l u mà ta có th chuy n sang m t cách khá nhanh c ng c chu n b . ƒ Site l nh Trong ph ng pháp site l nh này, có ph n c ng sao l u, nh ng c n ph i b t u xây d ng môi tr ng h th ng và các thao tác khác m t khi vi c sao l u tr thành c n thi t. Vì v y c n có th i gian chuy n sang th ng sao l u.

(4)

Tính toán c m (Cluster computing)

Tinh toán c m là ph ng pháp s d ng ph ng ti n truy n thông nh m t máy tính. C u hình này c g i là h th ng c m, ho c Các c m c phân thành 2 ki u:

n i nhi u máy tính v i nhau và s d ng n gi n là c m.

• C m chuyên d ng - Dedicated cluster Trong c m chuyên d ng, nhi u máy tính cùng ki u (cùng h dùng nh m t máy tính n

u hành và ki n trúc)

c n i v i nhau và

‚ C m phân b - Distributed cluster Trong c m phân b , nhi u máy tính khác ki u c n i v i nhau và v c b n m i ng i dùng s d ng m t trong các máy tính ó. Tuy nhiên, trong ph ng pháp c u hình này, các ngu n tài nguyên máy tính ch a s ng b i ng i dùng chính th c thì có th c s d ng b i các ng i dùng khác

146

Ch

5.2

ng 5

C u hình h th ng

Các ph

ng th c h th ng

ây, s gi i thích các c tr ng, s khác nhau, h u hành, v.v..., c a a s các h th ng tiêu bi u theo khía nh ph ng th c x lý h th ng, ph ng th c s d ng, ph ng th c h u hành và c u hình h th ng.

5.2.1

Ph

ng th c x

lý h th ng

ng ng v i ph ng pháp x lý, h th ng x lý thông tin có th c chia ra nh sau: th ng x lý t p trung: b ng cách n i nhi u thi t b u cu i vào m t máy ch , vi c x lý c t p trung vào m t v trí. th ng x lý phân b : b ng cách n i nhi u máy tính v i các ng truy n thông, ta d ng nên m t m ng và vi c x lý c phân b và th c hi n b i t ng máy tính. Hình 5-2-1

So sánh gi a h th ng x lý t p trung và h th ng x lý phân b th ng x lý t p trung i máy ch Chi phí duy trì và phát

H th ng x lý phân b

c n ng Cao

ng

i cao

ng

i th p

tri n d ng tài nguyên

Gi i h n

p nh t d li u

Có th c p nh t th i gian th c

tin c y

t c tài nguyên

Th p. N u máy ch h ng, toàn b th ng s ng ng ho t

linh ho t

Th p. Khi l ng s

om t

(1)

Cao

ng.

ng d li u t ng, ph n c chuy n m ch.

c s d ng m t cách hi u qu

Không có kh n ng c p nh t th i gian th c. Cao. N u máy ch b h ng, các máy tính khác có th thay th . Cao. Th m chí n u l

ng d li u t ng, có th thay

th b ng các máy tính khác. Th p

H th ng x lý t p trung

Khía c nh v n hành c a h th ng x lý t p trung – trong ó vi c x lý c th c hi n b ng cách t p trung d li u và thông tin vào m t v trí – là c c kì hi u qu . Tuy nhiên, trong h th ng x lý theo lô và các h th ng x lý giao tác tr c tuy n t p trung có các v n nh sau: Khi d li u c n x lý t ng lên, c n ph i chuy n sang máy tính có n ng l c x lí kh p v i vi c t ng ó. Khi x y ra s c trong máy ch , c t trung tâm c a h th ng, thì t t c các thi t b u cu i cn i vào c ng b nh h ng. Vì ph n l n các ch c n ng t p trung vào máy ch , khi qui mô c a ph n m m t ng lên, thì giá thành phát tri n, ch a nói n giá thành duy trì, c ng tr nên quá l n.

(2)

H th ng x lý phân b

Vi c t c hi u n ng cao trong máy tính cá nhân, v.v… c ng nh ti n b c a công ngh m ng cho phép xây d ng m ng máy tính mà trong ó nhi u máy tính c n i v i nhau b ng ng truy n thông. K t qu là, th ng x lý phân b c hình thành ra. Trong h th ng này, d li u phân b trong m i máy tính và ng i dùng có th th c hi n x lý b ng cách s d ng t t c các tài nguyên c a h th ng thông qua m ng. i ây chúng ta s gi i thích các h th ng m ng máy tính tiêu bi u nh t. • H th ng m ng máy tính th ng x lý phân b là h th ng c th c hi n b ng h th ng m ng máy tính. ng máy tính nh trong hình 5-2-2, là h th ng v i nhi u máy tính c l p v i nhau và

c n i v i nhau

5.2

ng

Các ph

ng th c h th ng

147

ng truy n thông. Máy tính

Hình 5-2-2 th ng m ng máy tính ghép n i hoàn toàn

‚

Máy tính

Máy tính

Máy tính

Máy tính

c tr ng c a h th ng m ng máy tính

c tr ng c a h th ng m ng máy tính c ng là c tr ng c a h th ng x lý phân b . Các ch c n ng x lý và ngu n tài nguyên c a toàn b m ng có th c dùng m t cách hi u qu . Th m chí khi m t máy tính b h ng, vi c x lý v n c ti p t c máy tính khác và tin c y c a h th ng nh m t t ng th là cao. Khi t i vi c c a m t máy quá n ng, vi c x lý có th c chuy n sang máy tính khác v i t i vi c nh n, cung c p tính m m d o cho h th ng. Hi n t i, theo quy c th c hi n các m ng máy tính, mô hình tham chi u c s OSI (Liên n i h th ng m ) a ISO ã c chu n hóa. ƒ C u hình h th ng m ng máy tính Theo cách k t n i m i máy tính, h th ng m ng máy tính u hình phân b d c u hình phân b ngang

i th

c chia ra nh sau:

a. C u hình phân b d c Là ph ng pháp c u hình c dùng r ng rãi trong các h th ng máy tính nh ng n m 1980s. Trong c u hình này, vi c chuy n d li u gi a nhi u máy ch có th th c hi n v i t c cao t các thi t b u cu i qua m ng chuy n i và LAN. T ng t , b ng cách cung c p các ch c n ng thông minh cho b n thân các thi t b u cu i, m t quy trình x lý có th c chia ra gi a máy ch và các thi t b u cu i, tuy nhiên lõi c a x lý bao gi c ng n m máy ch (hình 5-2-3). Máy ch

Máy ch

Hình 5-2-3 u hình phân b d c

ng

ng

b. C u hình phân b ngang Trong nh ng n m 1990s, nh có s ra i c a các máy tính cá nhân và các tr m làm vi c hi u n ng cao, ph thu c gi a máy ch và các thi t b u cu i c n i vào m ng không còn n a. Nói cách khác lõi a h th ng m ng máy tính trong c u hình phân b ngang là m ng, còn máy l n, tr m làm vi c và máy tính cá nhân t t c u c n i vào m ng nh là nh ng máy ch . Vì v y trong c u hình phân b ngang ng i dùng có th ch n máy ch phù h p nh t i v i h .

Hình 5-2-4 u hình phân b ngang ng

148

Ch

5.2.2

ng 5

Ph

C u hình h th ng

ng th c s d ng h th ng

Khi các d li u và thông tin a d ng c x lý trong máy tính, ph ng th c x lý ph thu c vào vi c ch n th i gian mà d li u s c x lý trong máy tính, ho c vào b x lý s x lý d li u. Theo ph ng th c x lý, h th ng x lý thông tin có th phân lo i thô nh sau (Hình 5-2-5): x lý theo lô x lý giao tác tr c tuy n x lý ki m soát theo th i gian th c i ây gi i thi u v các c tr ng, các ví d s d ng, các h u hành,v.v…c a các h th ng x lý ó. Hình 5-2-5 Các ph ng th ng x lý thông tin

th ng x lý theo lô

th c

s

th ng x lý thông tin

d ng

c a

th ng x lý giao tác tr c tuy n th ng x lý ki m soát th i gian th c

(1)

H th ng x lý theo lô

th c hi n m t vi c, c n ph i x lý nhi u d li u và thông tin. N u có máy tính trung tâm khi m t vi c c lý, thì h th ng ó g i là h th ng x lý t p trung. i di n tiêu bi u nh t c a h th ng x lý t p trung là h th ng x lý theo lô. Ví d , khi th c hi n x lý thu th p d li u u tra dân s , n u d li u c a t t c các qu n không c thu th p vào m t ch x lý, thì khó mà nh n c k t qu thu th p úng v xu h ng dân s c a c n c v.v.. ng t , khi tính toán s bán hàng t i m t c a hàng bán dùng , n u các d li u bán hàng c n tính toán trong tháng không c thu th p, thì t ng s bán c c a tháng ó c ng không tính c. Theo cách này, ph ng th c x lý mà trong ó vi c x lý c th c hi n sau khi t t c các d li u c n thi t ã c thu th p và g p l i v i nhau, c g i là x lý theo lô. X lý theo lô là ph ng th c x lý lâu i nh t, có t khi máy tính m i ra i. Hình 5-2-6 th ng x lý theo lô

li u Máy tính li u

li u

• Ví d v

K t qu x lý

p li u li u c tích l i và g n v i nhau

a ra k t qu x

li u sau khi k t pl i c x lý thành t ng m ng

lý

ng d ng x lý theo lô

lý theo lô phù h p nh t cho vi c th c hi n các công vi c sau ây: Tính l ng, k toán bán hàng và nh ng x lý khác c n th c hi n hàng ngày và hàng tháng Ch m m và t p h p các bài thi, ví d nh vi c sát h ch c a Trung tâm ki m tra i h c i lo i x lý phân tích th ng kê ‚

c tr ng c a x lý theo lô

Khi x lý m t vi c mà th c t là v t quá kh n ng x lý c a h th ng máy tính, thì x lý theo lô là hi u su t nh t trong các ph ng th c x lý. ó là do không có s can thi p c a con ng i trong quá trình x lý. Tuy nhiên, vì m t khi quy trình b t u, thì con ng i không c phép can thi p vào c tr c khi hoàn thành x lý, cho nên vi c thi t l p th t x lý c n c th c hi n tr c ó. ng t , vì vi c chia s ch ng trình và d li u có th c th c hi n, và vi c chu n hóa các th t c x lý là d dàng, nên vi c ch p nh n các x lý này c m r ng, c bi t trong các máy tính l n. Vào th i "lu t Grosch" còn úng, khi máy tính còn t và s c m nh tính toán t ng theo bình ph ng c a giá thành, thì ó

5.2

Các ph

ng th c h th ng

149

là ph ng pháp t t nh t. Tuy nhiên, b i vì giá thành ph n c ng ã h , và hi u n ng l i t ng cho nên không th nói r ng x lý t p trung là ph ng pháp x lý t t nh t. ƒ Ph

ng th c x lý theo lô

Trong x lý theo lô, d li u c x lý c m . Tu theo vi c x lý tuy n, nó có th c chia thành hai ki u:

c th c hi n là tr c tuy n hay ngo i

a. X lý theo lô t p trung Trong x lý theo lô t p trung, d li u c ng i dùng l u gi tr c, còn ch ng trình th t c x lý c th c hi n ngo i tuy n. Nói cách khác, d li u do con ng i chuy n t i, thao tác viên a vào máy, … còn vi c x lý thì do trung tâm máy tính th c hi n. b. X lý theo lô t xa Trong x lý theo lô t xa, d li u c g i t i t nh ng m xa qua các ng truy n thông, và m t khi t t c các d li u ã c t p h p l i, vi c x lý c th c hi n t i máy tính trung tâm. Cách x lý này còn c g i là nh p vi c t xa - remote job entry (RJE). Hình 5-2-7 lý theo lô t p trung và x lý theo lô t xa <X lý theo lô t p trung>

Ng i d ng

ch

li u và ng trình

Ng i u khi n

Máy tính

t qu lý Trung tâm máy tính

<X lý theo lô t xa> ch

li u và ng trình

Máy tính

Ng i d ng Thi t b u cu i

lý theo lô t p trung có th

l l l

lý theo lô m Trong x lý theo lô m , ng

t qu lý

Trung tâm máy tính

c phân lo i nh sau: i dùng làm m i th , t l u tr d li u

n thao tác máy tính.

lý theo lô óng Trong x lý theo lô óng, ng i dùng trao các th t c x lý và d li u cho thao tác viên và ta/ch ta th c hi n vi c x lý máy tính. th ng Cafeteria Trong h th ng cafeteria, ng i cho thao tác viên.

„ H

i dùng

ng ký th t c x lý và d li u vào máy và

ngh anh

các thao tác còn

u hành x lý theo lô

u tính r ng x lý theo lô là h th ng x lý c nh t, ta có th nói r ng h u hành ã c m r ng c i thi n hi u qu c a x lý theo lô. D i ây s mô t m t cách v n t t các ch c n ng c a h u hành nh m ng hi u n ng c a vi c x lý theo lô. a. Ngôn ng

u khi n vi c - Job control language (JCL)

Ngôn ng u khi n vi c c thi t k nh m th c hi n t qua vi c xác nh: • Tên công vi c • trí l u gi ch ng trình c n dùng

ng x lý vi c. Vi c x lý

c th c hi n

150

Ch

ng 5

C u hình h th ng

• trí l u gi các i t ng d li u c n x lý • Vùng c a t p làm vi c và t p a ra b. Thao tác ngo i vi

ng th i tr c tuy n SPOOL (Simultaneous Peripheral Operations On Line)

c làm vi c khác nhau ph thu c vào c u hình c a t ng thi t b t o thành máy tính. Ví d , b x lý th c hi n vi c x lý v i t c n t (tính theo nano giây), trong khi máy in ch thao tác v i t c c gi i (tính theo "giây"). Vì s khác nhau v t c nh v y, nên ng i ta ã áp d ng SPOOL, nh m t trong nh ng k thu t u hành h th ng m t cách hi u qu .. SPOOL là m t ch c n ng m r ng t c x lý b ng vi c tách các thi t b a vào và a ra có t c ch m kh i các b x lý t c cao. i t ng d li u c n x lý c ng nh k t qu x lý c l u gi t c cao c a các thi t b l u ph tr , và ó là thi t b duy nh t mà b x lý trao i d li u.

(2)

H th ng x lý giao tác tr c tuy n

i l p v i x lý theo lô là x lý theo th i gian th c. H th ng x lý tr c tuy n là tên g i chung cho các h th ng mà trong ó các thi t b u cu i v trí xa và các máy tính c n i v i nhau qua ng truy n thông. t s l n các h th ng này là h th ng x lý giao tác tr c tuy n (OLTP , trong ó các d li u là k t qu c a giao tác c x lý theo th i gian th c. Hình 5-2-8 H th ng x lý giao tác tr c tuy n Ng i d ng

Ng i d ng

Máy tính

s li u

Ng i d ng

Ng i d ng

Ví d , trong h th ng máy tính ngân hàng, chúng ta th c hi n giao tác l y ti n t máy rút ti n và d a trên d li u giao tác ó, máy tính t t i Trung tâm máy tính c a ngân hàng th c hi n x lý rút ti n. T ng t , trong th ng t ch tàu ho , khi con tàu s p n ga và s ch c yêu c u ã c xác nh, thì ngay l p t c c n xác nh xem có ch tr ng hay không trên con tàu ó,và n u còn ch tr ng thì có th th c hi n vi c t ch . Theo cách này, có nhi u h th ng x lý giao tác tr c tuy n h tr cho các ho t ng công ti c ng nh cho n n ng c a cu c s ng hàng ngày. Có th nói r ng ki u h th ng này có tác ng l n n xã h i. •

c tr ng c a x lý giao tác tr c tuy n

Trong h th ng x lý giao tác tr c tuy n, i t ng thông tin và d li u x lý th ng c qu n lý nh t CSDL c ki m soát t p trung. Ví d , ó là tr ng h p CDSL nh ng ng i t ti n c a h th ng x lý giao tác tr c tuy n c a ngân hàng và CSDL ch ng i trên tàu c a h th ng t vé tàu. Xem nh các u ki n ki m soát các c s d li u này c n có các thu c tính ACID, tính t tr , tính nh t quán, tính bi t l p, và tính lâu b n. ‚ N i dung vi c c a h th ng x lý giao tác tr c tuy n i dung ch y u c a công vi c trong h th ng x lý giao tác tr c tuy n c ch p nh n nh h t ng c s a công ti và xã h i c li t kê d i ây. th ng ki m soát dây chuy n s n xu t và h th ng qu n lý s n xu t trong công nghi p ch t o th ng t ch và mua vé trong doanh nghi p v n t i th ng g i và rút ti n c ng nh h th ng u t và cho vay c a ngành tài chính th ng b o hi m trong ngành b o hi m th ng mua bán ch ng khoán trong khu v c ch ng khoán th ng qu n lý ki m kê bán hàng và h th ng ki m soát thông tin khách hàng trong bán buôn và bán th ng thu công c ng, h th ng b o hi m xã h i, h th ng n và t ti n, h th ng thông tin khí t ng thu v n.

ng ki m ô tô, h th ng ti t ki m b u

ƒ C u hình c a h th ng x lý giao tác tr c tuy n th ng trong hình 5-2-9 là h th ng x lý giao tác tr c tuy n t p trung. Tuy nhiên,

t ng thêm

tin c y

5.2

Các ph

ng th c h th ng

151

a h th ng vi c nhân ôi s ph n c ng … là c n thi t.

Hình 5-2-9 H th ng x lý giao tác tr c tuy n t p trung Các thi t b

u cu i

Thi t b ki m soát

Máy tính

s li u

truy n thông

„

u ki n

x lý giao tác tr c tuy n

th c hi n h th ng x lý giao tác tr c tuy n, vi c ki m soát th c hi n ng th i (ki m soát lo i tr ), cho phép áp ng ng th i cho các yêu c u c a nhi u ng i, là u ki n không th thi u. Vì lý do ó, các ch ng trình th c hi n x lý giao tác tr c tuy n ph i là các ch ng trình ng d ng (reentrant). Ch ng trình ng d ng là ch ng trình có th c th c hi n l i tr c khi vi c th c hi n tr c ó hoàn thành. u ki n ch y các ch ng trình này là vùng ch ng trình và vùng d li u tách riêng nhau. D a trên c tr ng này, có th th c hi n vi c x lý ng th i nhi u yêu c u, và h n n a, có th a ra t qu úng cho m i yêu c u x lý này. ng t , vì các tài nguyên c chia s ng th i gi a các ng i dùng, c n ph i th c hi n vi c ki m soát th c hi n ng th i (ki m soát lo i tr ) các ngu n tài nguyên. … Khôi ph c h ng hóc Trong x lý giao tác tr c tuy n, ph i phát hi n và gi i quy t th ng xuyên các s c v ph n c ng (b x lý, a, máy in….) c ng nh ng d ng. Vì lý do ó, trong h th ng x lý giao tác tr c tuy n, ch c n ng phát hi n l i và khôi ph c l i là v ng vàng, và khi phát hi n ra h ng hóc, trong nhi u tr ng h p vi c x lý in b t thúc không bình th ng. T ng t , xem nh các ph ng pháp khôi ph c h ng hóc logic và v t lí c a CSDL, ng i ta ch p nh n ph ng pháp quay l i (rollback) và quay t i (roll forward).

(3)

H th ng x lý

u khi n theo th i gian th c

Trong các máy bay ph n l c m i, h tr ng i lái, các máy tính c a vào và cho phép lái máy bay m t cách t ng theo s u khi n c a máy tính t khi c t cánh n khi h cánh. th c hi n vi c lái máy bay t ng, c n cung c p các l nh h ng d n thao tác ki m soát bay m t cách thích h p nh t d a trên các d li u liên quan n v n t c không khí, nhi t bên ngoài, h ng gió, s c gió, c y c a ng c ,v.v… thu c t các b c m bi n khác nhau. Vì v y, n u m t th i gian cho vi c h ng n thao tác, thì vi c ki m soát bay m t cách úng n i v i nh ng u ki n luôn thay i nh v y s không th th c hi n c. Hi u n ng x lý tính toán (theo th i gian th c) ngay t c thì i v i các thông tin nh n c và a ra k t qu nh là thông tin u khi n c g i là u khi n theo th i gian th c. H th ng này ch p nh n cách ti p c n th i gian th c th ng c bi t n nh là h th ng x lý theo th i gian th c. Hình 5-2-10 Lu ng x lý trong các h li u thu

cs

ng các b c m

u khi n theo th i gian th c lý th i gian th c

a ra nh thông tin

bi n khác nhau

•

c tr ng c a các h x lý

u

khi n

u khi n theo th i gian th c

Vì h x lý u khi n theo th i gian th c ph n l n c dùng nh m t ph n c a thi t b , nên hi m khi dùng n thi t b u vào nh bàn phím ho c thi t b u ra nh máy in. Trong ph n l n tr ng h p, thi t b u vào là các b c m bi n khác nhau, và thi t b u ra là các b phát ng ho c các thi t b u khi n khác. ng t , các b x lý, ch y u là các b vi x lý thu nh , th ng g m các n v nh chính l u tr ch ng trình và d li u.

152

Ch

‚ Ví d v

ng 5

C u hình h th ng

ng d ng h th ng x lý

u khi n theo th i gian th c

Ngoài vi c ki m soát bay theo th i gian th c trong các máy bay ph n l c, các h x lý gian th c c ng d ng trong các l nh v c khác nhau nh sau. th ng ki m soát không l u th ng u ph i ngu n cung c p n u khi n robot công nghi p th ng ki m soát ch t t c a ng c và h th ng phanh Các thi t b n t gia ình nh n i c m n, máy gi t, máy u hoà ƒ H

u hành cho vi c x lý

u khi n theo th i

u khi n theo th i gian th c

Trong các h th ng x lý u khi n theo th i gian th c mà nhân c a chúng là các b vi x lý, có các ch ng trình ng d ng và các h u hành ki m soát ch ng trình. Các h u hành này c g i là các h u hành th i gian th c ho c b giám sát th i gian th c. B giám sát th i gian th c có các ch c ng sau: Ch c n ng x lý a nhi m Ch c n ng chuy n nhi m (v ) Ch c n ng làm t i thi u t i c a chính b giám sát „ Giao di n c n cho x lý th i gian th c Trong h x lý ki m soát th i gian th c, các d li u nh n c t các b c m bi n c x lý, và các tín hi u n c a k t qu x lý c b kh i ng chuy n i thành các thao tác c h c. Các giao di n chính c dùng trong các thi t b ki m soát th i gian th c c li t kê sau ây: RS-232C (Recommended Standard-232C) USB (Universal Serial Bus) Centronics interface SCSI (Small Computer Systems Interface) GPIB (General Purpose Interface Bus)

5.2.3

Ph

ng th c

u hành h th ng

Tu theo các thao tác (quan h ) c t o ra khi con ng i s d ng máy tính x lý, các h th ng x lý thông tin có th c phân lo i thêm ra nh sau: x lý không t ng tác (h th ng x lý theo lô…, .): Trong h th ng x lý không t ng tác – vì vi c x lý th c hi n theo th t c c cho, nên m t khi nó ã t u thì con ng i không th can thi p vào. x lý t ng tác: Trong h x lý t ng tác, con ng i có th a ra các ch d n ho c th c hi n vi c thay i qua quá trình ng tác v i máy tính. i ây s gi i thích v h x lý t ng tác.

(1)

H x lý t

ng tác

Vì t i th i m mà máy tính c h ng d n công vi c x lý, có v nh là máy tính và con ng i ang "nói chuy n" v i nhau trong khi cùng nhau th c hi n các thao tác, nên h th ng này c g i là h th ng x lý ng tác. TSS, trong ó m t ng i dùng máy tính d ng nh là ng i duy nh t, và các tr ng h p x lý giao tác tr c tuy n trong ó n i dung x lý ti p theo c xác nh theo k t qu x lý c a công vi c c yêu c u t các thi t b u cu i i v i máy tính, c ng có th c coi là x lý t ng tác. Không c n ph i nói, các thao tác trong ph n m m trò ch i, h so n th o v n b n ho c b ng tính n t , …, c ng có th xem là x lý t ng tác. •

c tr ng c a x lý t

ng tác

Trong x lý theo lô th t c x lý ã c xác nh tr c, nh ng trong x lý t ng tác, vì n i dung x lý có th thay i trong quá trình x lý, nên các ch d n v th t c tr c khi vi c x lý b t u có th không c n rõ.

5.2

‚ Các ch c n ng c a ph n m m th c hi n x lý t

Các ph

ng th c h th ng

ng tác

Trong x lý t ng tác c n có m t giao di n ng i dùng m nh. Các giao di n sau th ng Window GUI Th c t , không dùng n bàn phím, ta có th s d ng chu t ch n x lý t : Thanh tiêu - Title bar Thanh menu - Menu bar Menu kéo xu ng - Pull-down menu Menu b t lên - Pop-up menu

5.2.4

153

c s d ng:

Tính toán trên Web

Trong các h th ng khách / ph c v nh ã mô t trên ây, vi c x lý d li u và các x lý khác c th c hi n phía máy khách. So v i u này, tính toán trên Web không cung c p các ch c n ng x lý cho phía máy khách, và m i x lý u th c hi n trên phía máy ph c v (Hình 5-2-11). K t qu là ch có ch c n ng trình duy t hi n th thông tin t phía máy ph c v g i n là c n thi t v phía máy khách. Ph ng th c này có nh c m là t i trên máy ph c v t ng, nh ng yêu c u v hi u n ng c a máy khách có th th p. Vì v y, ph ng th c này phù h p trong tr ng h p c n nhi u thi t b cu i khách.

154

Ch

ng 5

C u hình h th ng

5.3

Hi u n ng h th ng

5.3.1

Tính toán hi u n ng

Các cách o sau c dùng (th i gian) x lý (TAT) Hi u qu x lý

ánh giá hi u n ng

(1) Th i gian x lý Th i gian x lý ngh a là th i gian c n th c hi n x lý d li u b ng h th ng máy tính. Các chu n sau dùng i v i th i gian x lý. Th i gian cho k t qu - Turn Around Time (TAT) Th i gian tr l i - Response time

c

•Th i gian cho k t qu - Turn Around Time (TAT) Là th i gian cho l i k t qu khi công vi c x lý theo lô ã c a vào máy tính trong h x lý theo lô. Trong h th ng có kh n ng x lý cao, th i gian cho k t qu gi m i b ng cách xác nh m c u tiên cao cho các công vi c c bi t và máy tính s l p l ch thích h p cho các tài nguyên ph i s d ng. ‚Th i gian áp ng Th i gian có c s áp ng t máy tính k t khi giao tác c a vào, c bi t n nh th i gian áp ng trong h x lý giao tác tr c tuy n. c tiêu chính trong vi c phát tri n các h th ng tr c tuy n là rút ng n th i gian áp ng, do ó nâng cao hi u qu c a vi c x lý trong máy tính Hình 5-3-1

Th i gian cho k t qu và th i gian áp ng

Th i gian cho k t qu

Th i gian áp ng

Yêu c u vi c

t u a vào

t u a ra

t thúc a ra

(2) Hi u qu x lý Hi u qu x lý o kh n ng x lý d li u c a máy tính. Cách o sau ây Thông l ng Pha tr n l nh MIPS FLOPS • Thông l

c dùng cho hi u qu x lý:

ng

Là kh i l ng công vi c mà máy tính có th x lý c trong kho ng th i gian ã cho. lý theo lô: S vi c có th c x lý trong th i gian ã cho lý giao tác tr c tuy n: S giao tác có th c x lý trong th i gian ã cho.

5.3

Hi u n ng h th ng

155

‚ Pha tr n l n l nh h p th i gian th c hi n các l nh tiêu bi u và t n su t các l nh ó có trong ch ng c a b x lí c a máy tính.

ng trình bi u di n hi u

Hình 5-3-2 Pha tr n l nh

Th i gian th c hi n nh 200 nano giây 400 nano giây 300 nano giây 100 nano giây

Ki u l nh Các l nh truy n Các l nh tính toán Các l nh quy t nh nh nh y ng c ng

n su t xu t hi n 65% 20% 10% 5% 100%

Các ch ng trình tiêu bi u v i l nh cá nhân có th chia thành hai lo i. Pha tr n th ng m i: c dùng nhi u trong x lý kinh doanh và ch y u là dùng các l nh truy n Pha tr n Gibson: Th ng dùng trong tính toán khoa h c và ch y u dùng các l nh tính toán Thông th ng, t p l nh và pha tr n l nh khác nhau tùy theo t ng nhà s n xu t. Không th ánh giá hi u qu a toàn b h th ng ch d a vào m i hi u n ng c a b x lý. ƒMIPS (Million Instructions Per Second)

Tri u l nh trên giây

MIPS bi u di n s l nh trung bình mà b x lý có th th c hi n giây. 1 MIPS hi u n ng b x lý

c trong các

n v hàng tri u l nh trên

1 000 000 l nh / giây

106 l nh / 1 000 mili giây 106 l nh / 1 000000 micro giây 106 l nh / 106 micro giây 1 l nh / micro giây

c là 1 micro giây

th c hi n m t l nh.

u tính MIPS c a b x lý trong hình 5-3-2 Pha tr n l nh = 200 nanos x 0.65 + 400 nanos x 0.2 + 300 nanos x 0.1 + 100 nanos x 0.5 = 245 nanos 1 MIPS = 1 l nh / 1 micro giây = 1 l nh / 1,000 nano giây T l MIPS = 1,000 nanos ÷ th i gian trung bình th c hi n l nh = 1,000 nanos ÷ 245 nanos = 4.08 Hi n nay, các b x lý hi u n ng cao có th th c hi n hàng ch c t l nh trong m t giây và GIPS (Giga l nh trên giây) „FLOPS (Floating Point Operations Per Second)

phép toán d u ph y

c o b ng

ng trên giây

MIPS c dùng nh m t cách o tiêu bi u cho vi c tính hi u n ng x lý kinh doanh. S l ng tính toán u ph y ng có th th c hi n c trong m t giây c dùng làm o c g i là FLOPS trong các tính toán khoa h c. Ví d N u ta bi u di n qua FLOPS hi u n ng c a m t b x lý có th th c hi n 1,000,000,000 tính toán d u

156

Ch

ng 5

C u hình h th ng

ph y ng trong m t giây. 1,000,000, 000 l n / giây 1 x 109 l n / giây 1 Giga FLOPS

5.3.2

Thi t k hi u n ng

t trong nh ng m c tiêu chính c a vi c thi t k máy tính là m b o kh i l ng và n i dung d li u c lý áp ng c yêu c u v hi u n ng. Ta c n hi u m i quan h gi a yêu c u, d ng x lí c a h th ng và t k mâu thu n nào v i hi u n ng. Ví d , th i gian áp ng là quan tr ng trong h th ng giao tác tr c tuy n và bi u di n cho th i gian trôi qua t khi ng i dùng trình m t vi c n khi a ra k t qu . Trong tr ng p x lý theo lô, nhu c u quy t nh vi c nào c n th c hi n ngh a là ch c n ng spool là quan tr ng.

5.3.3

ánh giá hi u n ng

Ph ng pháp tiêu bi u o hi u n ng máy tính là Ch ng trình ki m th : b ng m chu n ch ng trình H t nhân giám sát h th ng

(1) Ch

ng trình ki m th

t ch ng trình ki m th là ch ng trình c dùng mô ph ng các ch ng trình nghi p v dùng nhi u trong th c t . Các chi ti t c a nghi p v c mô hình hóa nh là x lý trong máy tính và hi u qu t x lý c o l i. • B ng

m chu n

Trong ki m th theo b ng lý c a h th ng.

m chu n, ch

ng trình làm vi c trong th c t

c th c hi n

o hi u qu

a. TPC ng m chu n TPC ã tr thành chu n th c t cho vi c ánh giá hi u n ng OLTP. H i ng Hi u ng x lý giao tác Hoa K - (The American Transaction Processing Performance Council - TPC) có trách nhi m xây d ng n i dung c a b ng m chu n này. Có 4 ki u b ng m chu n TPC A nD ã cc nh trong chu n này, TPC-A : dùng cho các ho t ng trong ngân hành. D a trên mô hình u vào/ u ra c a ATM TPC-B : c mô hình hoá cho h th ng CSDL trong môi tr ng x lý theo lô. TPC-C: c d a trên mô hình nh p n TPC-D : c d a trên các ng d ng h tr ra quy t nh b. SPEC Nh m vào h u hành h tr x lý phân b , c bi t là các máy tính ch y UNIX. Các t p b ng m chu n này c n nh b i T p oàn ánh giá hi u n ng chu n (Standard Performance Evaluation Cooperation: SPEC). Có hai lo i b ng m chu n nh v y: SPEC-int : t p trung vào tính toán ki u s nguyên SPC-fp: t p trung vào tính toán ki u d u ph y ng ‚Ch

ng trình h t nhân

M t ch ng trình (kernel program).

n gi n c d ng

tính s nguyên và c th c hi n l p ánh giá hi u n ng c a b x lý.

c g i là ch

ng trình h t nhân

5.3

Hi u n ng h th ng

157

(2) B giám sát h th ng ó là t h p c a m t ch ng trình ch n oán v i ph n c ng và c dùng trên h th ng máy tính giám sát u ki n v n hành. B giám sát h th ng có th có d ng c a các ch ng trình c bi t n nh là các b giám sát ph n m m ho c có th i v i ph n c ng ch n oán (b giám sát c ng).

158

Ch

ng 5

C u hình h th ng

5.4 5.4.1

tin c y c a h th ng Tính

tin c y

t trong các bi n pháp c dùng ch ra an toàn và tính hi u qu c bi t n là RASIS. Th c t , nó g m MTBF (Average time between failures) – t c th i gian trung bình gi a các h ng hóc, và MTTR (Average repair time) – t c th i gian trung bình s a ch a, bao quát tính tin c y, tính ph c v c và tính s n có. RASIS là vi t t t cho Reliability –tính tin c y Availability – tính s n có Serviceability – tính ph c v c Integrity – tính toàn v n Security - tính b o m t

(1) MTBF (Mean Time Between Failures) - th i gian trung bình gi a các ng hóc MTBF bi u di n m c tin c y, nh ch R trong RASIS. Nó th hi n th i gian trung bình gi a l n h ng t i n h ng ti p theo. MTBF = T ng th i gian v n hành bình th ng ÷ t ng s l n th c hi n bình th ng Hình 5-4-1 Ví d v

u ki n v n hành c a thi t b

1.1 Ví d , MTBF c a thi t b trong hình 5-4-1: L y th i gian v n hành bình th MTBF = (200 h + 300 h + 250 h) ÷ 3 = 250 hours o ng c là m c l i c a thi t b . c l i = 1 / MTBF

(2) MTTR (Mean Time To Repair)

ng

Th i gian trung bình

s al i

S (Serviceability, t c kh n ng ph c v c) trong RASIS c ch ra b i th i gian trung bình mà thi t không ho t ng bình th ng. Th i gian s a ch a và th i gian không làm vi c c tr c khi s a ch a. MTTR là th i gian s a ch a trung bình. MTTR = th i gian s a ch a ÷ s h ng hóc Ví d , MTTR i v i thi t b trong hình 5-4-1 là MTTR = (10 h + 15 h) ÷ 2 = 12.5 gi Tính s n có trong t RASIS c cho b i Tính s n có = MTBF ÷ (MTBF + MTTR)

5.4

tin c y h th ng

159

Ví d , tính s n có c a thi t b c nêu trong hình 5-4-1 là Tính s n có = 250 gi ÷ (250 gi + 12.5 gi ) Càng g n 1, tính s n có c a thi t b càng t t. •Tính s n có c a h th ng k t n i tu n t Toàn b h th ng s d ng l i n u nh b t k m t thi t b nào trong h th ng k t n i tu n t b h ng. u này t ng t nh h th ng n công. Tính s n có c a h th ng tu n t là Tính s n có c a h th ng tu n t = tính s n có c a thi t b 1 x tính s n có c a thi t b 2 x ... x tính s n có c a thi t b n. Hình 5-4-2 H th ng tu n t

Thi t b 1

Thi t b 2

Thi t b 3

u 0.9 là tính s n có c a m i thi t b trong 3 thi t b hình 5-4-2, thì tính s n có c a toàn b h th ng là = 0.9 x 0.9 x 0.9 = 0.729 ‚Tính s n có c a h th ng k t n i song song th ng song công và h th ng kép c t o thành t hai b x lý. N u m t b x lý b h ng trong h th ng song song a máy tính, thì b x lý còn l i v n làm vi c bình th ng và h th ng c ng v n làm vi c bình th ng. Ch có m t tr ng h p khi n toàn b h th ng ph i ng ng ho t ng ó là khi c hai b x lý cùng b h ng. Tính s n có c a h th ng song song c cho b i = 1 - ( ( 1 – tính s n có c a thi t b 1) x ( 1 - tính s n có c a thi t b 2) ) Giá tr 1 u tiên trong công th c này bi u di n tr ng h p khi không b h ng Hình 5-4-3 H th ng song song

Thi t b 1 Thi t b 2

u 0.9 là tính s n có c a m i thi t b trong hình 5-4-3, thì tín hs n có c a toàn b h th ng tính s n có c a toàn b h th ng. = 1 - ( ( 1 - 0.9 ) x ( 1 - 0.9 ) ) = 0.99

c cho b i

ƒ Tính s n có c a h th ng 2 trong 3 Trong h th ng 2 trong 3, h th ng có th ho t ng bình th có ngh a b x lý th ba c b sung d th a. Hình 5-4-4 H th ng 2 trong 3

Thi t b 1 Thi t b 2 Thi t b 3

ng khi ch dùng 2 trong s 3 b x lý.

u ó

160

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Tuy nhiên, h th ng s h ng khi c ba b x lý h ng ho c hai trong ba b x lý b h ng. Tính s n có trong h th ng song song nh v y c cho b i Tính s n có c a h th ng song song = 1 - ( 1 + 2 x tính s n có c a thi t b ) x ( 1 - tính s n có c a thi t b )2 Hình 5-4-5 ch ra tính s n có c a toàn th h th ng và t ng thi t b Hình 5-4-5

Tr Tr Tr Tr Tr Tr Tr Tr

ng h ng h ng h ng h ng h ng h ng h ng h

Tính s n có c a h th ng 2 trong 3

p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8

Thi t b 1 Bình th ng Bình th ng Bình th ng ng Bình th ng ng ng ng

Thi t b 2 Bình th ng Bình th ng H ng Bình th ng H ng Bình th ng H ng H ng

Thi t b 3 Bình th ng H ng Bình th ng Bình th ng ng H ng Bình th ng ng

H th Bình th Bình th Bình th Bình th ng ng H ng ng

ng ng ng ng ng

th ng s ho t ng trong 4 tr ng h p u. T t c các thi t b có tính hi n h u là 0.9 và h ng là 0.1. N u dùng các d li u này thì k t qu tính nh sau. Tính s n có trong tr ng h p 1 = 0.9 x 0.9 x 0.9 = 0.729 Tính s n có trong tr ng h p 2 = 0.9 x 0.9 x 0.1 = 0.081 Tính s n có trong tr ng h p 3 = 0.9 x 0.9 x 0.1 = 0.081 Tính s n có trong tr ng h p 4 = 0.9 x 0.9 x 0.1 = 0.081 u c ng các giá tr này trong 4 tr ng h p ta c tính s n có c a toàn b h th ng: Tính s n có c a h th ng 2 trong 3 = 0.729 + 0.081 + 0.081 + 0.081 = 0.972 Ngoài ra, tính s n có c a h th ng 1 trong 3 có th c tính m t cách d dàng. Tính s n có trong tr ng h p 1 = 0.9 x 0.9 x 0.9 = 0.729 Tính s n có trong tr ng h p 2 = 0.9 x 0.9 x 0.1 = 0.081 Tính s n có trong tr ng h p 3 = 0.9 x 0.9 x 0.1 = 0.081 Tính s n có trong tr ng h p 4 = 0.9 x 0.9 x 0.1 = 0.081 Tính s n có trong tr ng h p 5 = 0.9 x 0.1 x 0.1 = 0.009 Tính s n có trong tr ng h p 6 = 0.9 x 0.1 x 0.1 = 0.009 Tính s n có trong tr ng h p 7 = 0.9 x 0.1 x 0.1 = 0.009 Tính s n có c a c h th ng b ng t ng các tr ng h p trên. Tính s n có c a h th ng 1 trong 3 = 0.729 + 0.081 + 0.081 + 0.081 + 0.09 + 0.09 + 0.09 = 0.999 Ng c l i, n u ta tính theo cách ng c l i: Tr ng h p 8 h ng = 0.1 x 0.1 x 0.1 = 0.001 Ta có th trích giá tr s n có b ng cách l y 1 bi u di n không h ng, và tr giá tr trên kh i ó. Tính s n có c a h th ng 1 trong 3 = 1 – 0.001 = 0.999 „Tính s n có c a h th ng Hình 5-4-6

ct h p

H th ng ph c t p

Thi t b C Thi t b A

Thi t b B Thi t b D

1.16

1.15

5.4

Các y u t sau c n xem xét

5.4.2

n khi thi t k h th ng v i

tin c y h th ng

161

tin c y cao.

Ti t k tính tin c y

Các y u t sau c n xem xét n khi thi t k h th ng có • ng an toàn (fail safe) • ng m m (fail soft) • ch ng ng c (fool proof)

tin c y cao.

• H ng an toàn ng an toàn là có tính n y u t an toàn t i thi u hóa nh h ng i v i các ph n khác khi x y ra h ng hóc. Ví d , giao thông ph i t ng chuy n sang tr ng thái n u nh h th ng èn giao thông b h ng. u này giúp phòng các tai n n có th x y ra khi h th ng èn hi u b h ng. ‚ H ng m m Ví d , n u có s c n x y ra trong b nh vi n, ánh sáng t i thi u ph i t c u m ng ho c các thi t b c p c u khi ch y máy phát n.

ng có s n và u tiên

c dành

ƒ Ch ng ng c Ch ng ng c có ngh a là ng n c n tác ng c a các thao tác sai do con ng i gây ra. Ví d , vi c ki m tra vào c ti n hành và vi c vào l i d li u c th c hi n i v i các d li u ã b vào có l i.

5.4.3

c tiêu và ánh giá v

u

tin c y

(1) RASIS RASIS là t vi t t t ch a 5 t bi u di n tính tin c y. Tính tin c y c o b ng MTBF (Mean Time Between Failures). Có th coi ó là th i gian v n hành bình th th ng. Tính s n có bi u di n t l dùng có th c c a h th ng. c tính nh sau A = MTBF ÷ ( MTBF + MTTR) Tính ph c v c Bi u di n s d dàng duy trì h th ng máy tính. c tính b ng nh là MTTR (Mean Time To Repair). Có th xem ó nh là th i gian h th ng không ho t ng. Tính toàn v n Bi u di n kh n ng ng n ch n d li u kh i b h ng Tính b o m t Bi u di n kh n ng b o m t cho d li u

(2)

ng cong hình b n t m (Bath tub curve) ng cong này nh n

c khi ta v t l h ng theo th i gian

ng c a h

162

Ch

ng 5

Hình 5-4-7

C u hình h th ng

ng cong hình b n t m ng

ng ban

• Giai

u

n h ng ban

ng không th th c

Th i gian

u (Burn-in)

Bi u di n t l h ng khi h th ng m i n nh. ‚Giai

ng ng

n h ng không tính tr

c cài

t. Nó cho th y t l h ng gi m i khi h th ng v n hành

c (tu i th có ích)

u này x y ra do các bi n c tình c . T l h ng h u nh h ng s . Nó bi u di n th i k v ng vàng c a h th ng. ƒ

ng n ng (Wear out)

u này là do s m t m i hay già i c a h th ng. Khi h th ng b ng t l h ng. ây là th i gian c n ph i i h th ng.

c vào th i kì này, nó s kinh nghi m

(3) V n hành không ng t Có nh ng trình hu ng s d ng không cho phép h th ng ng ng v n hành. u này có ngh a vi c v n hành liên t c là c n thi t. Ví d cho lo i h th ng nh v y g m các h th ng h tr s ng trong b nh vi n và các h th ng ngân hàng. Vi c v n hành không ng t c ng tr thành m t trong nh ng y u t quan tr ng th h n, v n hành không ng t c th c hi n b ng cách dùng UPS (Ngu n c p n không ng t) ho c ng các h th ng a chuy n m ch (multiplexing).

5.4.4

Chi phí tài chính

n xem xét hi u n ng h th ng theo quan m kinh t . Ta c n xem xét hi u n ng tài chính : • Chi phí phát tri n: chi phí cho vi c phát tri n h th ng • Chi phí v n hành: chi phí cho vi c ch y h th ng Không th so sánh các chi phí tr c ti p vì chi phí cho các h th ng l n s r t cao. Thay vào ó, chi phí hi u ng c dùng. Vi c dùng 2 quy t c trên ánh giá s m v h th ng c bi t n nh là lu t Grosch. Tuy nhiên, quy t c này không áp d ng i v i các ti n b công ngh g n ây. t tiêu chí v tính có l i nhu n c b sung vào. Chi phí cho h th ng có th d n n vi c t o ra l i nhu n. t ánh giá t t h n v tính hi u qu c a h th ng có th thu c b ng cách a y u t này vào.

Bài t p 163

Bài t p Q1 a. c.

Q2 a. b. c. d. e.

Q3 a. b. c. d.

Q4

Mô t nào sau ây ng v i ch c n ng phù h p nh t th ng khách hàng/ph c v ? X lý hi n th d li u u ra Ki m tra khuôn d ng c a d li u

Cùng m t h u hành ph i ch y trên máy A và B. Giá tr MIPS c a máy A ph i cao h n giá tr t ng ng c a máy B Vi c in n có th th c hi n c th m chí không c n b t máy A. Vai trò c a máy tính A là máy ph c v in cho mô hình khách hàng/ph cv . Cho n khi vi c in k t thúc, máy B không th th c hi n các x lý khác. Mô t nào trong các mô t liên quan song công ?

b. c.

n h th ng máy tính d

i ây t

ng ng v i h th ng

Nhi u b x lý chia s b nh chính và cùng c ki m soát b i m t h u hành. Th m chí n u m t x lý b h ng thì vi c x lý v n có th ti p t c c v i các b x lý còn l i. t ng kh n ng x lý b ng cách phân b t i x lý, nhi u b x lý c n i v i nhau tu n t . V i u ki n bình th ng, m t trong các b x lý trong ch d phòng, và khi b x lý ang ho t ng b h ng, sau khi c chuy n sang b x lý d phòng, vi c x lý l i c ti p t c. Nhi u b x lý c n i song song ng b th c hi n cùng vi c x lý và so sánh k t qu l n nhau. Trong tr ng h p x y ra s c , b x lý b h ng c tách ra kh i h th ng và vi c x lý c ti p c. Trong các công vi c

[Ph

a.

X lý vi c c p nh t CSDL X lý vi c hi n th menu y xu ng

Xét máy tính A và B c n i v i nhau qua m ng LAN, và máy in ch c n i vào máy tính A. Khi máy tính B mu n in d li u, nó g i d li u t i máy A. i v i h th ng này, mô t nào sau ây là phù h p nh t?

[Công vi c]

Q5

b. u vào d.

i v i vi c x lý phía máy ph c v trong

ng th c x lý]

c li t kê d

i ây, t h p ph

ng th c x lý nào là phù h p nh t?

1. 2. 3.

Tính l ng m t tháng Ho t ng c a robot công nghi p t t ch vé máy bay

A. B. C.

X lý giao tác tr c tuy n X lý c m X lý th i gian th c

Mô t nào sau ây là phù h p nh t v i h th ng x lý t p trung, khi lý phân b ?

ng

c so sánh v i h th ng

Trong tr ng h p có tai ho hay h ng hóc, vì trung tâm có th th c hi n các thao tác khôi ph c t p trung, nên có th tránh c nguy c h th ng b d ng ho t ng trong m t th i gian dài. Vì qu n lý theo lô c ti n hành trong h th ng, nên d tuân th các yêu c u v b sung, thay i,… a các ch c n ng h th ng, và xác su t x y ra s d n l i (backlog stacking) là th p. B ng các bi n pháp t p trung t i trung tâm, tính b o m t và nh t quán c a d li u có th d dàng duy

164

d.

Q6

a. c.

Q7 a. c.

Q8 a. b. c. d.

Q9 a. b. c. d. e.

Q10

Ch

ng 5

C u hình h th ng

trì và ki m soát c. Vi c v n hành và qu n lý các tài nguyên ph n c ng ph n m m tr nên ph c t p, nh ng vi c m r ng th ng v i các công ngh m i l i th c hi n d dàng. Thu t ng nào sau ây là thích h p th hi n ph ng th c x lý mà trong ó ng i dùng máy tính trao i thông tin v i máy tính b ng cách ch n các hình t ng (icons) c hi n th trên màn hình, và a l nh vào t bàn phím, thêm các quy t nh c a con ng i vào vi c x lý thông tin? X lý giao tác tr c tuy n X lý t ng tác

b. d.

X lý phân chia th i gian X lý theo lô

Thu t ng nào sau ây th hi n th i gian trôi qua t th i m khi mà m t lo t công vi c c a vào máy tính và n khi nh n c các k t qu x lý, trong ph ng th c x lý theo lô? Overhead (T ng phí) b. Throughput (thông l ng) Turnaround time (Th i gian cho k t qu ) d. Response time (th i gian áp ng) Mô t nào sau ây là v

ánh giá hi u n ng c a h th ng?

Trong OLTP (X lý giao tác tr c tuy n), giá tr MIPS c dùng trong vi c ánh giá hi u n ng h th ng. Th i gian áp ng (Response time) và th i gian cho k t qu (turnaround time) là các ch s hi u n ng theo quan m c a ng i qu n lý v n hành h th ng. Nói m t cách t ng quan, t l ho t ng c a các ngu n tài nguyên h th ng t ng, thì th i gian tr l i ng c c i thi n. S các giao tác và công vi c có th c x lý trong các n v th i gian là u quan tr ng i v i vi c ánh giá hi u n ng c a h th ng. Gi i thích nào sau ây là úng ng h th ng?

i v ph

ng pháp “Gibson mix” dùng trong ánh giá hi u

ó là t s v n hành trung bình d a trên các giá tr c a b n ghi s c h ng trong m t th i gian nh t nh thu c t ch ng trình ch n oán tr c tuy n. ó là kh n ng x lý trung bình c c l ng trong m t n v th i gian trong x lý giao tác tr c tuy n. ó là giá tr tr ng s trung bình c a th i gian th c hi n l nh trong các tính toán khoa h c. ó là th i gian th c hi n trung bình k l c (record average excution time) c a nhi u ch ng trình chu n trong tính toán kinh doanh, nghi p v . ó là n ng l c x lý k l c (record processing capacity) nh n c t vi c giám sát b ng các thi t b o c các tín hi u bên trong c t o ra khi ch ng trình giám sát c th c hi n. Trong m t b x lý mà th i gian ho t ng c b n c a nó (clock time) là 0.05 micro giây, khi giá tr s nh p ng h (clock number) c n th c hi n m t l nh và t l t n su t l nh là các giá tr c ch ra trong b ng sau, giá tr MIPS trung bình c a hi u n ng b x lý là kho ng bao nhi u? Ki u l nh Thao tác gi a các thanh ghi Thao tác gi a b nh và thanh ghi Nhánh vô u ki n

a.

3

b.

10

c.

nh p c n th c hi n l nh 4 8 10

33

d.

60

T n su t s d ng 40 % 50 % 10 %

e.

132

Bài t p 165

Q11 a.

b. c. d.

Q12

a. c. e.

Q13 a. b. c. d.

Q14

a.

Q15 a. b. c. d.

Trong các mô t liên quan SPEC-int?

n tiêu chí ánh giá hi u n ng máy tính, âu là mô t

ng v i

ó là s l n các phép toán d u ph y ng c th c hi n trong m t giây. Dùng ch y u trong vi c ánh giá hi u n ng tính toán khoa h c, nh ng c ng c dùng nh m t ch s hi u n ng c a các máy tính x lý song song quy mô l n. ó là s l n trung bình mà m t l nh c th c hi n trong m t giây. Nó không phù h p cho vi c so sánh hi u n ng gi a các máy tính có ki n trúc khác nhau. ó là m t b ng m chu n s h c nguyên mà m c tiêu chính c a nó là các máy tính ch y UNIX. Nó c xây d ng b i “Hi p h i ánh giá hi u n ng h th ng” và c m r ng thành m t chu n. ó là m t b ng m chu n cho h th ng x lý giao tác tr c tuy n. Theo mô hình ích, 4 lo i c t ng m chu n, A, B, C, và D c xây d ng. Trong thu t ng "RASIS" liên quan n tính tin c y, tính toàn v n và tính b o m t, thì ký t "S" ng th ba trong thu t ng này vi t t t cho cái gì?

Safety – Tính an toàn b. Selectivity – Tính ch n Sensitivity – Tính nh y c m d. Serviceability – tính ph c v Simplicity – Tính n gi n Mô t nào sau ây liên quan

c c

n tính tin c y c a h th ng máy tính là úng?

Vi c b o trì h th ng t xa s c i thi n t l ho t ng, b ng cách c i thi n MTBF. T l ho t ng c a h th ng c c i thi n b ng cách m r ng MTTR và MTBF. C u hình h th ng càng ph c t p, MTBF càng tr nên lâu h n. Vi c duy trì phòng ng a h th ng c th c hi n m r ng MTBF. Khi ba máy tính A, B và C c n i v i nhau nh hi n th trong s d i ây, t l ho t ng a toàn b h th ng nh m t t ng th là bao nhiêu? Bi t r ng t l ho t ng c a A, B, và C là 0.8. T ng t , i v i ph n k t n i song song hai máy A và B, th m chí khi m t máy tính, ho c A ho c B, ho t ng, c g i là k t n i song song, c ng c coi nh là ho t ng.

0.512

b.

0.768

Mô t nào sau ây là bi n pháp h ng an toàn (fail-safe) nghi p c u khi n b i máy tính?

c.

0.928

d.

c dùng khi các ng

0.992 i máy công

Các m ch c thi t k t ng ng ng khi phát hi n ra tín hi u ho t ng không bình th ng. B ng cách làm cho các m ch c a m i ch c n ng d trao i, th i gian khôi ph c l i c gi m n c m. B ng cách dùng 2 a c ng, cùng m t d li u c l u trên các a ó. Có m t ng dây duy trì nóng c a nhà s n xu t c thi t l p h tr k p th i trong các u ki n kh n c p.

166

Q16

a.

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Khi quan h gi a t l h ng, λ (t), c a thi t b c u thành h th ng, và th i gian trôi qua k t khi thi t b b t u c s d ng, t, c th hi n b ng th , nói chung ta cm t ng cong hình b n t m nh d i ây. Nói m t cách t ng quát, trong ph m vi nào các h ng hóc b gây ra b i l i thi t k /s n xu t và ho c b i môi tr ng không thích h p là th ng x y ra?

A

b.

A và C

c.

B

d.

C

Tr l i bài t p ph n 1

167

Tr l i bài t p Tr l i cho Quy n 1, Ph n 1, Ch b n)

ng 1 (Lý thuy t thông tin

Danh sách áp án áp án _________________________________________________________ Q 1: Q 6: Q 11: Q 16:

c d c b

Q 2: Q 7: Q 12: Q 17:

b d c b

Tr l i và mô t Q1 Tr l i c.

k<M
Mô t k (kilo) M (Mega) G (Giga) T (Tera)

103 106 109 1012

Q2 Tr l i b. 1 micro giây / 1,000,000 Mô t M (mili) 103 (micro) 106 N (nano) 109 P (pico) 1012 1pico giây = 1giây x 10 -12 = 1micro giây x 10 -6 Q3

Q 3: Q 8: Q 13: Q 18:

d d a c

Q 4: Q 9: Q 14: Q 19:

b c c d

Q 5: Q 10: Q 15:

c b b

168

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Tr l i d. 10111011 Mô t ng các s nh phân 0+0=0, 0+1=1, 1+0=1, 1+1=10 01010101 +01100110 10111011 ßCâu tr l i Q4 Tr l i b. BE Mô t Chuy n s h 16 thành s nh phân (DD)16=(11011101)2 (1F)16=(00011111)2 Làm phép tr nh sau. 11011101 -00011111 10111110=(BE)16 Tr l i : b. Ghi chú: các cách gi i khác Tính toán trong h 16 ho c Chuy n v h th p phân, sau ó làm phép tr Q5 Tr l i c. 3.5 Mô t Chuy n các s t d ng nh phân sang d ng th p phân 1.1011=1x 20 + 1x 1/2 + 1x 1/2*2*2 + 1x 1/2*2*2*2 = 1+0.5+0.125+0.0625=1.6875 1.1101=1x 20 + 1x 1/2 + 1x 1/2*2 + 1x 1/2*2*2*2 = 1+0.5+0.25+0.0625=1.8125 Làm phép c ng nh sau. 1.6875 +1.8125 3.500

Q6 Tr l i

Tr l i bài t p ph n 1

169

d. 0.5 Mô t Quan h gi a phân s nh phân và phân s th p phân nh sau. (0.1)2=1x2-1=(0.5)10 (0.01)2=0x2-1+1x2-2 =(0.25)10 (0.001)2=0x2-1+0x2-2 +1x2-3=(0.125)10 Vì v y, phân s nh phân có th bi u di n không có l i n u ó là t ng c a các s trên. Trong danh sách các ph ng án, (0.5)10 là áp s . Q7 Tr l i d.

73 512

Mô t (0.248)16 =2x16-1+4x16-2 +8x16-3 =(2x16x16 + 4x16 + 8)/16x16x16 =(512+64+8)/(16x16x16)=73x8/16x16x2x8 =73/512 Q8 Tr l i d. 0100 0011 0010 1100 Mô t Trong s th p phân óng gói, M i ch s c bi u di n b ng 4 bit mã BCD u ho c c bi u di n b ng 4 bit cu i cùng (1100)2 cho phép , và (1101)2 cho phép Vì v y, s th p phân +432 c bi u di n nh sau. à áp s là d. 0100 0011 0010 1100 4 3 2 + a. b. c. d. e.

0000 0001 1011 0000 0000 0001 1011 1100 0001 1011 0000 1100 0100 0011 0010 1100 0100 0011 0010 1101

Q9 Tr l i

170

Ch

c. −2 n-1

ng 5

C u hình h th ng

n 2 n-1 − 1

Mô t Trong d ng th p phân c nh bi u di n s âm b ng cách dùng ph n bù 2, m t s nh phân n-bit có th bi u di n m t s t -2n-1 n 2 n-1-1. Ví d , trong tr ng h p 8 bits, t (= 127 trong h th p phân).

1000 0000 (= -128 trong h

th p phân)

n 0111 1111

Q10 Tr l i b. Phép tr có th

c x lý nh phép c ng.

Mô t Vì phép c ng m t s v i s ph n bù 2 c a nó b ng 0 nh minh ho trong ví d sau, nên ph n bù 2 c a m t s có th bi u di n s âm. [Ví d ] 5 = 00000101, ph n bù 2 c a 5 = 11111011, và t ng hai s này b ng 0. 00000101 +11111011 100000000 (s 1 bên trái nh t b b qua vì ngoài 8 bits) và khi ó vi c a s âm vào làm cho vi c x lý phép tr (ví d 10-7) nh là phép c ng (ví d 10+(-7)). Q11 Tr l i c.

10100110

Mô t Khuôn d ng d u ph y c -5.625

nh 8-bit (d u ch m th p phân n m gi a bit 4 và bit 5) c a 8

7

6 5

4

3 2 1

trí d u ph y th p phân

1) Ph n th p phân 5 = (0101)2 2) Ph n phân s 0.625 x 2 = 1.25 (0.1)2 0.25 x 2 = 0.5 (0.10) 2 (0.101) 2 0.5 x 2 = 1 ng cách nhân ôi và l y ph n th p phân c a k t qu , 0.625 = (0.101)2 Vì v y 5.625 = (0101.1010)2 c bi u di n nh là 01011010 trong khuôn d ng ó. Ph n bù 2 c a s trên là 10100110

Tr l i bài t p ph n 1

Q12 Tr l i c 0 1111 11000000000 1 bit 4bits 11bits Mô t 1) bi u di n 0.375 trong khuôn d ng nh phân (0.0)2 0.375 x 2 = 0.75 0.75 x 2 = 1.5 (0.01) 2 (0.011) 2 0.5 x 2 = 1 Vì v y 0.375 = (0.011)2 2) bi u di n (0.011)2 d i d ng d u ph y ng Ph n nh tr là (0.11)2 m là -1 3) bi u di n s m d i d ng s nh phân 4-bit -1 trong d ng ph n bù 2 là (1111)2 4) T ng h p c a các u trên u c a ph n nh tr 0 Ph n l y th a 1111 Giá tr tuy t i c a ph n nh tr 11000000000 Q13 Tr l i a. 2AF3 Mô t ABCD = 1010 1011 1100 1101 ng cách chuy n 2 bits sang ph i, 1010101111001101 g c 0010101011110011 ã chuy n Vì v y, 0010 1010 1111 0011 = 2AF3 Q14 Tr l i c. 4 Mô t

171

172

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Chuy n 1 bit sang trái s làm g p ôi s nh phân. Ví d 00001001 g c (=9 th p phân) 00010010 1-bit c chuy n sang trái (=18 th p phân) m x 19 = (m sau khi chuy n d ch a-bit sang trái) + m x 2 + m Vì v y, (m sau khi chuy n d ch a-bit sang trái) ph i làm thành m x 16 = m x 24, b ng cách chuy n d ch 1 sang trái 4 l n. V y a=4 Q15 Tr l i b.

13

Mô t +100 trong nh phân b ng 01100100 0 1 1 0 0 1 0 0 bi u di n ph n bù 2 c a s th p phân -100 nh n c nh sau. 1) Chuy n t t c 0 và 1 trong s trên thành 1 và 0 t ng ng 1 0 0 1 1 0 1 1 2) Thêm 1 vào s trên 1 0 0 1 1 1 0 0 Vì v y, ph n bù 2 c a 100 là 10011100 Chuy n d ch 3 bits sang ph i, dùng phép chuy n d ch s h c (t c là bit d u không d ch chuy n, và (3) bit (cu i) b d ch chuy n s m t và giá tr c a bit d u c n vào các trí bit tr ng) t qu là 11110011 1 1 1 1 0 0 1 1 1) L y s trên tr i 1. 1 1 1 1 0 0 1 0 2) i t t c 0 và 1 thành 1 và 0 0 0 0 0 1 1 0 1 (00001101)2 = (13)10 Nh v y, k t qu là -13. áp s là b. Q16 Tr l i b. Do s ch s b h n ch nên trong vi c bi u di n s , ó là l i b t o ra do làm tròn, làm tròn trên, ho c do vi c b i các ph n nh h n ch s có ngh a th p nh t. Mô t a mô t s tràn ( overflow ) (a. ó là l i b t o ra khi m t k t qu c a phép tính v tính có th x lý c) b mô t i làm tròn à áp án c mô t c t b cancellation .

t quá giá tr t i a mà máy

Tr l i bài t p ph n 1

173

(c.

ó là l i b t o ra do m t các giá tr có ngh a nh t trong phép tr các giá tr s mà giá tr tuy t i c a chúng h u nh b ng nhau.) d mô t t thông tin - Loss of Information (d. ó là l i b t o ra do m t các giá tr có ngh a th p nh t trong ph n nh tr c a giá tr s , v i giá tr l y th a th p h n trong phép tr các d u ph y ng.) Q17 Tr l i b. 6 Mô t A 0

nZ 26 ký t n9 10 ký t bi u di n 36 ký t khác nhau b ng n bits, 2n >= 36 Vì 25 = 32 < 36 < 64 = 26, áp s là 6 à b. a. 5 b. 6 c. 7

u ki n sau ph i tho mãn.

d. 8

Q18 Tr l i c.

(NOT x) AND y

Mô t Trong câu h i này, bi u th c t ng ng chân lí u c n ph i tìm. x y úng úng úng Sai Sai úng Sai Sai Các phép tính logic làm nh sau. phép và x úng úng Sai Sai

y úng Sai úng Sai

phép ho c x y úng úng úng Sai Sai úng Sai Sai

x và y úng Sai Sai Sai

x ho c y úng úng úng Sai

ng v i phép toán ã cho trong b ng chân lí là x y Sai Sai úng Sai

174

Ch

phép ph X úng Sai

ng 5

C u hình h th ng

nh Ph nh x Sai úng

Vì k t qu sau nên áp s là c. x y Ph nh x úng úng Sai úng Sai Sai Sai úng úng Sai Sai úng

(ph nh x) và y Sai Sai úng Sai

Q19 Tr l i d.

(A · B) + C

Mô t Trong câu h i này, bi u th c t ng ng v i (A · B) + C c n Áp d ng nh lu t De Morgan gi i câu h i này. Gi s X=A+B trong bi u th c trên. Khi ó (A + B) ⋅ C = X ⋅ C = X + C = (A + B) + C = A ⋅ B + C Vì v y, áp s là d.

(

)

c xác

nh.

Tr l i bài t p ph n 1

Tr l i cho Quy n 1 Ph n 1 Ch

175

ng 2 (Ph n c ng)

Danh sách áp án áp án Q 1: Q 6: Q 11: Q 16:

________________________________________________________ d d c d

Q 2: Q 7: Q 12:

a d b

Q 3: Q 8: Q 13:

c d d

Q 4: Q 9: Q 14:

a d c

Q 5: Q 10: Q 15:

a a b

Tr l i và Mô t Q1 Tr l i d.

B

A u khi n

B B l u tr chính

C B s h c

Mô t b là b l u tr chính vì d li u t thi t b u vào i n b này. a là b u khi n vì nó th c hi n vi c u khi n các b thi t b khác. c là b s h c vì nó trao i d li u gi a b, t c là b l u tr chính. Q2 Tr l i a. DRAM bi u di n 1 bit ph thu c vào vi c t n c n p hay không Nó th ng c s d ng nh là b l u tr chính.

c n p.

Mô t a. áp s b. Mô t ROM. (b. D li u c ghi t i th i m thi t b c s n xu t ra. Nó c dùng nh là t b nh l u gi các ch ng trình nh ) c. Gi i thích v EPROM (ROM xoá c và l p trình c). (c. D li u có th ghi c b ng cách s d ng thi t b c bi t và xoá c b ng tia c c tím) d. ó là SRAM. (d. Nó c t o thành t các m ch l t. T c cao nh ng giá thành s n xu t c ng cao. Dùng trong các b nh cache ...) Q3 Tr l i

176

Ch

ng 5

C u hình h th ng

c. 110 Mô t Vì a ch c a toán t là 100 và giá tr thanh ghi ch s là 10, a ch th c = 100+10=110 --> áp s là c. Q4 Tr l i P 0

a.

Q 1

R 0

Mô t Trong s m ch, hãy x lý các giá tr theo h 1) C ng AND A và B là u vào c a c ng AND A=1, B=0 vì v y P=0 2) C ng OR P và C là u vào c a c ng OR P=0, C=1 vì v y Q=1 3) C ng NOT Q là u vào c a c ng NOT Q=1 vì v y R=0 ó ta có t ch p c a P,Q,R là 0,1,0 --> áp s là a.

ng t trái sang ph i

Q5 Tr l i a.

C A⋅ B

(A ⋅

B)

S + ( A ⋅ B)

Mô t ng c a A và B C S 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 1) C tr thành ch khi c A và B là . Vì v y C bi u di n tích logic c a A và B. c là. C= A ⋅ B 2) S tr thành ch khi A và B khác nhau. Nó tr thành Vì v y S bi u di n t ng logical c a A và B. c là S= (A ⋅ B ) + ( A ⋅ B) A

B

n u A và B nh nhau.

Tr l i bài t p ph n 1

177

Q6 Tr l i d. 4 Mô t Giá tr MIPS bi u di n s l nh trong 1 giây theo

n v tri u (106)

1) Tính th i gian trung bình th c hi n l nh = (0.1x0.4) + (0.2x0.4) + (0.5x0.3) = 0.04+0.08+0.15=0.27(micro giây) 2) Chuy n giá tr ó thành s các l nh th c hi n S các l nh th c hi n trên m t giây = 1/(0.27x10-6) = 1/0.27 x 106 4 x 106 --> áp s là d.

c trong m t giây

Q7 Tr l i d. 320 Mô t ng CPI c a m i l nh trong chu i l nh th t th c hi n là A->A->B->A->C->D ng c ng CPI là 6+6+2+6+4+8=32CPI Vì 1 nh p ng h là (clock cycle time) 10 nano giây, ng th i gian th c hi n là 32 x 10 = 320 (nano seconds) Q8 Tr l i d. Ph

ng pháp ch

ng trình

c l u tr

Mô t Trong câu h i này, c n tìm ph ng pháp l u tr ch ng trình và d li u cùng nhau trong b nh . Ph ng pháp trên là ph ng pháp c a John von Neumann, Vi n nghiên c u nâng cao (Institute of Advanced Studies), c g i là ki n trúc von Neumann architecture ho c Ph ng pháp ch ng trình c l u tr à áp s là d.

178

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Q9 Tr l i d. 100 Mô t Tính dung l ng a c ng Tính theo các b c sau, vì n v l u d li u trong a c ng là kh 1) dài kh i = dài b n ghi X h s kh i + dài kho ng cách gi a các kh i = 200x20+500=4500(bytes) 2) S kh i cho m t rãnh = dài rãnh/ dài kh i = 25200/4500 = 5.6 5 i thành s nguyên vì m t kh i không th tr i ra trên nhi u rãnh) 3) T ng s các khôi = T ng s b n ghi/ h s kh i = 10000/20 = 500 4) S rãnh c n thi t: = t ng s kh i / s kh i trên 1 rãnh = 500/5=100 Q10 Tr l i a.

A Th i gian tìm ki m rãnh

B Th i gian tìm d li u

C Góc tr

D Th i gian truy n li u

Mô t nh ngh a th i gian truy nh p a c ng Truy nh p a t c th c hi n nh sau 1) u t chuy n n rãnh ích ( th i gian tìm ki m rãnh) 2) Các a quay cho n khi d li u ích n c v trí c a u t (th i gian tìm d li u) 3) Vi c truy n d li u b t u. (Kho ng th i gian gi a lúc b t u và k t thúc truy n li u c g i là th i gian truy n d li u) ng c a th i gian tìm ki m rãnh và th i gian tìm d li c g i là góc tr ) Vì v y, áp s là a. Q11 Tr l i c. 32 Mô t Th i gian truy nh p trung bình = th i gian tìm rãnh trung bình+ th i gian tìm d li u trung bình + th i gian truy n d li u th i gian tìm rãnh trung bình là 20(milli giây), còn 2 lo i th i gian kia c n ph i tính toán

Tr l i bài t p ph n 1

179

1) Th i gian i quay trung bình (Average rotation waiting time) =t c quay / 2 c quay là 3,000(vòng quay) m t phút Th i gian c n thi t quay là Th i gian c n quay m t vòng =1 / t c quay 3 =60 x 10 / 3,000 milli giây =20 milli giây Vì v y th i gian i quay trung bình (average rotation waiting time)=20÷2=10 milli giây 2) Th i gian truy n d li u= dài d li u / t c truy n d li u li u trên 1 rãnh c truy n b ng m t vòng quay 20 milliseconds T truy n d li u =dung l ng c a rãnh / th i gian quay 1 vòng a =20,000(bytes) / 20(milli giây) (cùng n v tính nh v y) =1,000 bytes/milli giây Vì v y th i gian truy n d li u =2,000÷1,000 2 milli giây

,

3) Th i gian truy nh p trung bình =10 20 2 32 milli giây --> áp s là c. Q12 Tr l i b. Trong a quang t , là m t trong các ph ng ti n l u tr ghi l i c ghi l i b ng cách thay i h ng t hoá c a ph ng ti n.

c, d

li u

Mô t Trong câu này, c n tìm mô t úng v c tính c a a quang t . c tính chính c a a quang t là ph ng pháp c và ghi d li u khác nhau. C th n, vi c ghi d li u ph i dùng n nam châm trong khi ph i dùng n m t tia c li uà b là úng. Q13 Tr l i d. D li u gi ng nhau

c ghi trên các

a riêng bi t.

Mô t a. mô t sai b. RAID5 phân tán các kh i d li u và các kh i ch n l (parity blocks) thành nhi u (b. kh i d li u và kh i ch n l c tách ra và l u gi trên nhi u a.)

a

180

Ch

ng 5

C u hình h th ng

c. RAID3 dùng a t ng ng (parity disk) (c. Ngoài các a ghi d li u, các a khác c ng d. úng (mô t RAID1)

c dùng

ghi t

ng

ng.)

Q14 Tr l i

c.

a c ng, CD-ROM SCSI

Modem RS-232C

Bàn phím USB

Mô t Có th ch n các thi t b ã li t kê t các ph ng án ã cho Modem : RS-232C ho c USB Bàn phím : USB a c ng, CD-ROM : ATA/ATAPI-4 ho c SCISI ho c USB Vì v y, USB c n cho bàn phím, RS-232C c n cho modem, và SCSI cho CD-ROM. à áp s là c.

a c ng,

Q15 Tr l i b. 310 Mô t t hình nh v i 480 x 640 m và trong 256 màu 256 màu c n 8 bits t c 1 byte. Vì v y, dài t p nh là 480 x 640 x 1 = 327,200 (bytes) = g n b ng 310 (KB) Q16 Tr l i d. Máy in truy n nhi t Mô t Máy in truy n nhi t dùng ph n t gi y th ng.

t nóng

làm ch y b ng m c và có kh n ng in

b. Máy in nhi t Dùng ph n t t nóng nh ng không th in gi y th c. Máy in kim Không làm nóng ch y m c trong b ng m c. a. Máy in phun e. Máy in laser Hai máy in trên không dùng b ng m c .

ng.

Tr l i bài t p ph n 1

Tr l i Quy n 1 Ph n 1 Ch

181

ng 3 (Ph n m m c b n)

Danh sách áp án áp án

______________________________________________________________

Q 1: Q 6: Q 11:

c b d

Q 2: Q 7: Q 12:

D C D

Q 16:

c

Q 17:

C

Q 3: Q 8: Q 13:

c b c

Q 4: Q 9: Q 14:

d d c

Q 5: Q 10: Q 15:

c a b

Tr l i và Mô t

Q1 Tr l i c.

Qu n lý ti n trình

Mô t Trong câu h i này c n ch ra ch c n ng phù h p a. Qu n lý ghi è b. Qu n lý danh m c c. Qu n lý ti n trình d. Qu n lý d án e. Qu n lý thông báo Ch

n vào ch tr ng trong s

.

Qu n lý công vi c

ng trình ki m soát Qu n lý b nh Qu n lý truy n thông Qu n lý d li u

u hành

Ch x lý ngôn ng

Ch

ng trình biên d ch ng trình d ch h p ng sinh ch

Các ch

ng trình d ch v

ng trình

Trình so n th o Phát sinh h th ng

Vì ch tr ng n m trong lo i hình m c ch ng trình ki m soát cùng v i qu n lý công vi c, qu n lý b nh , qu n lý truy n thông và qu n lý d li u, áp s là qu n lý quy trình. (Ch ng trình u khi n g m các ch c n ng nh qu n lý công vi c, qu n lý ti n trình )

182

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Q2 Tr l i d.

Ho t ng c a các thi t b ngo i vi ng c a b x lý.

c tách bi t và

c th c hi n song song v i ho t

Mô t Trong câu h i này ta ph i tìm mô t phù h p nh t cho khái ni m spooling . a. Cung c p m t th t c truy n thông chu n không ph thu c vào các thi t b và m ng c th . b. S d ng thi t b l u tr bên ngoài cung c p m t b nh o l n h n b nh chính. c. Ghi các thông tin liên quan n quy trình ho t ng c a h th ng máy tính. d. Ho t ng c a các thi t b ngo i vi c tách bi t và th c hi n song song v i ho t ng c a x lý. e. Cho phép x lý trên c s b n ghi logic mà không ph i b n kh n gì v b n ghi v t lý. Ý t ng c a SPOOL (Simultaneous Peripheral Operations OnLine), t c h tr c tuy n các ho t ng ngo i vi ng b , là t i u hoá các ho t ng t c ch m, u vào ho c u ra t các thi t có t c th p (ví d u vào t máy c th , ho c in u ra ) m t khi ã l u trên a, gi i phóng CPU kh i ph i ch i cho n khi hoàn thành các công vi c vào/ra. Vì v y, áp s là d.

Q3 Tr l i c.

A tr ng thái th c hi n

ang

B tr ng hi n

thái c

th c

C tr ng thái ch

Mô t Trong câu h i này, ph i tìm t h p úng c a A, B, và C. A 3

1 2 C

a. b. c. d.

A tr th tr th tr hi tr hi

ng thái có th c hi n ng thái có th c hi n ng thái th c n ng thái th c n

4

B tr ng thái th c hi n tr ng thái i tr ng thái có th th c hi n tr ng thái i

B

C tr ng thái

i

tr ng thái th c hi n tr ng thái i tr ng hi n

thái

th c

Theo l i câu h i, , ‚ quy n s d ng CPU ã c mb i t B n A. Vì v y, A ang th c hi n ( executing ) và B là có th th c hi n c ( executable. ). Vì v y áp án là c.

Q4

Tr l i bài t p ph n 1

183

Tr l i d.

S c tràn trong các phép toán d u ph y

ng

Mô t Trong câu h i này c n tìm ra s ki n gây nên ng t trong. a. S c không bình th ng trong b cung c p n cho máy tính b. B m nh p ng h bên trong b x lý ã v t qua giá tr t tr c c. K t thúc ho t ng c a thi t b vào/ra ho c s c h ng d. S c tràn trong các phép toán d u ph y ng Ng t trong c phân lo i thành ng t ch ng trình ( program interrupt (ví d . chia cho 0, tràn) ho c ng t g i giám sát ( supervisor call (SVC) interrupt ) (ví d l i segment). a. Ng t ki m tra máyà Ng t ngoài b. Ng t th i gianà Ng t ngoài c. Vào/raà Ng t ngoài d. Ng t ch ng trình à ng t trong à áp án

Q5 Tr l i c.

160

Mô t Trong câu h i này c n tính s milli giây mà ch ng trình B s k t thúc sau khi kh i a. 120 b. 140 c. 160 d. 180 Ch

ng trình A

CPU 20 Ch

I/O 30

Mili giây CPU I/O CPU 20 40 10 Mili giây

ng trình B

CPU 10

I/O 30

ng.

CPU I/O CPU 20 20 20

Ch ng trình A có Mili 10 20 30 giây CPU A A B I/O A Vì v y áp s là c.

u tiên th c hi n cao h n Ch ng trình B. 40 50 60 70 80 90 100 110 120

A

A

A B

A B

B

B A

B A

A

A

130

140

A B

B

150

160

B

B

Q6 Tr l i b.

Tranh ch p

Mô t Trong câu h i này c n xác lo i tr ) . a. Tranh ch p

nh ph

ng pháp s d ng trong lo i tr l n nhau v x lý (ki m soát b.

C hi u

184

Ch

ng 5

C u hình h th ng

c. Con tr ki m tra d. B m ngu n tài nguyên có th c chia s b i nhi u quy trình, nh ng không th c s d ng b i nhi u quy trình trong cùng m t lúc. ki m soát u này (t c là ki m soát lo i tr ), ph ng pháp tranh ch p c dùng. à áp án là b.

Q7 Tr l i c.

S chia m nh (Fragmentation)

Mô t Trong câu h i này c n xác nh tên c a hi n t ng khi nhi u ph n nh không s d ng trong b nh c t o thành t nhi u l n b trí và gi i phóng vùng b nh . a. Làm g n b. Tráo i c. Phân n d. Phân trang Hi n t ng này g i là phân m nh (fragmentation ), xu t hi n là do k t qu c a vi c phân chia b nh . Nén là thao tác gi i quy t vi c chia m nh.

Q8 Tr l i b.

Tráo

i

Mô t Trong câu h i này c n xác nh xem vi c x lý nào chuy n ch ng trình ang c th c hi n vào thi t b l u tr ph tr t i và th c hi n m t ch ng trình (khác) v i u tiên cao h n. a. Ghi è b. Tráo i c. Phân trang d. Tái nh v lý ó là tráo i

Q9 Tr l i d.

Phân trang

Mô t Trong câu h i này c n xác nh ph ng pháp chia không gian b nh thành các kích th c nh t nh, qu n lý nó và th c hi n b nh o. a. p (Thrashing) b.Tráo i c.Phân kh i d.Phân trang a.Thrashing : s xu t hi n th ng xuyên c a vi c tráo i vào (hay l n vào) và tráo i ra (hay l n ra) b.Tráo i : tráo i vào (hay l n vào) và tráo i ra (hay l n ra) c.Phân kh i : nhóm các b n ghi v t lý trong b n ghi logic d.Paging à Câu tr l i

Tr l i bài t p ph n 1

185

Q10 Tr l i a.

ó là d ch

a ch

o thành

a ch th c trong h th ng b nh

o.

Mô t Trong câu h i này c n tìm cách gi i thích phù h p nh t cho vi c d ch a ch ng . a. ó là d ch a ch o thành a ch th c trong h th ng b nh o. b. ó là ng tác thay i a ch c s c a ch ng trình ang c th c hi n chuy n và th c hi n nó t i a m khác. c. ó là th c hi n (gián ti p) vi c c và ghi b nh chính b ng b nh cache. d. ó là ng tác gi i quy t các tham chi u a ch gi a các modun thêm m t modun trong quá trình th c hi n ch ng trình. DAT (Dynamic Address Translation) - d ch a ch ng là ph ng pháp d ch a ch gi a các a ch th c (t c các a ch v t lý trong b nh chính) và a ch o b ng cách dùng m t b ng các trang, trong qu n lý b nh (l u tr ) o à áp án là a.

Q11 Tr l i d.

a ra trang lâu nh t không

c tham chi u

n

Mô t Trong câu h i này, c n tìm gi i thích cho LRU, - là m t trong các gi i thu t thay th trang trong b nh o. a. a ra trang có u tiên th p h n theo m c u tiên ã c thi t l p tr c. b. a ra trang có th i gian t n t i trong b nh chính lâu nh t. c. a ra trang có th i gian t n t i trong b nh chính ng n nh t. d. a ra trang lâu nh t không c tham chi u n. LRU là Least Recently Used. ít s d ng g n ây nh t, trong các trang trong b nh chính, là trang mà th i gian trôi qua k t khi nó c s d ng l n cu i là lâu nh t. Trang ó cg il ib nh ph tr . à áp án là d.

Q12 Tr l i d.

c t o thành t m t vùng n ghi.

l u các b n ghi và m t vùng

l u các thông tin khoá c a

Mô t Trong câu h i này, c n tìm gi i thích cho khái ni m t ch c tu n t c ánh ch s . a. Truy nh p tr c ti p n b n ghi có th th c hi n c b ng cách s d ng a ch c a m i n ghi. ôi khi, hi u su t c a vi c dùng cách này c ng th p. b. Các b n ghi c ghi theo th t khi ti n hành ghi v t lý. Ch có truy nh p tu n t là th c hi n. c. c t o thành t m t vùng g i là thành viên và m t vùng th m c (ki m soát thông tin thành viên). Phù h p l u ch ng trình. d. c t o thành t m t vùng l u các b n ghi và m t vùng l u các thông tin khoá c a n ghi. ch c theo t p tu n t c ánh ch s (Indexed Sequential file organization) k t h p vi c truy nh p tu n t và vi c s p t v i kh n ng truy nh p ng u nhiên. T p tu n t c ánh ch s ch a hai ph n :

186

Ch

ng 5

C u hình h th ng

•

T p các b n ghi l u trong các v trí liên t c trong các trong m t t p liên quan và theo tr ng khoá. • M t (t p) ch s t i t p các b n ghi c x p th t . Vì v y áp án là d.

c x p th

Q13 Tr l i c.

3

Mô t Trong câu h i này c n tính s b n ghi ng ngh a theo u ki n ã cho. a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 a ch Y c a b n ghi mà giá tr khoá c a nó c tính b ng cách dùng hàm b m (hash function): Giá tr khoá ÷ 7 = X v i s d là Y Giá tr khoá Y

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

2

4

6

1

3

5

7

2

4

6

Vì v y áp án là c.

Q14 Tr l i c.

ng d n (Path)

Mô t u hành th c hi n Trong câu h i này c n tìm ch d n t i th m c có ch a t p v i gi thi t là h vi c qu n lý t p b ng cách dùng th m c v i c u trúc phân c p. a. Ph n m r ng b. Th m c con c. ng d n d. Th m c g c e. Ký t c bi t a. Ch ki u t p. (ví d .bmp i v i các t p nh bitmap) b. Có ngh a th m c d i m t th m c khác. c. à áp án d. Th m c g c e. T o u ki n xác nh c nhi u t p m t cách hi u su t (ví d *.gif i v i m i t p có ph n r ng là .gif, thay vì ph i xác nh ki u nh aaa.gif, bb.gif, ccddd.gif .)

Q15 Tr l i b.

..\..\A2\f

Mô t Trong câu h i này c n ch ra ph ng pháp xác th m c có d u * (th m c hi n t i) . a. .\A2\f b.

nh t p n m d

i th m c ..\..\A2\f

c ch b ng m i tên,

Tr l i bài t p ph n 1

c.

..\A1\..\A2\f d.

187

..\A2\f c A1

A2

A1 A2 A1 A2

A1 A1 A2

th m c ã nh ( c ánh d u b ng d u * ), th m c ích n m d a nó (under its parent of parent). ng d n liên quan t c ánh d u Cha .. Cha c a cha ..\. Th m c ích ..\..\A2 Vì v y, t t p xác nh t i t p ..\..\A2\f à áp án là b.

th

m c

trong th m c ích,

i (th m c) cha c a cha

ng d n tuy t

i

\A1 \ \A2 c d n là

Q16 Tr l i c.

XYX.YXY

Mô t Câu h ng tr ng a. không b. không c. pv d. không

i này liên quan n các ký t c bi t. Trong câu h i này, c n xác nh các các chu i ký t ng v i bi u di n X*.Y?? trong u ki n ã cho. ("*" bi u di n chu i ký t b t k l n h n (0), và "?" bi u di n 1 ký t (b t k )) XY.XYY ng v i X*.Y?? vì .XYY (ch u sau d u ph i là Y) XXX.YY ng v i X*.Y?? vì .YY (ch có 2 ký t ) XYX.YXY i .XYY YXYX.YXY ng v i X*.Y?? vì .XYY (ch u ph i là X)

Q17 Tr l i c.

ó là h

u hành m t ng

i dùng và a nhi m.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh âu là m t gi i thích sai v UNIX . a. Có m t giao di n ng i dùng v i các l nh trên c s ký t . b. Vì c t c a nó có ã c phát hành công c ng và nó có tính di chuy n cao nên nó ch p nh n trong m t ph m vi thi t b r t r ng.

c

188

c. d. e.

Ch

ng 5

C u hình h th ng

ó là h u hành ng i dùng n và a nhi m. Có ch c n ng m ng th c hi n vi c x lý phân tán. ó là h u hành máy tr m tiêu bi u.

UNIX là h

u hành a ng

i dùng và a nhi m. Vì v y mà áp án là c.

Tr l i bài t p ph n 1

Tr l i bài t p cho Quy n 1 Ph n 1 Ch ph ng ti n)

189

ng 4 (H th ng a

Danh sách áp án áp s Q 1:

______________________________________________________________ c

Q 2:

d

Q 3:

D

Q 4:

a

Q 5:

d

Tr l i và Mô t

Q1 Tr l i c.

ó là vi c th ng nh t.

u khi n các d li u khác nhau nh âm thanh, hình nh

ng v.v

m t cách

Mô t Trong câu h i này c n tìm mô t úng cho khái ni m a ph ng ti n. a ph ng ti n có ngh a thông tin c bi u di n d i nhi u d ng, ví d v n b n, âm thanh, ho , ho ng và video. Ch ng trình a ph ng ti n th ng là các trò ch i, t n, các bài t c trên CD-ROM ho c DVD. M t ng d ng b t k v i âm thanh và/ho c video có th g i là ch ng trình a ph ng ti n. c. ó là vi c u khi n các d li u khác nhau nh âm thanh, hình nh ng m t cách th ng nh t úngà áp s a. ó là chuy n i d li u t ng t thành d li u s Modems th c hi n vi c chuy n d li u t ng t ßà d li u s . b. ó là dùng Internet trao i th nt . d. ó là xem ch ng trình vô tuy n b ng máy tính cá nhân. Vi c s d ng chính Internet ho c xem vô tuy n b ng máy tính cá nhân không t ng ng khái ni m a ph ng ti n.

Q2 Tr l i d.

N n (Platform)

Mô t Trong câu h i này c n xác nh tên c a môi tr ng c n thi t cho vi c s d ng các ph n m m a ph ng ti n. a. ng d ng b. Tác t c. So n gi (Authoring) d. N n (Platform) Ph n m m a ph ng ti n t phía trên cùng c a n n. Ví d , m t trong các ph n m m so n gi Premier c a Hãng Adobe Systems òi h i n n là Windows ho c Macintosh.

190

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Q3 Tr l i d.

GUI

Mô t Trong câu h i này c n xác nh u gì t ng ng v i công ngh giao di n máy tính có s d ng n các bi u t ng a. CAI b. CUI c. GDI d. GUI a. CAI (Computer Aided Instructions) d y h c nh s h tr c a máy tính b. CUI (Character User Interface) giao di n v i ng i dùng b ng ký t c. GDI (Graphic Device Interface) giao di n v i thi t b b ng ho d. GUI (Graphical User Interface) giao di n v i ng i dùng b ng ho Công ngh giao di n máy tính cho phép ng i dùng t ng tác v i h th ng b ng các giao di n tr c tuy n nh bi u t ng c g i là GUI. à áp s là d.

Q4 Tr l i a.

B ng cách ch nh các t ho c các ký hi u hi n trên màn hình mà ta có th truy nh p t thông tin này sang thông tin kia.

Mô t Trong câu h i này, c n tìm mô t úng v siêu v n b n (HyperText). a. B ng cách ch nh các t ho c các ký hi u hi n trên màn hình mà ta có th truy nh p t thông tin này sang thông tin kia. b. Các hình nh ng chi ti t có th hi n th b ng cách dùng màn hình phân gi i cao. c. Không ch v n b n, mà còn c nh c, videos và m i ki u thông tin u có th bi u di n c. d. V n b n c t o v i ph n m m x lý v n b n c chuy n i tr c ti p thành tài li u HTML . Theo trang Web Siêu v n b n là gì trên website W3C, Siêu v n b n là v n b n không b h n ch b i tính tuy n tính. Siêu v n b n là v n b n có ch a các k t n i n các v n b n khác. Thu t ng này do Ted Nelson o ra kho ng n m 1965. Siêu ph ng ti n là thu t ng dùng cho các siêu v n b n không b h n ch ch b i các v n b n, mà còn có th g m ví d c th , video và âm thanh, . Trong các mô t ã cho, mô t úng v siêu v n b n theo ngh a là ta có th truy nh p t thông tin này sang thông tin khác b ng cách s d ng các k t n i v i các tài li u HTML.

Tr l i bài t p ph n 1

191

Trong câu h i này c n tìm thu t ng chung ch công ngh có th t o ra th gi i o mang a hi n th c b ng cách dùng máy tính. a. AR b. IR c. OR d. VR a. AR (Artificial Reality) Hi n th c nhân t o b. IR (Investor Relations) Các m i quan h c a nhà u t c. OR (Operations Research) Quy ho ch d. VR (Virtual Reality)= áp án

m nét

Q5 Tr l i d.

VR

Mô t

192

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Tr l i bài t p Quy n 1 Ph n 1 Ch th ng)

ng 5 (C u hình h

Danh sách áp án áp án

______________________________________________________________

Q 1: Q 6: Q 11:

b c c

Q 16:

a

Q 2: Q 7: Q 12:

d c d

Q 3: Q 8: Q 13:

c d d

Q 4: Q 9: Q 14:

c c b

Q 5: Q 10: Q 15:

c a a

Tr l i và Mô t

Q1 Tr l i b.

X lý c p nh t CSDL

Mô t Trong câu h i này c n tìm ch c n ng phù h p nh t v vi c x lý trên máy ph c v trong h th ng máy khách/máy ph c v . a. X lý hi n th d li u u ra b. X lý c p nh t CSDL c. Ki m tra khuôn d ng c a d li u u vào d. X lý hi n th menu y xu ng Máy ph c v cung c p các d ch v cho máy khách, ví d máy ph c v in cung c p d ch v in, máy ph c v CSDL cung c p truy nh p t i CSDL. Trong các ph ng án ã cho, u ph i làm trên máy ph c v là b. Các ph ng án khác c th c hi n trên máy khách.

Q2 Tr l i d.

Vai trò c a máy tính A là máy ph c v in cho mô hình máy khách /máy ph c v .

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t phù h p nh t cho h th ng ã cho. a. Cùng m t h u hành ph i ch y trên máy A và B. b. Giá tr MIPS c a máy A ph i cao h n giá tr t ng ng c a máy B c. Vi c in n có th th c hi n c th m chí không c n b t máy A. d. Vai trò c a máy tính A là máy ph c v in cho mô hình máy khách/máy ph c v . e. Cho n khi vi c in k t thúc, máy B không th th c hi n các x lý khác.

Theo nh câu h i, - máy tính A và B c n i v i nhau qua m ng LAN, và máy in ch c n i vào máy tính A. - Khi máy tính B mu n in d li u, nó g i d li u t i máy tính A(có ngh a máy tính A cung c p d ch in cho máy tính B.) Vì v y, vai trò c a máy tính A là máy ph c v in.

Tr l i bài t p ph n 1

193

Q3 Tr l i c.

V i u ki n bình th ng, m t trong các b x lý trong ch d phòng, và khi b x lý ang ho t ng b h ng, sau khi c chuy n sang b x lý d phòng, vi c x lý l i c ti p t c.

Mô t Trong câu h i này c n tìm mô t liên quan n h th ng máy tính t ng ng v i khái ni m h th ng song công. a. Nhi u b x lý chia s b l u tr chính và c ki m soát b i cùng m t h u hành n. Th m chí n u m t b x lý b h ng thì vi c x lý v n có th ti p t c c v i các b x lý còn l i. a. mô t h a x lý ghép ch t. b. t ng kh n ng x lý b ng cách phân tán t i x lý, nhi u b x lý c n i v i nhau tu n . b. mô t h a x lý tr c sau (tandem) c. V i u ki n bình th ng, m t trong các b x lý trong ch d phòng, và khi b x lý ang ho t ng b h ng, sau khi c chuy n sang b x lý d phòng, vi c x lý l i c ti p t c. c. mô t h th ng song công à áp s d. Nhi u b x lý c n i song song ng b th c hi n cùng vi c x lý và so sánh k t qu n nhau. Trong tr ng h p x y ra s c , b x lý b h ng c tách ra kh i h th ng và vi c x lý c ti p t c. d. mô t h th ng kép.

Q4 Tr l i c.

1 B

2 C

3 A

Mô t Trong câu h i này c 1 a. A b. A c. B d. C

n tìm t h p phù h p nh t v ch 2 3 B C C B C A A B

x lý các công vi c ã cho.

lý theo lô (ch : B) phù h p i v i vi c tính l ng (Công vi c th nh t). t ch máy bay (Công vi c th ba) c n ph i là x lý giao d ch tr c tuy n (ch : A). lý th i gian th c (ch : C) là òi h i i v i thao tác c a ng i máy công nghi p (công vi c th hai). Vì v y áp s là c.

194

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Q5 Tr l i c.

B ng các bi n pháp t p trung t i trung tâm, tính b o m t và nh t quán c a d li u có th d dàng duy trì và ki m soát c.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t phù h p nh t cho h th ng x lý t p trung. a. Trong tr ng h p có tai ho hay h ng hóc, vì trung tâm có th th c hi n các thao tác khôi ph c t p trung, nên có th tránh c nguy c h th ng b d ng ho t ng trong m t th i gian dài. a. v m t ho t ng c a h th ng, h th ng phân tán có u vi t h n do có th cô l p c các ph n có l i và ti p t c ho t ng m t ph n sau khi cô l p. H th ng t p trung có th hoàn toàn ng ng ho t ng trong tr ng h p tai ho ho c h ng hóc. b. Vì qu n lý theo lô c ti n hành trong h th ng, nên d tuân th các yêu c u v b sung, thay i, c a các ch c n ng h th ng, và xác su t x y ra s d n l i (backlog stacking) là th p. b. B sung và thay i h th ng t p trung không ph i là d . c. B ng các bi n pháp t p trung t i trung tâm, tính b o m t và nh t quán c a d li u có th d dàng duy trì và ki m soát c. c. Mô t phù h pà áp s d. Vi c v n hành và qu n lý các tài nguyên ph n c ng ph n m m tr nên ph c t p, nh ng vi c m r ng h th ng v i các công ngh m i l i th c hi n d dàng. d. H th ng t p trung kém m m d o h n. Vi c m r ng h tr ti n b công ngh m i có th không d dàng.

Q6 Tr l i c.

X lý t

ng tác

Mô t Trong câu h i này c n xác nh thu t ng phù h p bi u th ch x lý mà trong ó ng i dùng máy tính trao i thông tin v i máy tính ng cách l a ch n các bi u t ng trên màn hình, và vào nh t bàn phím, a các quy t nh c a con ng i vào vi c x lý thông tin. a. X lý giao d ch tr c tuy n b. X lý chia x th i gian c. X lý t ng tác d. X lý theo lô Câu h i cho th y s t p trung vào t ng tác gi a ng i dùng và h th ng máy tính à áp s là c.

Q7 Tr l i c.

Turnaround time (Th i gian cho k t qu )

Mô t Trong câu h i này c n xác nh thu t ng bi u th th i gian trôi qua t khi máy tính c yêu c u làm m t lo t công vi c n khi a ra k t qu x lý, trong ch x lý theo lô. a. Overhead (T ng phí) b. Throughput (thông l ng) c. Turnaround time (Th i gian cho k t qu ) d. Response time (th i gian tr l i) Câu h i bi u th Turnaround time (Th i gian cho k t qu )

Tr l i bài t p ph n 1

195

Q8 Tr l i d.

S l ng các công vi c và giao d ch có th c x lý trong i v i vi c ánh giá hi u n ng c a h th ng.

n v th i gian là quan tr ng

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t v ánh giá hi u n ng h th ng. a. Trong OLTP (X lý giao d ch tr c tuy n), giá tr MIPS c dùng trong vi c ánh giá hi u ng h th ng. a. giá tr MIPS c dùng ánh giá hi u n ng c a CPU, ch không ph i ánh giá hi u n ng th ng b. Th i gian tr l i (Response time) và th i gian cho k t qu (turnaround time) là các ch s hi u n ng theo quan m c a ng i qu n lý v n hành h th ng. b. ó là ch s th c hi n trên quan m c a ng i dùng h th ng . c. Nói m t cách t ng quan, t l ho t ng c a các ngu n tài nguyên h th ng t ng, thì th i gian tr l i c ng c c i thi n. c. Nói chung, th i gian tr l i s lâu h n khi t l ho t ng các tài nguyên h th ng t ng lên. d. S các giao d ch và công vi c có th c x lý trong các n v th i gian là u quan tr ng i v i vi c ánh giá hi u n ng c a h th ng. d. úng à áp s

Q9 Tr l i c.

ó là giá tr tr ng l c.

ng trung bình c a th i gian th c hi n l nh trong các tính toán khoa

Mô t Trong câu h i này c n xác nh m t gi i thích úng cho Gibson mix c dùng trong vi c ánh giá hi u n ng c a h th ng. a. ó là t s v n hành trung bình d a trên các giá tr c a bi u ghi s c h ng trong m t th i gian nh t nh thu c t ch ng trình d báo tr c tuy n. b. ó là kh n ng x lý trung bình c c l ng trong m t n v th i gian trong x lý giao ch tr c tuy n. c. ó là giá tr tr ng l ng trung bình c a th i gian th c hi n l nh trong các tính toán khoa c. d. ó là th i gian th c hi n b n ghi trung bình c a nhi u ch ng trình chu n trong tính toán kinh doanh, nghi p v . e. ó là kh n ng x lý b n ghi nh n c t vi c giám sát b ng các thi t b o c các tín hi u bên trong c t o ra khi ch ng trình giám sát c th c hi n. Tr n Gibson là tr n l nh trong tính toán khoa h c . Vì v y áp s là c. Có các ki u tr n l nh khác nh ki u tr n trong th ng m i.

Q10 Tr l i a.

3

196

Ch

ng 5

C u hình h th ng

Mô t Trong câu h i này c n tính giá tr MIPS trung bình ch hi u n ng b x lý. a. 3 b. 10 c. 33 d. 60 e. 132 CPI (S nh p ng h c n th c hi n l nh) CPI = CPI c a l nh + CPI c a l nh 2 x t tr ng l nh 2+ ...

c tính b ng bi u th c sau. 1 x t tr ng

l nh

1

a) Tính giá tr d ki n c a CPI i v i CPU CPI = 4 x 0.4 + 8 x 0.5 + 10 x 0.1 = 1.6 + 4 + 1 = 6.6 (nh p) b) Tính th i gian th c hi n trung bình t ng h nh p Vì m i nh p là 0.05micro giây, th i gian th c hi n trung bình= 0.05 x 6.6 = 0.33 (micro giây) c) Tính s l nh th c hi n trong 1 giây. s l nh th c hi n trong 1 giây = 1/(0.33x10-6) = 1/0.33 x 106 d) Tính giá tr MIPS b ng cách chia cho 1 tri u 1/0.33 x 106 ÷ 106 = 1/0.33 3MIPS

Q11 Tr l i c.

ó là m t b ng m chu n s h c nguyên mà m c tiêu chính c a nó là các máy tính ch y UNIX. Nó c xây d ng b i Hi p h i ánh giá hi u n ng h th ng và c m r ng thành m t benchmark chu n.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t liên quan n SPEC-int a. ó là s l n các phép toán d u ph y ng c th c hi n trong m t giây. Dùng ch y u trong vi c ánh giá hi u n ng tính toán khoa h c, nh ng c ng c dùng nh m t ch s hi u n ng c a các máy tính x lý song song quy mô l n. a. mô t FLOPS (Floating-point Operations Per Seconds). phép tính d u ph y ng trên giây b. ó là s l n trung bình mà m t l nh c th c hi n trong 1 giây. Nó không phù h p cho vi c so sánh hi u n ng gi a các máy tính có ki n trúc khác nhau. b. mô t MIPS. c. ó là m t b ng m chu n s h c nguyên mà m c tiêu chính c a nó là các máy tính ch y UNIX. Nó c xây d ng b i Hi p h i ánh giá hi u n ng h th ng và c m r ng thành m t benchmark chu n. c. mô t úng v SPEC-int à áp s d. ó là m t b ng m chu n cho h th ng x lý giao d ch tr c tuy n. Theo mô hình ích, 4 lo i c t b ng m chu n , A, B, C, và D c xây d ng. d. mô t các phép o hi u n ng TPC-A, TPC-B, TPC-C và TPC-D, do TPC (C quan th c hi n x lý giao d ch) xây d ng.

Q12 Tr l i d.

Serviceability

tính ph c v

c

Mô t Trong câu h i này c n xác nh ký t th ba trong "RASIS" bi u di n cái gì. (Các ký t khác trong RASIS là Reliability, Availability, Integrity và Security) a. Safety Tính an toàn b. Selectivity Tính ch n c c. Sensitivity Tính nh y c m d. Serviceability tính ph c v c

Tr l i bài t p ph n 1

e.

Simplicity

Tính

197

n gi n

nh ngh a RASIS, ký t

th ba trong "RASIS" là Servisability.

áp s là d.

Q13 Tr l i d.

Vi c duy trì phòng ng a h th ng

c th c hi n

t ng c

ng MTBF.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t úng v tính tin c y c a h th ng máy tính. a. Vi c b o trì h th ng t xa s c i thi n t l ho t ng, b ng cách c i thi n MTBF. b. T l ho t ng c a h th ng c c i thi n b ng cách m r ng MTTR và MTBF. c. C u hình h th ng càng ph c t p, MTBF càng tr nên lâu h n. d. Vi c duy trì phòng ng a h th ng c th c hi n t ng c ng MTBF. Vì có th hy v ng t c MTBF (Mean Time Between Failure) lâu h n b ng cách duy trì phòng ng a cho h th ng , nên d là úng à áp s Các ph ng án khác không úng ví d b không úng vì MTTR càng l n có ngh a th i gian ho t ng càng nh .

Q14 Tr l i b. 0.768 Mô t Trong câu h i này c n xác

nh t l ho t

ng c a toàn b h th ng trong

u ki n ã cho.

A A

a.

0.512

Ab. 0.768

c. 0.928

d.

0.992

1) máy tính A và B c n i song song, l ho t ng c a ph n này là =1-(xác su t t t c các máy tính u h ng) =1-(1-0.8)x(1-0.8)=0.96 2) H trên (A và B n i song song) và C c n i liên ti p, l ho t ng c a toàn b h th ng (h n i ti p) =(t l ho t ng c a AB) x (t l ho t ng c a C) =0.96x0.8=0.768 Vì v y áp s là b.

Q15 Tr l i a.

Các m ch th ng.

c thi t k

t

ng ng ng khi phát hi n ra tín hi u ho t

ng không bình

Mô t Trong câu h i này c n xác nh bi n pháp d phòng an toàn (fail-safe measure) ng i máy công nghi p c u khi n b ng các máy vi tính.

n làm khi các

198

Ch

ng 5

C u hình h th ng

a.

Các m ch c thi t k t ng ng ng khi phát hi n ra tín hi u ho t ng không bình th ng. b. B ng cách làm cho các m ch c a m i ch c n ng d trao i, th i gian khôi ph c l i c gi m n c c m. c. B ng cách dùng 2 a c ng, cùng m t d li u c l u trên các a ó. d. Có m t ng dây duy trì nóng c a nhà s n xu t c thi t l p h tr k p th i trong các u ki n kh n c p. Failsafe (bi n pháp d phòng an toàn) là s tính n các y u t an toàn t i thi u các nh h ng trên các ph n còn l i khi s c x y ra b ph n nào ó. V i ngh a ó, trong các thao tác ã cho, A là bi n pháp d phòng an toàn.

Q16 Tr l i a.

A

Mô t Câu này liên quan n ng cong hình b n t m. Trong câu h i này c n xác nh trong kho ng th i gian nào thì các l i do thi t k và s n xu t và do môi tr ng không phù h p th ng x y ra.

a.

A

b. A và C

c. B

d.

C

Kho ng A bi u di n ng hóc ban , B bi u di n ng hóc không theo th th và C bi u di n ng n ng t ng ng. Ki u h ng hóc nêu trong câu h i th ng x y ra vào th i gian u, t c trong kho ng A. Vì v y áp s là ph ng án a.

Ph n 2

LÝ THÔNG TIN VÀ AN NINH

Gi i thi u Lo t sách giáo khoa này ã c xây d ng trên c s Chu n k n ng K s Công ngh Thông tin c a ra công khai tháng 7/2000. B n t p sau ây bao quát toàn b n i dung c a tri th c và k n ng n n t ng c n cho vi c phát tri n, v n hành và b o trì các h thông tin: No. 1: No. 2: No. 3: No. 4:

Gi i thi u v H th ng máy tính Phát tri n và v n hành h th ng Thi t k trong và l p trình - Thân tri th c c t lõi và th c hành Công ngh M ng và C s d li u

Ph n này cho nh ng gi i thích d dàng m t cách có h th ng cho nh ng ng i ang h c v các h th ng máy tính l n u tiên có th d dàng có c tri th c trong nh ng l nh v c này. Ph n này bao g m các ch ng sau: Ph n 2: X lí thông tin và An ninh Ch ng 1: K toán Ch ng 2: L nh v c ng d ng c a H th ng máy tính Ch ng 3: An ninh Ch ng 4: Nghiên c u ho t ng

1

toán

c ích c a ch

ng

Thu c b n ch t tri th c k toán c b n nghi p v .

hi u các ho t

ng

• Hi u c lu ng thông tin k toán trong doanh nghi p. ‚ Hi u c các b c chu n b t quy t toán và b n kê thu nh p và ph ng pháp l p tài kho n trong doanh nghi p. ƒ H c cách c t quy t toán và b n kê thu nh p, và hi u c khác bi t gi a k toán tài chính và k toán qu n lí.

202

Ch

ng 1

1.1

K toán

Ho t ng nghi p v và thông tin k toán

1.1.1

m tài chính và thông tin k toán

t doanh nghi p x lí công tác k toán d a trên c s n m tài chính (th i kì k toán). Doanh nghi p t ng k t các k t qu ho t ng c a mình trong n m tài chính vào báo cáo k toán (báo cáo tài chính). Báo cáo k toán ch ra hi u n ng ho t ng c a doanh nghi p trong n m tài chính và các u ki n tài chính a nó. Nh ng báo cáo k toán chính là t quy t toán và b n kê thu nh p (lãi và l ), c hai u c chu n b vào lúc k t thúc n m tài chính.

(1)

N m tài chính

Doanh nghi p ti n hành các ho t ng trên c s liên t c, và c n l p ra m t chu kì th i gian v i m c tiêu k toán. Chu kì này c g i là n m tài chính (th i kì k toán). N m tài chính thông th ng là th i kì 12 tháng. m tài chính c a nhi u công ti Nh t b t u t 1 tháng t cho t i 31 tháng ba n m ti p theo. Lúc b t u c a n m tài chính c g i là u kì, và k t thúc c a n m tài chính c g i là cu i kì. Cu i kì ng còn c g i là ngày k t thúc . Hình 1-1-1

m tài chính và ngày k t thúc Cu i kì

Kì tr

u kì

m tài chính (th i kì k toán)

c

u kì

Kì ti p

Kì hi n t i

Ngày k t thúc

(2)

Cu i kì

Ngày k t thúc

T quy t toán (B/S)

quy t toán ch ra tình hình tài chính c a doanh nghi p vào m t th i m xác nh, th ng vào cu i m t kì. Nó bao g m tài s n, kho n ph i tr , và c ph n c a c ông. Nó ch ra tài s n còn l i bên trái (bên n ) và kho n ph i tr và c ph n c a c ông bên ph i (bên có). Ngoài d ng th c truy n th ng này c g i là tài kho n s cái (T-tài kho n), còn có d ng báo cáo, trình bày tài s n trên cùng kho n ph i tr và c ph n c a các c ông d i ây. quy t toán d

i d ng tài kho n s cái Kho n ph i tr

i d ng b n kê

I. Tài s n

Tài s n ph n c a c

quy t toán d

ông

II. Kho n ph i tr III. C ph n c a c

ông

1.1

Ho t

ng nghi p v và thông tin k toán

203

• Tài s n Tài s n bao g m ti n m t, ti n g i ngân hàng, nhà c a, c, máy móc và các hàng hoá có giá tr khác c doanh nghi p dùng cho các ho t ng nghi p v và các quy n nh n ti n m t t ng i khác trong ng lai, nh kho n nh n c và kho n vay. ‚ Kho n ph i tr Kho n ph i tr là ngh a v c a doanh nghi p ph i thanh toán trong t vay”, kho n ph i tr làm gi m tài s n i. ƒ C ph n c a c

ng lai. Nó c ng còn

c g i là “v n

ông

ph n c a c ông là tài s n th c còn l i sau khi tr toàn b kho n ph i tr c a doanh nghi p t t ng tài n. i l p v i v n vay, c ph n c a c ông c ng còn c g i là “c ph n c a ng i ch ". ng th c sau ây di n t cho c ph n c a c ông c g i là “ ng th c v n ": Tài s n

Kho n ph i tr = C ph n c a c

ông

quy t toán ch ra tình hình tài s n, kho n ph i tr và c ph n c a c ông c a doanh nghi p t i m t th i gian xác nh. Vi c hoán v kho n ph i tr sang bên ph i c a ng th c v n cho ng th c sau: Tài s n = Kho n ph i tr + C ph n c a c

m

ông

ng th c này c g i là “ ng th c t quy t toán." u này ngh a là trên t quy t toán, t ng kh i l ng tài s n trên v trái bao gi c ng b ng (t c là cân i v i) t ng c a kho n ph i tr và c ph n c a c ông bên ph i. Do ó m i có tên “t quy t toán ." Khi doanh nghi p ti n hành nghi p v , tài s n, kho n ph i tr và c ph n c a c ông c a nó thay i t c vào lúc u kì. Khi c ph n c a c ông vào lúc cu i kì c a m t kì mà v t quá c ph n c a c ông t i lúc u kì, s d c g i là “lãi th c” (l i nhu n th c cho kì ó). Trong tr ng h p i ng c l i, d c g i là “l ” (l th c cho kì ó).

(3)

B n kê thu nh p (báo cáo lãi và l ; P/L)

n kê thu nh p bao g m thu nh p và chi xu t. Nó trình bày hi u n ng v n hành c a doanh nghi p trong m t th i kì xác nh (th ng là m t n m tài chính). Nó ch ra chi xu t bên trái (bên n ) và thu nh p bên ph i (bên có). N u t ng thu nh p v t quá t ng chi xu t, thì s chênh l ch là lãi. Trong tr ng h p ng c l i, s chênh l ch là l . Lãi c ghi bên trái (bên n ), còn l c ghi bên ph i (bên có). Gi ng nh t quy t toán, b n kê thu nh p c ng c chu n b theo d ng tài kho n hay d ng báo cáo. Trong tr ng h p b n kê thu nh p, d ng báo cáo là thông d ng h n. Ch ng h n, khi các công ti công b k t qu ho t ng và tài chính c a mình trên báo chí, t quy t toán th ng y d ng tài kho n s cái (T-tài kho n), còn b n kê thu nh p d i d ng báo cáo. n kê thu nh p d

i d ng tài kho n s cái

Chi xu t Thu nh p

n kê thu nh p d

i d ng báo cáo

Thu nh p Chi xu t Thu nh p th c

Thu nh p th c Thu nh p Chi xu t Thu nh p th c

: : :

204

Ch

ng 1

K toán

• Thu nh p Thu nh p là vi c t ng c ph n c a các c ông c t o ra b i các ho t ng kinh doanh c a doanh nghi p. Thu nh p bao g m vi c bán s n ph m, ti n hoa h ng nh n c và ti n cho thuê nh n c. ‚ Chi xu t Chi xu t là vi c làm gi m c ph n c a các c ông c t o ra b i các ho t ng kinh doanh c a doanh nghi p. Chi xu t là vi c tiêu dùng c a doanh nghi p. Chi xu t bao g m l ng nhân viên, ti n u thác ph i tr , và chi tiêu qu ng cáo. ƒ Lãi th c (l th c) Chênh l ch gi a t ng thu nh p và t ng chi xu t là lãi th c (l th c). M i quan h này ng th c sau:

c bi u di n b ng

Chi xu t + Lãi th c = Thu nh p

ng th c này c g i là “ ng th c lãi th c ." Lãi th c chính là s d còn l i sau khi tr t c ph n c a các c ông vào cu i n m tài chính i c ph n c a các c ông vào u kì trên t quy t toán.

(4)

Lu ng thông tin giao tác

hi u vi c ti n hành các ho t ng nghi p v kinh doanh, u thi t y u là hi u ti n trình chu n b b n kê tài kho n d a trên thông tin giao d ch (t ch ng t ) và c úng b n kê tài kho n nêu k t qu c a ho t ng kinh doanh. Lu ng thông tin giao tác c v trong Hình 1-1-2. Hình 1-1-2 Lu ng thông tin giao tác

Các giao d ch nghi p v

Các ho t

ng nghi p v Công vi c hàng ngày

Ghi l i các giao d ch trong tài kho n theo s sách (ghi nh t kí)

Ghi l i

Ho t ng nghi p trong th i kì k toán toán

Chu n b b n kê tài kho n

Hi u th u ho t nghi p v

ng

quy t toán n kê thu th p

ánh giá k t qu

1.1

1.1.2

Ho t

ng nghi p v và thông tin k toán

205

u trúc tài kho n

chu n b b n kê tài kho n, m i giao d ch phát sinh t các ho t ng nghi p v c x lí theo các qui t c. Các qui t c này c g i là "gi s sách (ghi kép)". Th t c làm k toán theo các qui t c này c nêu trong Hình 1-1-3. Hình 1-1-3 T giao d ch t i vi c óng s

u kì

Giao d ch

toán

n k toán

Vào s cái

cái

Chu n b k t toán ki m tra

t toán ki m tra

Chu n b t làm vi c

ng tính 6 c t

óng

u ch nh

ng k t toán a các b ng cân i t ng h p

kho

ng tính 8 c t

quy t toán

n kê thu nh p

óng s

(Ngu n:

(1)

Quy t toán k t toán ki m tra

"Giáo trình chung l p II" do Vi n hàn lâm trung lí thông tin Nh t)

ng v CNTT biên so n, công ti phát tri n

Giao d ch

Trong k toán, m t giao tác ngh a là m t s ki n gây ra vi c làm t ng hay gi m v tài s n, kho n ph i tr hay ph n c a c ông. S xu t hi n c a lãi hay chi xu t c ng là m t giao tác trong k toán, vì nó gây ra vi c

206

Ch

ng 1

K toán

ng hay gi m trong c ph n c a các c

(2)

ông.

Ghi s nh t kí

Trong k toán, các giao tác khi c th c hi n u c ghi l i, c phân lo i thành các lo i chi ti t, và c tính toán xác nh cái gì t ng lên hay gi m i do chúng em l i i v i tài s n, kho n ph i tr và c ph n a các c ông và lãi nào hay chi xu t nào chúng em l i. T p h p phân lo i k toán cho vi c ghi l i và nh ng tính toán ó c g i là "các tài kho n", và tên c a chúng c g i là "tiêu c a tài kho n". C t tài kho n là c t c t phía bên trong s nh t kí cho vi c ghi l i và tính toán t ng gi m theo t ng tiêu tài kho n riêng. C t tài kho n c cung c p bên trái (bên n ) và bên ph i (bên có) c a trang s cái. Ví d v m t tài kho n trong tài kho n s cái (T-account) (Bên n ) Ti n m t

(Bên có)

i giao tác c phân tách ra thành các ph n t n và có. D a trên k t qu này, ng i ta xác nh ra: - s ti n nào c n c a vào bên n c a tài kho n nào và - s ti n nào c n c a vào bên có c a tài kho n nào. Th t c này c g i là "ghi s k toán." t qu c a vi c ghi s k toán c a vào trong nh t kí theo th t phân lo i các giao tác. Trong nh ng m g n ây, vi c dùng các t ghi thay cho s nh t kí tr thành r t thông d ng. Cách làm các ô Sau ây là nh ng qui t c ghi l i vào trong các tài kho n s t ng và gi m v tài s n, kho n ph i tr và c ph n c a các c ông hay s ti n thu nh p và chi xu t phát sinh t các giao tác: • a s t ng v tài s n vào bên n và s gi m v tài s n bên có. ‚ a s t ng vào kho n ph i tr hay c ph n c a c ông và bên có và s gi m vào bên n . ƒ a s thu nh p vào bên có khi nó tích lu l i. „ a s chi xu t vào bên n khi nó tích lu l i.

• Tài s n ‚ Kho n ph i tr ph n c a c ƒ Thu nh p „ Chi xu t

(3)

ông

Bên n (v trái) ng (+) Gi m (-) Gi m (-) Gi m (-) Tích lu (+)

Vào s cái

Vào c cái ngh a là chuy n các b n ghi t nh t kí sang c t tài kho n

(4)

Bên có (v ph i) Gi m (-) ng (+) ng (+) Tích lu (+) Gi m (-)

c cho trong s cái (s cái chung ).

Chu n b k t toán ki m tra

Có ba ki u k t toán ki m tra: k t toán ki m tra t ng, k t toán ki m tra s d , và k t toán ki m tra t ng và s d . c ích chính c a vi c chu n b k t toán ki m tra là ki m tra xem li u vi c chuy n t nh t kí vào s cái có c th c hi n úng hay không. • K t toán ki m tra t ng t toán ki m tra t ng c chu n b b ng vi c tính t ng n và t ng có cho t ng cái. M t ví d c nêu ra d i ây.

m c tài kho n trong s

1.1

Bên n 2,430 170 865 75 300 100

20 110 4,070

Ho t

ng nghi p v và thông tin k toán

m c tài kho nh Ti n m t Tài kho n c nh n Buôn bán c Nhà c a Tài kho n c tr Thanh toán món vay ph n c a c ông Thu nh p bán hàng Tr l ng Chi phí qu ng cáo

(nghìn Bên có 1,400 50 650

207

ng)

120 500 1,000 350

4,070

‚ K t toán ki m tra s d t toán ki m tra s d c chu n b b ng cách tính s d (s sai bi t) c a các tài kho n trên k t toán t ng. Sau ây là k t toán ki m tra s d c chu n b d a trên k t toán ki m tra t ng ã nêu trong Hình •: (nghìn ng) Bên n m c tài kho n Bên có 1,030 Ti n m t 120 Tài kho n c nh n 215 Buôn bán 75 c 300 Nhà c a Tài kho n c tr 120 Thanh toán món vay 400 ph n c a c ông 1,000 Thu nh p bán hàng 350 20 Tr l ng 110 Chi phí qu ng cáo 1,870 1,870 ƒ K t toán ki m tra t ng và s d t toán ki m tra t ng và s d c chu n b b ng cách t h p k t toán ki m tra t ng và k t toán ki m tra d thành m t k t toán ki m tra. Sau ây là k t toán ki m tra t ng và s d c chu n b b ng cách t p k t toán ki m tra t ng c nêu trong • và k t toán ki m tra s d c nêu trong ‚: (nghìn ng) Bên n Bên có m c tài kho n d ng ng d 1,030 2,430 Ti n m t 1,400 120 170 Tài kho n c nh n 50 215 865 Buôn bán 650 75 75 c 300 300 Nhà c a Tài kho n c tr 120 120 100 Thanh toán món vay 500 400 ph n c a c ông 1,000 1,000 Thu nh p bán hàng 350 350 20 20 Tr l ng 110 110 Chi phí qu ng cáo 1,870 4,070 4,070 1,870

208

Ch

ng 1

K toán

(5)

Chu n b b ng tính sáu c t

n kê ch a k t toán ki m tra s d , b n kê lãi, và t quy t toán c g i là "b ng tính sáu c t ." B n kê này có ích hi u lu ng chung c a vi c k t thúc s . “Sáu c t” nói t i t ng s c a các c t n và có trên k t toán ki m tra s d , b n kê lãi, và t quy t toán. B ng tính sáu c t cung c p tài li u c s cho vi c chu n b b n kê lãi và t quy t toán. t toán ki m tra s d Bên n Bên có

m c tài kho n Tài s n Kho n ph i tr ph n c a c Thu nh p Chi xu t Lãi th c (L th c)

Bên n

n kê lãi Bên có

Bên n

ông

quy t toán

t toán ki m tra s d Kho n ph i tr vào cu i kì Tài s n vào cu i kì

Kho n ph i tr vào cu i kì

ph n c a c ông vào u kì

n kê lãi Lãi th c

Thu nh p Chi xu t

(6)

quy t toán Bên có

Tài s n vào cu i kì

ph n c a c ông vào u kì Lãi th c

Thu nh p Chi xu t

u ch nh k t thúc

Trong k toán, các giao tác hàng ngày c a vào trong nh t kí và nh ng b n ghi này c a vào s cái ghi l i và tính vi c t ng và gi m trong các tài kho n cá nhân. Công vi c này c th c hi n trên c s hàng ngày. Khi m t n m tài chính k t thúc, c n ph i làm rõ ràng k t qu ho t ng trong th i kì này và tình hình tài chính vào cu i th i kì này. Vi c óng s ngh a là hành ng óng s vào cu i n m tài chính, tính t ng các b n ghi, và chu n b t quy t toán và b n kê lãi. u ch nh k t thúc ngh a là hành ng s a ch a các b n ghi trong s vào lúc k t thúc cho các tài kho n riêng có th bi u l s d th c t i úng hay s thu nh p hay chi xu t úng. Vi c u ch nh c c n t i cho c ích này c g i là “ u ch nh k t thúc (các m c u ch nh k t thúc )." u ch nh k t thúc bao g m các th t c nh chuy n tài kho n thu nh p và tài kho n v n, tính lãi và l t nh ng giao tác buôn bán, c l ng s n x u, và các chi xu t gi m giá và kh u hao. Các m c òi h i vi c u ch nh k t thúc nh v y c g i là “các m c u ch nh k t thúc." T li t kê nh ng c này c g i là "t kho." Trong khi ó, k t toán ki m tra m r ng c chu n b b ng vi c b sung thêm các c t cho vi c u ch nh k t thúc (c t u ch nh k t thúc) cho b ng tính sáu c t c g i là “b ng tính tám t ".

1.1

m c tài kho n Tài s n Kho n ph i tr ph n c a c Thu nh p Chi xu t i t c th t (L th t)

(7)

t toán ki m tra s d Có

Ho t

M c N

ng nghi p v và thông tin k toán

u ch nh Có

B n kê l i t c N Có

209

T quy t toán N Có

ông

K t thúc s

Sau khi k t thúc các tài kho n, c n ki m tra xem li u s ti n c a vào các tài kho n riêng ã c tính toán và a vào úng n không. V i m c ích này, s ti n c chuy n vào kì ti p c l y ra chu n b cho k t toán ki m tra sau khi k t thúc (k t toán ki m tra h u k t thúc). ng n và có v k t toán ki m tra sau k t thúc c a vào dòng u tiên c a nh t kí xem nh "s d mang sang " vào ngày u c a kì ti p.

210

Ch

ng 1

K toán

1.2

Cách

1.2.1

Cách

c b n kê tài chính c t quy t toán

Hình 1-2-1 Ví d v T quy t toán (B/S)

Ngày l p: Tài s n m c tài s n Tài s n hi n th i Ti n m t và ti n kí qu Tài kho n nh n c Ch ng khoán Ki m kho Các th khác

ti n 2,482 1,670 600 100 82 30

Tài s n c nh Tài s n s nh h u hình Nhà c a Máy móc và thi t b Tài s n c nh vô hình ut C ph n chi nhánh Ch ng khoán u t

3,320 1,840 1,360 480 30 1,450 890 560

ng tài s n

(1)

(Nghìn ng) Kho n ph i tr và c ph n c a các c ông m c tài s n ti n Kho n ph i tr hi n th i 1,500 Tài kho n ph i tr 1,200 Món vay ng n h n 200 Ti n tr tr c ã nh n 100 Kho n ph i tr c nh 1,770 Phi u n 1,000 Món n dài h n 700 Tr c p v h u cho nhân viên và 70 ti n tr c p c t vi c ng kho n ph i tr

3,270

V n D tr theo lu t nh Ti n lãi gi l i (trong ó, lãi hay l th c)

5,802

ng c ph n c a các c

1,000 650 882 (340) ông

ng kho n ph i tr và c ph n c a các c ông

2,532 5,802

Tài s n

Theo qui t c m t n m và qui t c chu kì v n hành bình th

ng, tài s n

c phân l p nh sau:

Tài s n l u Tài s n hi n th i

ng

Kho Tài s n hi n th i khác

Tài s n Tài s n c

nh

Tài s n c

nh h u hình

Tài s n c

nh vô hình

ut Tài s n trì hoãn

•

•

Qui t c m t n m Tài s n có th c chuy n thành ti n m t trong vòng m t n m t ngày óng là tài s n hi n th i. Ch ng n, món vay c tr l i trong n m là món vay ng n h n và là tài s n hi n th i. Món vay không c tr l i trong m t n m là món vay dài h n và là tài s n c nh. Qui t c chu kì v n hành bình th

ng

1.2

Cách

c b n kê tài chính 211

Khi tài s n phát sinh nh m t ph n c a ho t ng kinh doanh chính (mua, s n xu t, và bán), thì chúng c phân lo i thành tài s n hi n th i cho dù chúng không c chuy n thành ti n m t trong vòng m t m. Qui t c chu kì v n hành bình th ng áp d ng cho nh ng m c tài kho n nh tài kho n nh n c, gi y h n nh n ti n, và kho. Ch ng h n, giá c a v t ph m c bán theo h p ng tr d n d nh nh n c trong vi c tr d n trong 36 tháng, nh ng vi c tr d n này không c phân lo i thành tài s n hi n th i và tài s n c nh tu theo li u chúng là nh n c trong m t n m hay không; thay vì v y, toàn b giá c ghi l i nh tài n hi n th i. Tuy nhiên, qui t c này không áp d ng cho s ti n không c thu l i i v i tài s n c nh c bán, vì vi c bán không ph i là giao tác c th c hi n trong quá trình các ho t ng kinh doanh chính. S ti n này nên c ghi l i nh tài s n hi n th i hay tài s n c nh t ng ng v i qui t c m t n m. • Tài s n hi n th i Tài s n hi n th i có th c chuy n thành ti n m t trong m t n m theo qui t c m t n m hay tài s n trong ti n trình ho t ng kinh doanh t ng ng v i qui t c chu kì ho t ng bình th ng. Tu theo các c tr ng a m c tài kho n, tài kho n hi n th i c chia thành ba lo i: tài s n l u ng, kho và tài s n hi n th i khác. a. Tài s n l u

ng

Tài s n l u ng là ti n m t và nh ng tài s n khác có th c chuy n thành ti n m t trong th i gian ng n. Tài s n l u ng bao g m séc và nh ng kho n ti n g i khác(tr kho ng th i gian ti n g i không gói tr n trong m t n m), các phi u nh n c, và các ch ng khoán c gi t m th i. Tài kho n nh n c và phi u nh n c phát sinh t ho t ng kinh doanh c g i là th ng m i nh n c. Các m c tài kho n account Ti n m t: Tài kho n nh n Phi u nh n c: Tài kho n kí g i: Ch ng khoán:

c:

n hình of Ti n b th u theo lu t, k c ngân phi u và ti n kim lo i, ti n kí g i nh n c, ti n lãi chia theo c ph n, và nh ng th nh v y. L i xác nh n t vi c bán s n ph m hay d ch v nh ng v n ch a c tr . Các phi u c nh n trong ti n trình các giao tác thông th ng có s ti n b ngoài s nh n c vào ngày tháng ã h a h n. Tài kho n g i cm ti n hành các giao tác b ng vi c dùng séc thay cho ti n m t. phi u, trái phi u, gi y n , và nh ng th gi ng nh v y c mua v i ý nh t m th i gi chúng.

b. Kho Kho bao g m các hàng bán, các s n ph m c ch t o bán, và v t t thô dành ch t o s n ph m. Vì kho yêu c u các ho t ng s n xu t và bán tr c khi chúng c chuy n thành ti n m t, nên chúng không s n sàng chuy n i c thành ti n m t. Ki m kho v t lí ngh a là hành ng m các kho n m c hàng hoá và kho s n ph m trong nhà kho. Các m c tài kho n n hình Hàng hoá: Hàng c mua t bên ngoài bán l i. n ph m: Hàng hoá bán c ch t o hay c x lí n i b hay ngo i b t v t li u thô c mua. Hàng hoá ang x lí: Các bán thành ph m v n trong giai n ch t o. t t thô: tt ch t o s n ph m.

212

Ch

ng 1

K toán

c. Các tài s n hi n th i khác Nh ng xác nh n t m th i n y sinh t nh ng giao tác kinh doanh khác th n hi n th i khác. Tài s n hi n th i khác bao g m các tài kho n phi th tích lu , ti n tr tr c và chi xu t tr tr c. m c tài kho n Tài kho n phi th

n hình

ng m i nh n

Thu nh p tích lu :

Chi xu t tr tr

Tr tr

c:

c:

‚ Tài s n c

ng c g i chung là các tài ng m i nh n c, thu nh p

c: Nh ng l i xác nh n phát sinh t vi c bán hàng hoá không ph i là buôn bán, v n ch a c tr và có th c thanh toán trong vòng t n m. Thu nh p c sinh ra trong n m tài chính hi n th i nh ng không c thu l i vào ngày k t thúc. Thu nh p tích lu c trình bày t m th i nh m t tài s n và c chuy n vào tài kho n thu nh p g c vào lúc b t u c a n m tài chính ti p. Tuy nhiên, thông th ng h n c là dùng m t m c tài kho nh riêng, nh ti n thuê nhà nh n c, l i c nh n c, và ti n thuê t nh n c. Ph n thanh toán ó t ng ng v i n m tài chính ti p tr i. Chi xu t tr tr c c trình bày t m th i nh tài s n và c chuy n vào tài kho n thu nh p g c vào u n m tài chính ti p. Tuy nhiên, thông th ng là dùng m t m c tài kho n riêng, nh ti n tr thêm b o hi m ã tr tr c, l i t c tr tr c, ti n thuê nhà tr tr c, và ti n thuê t tr tr c. t ph n c a giá i v i m t m t hàng c tr tr c khi giao hàng t hàng ó.

nh

Tài s n c nh là tài s n c n nhi u n m m i chuy n thành ti n m t theo qui t c m t n m hay tài s n c dùng trong th i gian dài cho vi c s n xu t c a doanh nghi p hay ho t ng bán hàng. Tu theo nh ng c tr ng c a m c tài kho n, tài s n c nh c chia thành ba lo i: tài s n c nh h u hình, tài s n c nh vô hình, và u t . a. Tài s n c

nh h u hình

Tài s n c nh h u hình là tài s n có ch t li u v t lí, nh t ai và nhà c a, và cd nh dùng trong t th i gian dài i v i các ho t ng kinh doanh nh s n xu t và bán hàng. Tài s n c nh h u hình, tr t ai, m t giá tr c a chúng qua th i gian. Trong k toán, vi c m t giá tr c ghi l i nh vi c gi m giá tr và kh u hao. Giá tr c a t ng tài s n c nh h u hình c tính l i vào cu i n m tài chính, và vi c m t giá tr c trình bày nh m t chi xu t. m c tài kho n

n hình

Nhà c a: Máy móc: Thi t b t ng: t ai: c: Vi c xây d ng ang làm:

b. Tài s n c

Nhà c a nh v n phòng kinh doanh, kho tàng, nhà x ng và nhà kho. Thi t b nh máy làm vi c, máy hoá ch t và b ng t i. Ô tô, xe t i, các xe c khác dùng cho ho t ng kinh doanh. t do công ti s h u, nh ch làm kho và v n phòng. b y hàng, bàn, gh , và nh ng th nh v y c dùng cho kinh doanh. Khi vi c xây d ng nhà c a, máy móc, thi t b hay nh ng th gi ng th kéo dài qua m t th i kì dài, vi c thanh toán ã c th c hi n s c t m th i trình bày nh tài s n. Vi c xây d ng ang làm c chuy n thành nhà c a hay máy móc, tùy tr ng h p, vào lúc hoàn thành vi c xây d ng.

nh vô hình

Tài s n c nh vô hình là tài s n không có ch t li u v t lí và c dùng trong m t th i gian dài cho vi c n hành c a doanh nghi p, nh quy n phát minh, quy n th ng hi u, và s tín nhi m c a khách hàng. Chi phí có c nh ng quy n này là s ti n ph i tr thu c chúng. Giá tr c a nh ng tài s n này gi m i khi chúng b kh u hao h t th i gian c a chúng trong m t s n m ã c mô t tr c theo lu t thu hay các lu t khác.

1.2

m c tài kho n

Cách

c b n kê tài chính 213

n hình

Quy n sáng ch : Quy n pháp lí do ng i phát minh gi . Quy n th ng hi u: Quy n pháp lí i v i th ng hi u s n ph m ã ng kí. tín nhi m: C ng còn c g i là “giá tr quan tâm ang di n ra”. S tín nhi m khi nó c thu b ng vi c tr h t, nh trong liên doanh.

c.

c th a nh n

ut u t là tài s n c gi trong m t th i gian dài v i m c ích sinh l i, nh các món cho vay dài h n và ph n trong công ti con, hay tài s n c gi v i m c ích duy trì các chi nhánh hay t ch c gi ng v y trong s ki m soát. m c tài kho n

n hình

Kho n cho vay dài h n: Nh ng xác nh n phát sinh t vi c kéo dài món cho vay i v i ng i khác trong m t th i kì h n m t n m. Tuy nhiên, ph n c a món cho vay ó c tr i trong vòng m t n m l i c phân l p là món cho vay ng n h n và do v y là tài s n l u ng. Ch ng khoán u t : Ch ng khoán c gi qua m t th i gian dài sinh l i. ph n chi nhánh: C ph n chi nhánh c gi trong m t th i gian dài v i m c ích nh làm n nh vi c qu n lí c a h . ƒ Tài s n

ch m l i

Tài s n ch m là nh ng chi xu t t m th i c phân l p làm tài s n, vì ích l i c a chúng kéo dài sang n m tài chính ti p v sau. Có tám ki u tài s n ch m nh c nêu sau ây. T t c chúng u c n c kh u hao trong t ng n m tài chính nh chi xu t. Th i kì kh u hao nh ã mô t trong Lu t th ng m i. m c tài kho n Giá ban hành phi u n : Giá ban hành c ph n: Giá kh i

ng:

Giá t ch c:

Giá phát tri n: Giá nghiên c u: Gi m giá ban hành phi u n :

i t c trong xây d ng:

Chi xu t ph i ch u ban hành phi u n . Th i kì kh u hao có th i ba n m. Chi xu t ph i ch u ban hành c phi u ph làm t ng v n.Th i kì kh u hao có th t i ba n m. Chi xu t ph i ch u chu n b b t u kinh doanh sau khi thi t l p công ti, nh chi xu t qu ng cáo, và l ng. Th i kì kh u hao có th i n m n m. Chi xu t chung tung ra m i quan tâm kinh doanh, nh chi xu t chu n b các v t ph m c a công ti và ng kí thi t l p công ti. Th i kì kh u hao có th t i n m n m. Chi xu t ph i ch u phát tri n s n ph m m i, th tr ng m i và nh ng th gi ng nh v y. Th i kì kh u hao có th t i n m n m. Chi xu t ph i ch u nghiên c u s n ph m m i và công ngh m i. Th i kì kh u hao có th t i n m n m. S chênh l ch gi a giá tr trên m t c a phi u n và s l ng phát hành. S l ng phát hành nh h n giá tr trên m t c a phi u n . Th i kì kh u hao là th i kì tr h t phi u n . ti n c tr cho c ông trong m t th i kì nào ó cho t i khi t u kinh doanh theo lu t Th ng m i khi công ti v n còn ch a ho t ng trong hai hay nhi u n m sau khi thành l p. M i l n l i c v t quá 6 ph n tr m c a v n thì c ph n l i c tr t ng n m theo s ti n b ng hay l n h n s v t tr i c n c kh u hao.

214

Ch

ng 1

K toán

(2)

Kho n ph i tr

Theo qui t c m t n m và qui t c chu trình ho t tr hi n th i và kho n ph i tr c nh.

ng bình th

ng, kho n ph i tr

c chia thành kho n ph i

Kho n ph i tr hi n th i Kho n ph i tr Kho n ph i tr c

nh

l

• Qui t c m t n m Kho n ph i tr mà c thanh toán trong m t n m t ngày k t thúc thì là kho n ph i tr hi n th i. Ch ng h n, món cho vay c tr l i trong m t n m là món cho vay ng n h n và là kho n ph i tr hi n th i. Món cho vay không tr l i c trong m t n m là món vay dài h n và là kho n ph i tr c nh.

l

• Qui t c chu kì v n hành bình th ng Khi kho n ph i tr phát sinh nh m t ph n c a các ho t ng chính c a kinh doanh (mua, s n xu t, và bán) thì c phân l p là kho n ph i tr hi n th i cho dù chúng không c tr l i trong m t n m. Qui c chu kì ho t ng bình th ng áp d ng cho nh ng m c tài kho n ó là tài kho n tr c và phi u tr c. Ch ng h n, giá c a m t m t hàng c bán theo h p ng thi t t là ph i c tr cho vi c thi t t trong 36 tháng, vi c thi t t này không c x p vào kho n ph i tr hi n th i và kho n ph i tr c nh tu theo li u chúng có là tr c trong m t n m hay không; thay vì v y, toàn b giá c ghi l i nh kho n ph i tr hi n th i. Tuy nhiên, qui t c này không áp d ng cho s d t n ng i v i tài s n c nh c mua, vì vi c mua không ph i là giao tác c th c hi n trong ti n trình các ho t ng kinh doanh chính. S d này c ghi l i là kho n ph i tr hi n th i hay kho n ph i tr c nh theo qui t c m t n m.

• Kho n ph i tr hi n th i Kho n ph i tr hi n th i là kho n ph i tr ph i c thanh toán trong n m theo qui t c m t n m ho c kho n ph i tr phát sinh trong ti n trình ho t ng kinh doanh theo qui t c chu kì ho t ng bình th ng. m c tài kho n Tài kho n tr Phi u tr

n hình

c: c:

Tài kho n phi th

ng m i tr

Món cho vay ng n h n:

‚ Kho n ph i tr c Kho n ph i tr c Kho n ph i tr c u và thôi vi c.

Kho n ph i tr phát sinh mua hàng hoá, v t t , và d ch v c n c tr . Các phi u c ban hành trong ti n trình các giao tác thông th ng có ti n b m t c tr theo ngày ã h a. c: Kho n ph i tr phát sinh v i m c ích khác h n hàng hoá, v t và d ch v c n c tr . Kho n ph i tr phát sinh t vi c nh n món cho vay t ngân hàng và các kho n tr l i khác trong m t n m.

nh

nh là kho n ph i tr không c thanh toán trong vòng m t n m theo qui t c m t n m. nh bao g m các món cho vay dài h n, phi u n , và các kho n tr c p cho nhân viên v

m c tài kho n

n hình

Món cho vay dài h n: Kho n ph i tr phát sinh t vi c nh n món cho vay t ngân hàng và nh ng n i khác mà không tr c trong m t n m. Phi u n : Công c do doanh nghi p ban hành vay n qu dài h n t công chúng. Tr c p cho nhân viên v h u và thôi vi c: Vi c dành riêng c doanh nghi p th c hi n b ng vi c ra m t s ti n c ng chu n b cho vi c tr ti n tr c p cho nhân viên v h u.

1.2

(3)

C ph n c a c

Tu theo c tr ng c a pháp nh và th ng d .

Cách

c b n kê tài chính 215

ông

m c tài kho n, c ph n c a c

ông

c phân lo i thành ba lo i: v n t b n, d tr

ph n v n ph n c a c

ông

tr v n tr pháp

nh tr lãi tr t nguy n

Th ng d Ti n

c gi l i ch a dùng gì

• C ph n v n ph n v n ngh a là qu thu th p t các c m c tài kho n ph n v n:

L

‚ D tr pháp

nh

ông

v n hành doanh nghi p.

n hình

ng ti n qu c các c ông óng góp. Nói m t cách ch t ch , c ph n v n bao m s ti n t ng ng v i vi c a ra c ph n t do cho c ông và s ti n t ng ng i vi c chuy n i các phi u n có th chuy n i c.

Ngu n d tr c xác nh b i Lu t th ng m i. V i d tr pháp nh, có d tr lãi và d tr v n. tr pháp nh c dùng ho c c chuy n i thành c ph n v n ho c c u thành s thi u h t. D tr pháp nh không th c hu b và dùng cho các m c ích khác. a. D tr lãi tr lãi là kho n d tr mà doanh nghi p có ngh a v ph i có theo Lu t Th ng m i b ng vi c dành ra ít nh t 10 ph n tr m lãi c a mình cho t i khi t ng s t t i m t ph n t c ph n v n c a mình. m c tài kho n tr lãi:

n hình

S ti n d tr , th ng l n h n m t ph n m i, c a s ti n chi tiêu c a m t công ti xem nh kho n lãi rút ra t lãi phát sinh nh k t qu c a nh ng giao tác thông th ng do công ti th c hi n.

b. D tr v n tr v n là kho n d tr mà m t doanh nghi p có ngh a v ph i có theo Lu t Th ng m i b ng vi c dành ra m t s ti n phát sinh t các giao d ch v n: phát hành c ph n, t ng hay gi m v n, và h i nh p. c dành ra là d tr v n là v n tr ph thêm trong ph n l n các tr ng h p. m c tài kho n n tr ph thêm:

n hình

ây là m t ph n c a s ti n phát hành c phi u không c chuy n vào trong c phi u v n. T c là, khi giá tr trên th tr ng c phi u v t quá giá tr ghi trên m t c a vi c phát hành, thì ban giám c có th xác nh ph n chênh l ch không c chuy n vào trong c ph n v n. Th ng d t vi c thu b t c ph n v n: ây là s ti n theo ó c ph n v n b thu l i v t quá c ph n b c t b hay c mua l i hay s thi u h t c c u t o nên. i t liên doanh: ây là s ti n theo ó giá tr th c c a công ti thu c trong liên doanh t quá t ng s ti n thanh toán cho các c ông c a công ti mua hay ng giá tr trên m t c a các c ph n c chuy n giao cho các c ông ó.

216

Ch

ng 1

K toán

ƒ Th ng d Th ng d là s chênh l ch v i d tr pháp nh, do lu t yêu c u. Th ng d là lãi sách c a công ti ã c ch p thu n t i cu c h p toàn th c a các c ông. Có hai ki u th ng d : d tr t nguy n và ti n gi l i ch a dùng gì.

c tích lu theo chính

a. D tr t nguy n tr t nguy n c t o nên b ng vi c ra và duy trì m t ph n ti n ki m c c a công ti. Không gi ng nh d tr pháp nh, d tr t nguy n có th c dùng cho m c ích c bi t mà vì nó mà d tr này c t o ra. m c tài kho n tr xây d ng: tr cho c t c: tr c bi t:

n hình D tr xây nhà v n phòng m i. tr tr c t c cho các c ông. tr không vì m c ích riêng nào.

b. Ti n gi l i ch a dùng Ti n gi l i ch a dùng là lãi còn ch a c quy t nh dùng vào vi c gì t i phiên h p toàn th các c ông. T i phiên h p toàn th các c ông, ti n lãi ch a dùng c chia thành ph n thanh toán (t c là c c cho các c ông và ti n th ng cho các gi i ch c) và ph n gi l i (t c là d tr lãi, d tr t nguy n, và lãi chuy n ti p). m c tài kho n

n hình

Ti n gi l i ch a dùng:

(4)

ti n thu c b ng vi c thêm lãi chuy n ti p và v.v… vào lãi th c và tr i c t c lâm th i, d phòng cho d tr lãi, v.v… t ng.

Các nguyên t c t quy t toán

Các nguyên t c t quy t toán là m t ph n c a nguyên t c k toán doanh nghi p, chính là "hi n pháp k toán." Nguyên t c t quy t toán ch a các qui t c chi ti t chu n b t quy t toán. c này mô t m t s nguyên t c t quy t toán. • Nguyên t c toàn v n t quy t toán Th nh t, nguyên t c t quy t toán qui nh r ng làm sáng t các u ki n tài chính c a doanh nghi p, quy t toán ph i công b t t c tài s n, kho n ph i tr , và c ph n c a c ông vào ngày công b và trình bày chúng ngay th ng v i các c ông, ch n và nh ng ng i gi ti n t c c. u mang tính quan tr ng v công b này liên quan t i n i dung c a t quy t toán là ch "t t c " tài s n, kho n ph i tr , và c ph n c a c ông ph i c qui nh rõ. u này c g i là "nguyên t c toàn v n t quy t toán". ‚ Nguyên t c t ng s Nguyên t c t quy t toán c ng cung c p b n kê v s tài s n, kho n ph i tr , và c ph n c a c ông. Nguyên t c này qui nh r ng tài s n, kho n ph i tr , và c ph n c a c ông ph i c công b theo t ng v nguyên t c và s ti n ph i không b xoá i toàn b hay m t ph n t t quy t toán b ng vi c bù l i các kho n v n qua kho n ph i tr hay kho n c ph n c a c ông. c là, tài s n, kho n ph i tr , và c ph n c a c ông ph i c trình bày theo t ng s c a chúng; c m không c bù tr c ti p s ti n v n b ng s ti n ph i tr và c ph n c a c ông. Nguyên t c này cg i là "nguyên t c t ng s ." ƒ Nguyên t c ph n m c và s p x p Nguyên t c t quy t toán c ng cung c p nh ng ph n m c t quy t toán và s p x p các kho n m c t quy t toán. T c là, nguyên t c ph n m c và cách s p x p òi h i r ng t quy t toán ph i c chia thành ba ph n, ph n tài s n, ph n kho n ph i tr , và ph n c ph n c a c ông, và ph n tài s n ph i c chia ti p thành tài n hi n th i và tài s n c nh còn ph n kho n ph i tr c chia thành kho n ph i tr hi n th i và kho n ph i tr c nh (Hình 1-2-2). Nguyên t c ph n m c và s p x p còn òi h i thêm n a là các kho n m c tài n và kho n ph i tr ph i c s p x p theo th t hi n th i tr c h t.

1.2

Cách

c b n kê tài chính 217

Th t hi n th i tr c h t là ph ng pháp s p x p các kho n m c tài s n hay kho n ph i tr theo th t gi m d n c a vi c thanh toán. i l p v i vi c s p x p theo th t hi n th i tr c là s p x p theo th t c nh tr c. Hình 1-2-2 Ph n t quy t toán

quy t toán Tài s n hi n th i Tài s n thanh toán n kho Tài s n hi n th i khác

Kho n ph i tr hi n th i Kho n ph i tr c nh

Tài s n c nh Tài s n c Tài s n c ut


nh h u hình nh vô hình

ông >

Tài s n tr

1.2.2

Cách

c b n kê l i t c

Hình 1-2-3 Ví d v B n kê l i t c (B n kê lãi và l ; P/L) : ngày khi kì b t u i: ngày khi kì k t thúc m c tài kho n

(Nghìn ng) ti n

i t c v n hành Chi phí hàng bán ng l i t c Chi xu t bán, chung và hành chính i t c v n hành Thu nh p phi v n hành Chi xu t phi v n hành i t c th ng i b t th ng b t th ng i t c tr c khi óng thu tr cho l i t c công ti và thu cá nhân i t c th c d mang sang Tr c t c t m th i tr lãi Ti n gi l i ch a dùng

(1)

35,200 1,200 34,000 32,000 2,000 960 750 2,210 100 210 2,100 900 1,200 200 50 20 1,330

Thu nh p

Theo c tr ng, thu nh p có th th ng. Thu nh p

c chia thành ba lo i: thu nh p v n hành, thu nh p phi v n hành, và l i b t Thu nh p v n hành Thu nh p phi v n hành i b t th

ng

218

Ch

ng 1

K toán

• Thu nh p v n hành Thu nh p v n hành là thu nh p phát sinh t ho t ng nghi p v chính c a doanh nghi p. Trong tr công ti nói chung, thu nh p v n hành là b n thân s bán hàng. T c là, thu nh p v n hành có th nh b ng thu nh p bán trong nh ng công ti này. m c tài kho n Thu nh p bán

ng h p c xem

n hình

Ti n ki m

c qua ho t

ng nghi p v b n ch t c a doanh nghi p.

‚ Thu nh p phi v n hành Thu nh p phi v n hành phát sinh tu n hoàn t nh ng ho t ng khác v i ho t ng nghi p v chính c a doanh nghi p. Ví d n hình là thu nh p tài chính nh c t c c ph n và lãi nh n c t các ho t ng k ngh tài chính (các ho t ng tài chính). m c tài kho n Lãi nh n c: Lãi v ch ng khoán: i v bán ch ng khoán: ƒ L i b t th

n hình Lãi nh n c t các kho n cho vay, c c c và nh ng kho n nh v y. Lãi nh n c t phi u n công c ng và công ti và nh ng th gi ng th . Vi c th a giá bán ch ng khoán nh c ph n v t h n m nh giá.

ng

i b t th ng là thu nh p n y sinh t m th i t nh ng ho t ng khác v i ho t ng nghi p v chính c a doanh nghi p. S phân bi t gi a thu nh p phi v n hành và l i b t th ng là li u thu nh p c bi t có xu t hi n tu n hoàn hay t m th i. Ví d n hình là l i v bán t hay bán nhà ã t ng s h u m t th i gian lâu. Ví d khác v l i b t th ng là vi c thay i hoàn toàn ti n tr c p c dùng v i m c ích khác h n m c ích d nh ban u và vi c t ng l i nhu n t vi c xem xét l i hay s a ch a l i hay l i v i n m tài chính tr c. m c tài kho n i v s bán b t

(2)

n hình

ng s n: S v

t quá c a giá bán b t

ng s n so v i giá tr mang sang c a nó.

Chi xu t

Theo c tr ng, chi xu t có th c chia thành b n lo i: giá cho hàng bán, bán hàng, chi xu t chung và hành chính, chi xu t phi v n hành, và l b t th ng. Giá cho hàng bán Chi xu t cho vi c bán hàng chung và hành chính Chi xu t Chi xu t phi v n hành b t th

ng

• Giá hàng bán Giá hàng bán ngh a là các chi xu t u kì thu c thu nh p v n hành, t c là giá cho b n thân hàng hoá và s n ph m. Giá cho hàng bán c tính b ng các ph ng pháp khác nhau trong kinh doanh bán l (k toán th ng m i) và nghi p v ch t o (k toán công nghi p). Tuy nhiên, trong c hai ph ng pháp, u quan tr ng t ng ng là tính giá t ng ng v i vi c bán b ng vi c hi u th u chính xác m i quan h gi a mua và ki m kho.

1.2

m c tài kho n

Cách

c b n kê tài chính 219

n hình

Giá cho hàng bán: Giá cho hàng hoá hay s n ph m t ng ng v i thu nh p bán hàng. Nó là giá c a hàng hoá c mua trong tr ng h p hàng hoá và là giá c a hàng c s n xu t trong tr ng h p s n ph m.

l

l

• Trong tr ng h p kinh doanh bán l : Giá c a hàng hoá = ki m kho hàng u kì + hàng hoá - ki m kho hàng hoá cu i kì

c mua

• Trong tr ng h p doanh nghi p ch t o: Chi xu t ch t o = chi xu t v t t + chi xu t lao ng + chi xu t khác Giá c a hàng c ch t o = ki m kho hàng ang s n xu t u kì + chi xu t s n xu t + ki m kho hàng cu i kì ang s n xu t Giá c a hàng bán = ki m kho s n ph m u kì + giá c a hàng c s n xu t + ki m kho s n ph m cu i kì Ph

ng pháp

nh giá tr ki m kho

Vi c hi u rõ giá c a hàng bán òi h i nh giá chính xác v kho hàng hoá hay s n ph m hi n có. Trong th c t , s l ng, n giá, và s ti n v hàng hoá hay s n ph m c ghi l i trong s “S cái kho”. Vì y hàng c qu n lí nh vi c ki m kho. Lúc này, n giá và s ti n c ghi l i trên c s giá. Khi hàng hoá cùng m t ki u c mua v i nh ng giá khác nhau, v n là làm sao tính c n giá. Trong tr ng h p này, n giá c tính theo m t trong nh ng ph ng pháp sau: I. Ph ng pháp vào tr c ra tr c (FIFO) n gi n c tính v i gi nh r ng hàng hoá ã c chuy n giao theo th t mua chúng. II. Ph ng pháp vào sau ra tr c (LIFO) n gi n c tính theo gi nh r ng hàng c chuy n giao theo th t o c a vi c mua chúng. III. Ph ng pháp trung bình ng i l n hàng c mua, thì n giá c tính theo công th c sau: S ti n kho + giá mua n giá = --------------------------------------------Kh i l ng kho + Kh i l ng mua

‚ Chí phí bán hàng, chi phí chung và chi phí hành chính Chi phí bán hàng, chi phí chung và chi phí hành chính là nh ng chi xu t có tính tu n hoàn thu c thu nh p v n hành. Chi xu t bán hàng, chung và hành chính c chia thành chi xu t bán hàng tu n hoàn trong vi c th c hi n các ho t ng bán hàng và chi xu t chung và hành chính tu n hoàn i v i vi c qu n lí hành chính nghi p v chung, nh k toán và các v n chung. Thêm vào ó, giá hàng hoá bán và vi c bán, chi xu t chung và hành chính th ng c g i chung là “chi xu t v n hành." m c tài kho n Chi xu t qu ng cáo: Tr l ng (l ng tháng): Thuê v n phòng: Chi xu t liên l c:

n hình Phí cho vi c qu ng cáo trên báo chí, t p chí và qu ng cáo khuy n m i. Chi xu t cho nhân viên, nh l ng cho ng i bán hàng và các quan ch c. Ti n thuê v n phòng. Tem b u n và ti n chuy n phát, phí n tho i, vân vân.

ƒ Chi xu t phi v n hành Chi xu t phi v n hành là nh ng chi xu t tu n hoàn n y sinh t các ho t ng khác v i ho t ng nghi p v chính c a doanh nghi p. Ví d n hình là các chi xu t tài chính nh l i c tr theo món cho vay.

220

Ch

ng 1

m c tài kho n Lãi

K toán

n hình

c tr :

Lãi c tr cho kho n cho vay t các th ch tài chính và nh ng th ch khác. Chênh l ch theo ó giá bán ch ng khoán, nh c ph n, bé h n nh giá c a chúng. Kh u hao vào giá t ch c, chính là tài s n tr .

v bán ch ng khoán: Kh u hao vào giá t ch c: „ L b t th

ng

b t th ng ngh a là chi xu t t m th i phát sinh t nh ng ho t a doanh nghi p. S khác bi t gi a chi xu t phi v n hành và l b mang tính tu n hoàn hay ch t m th i. Ví d là l khi bán hay khi ai và nhà c a, và h h ng ph i ch u t th m ho t nhiên, nh m c tài kho n

n hình

do bán b t ng s n: do ình ch phát hành:

(3)

ng khác v i ho t ng nghi p v chính t th ng là li u m t chi xu t c bi t có ình ch l u hành b t ng s n, nh t ng t hay l t l i.

Chênh l ch mà giá bán b t ng s n bé h n giá tr ang mang c a nó. Giá tr ang mang c a b t ng s n b ình ch (b b i).

L it c

i t c là thu nh p tr i chi xu t. Nh ã mô t trên, có các ki u thu nh p và chi xu t khác nhau, và t ng ng có các ki u l i t c khác nhau. L i t c n u trong các h p d i ây s c gi i thích t ng tr ng h p m t. i t c (L ) th ng [Thu nh p (L ) v n hành] Bán Giá c a hàng bán T ng l i t c bán (t ng l i t c) Chi xu t bán, chung và hành chính L i t c v n hành [Thu nh p (L ) phi v n hành] Thu nh p phi v n hành Chi xu t phi v n hành L i t c th ng Lãi (L ) b t th ng Lãi b t th ng b t th ng L i t c th c tr c khi n p thu (L i t c và thu thân) L i t c th c → Ti n gi l i ch a dùng • T ng l i t c bán (t ng l i t c) ng l i t c bán, hay n gi n t ng l i t c, là l i t c sau khi ã tr ng cách l y thu nh p bán tr i giá hàng bán.

i giá hàng bán.

u này

c tính

1.2

ng l i t c bán (t ng l i t c) = thu nh p v n hành (bán)

Cách

c b n kê tài chính 221

giá c a hàng bán

‚ L i t c v n hành i t c v n hành là l i t c c sinh ra t ho t ng nghi p v chính c a doanh nghi p. ng vi c l y t ng l i t c bán tr chi xu t bán, chung và hành chính. i t c v n hành = t ng l i t c bán

ƒ L i t c th

u này

c tính

chi xu t bán, chung và hành chính.

ng

i t c th ng là l i t c sinh ra t toàn b các ho t ng tu n hoàn c a doanh nghi p. Vì l i t c th ng là t qu c a các ho t ng mang tính tu n hoàn c a doanh nghi p, nên nó mô t cho toàn b s c m nh c a doanh nghi p. Do v y nó là ch báo quan tr ng nh t trong n m l i t c khác nhau. i t c th ng c tính b ng vi c c ng thu nh p phi v n hành và l i t c v n hành và tr i chi xu t phi n hành kh i t ng. i t c th

„ L i t c th c tr

ng =

l i t c v n hành + thu nh p phi v n hành

chi xu t phi v n hành

c khi n p thu

i t c th c tr c khi n p thu là l i t c xem nh k t qu c a t t c m i giao tác trong n m tài chính. ây là l i t c mà s b ánh thu công ti và các lo i thu khác. Tuy nhiên trong th c t l i t c th c tr c khi n p thu c nêu trong b n kê l i t c không nh t thi t th ng nh t v i l i t c ánh thu trong báo cáo c trình cho c quan thu b i vì cách gi i quy t chi xu t, l khác nhau v.v... i t c th c tr c khi n p thu c tính b ng cách c ng l i t c b t th ng và l i t c th ng r i tr i l t th ng. i t c th c tr

c khi n p thu = l i t c b t th

ng + l i t c th

ng

l b t th

ng

… L i t c th c (lãi th c, giá tr th c) i t c th c là lãi cu i cùng cho n m tài chính. Do ó, t “l i t c” c dùng m t mình, nó ngh a là l i t c th c. i t c th c c tính b ng cách l y l i t c th c tr c khi n p thu tr i l i t c công ti và thu cá nhân. i t c th c = l i t c tr

c khi n p thu - (thu l i t c + thu cá nhân)

† Ti n gi l i ch a dùng Ti n gi l i ch a dùng bi u th cho lãi s n có c dành riêng cho c t c c a các c ông, ti n th ng cho các viên ch c, d tr lãi, d tr t nguy n và v.v... Ti n gi l i ch a dùng c tính b ng cách c ng ti n em sang v i l i t c th c và tr i c t c t m th i và các kho n khác kh i t ng này. Ti n gi l i ch a dùng c nêu ra trong b n kê l i t c là th ng nh t v i ti n gi l i ch a dùng c nêu trong ph n “th ng d ” trong c ph n c a các c ông trên t quy t toán. Vi c dành riêng ti n gi l i ch a dùng c phát bi u trong b n kê dành riêng, m t trong nh ng b n kê tài chính. Ti n gi l i ch a dùng = L i t c th c + (ti n em sang + o ng c d tr t nguy n + ...) - (c t c t m th i + d phòng cho d tr lãi + ...)

222

Ch

ng 1

K toán

(4)

Các nguyên t c c a b n kê l i t c

Nguyên t c k toán doanh nghi p bao g m các nguyên t c b n kê l i t c, có nh ng qui t c chi ti t n kê l i t c. c này mô t m t s nguyên t c b n kê l i t c.

chu n b

• Nguyên t c các ph n m c Nguyên t c b n kê l i t c yêu c u r ng b n kê l i t c ph i có các ph n tính toán l i t c hay l v n hành, ph n tính toán l i t c hay l th ng, và ph n tính toán lãi hay l th c. Yêu c u này c g i là “nguyên lí ph n”. Theo nguyên lí này, b n kê l i t c c chia thành ph n l i t c (l ) th ng và ph n l i c (l ) b t th ng, ph n u ch ra l i t c (l ) phát sinh t các ho t ng tu n hoàn c a doanh nghi p còn ph n sau thì ch ra l i t c (l ) phát sinh t các ho t ng không tu n hoàn. H n n a, ph n l i t c th ng c chia thêm thành l i t c (l ) v n hành và ph n l i t c (l ) phi v n hành, ph n tr c ch ra l i t c phát sinh t các ho t ng nghi p v chính c a doanh nghi p còn ph n sau ch ra lãi phát sinh t các ho t ng khác (Hình 1-2-4). Hình 1-2-4 Các ph n c a b n kê l i t c n kê l i t c Chi phí cho hàng bán Chi xu t bán, chung và hành chính Chi xu t phi v n hành b t th ng (L i t c th c)

< Thu nh p > Thu nh p v n hành Thu nh p phi v n hành i b t th ng

‚ Nguyên t c toàn v n b n kê l i t c Nguyên t c b n kê l i t c òi h i tr c h t r ng làm sáng t hi u n ng v n hành c a doanh nghi p, b n kê l i t c ph i trình bày l i t c th ng, ch ra t t c m i thu nh p thu c vào n m tài chính và t t c chi xu t ng ng, và trình bày lãi th c b ng vi c c ng vào và tr i các kho n m c thu nh p b t th ng trong thu nh p bình th ng. u quan tr ng v qui nh này liên quan t i n i dung c a b n kê l i t c là ch “t t ” m i thu nh p và chi xu t u ph i c nêu ra. u này c g i là “nguyên t c toàn v n b n kê l i c." ƒ Nguyên t c t ng s Nguyên t c b n kê l i t c c ng a ra b n kê v s thu nh p và chi xu t. Các nguyên t c này qui nh r ng thu nh p và chi xu t ph i c nêu rõ theo t ng s v nguyên t c và các con s này ph i không b xoá i toàn ph n hay b ph n t b n kê l i t c b ng vi c bù l i các kho n m c thu nh p b ng các kho n chi xu t. c là, nh trong t quy t toán, thu nh p và chi xu t ph i c trình bày theo t ng s c a chúng; c m vi c bù tr c ti p s ti n thu nh p b ng s ti n chi xu t. Nguyên t c này c g i là "nguyên t c t ng s ." „ Nguyên t c tích l i s cho vi c xác nh l i t c ngh a là m t ph ng pháp nh n ra thu nh p và chi xu t trong m t n m c bi t. Có vài c s khác nhau: • C s ti n m t Theo k toán c s ti n m t thì thu nh p và chi xu t c th a nh n trong n m tài chính, mà trong n m ó ti n m t th c t c nh n vào và tr ra. Theo ph ng pháp này, các tài kho n nh n c và tài kho n tr c không c ghi l i, trong khi hoá n tr tr c và thanh toán tr tr c v n c ghi l i, do v y làm cho không th nào tính toán m t cách h p lí v lãi cho n m tài chính này. • C s tích l i Trong k toán tích lu , thu nh p và chi xu t c ghi l i b t k ti n m t có nh n c hay thanh toán i không. T c là, thu nh p và chi xu t c ph n ánh trong vi c xác nh l i t c khi chúng tích lu . Theo ph ng pháp này, hoá n tr tr c và thanh toán tr tr c không c ghi l i dù là tài kho n nh n c hay tài kho n tr c.

1.2

Cách

c b n kê tài chính 223

• C s th c hi n Trong k toán c s th c hi n, thu nh p và chi xu t v c b n c ghi l i theo c s tích l i v i h n ch nào ó v vi c ghi thu nh p. T c là, ch thu nh p ã th c hi n m i c ghi l i, thu nh p còn ch a th c hi n thì không c ghi l i. Tuy nhiên, m t ngo i l k toán c s th c hi n cho phép ghi l i l i t vi c xây d ng ang di n ra theo m t h p ng dài h n. Theo khía c nh này, nguyên t c b n kê l i t c qui nh nh sau: "T t c m i chi xu t và thu nh p u ph i c ghi l i khi chúng c thanh toán và nh n c, ph i c phân b úng cho n m tích l i c a chúng. Tuy nhiên, thu nh p còn ch a c th c hi n thì ph i không c ph n ánh trong vi c xác nh l i t c v nguyên t c. Các chi xu t tr tr c và thu nh p ki m c ph i b lo i ra kh i vi c xác nh l i t c i v i m tài chính hi n th i, trong khi các chi xu t tích l i và thu nh p tích l i ph i c u ch nh trong vi c xác nh l i t c cho n m tài chính hi n t i." u này ngh a là các chi xu t ph i c ghi l i trên c s tích l i còn thu nh p thì trên c s th c hi n v nguyên t c. … Nguyên t c

i sánh chi phí v i thu nh p

Nguyên t c i sánh chi phí v i thu nh p là m t trong các nguyên t c b n kê l i t c. Nguyên t c này là ch các chi xu t và thu nh p ph i c phân lo i rõ ràng theo ngu n c a các tích l y c a chúng và kho n c thu nh p và chi xu t t ng ng ph i c trình bày theo cách t ng ng v i b n kê l i t c. u này có ngh a là các chi xu t có tính tu n hoàn theo m t th i kì c nh và các thu nh p c th c hi n trong cùng th i kì ph i c trình bày theo cách t ng ng v i m c ích c a vi c xác nh l i t c. Hình 1-2-5 quy t toán và n kê l i t c

Tài kho n tài s n

Tài kho n ph i tr và c ph n c a c

Có Gi m d

ng

ông

Có ng

Gi m d quy t toán

ng th c Tài s n

Tài kho n c ph n c a c Gi m c ph n c a c

ng th c

Có Kho n ph i tr ph n c a c ông

ông

ông ng c ph n c a c

ông

Tài kho n thu nh p

Tài kho n chi xu t

Nguyên nhân c a vi c ng c ph n c a c ông (Realization of revenue)

Nguyên nhân c a vi c gi m c ph n c a c ông (Accrual of expenses) n kê l i t c Có Chi xu t i t c th c

Thu nh p

(Ngu n: Class II Common Curriculums (v i vi c b sung thêm) hi u ính b i Vi n hàn lâm

trung

ng v Công ngh thông tin, Công ti phát tri n x lí thông tin Nh t B n)

224

Ch

ng 1

1.3

K toán

toán tài chính và k qu n lí

toán

n kê tài chính, k c t quy t toán và b n kê l i t c và nh ng b n ghi tài kho n khác cung c p thông tin tài kho n có ích cho ng i b o tr bên trong và bên ngoài nghi p v . Thông tin k toán c chia ra, t ng ng theo m c ích, thành k toán tài chính và k toán qu n lí.

1.3.1

toán tài chính

c ích c a k toán tài chính là báo cáo k t qu c a các ho t ng c a nghi p v cho ng i b o tr , t c là các c ông, các nhân viên, các ch n , các th ch công, và c ng ng. K t qu c a nh ng ho t ng này c a nghi p v c a ra công c ng qua t quy t toán, b n kê l i t c, và các báo cáo khác. toán tài chính c ng còn c g i là “k toán công ti”. Nh c nêu trong Hình 1-3-1, k toán công ti c qu n lí b i nhi u lu t và qui c khác nhau liên quan t i ngh a v chu n b b n kê tài chính, các chu n cho vi c chu n b , và các qui ch khác. u ý: Lu t và nh ng gi i thích v sau c nêu ra nh nh ng ví d v h th ng k toán Nh t. Các chu n qu c t c mô t trong 1.3.4 Các chu n qu c t . Hình 1-3-1 th ng k toán công ti toán doanh nghi p

toán qu n lý toán tài chính

th ng k toán doanh nghi p Các nguyên t c k toán tài chính

Lu t th ng m i tài chính Lu t ch ng khoán và h i oái tài chính Lu t thu công ty tài chính Các nguyên t c k toán doanh nghi p

n kê tài chính

n quy t toán n kê l i t c Nh ng lo i khác

th ng ki m toán

Ki m toán ngoài/ki m toán trong toán tài chính

Các lu t và qui

c liên quan t i k toán công ti

c nêu

ic

ng d

i ây.

1.2

(1)

Lu t th

K toán tài chính và k toán qu n lý

225

ng m i

Lu t Th ng m i òi h i vi c chu n b b n kê tài chính theo quan m b o v ng i ch n . B n kê tài chính nh c nh ngh a b i lu t Th ng m i là t quy t toán, b n kê l i t c, báo cáo nghi p v , và ngh v cách ki m ti n thích h p (hay chuy n nh ng hay thi u h t). T t c nh ng b n kê này ph i tuân theo qui t c n kê tài kho n (“Các qui ch liên quan t i t quy t toán, b n kê l i t c, báo cáo nghi p v , và b n danh m c sung c a các công ti tham gia ch ng khoán "). B n ph l c b sung cho nh ng b n kê này c ng ph i c chu n b .

(2)

Lu t ch ng khoán và h i oái

Lu t ch ng khoán và h i oái òi h i vi c chu n b các b n kê tài chính theo quan m b o v ng i u t . Các b n kê tài chính nh c xác nh b i Lu t ch ng khoán và h i oái là t quy t toán, b n kê l i t c, các n danh m c ph , và b n kê ti n dành riêng. Các b n kê này ph i tuân th các qui t c b n kê tài chính ("Qui ch liên quan t i Thu t ng , Bi u m u và Ph ng pháp chu n b b n kê tài chính, v.v.."). Ti n dành riêng c chu n b nh m t “ án” theo Lu t Th ng m i b i vì nó ph i c trình cho cu c h p hàng n m c a các c ông c ch p thu n và nh “b n kê” theo Lu t ch ng khoán và h i oái. Nó c chu n b sau khi vi c dành riêng c ch p thu n t i cu c h p hàng n m c a các c ông.

(3)

Lu t thu công ty

m b o vi c n p thu úng, Lu t thu công ti có nh ng u kho n khác nhau òi h i vi c chu n b các n kê tài chính. Lu t này òi h i công ti ph i trình m t b n th ng kê v thu công ti i kèm v i t quy t toán, b n kê l i t c, các danh m c ph , và b n kê dành riêng.

(4)

Nguyên t c k toán công ty

Các nguyên t c k toán công ti ã c H i ng k toán công ti c a B Tài chính thi t l p n m 1949 và ã c hi u ch nh m t s l n k t ó. M c d u các nguyên t c này không ph i là lu t, chúng là nh ng công vi c th c t mà ph i luôn luôn c theo dõi. Trong th c t , các lu t có liên quan u d a trên “hi n pháp k toán”, d a trên các lu t có liên quan ã có hi u l c thi hành. Các b n kê tài chính c yêu c u t các nguyên t c k toán công ti là t quy t toán, b n kê l i t c, danh m c ph cho các b n kê tài chính, và b n kê v ti n dành riêng (hay chuy n nh ng hay thâm h t). Các nguyên t c k toán công ti bao g m các nguyên t c chung, nguyên t c b n kê l i t c, và nguyên t c t quy t toán. Chúng ph c v nh các nguyên t c h ng d n lí thuy t và th c hành cho vi c làm k toán công ti ng nh các h ng d n hi u ch nh và bãi b các lu t và qui nh và dành cho ki m nh. Nguyên t c chung là c bi t quan tr ng, nêu ra b y khái ni m n n t ng trong k toán công ti.

1.3.2

toán qu n lý

toán qu n lí là ki u k toán mà trong ó nhân viên qu n lí n i b trình cho ng i u hành c p cao nh t các thông tin qu n tr các s v hi n th i và làm ra các d phòng v t ng lai. Trong k toán qu n lí, thông tin v các giao tác c cung c p cùng v i các v ch ranh gi i qu n lí hay m c tiêu, nh các k ho ch và ngân sách theo con s . Nh ng thông tin này c thi t l p sao cho k t qu th c t i có th c so sánh o c và phân tích. Thêm vào ó, các k thu t nh phân tích a bi n và phân tích kinh t c dùng cung c p cho qu n lí c p cao các thông tin làm quy t nh. ây là lí do t i sao k toán qu n lí c ng còn c g i là “k toán làm quy t nh." Dù sao i n a, k toán qu n lí c ng u c th c hi n trên c s các b n kê tài chính c chu n b d i h th ng k toán công ti. Các b n kê tài chính làm cho ng i qu n lí có kh n ng c tình hình tài chính c a doanh nghi p, hi u n ng v n hành, tri n v ng v.v…. Ti n trình này c g i là phân tích nghi p v , phân tích tài chính, hay phân tích b n kê tài chính.

(1)

Phân tích b n kê tài chính

226

Ch

ng 1

K toán

Phân tích kinh doanh là ti n trình c t quy t toán và b n kê l i t c và ánh giá xem li u doanh nghi p có n hành t t hay không. Phân tích kinh doanh c phân lo i thành hai ki u sau: • Phân tích ngoài: ây là phân tích c th c hi n b i ng i ngoài ánh giá khách quan tình tr ng tài chính và v n hành c a doanh nghi p. Phân tích ngoài t ng ng v i các b n kê tài chính trong k toán công ti. Ví d phân tích ngoài là phân tích u t c a ng i u t và vi c ki m tra tình tr ng tín d ng c a ng i vay c a các t ch c tài chính. • Phân tích trong: ây là phân tích c ng i trong doanh nghi p th c hi n n m rõ nh ng hoàn c nh hi n th i nh m xác nh chính sách cho t ng lai. Phân tích trong t ng ng v i k toán qu n lí trong k toán công ti. Ví d v phân tích trong là vi c trình bày các k ho ch qu n lí c a ng i qu n lí. Các k thu t phân tích kinh doanh r i vào trong hai lo i sau: • Cách ti p c n giá tr : ây là cách ti p c n trong ó vi c phân tích c th c hi n b ng vi c dùng các giá tr (s ti n) ã c nêu trong các b n kê tài chính. Theo m t ph ng pháp n hình, nh ng hoàn c nh kinh doanh theo ng n m c so sánh b ng vi c dùng t quy t toán, b n kê l i t c t ng i, và nh ng b n kê tài chính khác tóm t t v các hoàn c nh tài chính và v n hành cho nhi u n m tài chính. • Cách ti p c n t s : ây là cách ti p c n theo ó vi c phân tích c th c hi n b ng vi c dùng các t s c a các giá tr khác nhau (s ti n) ã c nêu trong các b n kê tài chính. Cách ti p c n t s có th c chia nh thành ba ph ng pháp: • Ph ng pháp xu h ng: Ph ng pháp này phân tích nh ng thay i c a riêng t ng kho n m c t m t n m tài chính c s (100). • Ph ng pháp t s c u trúc: ng còn c g i là "ph ng pháp ph n tr m," ph ng pháp này phân tích t s c a t ng kho n m c so v i t ng s (100). T ng s là t ng các c ph n c a các c ông trong tr ng h p t quy t toán và thu nh p bán trong tr ng h p b n kê l i t c. • Ph ng pháp t s t ng i: Ph ng pháp này phân tích t s c a m t kho n m c v i kho n m c khác trong b n kê tài chính. Cách ti p c n giá tr Phân tích b n kê tài chính

Cách ti p c n t s

Ph

ng pháp xu h

Ph

ng pháp t s c u trúc

ng

Ph

ng pháp t s t

ng

i

Phân tích tính sinh l i Phân tích tính an toàn Phân tích v n ng su t

Ph ng pháp t s t ng i c dùng thông d ng nh t trong phân tích kinh doanh. Các t s c dùng trong phân tích này có th c chia thành “t s t nh”, là t s gi a các kho n m c ã c nêu trong t quy t toán, và “t s ng”, ho c là t s gi a các kho n m c c nêu trong b n kê l i t c ho c là t s gi a các kho n m c trong t quy t toán và các kho n m c trong b n kê l i t c. Theo các t s c dùng hay theo m c ích, ph ng pháp t s t ng i c chia nh thêm thành ba ki u: - Phân tích tính sinh l i - Phân tích an toàn (kh n ng thanh toán) - Phân tích n ng su t

(2)

Phân tích tính sinh l i

Phân tích v tính sinh l i c th c hi n ki m tra xem doanh nghi p làm l i ròng hi u qu th nào. mt s c dùng cho vi c phân tích này: t s l i t c ròng c a c ph n c a c ông, t s l i t c ròng c a thu nh p bán, t s chi xu t c a thu nh p bán, quay vòng lãi, và quay vòng tài s n.

1.2

• T s c a l i t c c ph n c a c s c nhiêu l ph n c s a ng

K toán tài chính và k toán qu n lý

227

ông

a l i t c c ph n c a c ông là s ph n tr m l i t c c a c ph n c a c ông. u này ch ra bao i nhu n c ph n c a c ông ã t o ra. M t cách t nhiên, t s này càng cao, thì tính sinh l i c a c ông càng cao. n hình c a l i t c c a c ph n c ông là t s c a l i t c c a c ph n thô (c ph n vay + c ph n i ch ): i t c tr

s l i t c c a c ph n thô =

c khi tr thu × 100 (%) ph n thô

i t c trong tr ng h p này th ng là l i t c ròng tr c khi tr thu . Trong ng th c này, l i t c ròng (sau khi tr thu ) hay l i t c th ng có th c dùng nh t s xác nh l i t c ròng (sau khi tr thu ) hay l i t c th ng mà c ph n thô ã t o ra bao nhiêu. n n a, c ph n c a ng i ch có th c dùng làm m u s trong ng th c này xác nh l i t c c a ph n c a ng i ch ã t o ra bao nhiêu: s l i t c c ph n c a ng

i ch =

it c ph n c a ng

i ch

× 100 (%)

‚ T s c a l i t c v i s bán s c a l i t c v i s bán là s ph n tr m l i t c c a thu nh p bán. u này ch ra l i t c ã s bán bao nhiêu, c s c a thu nh p. Do ó, t s này càng cao thì tính sinh l i càng cao. s này có m t s bi n th , tu theo các ki u l i t c khác nhau c dùng: i t c thô bán

× 100 (%)

i t c v n hành bán

× 100 (%)

i t c th ng bán

× 100 (%)

i t c ròng tr c thu bán

× 100 (%)

s c a l i t c thô v i s bán = s c a l i t c v n hành v i s bán = s c a l i t c th

ng v i s bán =

s c a l i t c ròng v i s bán =

c suy ra

s c a l i t c v i s bán làm cho vi c so sánh các m c sinh l i c a doanh nghi p qua nhi u n m hay v i c sinh l i c a các doanh nghi p c nh tranh. Thêm vào ó, vi c so sánh các bi n thiên c a t s này c nêu trên t o kh n ng làm vi c quan tr ng là xác nh l i t c m c thu nh p là th p hay cao. ƒ T s c a chi xu t v i s bán i l p v i t s c a l i t c v i s bán, t s c a chi xu t v i s bán là s ph n tr m thu nh p bán. Vì chi xu t nh h n ngh a là l i nhu n l n h n, nên t s này càng th p, thì tính sinh l i càng cao. s này có m t vài bi n th , tu theo các ki u chi xu t khác nhau c dùng: s c a giá v i s bán =

Giá c a hàng bán

s c a vi c bán, chi xu t chung, = n hành và hành chính

c bán

× 100 (%)

chi xu t bán, chung và hành chính thu nh p bán

× 100 (%)

ng s c a t s l i t c thô v i s bán và t s c a giá c a hàng c bán v i thu nh p bán là 1. Trong khi ó, u quan tr ng là dùng các chi xu t c chia nh làm t s bi t chi xu t nào t ng hay gi m. Ch ng h n, chi xu t nh h ng t i hi u n ng c a doanh nghi p, nh giá v t t thô (m t c u ph n c a giá c a hàng bán), chi xu t qu ng cáo (m t c u ph n c a chi xu t bán, chung và hành chính), và l i t c tr cho món vay c dùng làm t s nh c nêu d i ây.

228

Ch

ng 1

K toán

giá v t t thô bán

s c a giá v t t thô v i s bán = s c a chi xu t qu ng cáo v i s bán = s c a lãi ph i tr v i s bán =

× 100 (%)

chí xu t qu ng cáo bán

lãi ph i tr bán

× 100 (%)

× 100 (%)

„ Quay vòng c ph n Quay vòng c ph n là s ph n tr m c a s bán i v i c ph n c a c ông. T s này ch ra c ph n c a c ông ã c dùng bao nhiêu l n trong chu kì k toán. T s này càng cao, thì tính sinh l i càng cao. Quay vòng c ph n ho c là quay vòng c ph n thô ho c là quay vòng c ph n c a ng i ch , tu theo li u ph n thô hay c ph n c a ng i ch c dùng làm m u s : bán ph n c a c

Quay vòng c ph n thô =

bán ph n c a ng

Quay vòng c ph n c a ng i ch =

ông

(s l n)

i ch

(s l n)

t doanh nghi p u t v n, thu c l i nhu n b ng vi c dùng nó, và ghi l i l i t c. K t qu là, doanh nghi p có th u t v n thêm. Lu ng này là vi c quay vòng v n n gi n. Quay vòng c ph n thô ch ra n ut ã c quay vòng bao nhiêu l n trong chu kì k toán và nó óng góp bao nhiêu cho s bán. Quay vòng cao ngh a là v n t ng i nh ã t o ra s bán t ng i l n. Quay vòng cao ngh a là c ph n a c ông ã c dùng có hi u qu . … Quay vòng tài s n Quay vòng tài s n là s ph n tr m c a s bán hay giá c a hàng c bán v i tài s n. T s này ch ra s l n tài s n ã c dùng trong m t chu kì k toán. T s này càng cao, tính sinh l i càng cao. Quay vòng tài s n có m t s bi n th , tu theo cái gì c dùng làm m u s nh c nêu d i ây: giá hàng bán Hàng t n kho trung bình

Quay vòng hàng hoá =

(s l n)

Vi c quay vòng hàng hoá càng cao, thì s ngày c n cho m t l n quay vòng hàng t n kho càng th p. T c là, vi c quay vòng hàng hoá cao ngh a là hàng hoá ang bán c. Hàng t n kho trung bình c thu l y b ng cách sau: ( hàng t n kho u k + hàng t n kho cu i k ) ÷ 2. u giá c a hàng hoá không c bi t, thì s bán có th c dùng làm t s . Quay vòng tài s n c

nh =

bán tài s n c nh

(s l n)

Vi c quay vòng tài s n c nh càng cao, thì vi c dùng tài s n c u ó ngh a là u t thi t b b v t quá . Quay vòng nh n

c=

chi phi u nh n

nh càng hi u qu . N u t s này th p,

bán (s l n) c + tài kho n nh n

Vi c quay vòng kho n nh n c càng cao, thì kho n nh n c c thu l i u n càng nhi u. T c là, vi c quay vòng kho n nh n c cao ngh a là doanh nghi p b t ph i b n tâm v lu ng ti n m t. Vì kh i l ng t ng tài s n là b ng kh i l ng c ph n thô, nên vi c quay vòng cao c a t ng c u ph n c a toàn b tài s n d n t i vi c quay vòng c ph n thô cao.

(3)

Phân tích an toàn

Phân tích tính an toàn c dùng xác nh xem li u tài s n c n cho các ho t ng doanh nghi p có c n hành theo cách úng n không và li u các u ki n tài chính, nh kh n ng chi tr , có t t không. Vi c phân tích an toàn c ng còn c g i là “phân tích luân chuy n tài s n." an toàn c a doanh nghi p c phân tích d a trên các t s t nh, hay d a trên m i quan h gi a tài s n,

1.2

kho n ph i tr , và kho n c ph n c a c n.

K toán tài chính và k toán qu n lý

ông trên b ng quy t toán, theo quan

229

m an toàn ng n h n và dài

• Các t s an toàn ng n h n s an toàn ng n h n là t s xem xét kh n ng chi tr hi n th i c a doanh nghi p. T s an toàn ng n n mà cao ngh a là doanh nghi p an toàn v m t tài chính hay có lu ng ti n m t thích h p. Có hai t s an toàn ng n h n chính, t s hi n th i và t s ki m th g t, tu theo li u tài s n hi n th i hay tài s n luân chuy n c dùng làm t s . tài s n hi n th i × 100 (%) kho n ph i tr hi n th i

s hi n th i =

s hi n th i ch ra kh n ng c a doanh nghi p tr cho các kho n ph i tr . Nó là s ph n tr m c a tài s n hi n th i so v i kho n ph i tr hi n th i. c bi t h n, t s này ch ra doanh nghi p có bao nhiêu tài s n mà có th c chuy n thành ti n m t trong m t th i gian ng n tr cho các kho n ph i tr trong th i gian ng n. Nói chung ng i ta mong mu n là t s hi n th i là 200 ph n tr m hay h n. s ki m th g t =

tài s n l u ng × 100 (%) kho n ph i tr hi n th i

s ki m th g t là s ph n tr m c a tài s n l u ng so v i kho n ph i tr hi n th i. M c d u t s này ng liên quan t i kh n ng chi tr , nó ch ra doanh nghi p có bao nhiêu v tài s n mà có th c chuy n thành ti n m t m t cách d dàng. M t cách t nhiên, t s ki m th g t th p h n t s hi n th i. Nói chung ng i ta mong mu n là t s ki m th g t là 100 ph n tr m hay h n. ‚ T s an toàn dài h n s an toàn dài h n o ti m n ng c a doanh nghi p chi tr trong m t th i gian dài. Các t s an toàn dài n cao ngh a là doanh nghi p an toàn v m t tài chính. s c ph n c a ng

i ch =

ph n c a ng i ch ng tài s n

× 100 (%)

s c ph n c a ng i ch là s ph n tr m c a c ph n c a ng i ch so v i t ng tài s n. T s c ph n a ng i ch cao ngh a là kh i l ng ph i tr nh (c ph n vay và kho n ph i tr ). t c là, m t tình th tài chính t t. ng kho n ph i tr ph n c a ng i ch

s n =

s n /c ph n =

× 100 (%)

ph n c a ng i ch ng kho n ph i tr

× 100 (%)

s n là s ph n tr m c a t ng kho n ph i tr so v i c ph n c a ng i ch . T s n /c ph n là s ph n tr m c a c ph n c a ng i ch so v i t ng kho n ph i tr . C hai t s này u c dùng ki m tra xem li u doanh nghi p có quá nhi u kho n ph i tr không khi so v i c ph n c a ng i ch c a nó. N u doanh nghi p có th bao quát c t t c các kho n ph i tr c a nó b ng giá tr tài s n c a ng i ch , thì tình th tài chính c a nó là an toàn. Do ó, ng i ta mong mu n r ng t s n /giá tr tài s n là 100 ph n tr m hay h n. Ng c l i t s n s th p. s c ph n c a ng s c

nh =

s tài s n c

i ch so v i tài s n c Tài s n c nh ph n c a ng i ch

ph n c a ng i ch tài s n c nh

nh =

× 100 (%)

× 100 (%)

nh v i c ph n dài h n =

tài s n c ph n c a ng

nh

i ch + kho n ph i tr nh

× 100 (%)

s c ph n c a ng i ch so v i tài s n c nh là s ph n tr m c ph n c a ng i ch trong tài s n c nh. T s c nh là s ph n tr m c a tài s n c nh v i c ph n c a ng i ch . C hai t s này u ch ra ph n c ph n c a ng i ch c dùng l n n âu trong tài s n c nh. V m t tài chính, u mong

230

Ch

ng 1

K toán

mu n là tài s n c nh c bao quát b i ph n c a c ph n c a ng i ch và ph n còn l i c a c ph n c a ng i ch c áp d ng nh tài s n hi n th i. Ng i ta mong mu n r ng t s c a c ph n c a ng i ch i tài s n c nh là 100 ph n tr m hay h n và r ng t s c nh bé h n 100 ph n tr m. s c a tài s n c nh v i c ph n dài h n c d a trên ý t ng là cho dù tài s n c nh không th c ph n c a ng i ch bao quát, nó v n ph i bao quát c b i t ng v n c a ng i ch và các kho n ph i tr c nh, cái không nh t thi t c tr vào th i gian hi n t i.

(4)

Phân tích hoà v n

m hoà v n là m t m mà t i ó doanh nghi p không lãi c ng không l , t c là m t m t i ó doanh nghi p không có l i t c v n hành. S bán t i m này c g i là “thu nh p bán hoà v n." Trong k toán th ng m i, giá tr trên các b n kê tài chính c phân tích d i d ng các t s v i m c ích phân tích sinh l i và an toàn. Trong k toán công nghi p (công nghi p ch t o), phân tích m hoà v n c s d ng r ng rãi. • L p k ho ch l i t c p k ho ch l i t c là ti n trình t ra m c tiêu l i t c cho t ng lai nào ó và l p k ho ch các ho t ng kinh doanh t t i m c tiêu. Phân tích hoà v n là ph ng pháp c bi t có hi u qu hình thành nên k ho ch l i nhu n ng n h n. c là, b n k ho ch l i t c c th c hi n b ng cách n m c cách chi phí s thay i khi vi c bán, s n xu t và các ho t ng kinh doanh khác thay i. Ph ng pháp c dùng t i th i m này ki m soát chi phí c g i là “làm chi phí tr c ti p." ‚ Chi phí c

nh và chi phí bi n thiên

ng)

0 1 2 3 4 5

2 4 6

Chi phí (tri u

2 4 6

Chi phí (tri u

Hình 1-3-2 Chi phí c nh và Chi phí bi n thiên

ng)

Trong nh giá tr c ti p, các chi xu t c chia thành chi phí c nh và chi phí bi n thiên v i m c ích ki m soát. • Chi phí c nh: Các chi xu t còn là h ng s trong t ng, b t k t i nh ng thay i trong bán hay s n xu t. Các chi xu t này c yêu c u ph i duy trì cho các ho t ng bán và s n xu t và ph i ghánh cho dù vi c bán và s n xu t là s không. Chi phí c nh bao g m ti n thuê, ti n b o hi m, thu , và giá gi m, giá kh u hao. • Chi phí bi n thiên: Các chi xu t làm t ng hay gi m theo t l tr c ti p t i vi c bán hay s n xu t. Chi phí bi n thiên t ng n u vi c bán hay s n xu t t ng và gi m n u vi c bán hay s n xu t gi m. Chi phí bi n thiên bao g m chi xu t v t t tr c ti p, chi xu t óng gói và v n t i, ti n hoa h ng ng i nh n bán, chi xu t bao b c, và ti n hoa h ng cho i di n bán hàng.

0 1 2 3 4 5

n v s n ph m (10.000)

(a) Chi phí c

ƒ T s chi phí c

nh

n v s n ph m (10.000)

(b) Chi phí bi n thiên

nh và t s chi phí bi n thiên

ph n tr m c a chi phí c nh và chi phí bi n thiên so v i s bán chi phí bi n thiên” t ng ng. s chi phí c

nh =

s chi phí bi n thiên =

c g i là “t s chi phí c

nh” và “t

Chi phí c nh × 100 (%) bán Chi phí bi n thiên × 100 (%) bán

„ Thu nh p bán hoà v n u ba con s - chi phí c nh, chi phí bi n thiên, và doanh thu – có th c tính ra ngay nh ph ng trình sau:

u

c bi t, thì thu nh p bán hoà v n

1.2

Thu nh p bán hoà v n =

1−

K toán tài chính và k toán qu n lý

Chi phí c nh Chi phí bi n thiên bán

=

Chi phí c nh 1 − t s chi phí bi n thiên

Ch ng h n, khi chi phí c nh là 4.5 tri u ng, chi phí bi n thiên là 3.6 tri u ng, thì thu nh p bán hoà v n c tính nh sau: 4.5 = 7.5 (tri u 3.6 1− 9.0

Thu nh p bán hoà v n = … S

231

ng, và doanh thu 9.0 tri u

ng)

lãi và l

Figure 1-3-3 lãi l

Lãi và chi xu t (10.000 ng) 200 400 600 800 1000 1200 1400 1500

Bán hoà v n có th c tính không ch qua ph ng trình ã nêu trên mà c ng còn b i vi c v ra s .S c v cho m c ích này c g i là “s lãi và l ” hay “s hoà v n ." lãi và l nêu ra m i quan h gi a doanh thu, chi xu t và thu nh p v n hành. Nó ch ra cách các chi xu t và l i nhu n thay i khi doanh thu t ng hay gi m. Khi chi phí c nh là 4.5 tri u ng, chi phí bi n thiên là 3.6 tri u ng, và doanh thu 9.0 tri u, thì s lãi c v nh sau:

ng bán C

m hòa v n

Lãi

ng chi phí bi n thiên ng chi phí t ng)

ng chi phí c

nh A

450 200 400 600 800 1000 1200 1400 Doanh thu (10.000 Bán hòa v n

ng)

1. Tr c hoành i di n cho s bán, còn tr c tung i di n cho lãi và chi xu t. 2. V chi phí c nh 4.5 tri u ng trên tr c tung, và t m ó, v ng A song song v i tr c hoành. ng A là ng chi phí c nh. 3. T v trí 4.5 tri u ng trên tr c tung, v ng d c B bi u di n cho t s chi phí bi n thiên. ng B là ng chi phí bi n thiên. T s chi phí bi n thiên c tính nh sau: chi phí bi n thiên (3.6 tri u ng) / doanh thu (9.0 tri u ng) = 0.4. Khi chi phí c nh c ng c tính t i, ng B bi u di n cho chi phí ng . 4. V i s bán, v ng d c C t m g c v i góc 45 . ng C là ng bán. 5. m hoà v n là m giao c a ng bán C và ng chi phí bi n thiên B. m giao c a ng c t m này vuông góc v i tr c hoành và tr c tung bi u di n cho bán hoà v n (7.5 tri u ng). † Lãi biên Lãi biên, c ng còn c g i là “lãi óng góp,” c tính b ng cách l y s bán tr i giá bi n thiên. Do ó, lãi có th c tính b ng cách l y lãi biên tr giá c nh. Trong vi c nh chi phí tr c ti p, chi xu t c xét theo hai giai n. Trong giai n th nh t, chi phí bi n thiên c s a l i t doanh thu, và trong giai n th hai, chi phí c nh c s a l i, tính ra l i t c v n hành. Lãi biên ngh a là ph n l i c tính trong giai n th nh t. s c a lãi biên v i doanh thu c g i là "t s lãi biên ." T ng c a t s lãi biên và t s chi phí bi n thiên là 1. Lãi biên = doanh thu − chi phí bi n thiên

232

Ch

ng 1

K toán

lãi biên bán

s lãi biên = Trong khi ó, ph lãi biên:

ng trình

tính bán hoà v n ã

ng pháp v s

c nh c t i

trên

Chi phí c nh = 1 − t s chi phí bi n thiên

Thu nh p bán hoà v n = ‡ Ph

× 100 (%) c vi t nh sau b ng vi c dùng Chi phí c nh s lãi biên

lãi biên

Hình 1-3-4 lãi biên

L i nhu n h n ngh ch/chi xu t (10.000

ng

lãi biên nêu ra m i quan h gi a lãi biên, chi phí c nh, và lãi (l ). Do ó, trong khi s này là không thích h p cho vi c ki m soát doanh thu và chi phí bi n thiên, thì nó l i làm có th nhanh chóng hi u rõ m i quan h gi a chi phí c nh và lãi (l ). ây là s thu n ti n cho doanh nghi p gi i quy t s a ng l n v s n ph m. Ch ng h n, ta hãy v m t s lãi biên khi chi phí c nh là 4.5 tri u ng, chi phí bi n thiên 3.6 tri u ng, và doanh thu 9.0 tri u ng.

1200 1000

ng l i nhu n h n ng ch m hòa v n

800 600 400

ng chi phí c

nh A

200 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 Doanh thu (10.000 ng) Bán hòa v n

1. Tr c hoành i di n cho s bán, còn tr c tung i di n cho lãi biên và chi xu t. 2. V chi phí c nh 4.5 tri u ng trên tr c tung, và t m ó, v ng A song song v i tr c hoành. ng A là ng chi phíc nh. 3. T m g c, v ng d c B bi u di n cho t s lãi biên. Lãi biên có th c tính nh sau: 5.4 million ng ÷ 9.0 tri u ng (doanh thu) = 0.6. ng B là ng lãi biên. 4. m hoà v n là m giao c a ng chi phí c nh A và ng lãi biên B. m giao c a ng c t m này vuông góc v i tr c hoành và tr c hoành bi u di n cho doanh thu hoà v n (7.5 tri u ng).

1.3.3

u hình h thông tin k toán

thông tin k toán là h th ng máy tính th c hi n vi c k toán m t cách chính xác và có t c nh c mô t trên. n ây ã có nhu c u v h thông tin k toán cung c p c c thông tin chính xác cho các c ông bên ngoài, nh ng nó c ng cung c p cho c p qu n lí d li u k toán.. u hình n hình c a h thông tin k toán c v trong Hình 1-3-5.

1.2

Hình 1-3-5 Ví d v c u hình thông tin k toán

K toán tài chính và k toán qu n lý

233

Công vi c hàng ngày nh t ký nh t ký Nh t ký thanh toán ti n t toán ki m tra hàng ngày cái chung Các s cái ph nh p ph t toán ki m tra t ng và b n quy t toán

Nh p d li u Truy n d li u Xu t d li u

th ng

Công vi c hàng tháng

toán

n kê l i t c ng quy t toán n kê qu

File d li u

óng s n kê l i t c ng quy t toán n kê qu Bi u

phân tích Bi u Bi u Bi u

1.3.4

l và lãi tài chính xu h ng s k toán

Chu n qu c t

Chu n k toán qu c t - International Accounting Standard (IAS) Các chu n báo cáo tài chính chính c dùng là Generally Accepted Accounting – K toán ch p nh n chung. Các nguyên t c (GAAP) t i M và chu n IAS châu Âu và các n i khác ch p nh n chu n IAS.

Chu n k toán qu c t (IAS)

Ngu n g c c a IAS

234

Ch

ng 1

K toán

m 1973, m t tho thu n ã c thi t l p thành l p IASC (International Accounting Standards Committee - U ban chu n k toán qu c t ) v i các i di n c a các t ch c ngành ngh k toán Australia, Canada, Pháp, c, Nh t, Mexico, Hà Lan, Anh/Ireland, và United States. IASB (IAS Board) ã m tr s t i London. n ây n m 2002 Ch t ch IASB và ch t ch IASC Foundation ã ch ng nh n t i Th ng vi n M v các n k toán và b o v nhà u t do Enron và các công ti công c ng khác nêu ra. c ích c a IAS c ích c a IAS là (a) Phát tri n, trong m i quan tâm chung, m t t p các chu n k toán có hi u l c toàn c u, v i ch t l ng cao và hi u c yêu c u thông tin ch t l ng cao, trong su t và so sánh c trong các b n kê tài chính và nh ng báo cáo tài chính khác giúp cho nh ng ng i tham gia vào th tr ng v n th gi i và nh ng ng i dùng khác làm quy t nh kinh t ; (b) Thúc y vi c dùng và áp d ng ch t ch nh ng chu n này; và (c) Làm vi c tích c c v i các c quan chu n qu c gia a t i s h i t các chu n k toán qu c gia và IFRS cho các gi i pháp ch t l ng cao.

Các n c dùng chu n IAS Australia Austria Brunei Darussalam China Denmark France Germany Greece Hong Kong India Indonesia Israel Italy Japan Korea Luxembourg

Malaysia New Zealand Pakistan Philippines Portugal Russia Singapore South Africa, Spain Sweden Sri Lanka Taiwan Thailand United Kingdom United States Vietnam

1.2

K toán tài chính và k toán qu n lý

Các m c trong chu n IAS

IAS1: Li t b n kê tài chính

IAS14: Báo cáo t ng ph n

IAS2: Hàng t n kho

IAS15: Các thông tin ph n ánh nh ng c a vi c thay i giá

IAS7: B ng kê dòng ti n

IAS8: Giai n l ho c lãi, các i và nh ng thay i c b n trong chính sách k toán

IAS16: Tài s n, nhà x thi t b IAS17: H p

ng và

ng cho thuê

IAS18: Doanh thu IAS10: Các nghi p v sau ngày quy t toán IAS11: Các tài kho n theo h p ng c xây d ng

IAS19: Tr c p lao

ng

IAS20: k toán v h tr c a chính ph và công khai h tr c a chính ph

IAS12: Thu thu nh p

IAS26: K toán và báo cáo v k ho ch tr c p h u trí IAS27: B n kê tài chính t ng h p và h th ng k toán cho u t trong các chi nhánh

IAS28: K toán v u t trong các n v thành viên IAS29: Báo cáo tài chính trong kinh t siêu l m phát

235

236

Ch

ng 1

K toán

IAS21: Tác ng c a các bi n trong t giá h i oái

i

IAS22: Các t p oàn kinh doanh

IAS23: Chi phí vay m

n

IAS24: Công khai các biên liên quan IAS30: Trình bày b n kê tài chính a các nhân hàng và các t ch c tài chính khác

IAS35: Các ho t

ng gián

n

IAS36: Tài s n IAS31: Báo cáo tài chính v lãi su t trong các liên doanh

IAS37: Các u kho n, kho n vay t th ng và tài s n b t th ng

IAS32: Các công c tài chính: Li t kê và công khai

IAS38: Tài s n vô hình

IAS33: C t c

IAS34: Báo cáo tài chính chuy n ti p

IAS39: Công c tài chính: nh n bi t và o l ng IAS40: Tài s n

Các chu n sau ây trong IAS ã b thay th b i các chu n IAS khác

ut

1.2

K toán tài chính và k toán qu n lý

IAS5: Thông tin c a ra trong tài s n trong b n kê tài chính

237

IAS13: Trình bày tài s n hi n h u và tài s n ph i tr hi n h u c thay th b i

IAS1: Li t kê b n kê tài chính

IAS3: B n kê tài chính t ng h p

c thay th b i IAS27: B n kê tài chính t ng h p và ho ch toán k toán cho u t trong các chi nhánh

IAS6: K toán cho các chi phí thay i

c thay th b i

IAS15: Các thông tin ph n ánh nh ng c a vi c thay i giá

IAS28: K toán v n v thành viên

u t cho các

IAS9: K toán cho các ho t nghiên c u và phát tri n

c thay th b i

IAS38: Các tài s n vô hình

ng

238

Ch

ng 1

K toán

IAS4: Kh u hao tài chính

c thay th b i

IAS16: Tài s n, nhà x thi t b máy móc

ng và

IAS22: Các t p oàn kinh doanh

IAS27: K toán

IAS38: Tài s n vô hình

ut

c thay th b i

IAS39: Công c tài chính: nh n ng và o l ng

IAS40: Tài s n

ut

IAS 1 là chu n c s c dùng trình bày b n kê tài chính cho t ch c. Các yêu c u t i thi u thích rõ ràng trong chu n này c nêu d i ây

c gi i

IAS 1 Trình bày b n kê tài chính i thi u kho n m c trong b ng quy t toán t ng s n, nhà máy và thi t b tài s n vô hình tài s n tài chính u t theo ph ng pháp c ph n -equity method investments ki m kho kho n nh n c ti n m t và t ng ng ti n m t kho n tr c tài s n thu và kho n ph i tr tr kho n ph i tr có lãi không hi n th i lãi thi u n và d tr ã ban hành Kho n m c t i thi u trong b n kê l i t c thu nh p t qu c a ho t ng v n hành chi phí tài chính dùng lãi c a liên k t ph ng pháp c ph n và liên doanh chi xu t thu thu nh p lãi hay l t các ho t ng bình th ng kho n m c b t th ng lãi thi u lãi hay l ròng cho th i kì lãi c ph n tính theo c ph n IAS 1 ch ra:

a vào yêu c u trình bày b n kê thay

i v c ph n nh m t c u ph n tách bi t c a b n kê tài chính,

1.2

K toán tài chính và k toán qu n lý

239

• •

lãi hay l ròng cho th i kì; ng kho n m c c a l i t c hay chi xu t, c hay m t ã c nh n ra tr c ti p trong c ph n và ng c a nh ng kho n m c ó; và • hi u qu tích lu c a vi c u ch nh th i kì tr c. Ho c bên trong b n kê này, ho c trong b n ghi tách bi t, doanh nghi p c yêu c u nêu ra: • giao d ch v n v i ng i ch ; • quy t toán lãi tích lu t i u và cu i kì, và vi c chuy n qua các kì; và • u hoà gi a s em sang c a t ng l p v n c ph n, ti n tr c ph n và t ng kho n d tr vào u và cu i kì, nêu rõ t ng bi n ng. Nh ng thông báo khác sau ây là c n có n u không c trình bày âu ó trong thông tin công b qua các n kê tài chính: • a m doanh nghi p; • qu c t ch công ti • cách pháp nhân; • a ch c a v n phòng ã ng kí hay v trí chính c a doanh nghi p; • mô t v ho t ng c a doanh nghi p; • tên c a c quan m và c quan trên cùng n u nó là m t ph n c a m t nhóm; và • nhân viên – ho c t i cu i kì ho c t i trung bình. Chu n này c ng xác nh các nguyên t c c b n n n t ng cho vi c chu n b b n kê tài chính: • doanh nghi p ang ti n hành kinh doanh (tr phi c nói khác); • vi c trình bày và phân lo i b n kê tài chính ph i nh t quán v i các kì tr c (tr phi c nói khác); • s k toán chính xác c s d ng; • th c ch t; • úng th i gian: xu t b n trong vòng sáu tháng t ngày làm b ng quy t toán; • nêu ra li u m t chu n k toán qu c t nào có c dùng tr c ngày có hi u l c c a nó không; • s cho vi c ch n l a chính sách k toán và cách chúng nên c nêu ra • các qui t c bù tài s n và kho n ph i tr , và l i t c và chi phí; và • yêu c u trình bày kh i l ng so sánh. So sánh gi a k toán hi n t i và chu n IAS t s khác bi t chính gi a th c hành k toán hi n t i và IAS

Nguyên t c chung tài s n vô hình bên trong

u trúc l i n

c nêu

Hi n hành Vi c h giá hi n t i không c xét i c sinh ra t c chi tiêu v nghiên c u và phát tri n u c th a nh n nh chi xu t khi ph i c tính t i, vi c a vào n là không c phép Chi phí ng kí và phí h p pháp ph i ch u cho nh ng ng d ng h p pháp có c tài s n m i có th c tính vào v n. i phát sinh t vi c tái c u trúc n không th c th a nh n nh l i c, nh ng c ghi nh th ng d n. Ghi l i tài s n nh n c theo s ng t ng ng v i s ti n mang sang c a kho n nh n cc n c tái c u trúc.

ic

ng

ây.

IAS Xét t i hi u qu c a vi c h giá (giá tr hi n th i). • Chi tiêu v nghiên c u c th a nh n nh m t chi xu t khi ph i ch u. • Giá phát tri n c t b n hoá nh tài s n vô hình khi nh ng tiêu chí nào ó c tho mãn (nh tính kh thi k thu t, tính s n có c a tài nguyên thích h p hoàn thành vi c phát tri n, và có th nó là tài s n vô hình s sinh ra ích l i t ng lai). i phát sinh t vi c tái c u trúc n c th a nh n nh l i t c. Ghi l i tài s n phi ti n m t nh n c v i úng giá tr , th a nh n s khác bi t c a giá tr úng và kh i ng mang sang c a kho n nh n cc n c tái c u trúc nh lãi hay l .

240

Ch

ng 1

n kê tài chính ã

K toán

u hoà

Hi n hành • Các b n kê tài chính ã u hoà nên c chu n b khi doanh nghi p gi h n 50% v n c a doanh nghi p khác, hay gi ít n 50% v n c a doanh nghi p khác nh ng ki m soát doanh nghi p này. • Các chi nhánh không c u hoà bao g m: - Công ti m d nh gi i thi u chi nhánh c a mình trong t ng lai g n (t c là ý nh chuy n nh ng không òi h i c thi t p vào th i m công b ). - Chi nhánh ho t ng d i nh ng h n ch lâu dài nghiêm kh c có tác ng áng k t i kh ng c a nó chuy n qu cho công ti m . - Toàn b tài s n, thu nh p bán và lãi c a chi nhánh không v t quá 10% s ti n t ng ng c a nhóm. (Không áp d ng cho các chi nhánh ang ch u l ) - - Các ho t ng không gi ng, ngh a là các chi nhánh tham gia vào nghi p v ngân hàng hay o hi m.

IAS • Công ti m (khác v i công ti là ch s h u chi nhánh, hay h u o và có c s ch p thu n c a ng i ch các quy n i nh ) nên chu n b b n kê tài chính ã u hoà. • Chi nhánh là m t doanh nghi p b ki m soát b i m t doanh nghi p khác ( c coi nh doanh nghi p m ). • Các chi nhánh không u hoà: - vi c ki m soát có ch nh t m th i vì chi nhánh c mua và gi riêng v i quan m chuy n nh ng v sau trong t ng lai n. - v n hành d i nh ng u ki n lâu dài nghiêm kh c nh h ng áng k t i kh n ng chuy n qu cho công ti m .

Chu n hoá d ng th c n t cho b n kê tài chính Nhi u ngành công nghi p bây gi ang ch p nh n d ng th c d li u bi u di n n t chu n b ng vi c dùng XML. XBRL (eXtensible Business Reporting Language) là c t m , mi n phí b n quy n cho ph n m m dùng các th d li u XML mô t thông tin tài chính cho các công ti công và t và các t ch c khác. XBRL làm l i cho m i thành viên c a dây chuy n cung c p thông tin tài chính. Ngu n g c Chu n này b t u t n m 1998 nh m t kh o c u vi c dùng XML cho báo cáo tài chính. AICPA (American Institute of Certified Public Accountants) h tr cho sáng ki n thi t l p chu n này. Ban ch o ã c l p ra vào tháng tám 1999. 13 công ti ban u tham gia vào n l c này (cùng v i AICPA) nh các thành viên c a Ban ch o XFRML (XML based Financial Reporting). Ban ch o ban u bao g m: AICPA, Arthur Andersen LLP, Deloitte & Touche LLP, e-content company, Ernst & Young LLP, FreeEDGAR.com, Inc. (now Edgar Online, Inc.), FRx Software Corporation, Great Plains, KPMG LLP, Microsoft Corporation, PricewaterhouseCoopers LLP, the Woodbun Group and Cohen Computer Consulting. XFRML ã c g i là XBRL. Hi n t i, có 80 công ti là thành viên c a t ch c này.

Bài t p

241

Bài t p Q1

Phát bi u nào v b n kê tài chính là không úng?

a.. b. c. d. e.

Q2

P/L vi t t t cho b ng quy t toán, còn B/S vi t t t cho b n kê l i t c. B ng quy t toán c ng nêu c l i t c ròng c a doanh nghi p. B n kê tài chính c chu n b d a trên các t nh t kí. L it c c thi t l p theo b n kê l i t c bao g m l i t c v n hành, l i t c th ng và l i t c ròng. B ng quy t toán và b n kê tài chính là các b n kê tài chính quan tr ng nh t, c s nh t. T h p các thu t ng nào là thích h p a vào các h p trong hình sau gi a b ng quy t toán và b n kê l i t c?

Tài s n

nêu ra m i quan

n quy t toán Kho n ph i tr ph n c a c ông Thu nh p

Chi xu t A

B

Kho n ph i tr ph n c a c ông

Tài s n

Chi xu t Thu nh p

C

A B n kê l i t c B n kê l i t c B n quy t toán B n quy t toán

a b c d

Q3

T h p các t nào là thích h p

C

B B n quy t toán B n quy t toán B n kê l i t c B n kê l i t c

C Chi phí L i t c ròng Chi phí L i t c ròng

t vào các h p trong b n kê l i t c sau?

n kê l i t c (T ________ t i ________) Bán

XXXX

Chi phí hàng bán

XXXX

Chi xu t bán, chung và hành chính

XXXX

Thu nh p không v n hành

XXXX

Chi xu t không v n hành

XXXX

i b t th

ng

b t th

XXXX

Thu công ti, v.v.

a b c d e

L L L L L

it it it it it

A c v n hành c v n hành c th ng c th ng c th ng

L L L L L

c gi l i t

it it it it it

A

XXXX XXXX

B

XXXX

XXXX

ng

Kho n thu

i t c thô v s bán

XXXX n m tr

B c th ng c th ng c v n hành c v n hành c ròng

c

XXXX

i t c ròng tr C D

C Kho n thu gi l i không thích h p L i t c ròng Kho n thu gi l i không thích h p L i t c ròng i t c v n hành

c thu

XXXX XXXX XXXX

D L i t c ròng Kho n thu gi l i không thích h p L i t c ròng Kho n thu gi l i không thích h p Kho n thu gi l i không thích h p

242

Q4

Ch

ng 1

c nêu d bao nhiêu?

K toán

i ây là b n kê l i t c cho m t n m tài chính. L i t c v n hành cho n m này l n c tài kho n Doanh thu Chi phí hàng bán Chi xu t bán, chung, hành chính Thu nh p không v n hành Chi xu t không v n hành

a. 270

Q5

b. 300

Tri u ng l ng 1500 1000 200 40 30

c. 310

d. 500

Gi s r ng b n kê thu nh p ã c chu n b t b n kê chi phí s n xu t Thu nh p trên t ng doanh thu là bao nhiêu? (S ti n tính theo nghìn ng)

i ây.

n kê thu nh p

n kê chi phí s n xu t Chi phí v t li u Chi phí lao ng Các chi phí khác

c nêu d

400 300 200

Doanh thu bán Chi phí hàng bán Hàng t n u k Chi phí ch t o s n ph m

ng chi phí s n xu t n bán thành ph m u k n bán thành ph m cu i k

1000 120

Hàng t n cu i k

70

(Chi phí hàng bán) Chi phí s n xu t s n ph m

a. 150

Q6

Thu nh p trên t ng doanh thu

b. 200

Hãy

c. 310

a ra thu nh p trên t ng doanh thu t d li u sau. (S l

[B n kê chi phí s n xu t] 1. Chi phí v t li u 2. Chi phí lao ng 3. Các chi phí khác 4. T n bán thành ph m u k 5. T n bán thành ph m cu i k

a. 650

Q7 • ‚ ƒ

d. 450

b. 750

500 300 150 200 300

c. 850

ng tính theo nghìn)

[B n kê thu nh p] 1. T ng doanh thu bán hàng 2. Ti n hàng tr l i 3. Chi t kh u bán hàng 4. Hàng t n u k 5. Hàng t n cu i k

d. 950

2,000 150 150 600 400

e. 1,050

Phân tích các b n kê tài chính vào cu i n m tài chính t o ra các con s • t i ƒ c nêu d i ây, chi phí hàng bán là gì? l u ý r ng các con s u tính theo nghìn ng và t s chi phí hàng bán có th thu c b ng vi c chia chi phí hàng bán cho thu nh p bán. T s c a chi phí hàng bán: 80% T s c a lãi v n hành v i doanh thu: 10% Lãi v n hành: 200

a. 1,200

b. 1,400

c. 1,600

d. 1,800

e. 2,000

Bài t p

Q8

Trong tài s n hi n hành sau ây, tài s n l u

243

ng là gì?

a. Tài kho n nh n b. Công vi c ang ti n hành c. Món vay ng n h n d. Thanh toán tr tr c e. Tài kho n nh n không kinh doanh

Q9

Ph

ng trình nào

tính t s hi n t i, nêu ra m c

an toàn c a món vay ng n h n?

a.

Tài s n hi n t i Tài s n c nh

b.

Tài s n hi n t i ng tài s n

d.

Kho n ph i tr hi n t i ph n thô

e.

Kho n ph i tr hi n t i ng kho n ph i tr

Q10 a. b. c. d.

Q11

Phát bi u nào là úng v

c.

Tài s n hi n t i Kho n ph i tr hi n t i

m hoà v n?

N i chi phí c nh không i, n u t s chi phí bi n thiên t ng lên, thì m hoà v n th p xu ng. m hoà v n ngh a là m c c a vi c bán mà t i ó doanh nghi p không làm ra lãi hay l . m hoà v n ch ra m c theo ó tài s n cc nh. N i mà t s chi phí bi n thiên v n còn không i, n u chi phí c nh t ng thì m hoà v n h . Hãy tính thu nh p (S tính theo nghìn ng)

hoà

v n

t

b n

kê

thu

nh p

sau.

ng b n kê thu nh p Tiêu tài kho n Doanh thu Chi phí bi n thiên Chi phí c nh i nhu n

a. 500

Q12

b. 600

Trong s sau m hoà v n)

c. 700

S l ng 1000 800 100 100

d. 800

e. 900

a ra m hoà v n, vùng phía trên bên ph i (vùng chéo chung phía trên c bao b i ng bán và ng t ng giá, bi u th cho cái gì?

0

a. L v n hành

Q13

b. L i t c v n hành

ng chi phí Chi phí c

nh

i m hòa v n

L i nhu n / Chi phí

Doanh thu

Doanh thu

c. L i t c th

ng

d. Lãi biên

Có nh ng hàng hoá v i giá mua ang t ng d n. Ti n hành vi c ki m kho cho nh ng hàng hoá này t i cu i c a kì k toán tr c, và hàng hoá c mang vào và ra kho hàng nhi u l n trong

244

Ch

ng 1

K toán

th i kì hi n t i. Ph ng pháp ánh giá nào sau ây t o ra vi c ánh giá cao nh t v t n kho vào cu i kì hi n t i? a. Ph c. Ph

Q14

ng pháp vào sau ra tr c ng pháp vào tr c ra tr c

ng pháp trung bình chuy n ng pháp giá trung bình

Khi ph ng pháp vào tr c ra tr c c áp d ng cho các b n ghi hoá nêu d i ây, giá tr c a hàng bán cho tháng ba là bao nhiêu?

a. 4,000

u kì:

T n kho

100

nv

n giá:

30

ng

6.

ã mua:

50

nv

n giá:

50

ng

10.

ã bán:

50

nv

17.

ã mua:

50

nv

n giá:

40

ng

25.

ã bán:

100

nv

50

nv

T n kho cu i kì:

b. 4,500

c. 5,000

d. 5,500

c

e. 6,500

c nêu d i ây là s ki m kho lúc b t u, s mua và s bán trong kì k toán hi n t i. Khi kho c tính b ng ph ng pháp vào sau ra tr c t i cu i kì k toán hi n t i, thì giá tr kho n bao nhiêu? Mua hàng Ngày ng kho u k

S l

ng ( 10

1 tháng 5 15 tháng 10

a. 840

Q16

n và giao hàng

Tháng ba 1.

31.

Q15

b. Ph d. Ph

Bán hàng

nv)

n giá ( ng) 100

15 5

90 70

b. 980

Ngày 20 tháng 4

S l

ng ( 4

31 tháng 8 20 tháng 11

c. 1,080

8 6

d. 1,180

L a trong các câu tr l i sau ây các con s thích h p bi u liên quan t i phân tích tài chính: li u tài chính c a kho A cho n m tài chính 2000

t vào các h p d a trên các phát c nêu d

i ây.



30,000,000 ® ång 100 (%) . 15,000,000® ång 20,000,000 ® ång 100(%) . (2) T s c ph n c a ng i ch là 45,000,000® ång (1) T s ki m th g t là

(3) T s c nh là 60%. (4) T s hi n t i là 220%. (5) T s n là 125%.

ng quy t toán Tài s n Tài s n l u

A

( Nghìn ng) Kho n ph i tr và c l ng ph n c ông Kho n ph i tr hi n t i A

B

Kho n ph i tr c

l ng

Hàng t n kho Tài s n c nh ng tài s n

C G

ng

nv )

nh

ph n c ông T ng kho n ph i tr và ph n c ông

B C G

Bài t p

Tr l i a. 3,000 e. 18,000 i. 45,000

Q17

b. f. j.

10,000 20,000 48,000

c. g.

12,000 25,000

d. h.

15,000 30,000

L a trong các câu tr l i sau sau ây các thu t ng thích h p phát bi u liên quan t i phân tích hoà v n.

t vào các h p trong các

Doanh thu/ chi phí/ l i hu n (l )

(1) Hãy l a trong các câu tr l i ra các thu t ng thích h p mô t cho các ph n A t i D c a s

B

C

D

(2) S ti n cho A t i D cho kì k toán là nh sau: A. 10,000,000 ng B. 2,000,000 ng C. 6,000,000 ng D. 2,000,000 ng Trong tr ng h p này, s bán hoà v n là E ng. u s ti n cho A tr thành 20,000,000 ng, thì s ti n cho B là

Tr l i cho E và F: a. 3,000,000 b. e. 7,000,000 f.

4,000,000 8,000,000

hoà v n.

A

hòa v n

Tr l i cho A t i D: a. Chi xu t bán, chung và hành chính d. Chi phí c nh e. Chi phí s n xu t

245

b. Bán f. L

c. 5,000,000

A

F

ng.

c. Tài kho n nh n c g. Chi phí bi n thiên h. Lãi

d. 6,000,000

2

nh v c ng d ng a h th ng máy tính

c ích ch

ng

c gi s h c v m t s tr ng h p ng d ng máy tính vào l nh c k ngh nh CAD/CAM và trong l nh v c h th ng nghi p nh h POS và EOS. M c ích c a ch ng này là nh sau: • Hi u c i c ng v c ch và ch c n ng c a vi c ki m soát t ng s n xu t, CAD/CAM/CAE, và các h th ng t ng hoá x ng máy (FA). ‚ Thu c tri th c v các ng d ng máy tính trong l nh v c kinh doanh. ƒ Thu c tri th c v ng d ng máy tính vào th ng m i doanh nghi p-v i-doanh nghi p, nh EDI, CALS, và EC, và kinh doanh.

2.1

2.1

ng d ng k ngh

247

ng d ng k ngh

2.1.1

Ki m soát t

ng s n xu t

Con ng i ban u ti n hành các ho t ng s n xu t b ng vi c dùng s c l c c a riêng mình và các công c n gi n. Trong cu c Cách m ng Công nghi p b t u vào cu i th k 18, công c ã ti n hoá v t b c thành máy móc, và s c l c con ng i ã thành ng c h i n c và n n ng. T cu i th chi n II, chúng ta ã th y nh ng ti n b trong công ngh máy tính và vi n t . Máy tính và các thi t b vi n t ã t ng hoá s n xu t và các ti n trình ki m soát ph c t p v n th ng c th c hi n th công. Lu ng ti n trình s n xu t nói chung c nêu nh d i ây. Hình 2-1-1 Ti n trình s n xu t p k ho ch v n hành Nghiên c u và phát tri n p k ho ch s n xu t

Thi t k s n ph m

Thi t k ti n trình

p l ch

Ki m soát ti n trình ch t o

Ngu n: “Class II Common Curriculums” (v i vi c b sung thêm) hi u ính b i Vi n hàn lâm trung Công ngh thông tin, Công ti phát tri n x lí thông tin Nh t B n)

ng v

Các nhân t yêu c u vi c t ng hoá qui trình s n xu t bao g m: Gi m vi c cung c p lao ng Thay th máy móc cho nh ng thao tác kh c nghi t và nguy hi m v i con ng i. Gi m giá làm t ng kh n ng c nh tranh th tr ng n s n xu t a d ng s n ph m theo s l ng nh h n Ti n b trong công ngh máy tính Sau ây là m t s ví d v các h th ng k ngh n hình: th ng ki m soát s tr c ti p (direct numerical control: DNC) trong ó m t máy tính ki m soát nhi u máy công c s NC th ng u ph i t ng, u ph i các máy công c và áp ng cho b t kì s b t th ng nào theo th i gian th c th ng nhà kho t ng trong ó máy tính ki m soát nhà kho qua các rô b t v n hành, các c n tr c v.v… th ng CAD (Computer Aided Design) và h th ng CAM (Computer Aided Manufacturing) thi t k và ch t o các s n ph m b ng máy tính th ng CAE giúp thi t k và v trên màn hi n th máy tính th ng t ng hoá v n phòng (OA) ti t ki m lao ng trong công vi c v n phòng th ng t ng hoá x ng máy (FA) ti t ki m lao ng trong ti n trình ch t o trong các x ng máy

248

Ch

ng 2

2.1.2 (1)

L nh v c ng d ng c a h th ng máy tính

CAD/CAM/CAE

CAD

CAD là ch vi t t t c a thi t k có máy tính h tr Computer Aided Design. c ích c a CAD là t ng hoá thi t k s n ph m nhi u nh t có th c b ng vi c dùng máy tính. t t i m c ích này, CAD nói chung dùng các thi t b hi n th h a, bàn s hoá và các công c khác. CAD là ti n trình thi t k s n ph m qua i tho i trên hi n th máy tính (EWS: engineering workstation – tr m làm vi c k ngh ) b ng vi c dùng các thông tin thi t k ã c l u gi . CAD òi h i ít th i gian h n thi t k th công nhi u. Xem nh ph n ngo i vi, ng i dùng CAD th ng dùng nhi u d ng thi t b vào và ra: Thi t b a vào: bàn phím, bàn s hoá, bút sáng và chu t Thi t b a ra: máy in và máy v Thêm vào ó, CAD òi h i thi t b hi n th h a và c s d li u l u gi và l c tìm thông tin thi t k . Các thi t b hi n th ho là có s n d i d ng ng màn hình CRTs (Cathode Ray Tube) và d ng hi n th m ph ng. Hình 2-1-2 u hình CAD Thi t b vào .Bàn phím .Bàn s hóa .Bút sáng .Chu t

Thi t b ra Hi n th h a

.Máy in .Máy v

s d li u (Thi t k thông tin)

Trong CAD, s tr giúp th c t t ph n m m c cung c p trong các b c sau: Máy tính cung c p thông tin và d li u thi t k ã tích lu và l c tìm thông tin thích h p và d li u tham chi u. Máy tính cung c p các mô hình hình h c giúp bi u di n cho i t ng c thi t k . Máy tính t ng t o ra m t b ph n c a xu t thi t k qua m t th t c c thu x p tr c. Máy tính xem xét và tính toán xu t thi t k b ng vi c làm mô ph ng và các th t c khác. CAD c dùng cho thi t k m ch n t , nhà c a, ô tô, vân vân. c t h p v i CAM, CAD th ng c i là CAD/CAM.

(2)

CAM

CAM là ch vi t t t cho ch t o có máy tính h tr Computer Aided Manufacturing. CAM ngh a là vi c tr giúp cho ch t o s n ph m b ng vi c dùng máy tính. ó là ti n trình thi t k ra qui trình ch t o d a trên d li u trong các b n v thi t k ã c chu n b trong CAD và ki m soát t ng vi c p ráp và x lí s n ph m b ng vi c dùng máy công c u khi n s (NC) và các máy t ng t khác. CAM làm vi c t ng hoá gia công c khí và các thao tác khác b ng máy tính, do v y ti t ki m lao ng. CAM d a trên t h p c a nhi u công ngh , k c : FMS (Flexible Manufacturing System) H th ng ch t o linh ho t p k ho ch (thi t k ti n trình) ti n trình có máy tính h tr p l ch có máy tính h tr Công ngh rô b t công nghi p

2.1

(3)

ng d ng k ngh

249

CAE

c ích c a CAE (Computer Aided Engineering – K ngh có máy tính h tr ) là làm gi m th i gian c n cho vi c phát tri n s n ph m m i v i vi c làm b n m u và th i gian th c nghi m ng n h n. CAE giúp nghiên u các c tr ng c a s n ph m và các c u ph n c a nó thông qua vi c mô ph ng và phân tích s b ng nh ng ph ng pháp nh ph ng pháp ph n t h u h n (FEM) có dùng máy tính. Thu t ng CAE c dùng theo ngh a r ng và ngh a h p. Theo ngh a r ng c a nó, CAE ngh a là ti n trình tr giúp theo các giai n t mô ph ng cho t i phát tri n, thi t k , và ngh a là phác th o b ng máy tính. Theo ngh a h p c a nó, CAE ngh a là ch công vi c phân tích, b l i công vi c thi t k và phác th o sau ó cho CAD. Trong c hai tr ng h p, CAE không bao hàm CAM trong giai n ch t o.

2.1.3 (1)

th ng FA và CIM

H th ng FA

th ng FA là h th ng th c hi n công vi c trong x ng máy m t cách có hi u qu b ng vi c t ng hoá t i a công vi c qua máy tính. Nó bao quát m t ph m vi r t r ng các thao tác, t CAD/CAM t i các máy công c u khi n s và rô b t. u hình h th ng FA c s c nêu trong Hình 2-1-3.

• L p k ho ch v n

Hình 2-1-3 th ng FA

hành MIS

ƒ Nghiên c u và phát tri n CAE

‚

p k ho ch s n xu t CAP/MRP

„Thi t k s n ph m

FA

CAD

†

… Thi t k ti n

p l ch CAP

trình CAPP FMS

‡ Ki m soát ti n trình ch t o CAM

FMC

Ngu n: Class II Common Curriculums (v i vi c b sung thêm) hi u ính b i Vi n hàn lâm trung ng v Công ngh thông tin, Công ti phát tri n x lí thông tin Nh t) • L p k ho ch v n hành thông tin qu n lí (MIS): H th ng ra quy t

nh qu n lí

‚ L p k ho ch s n xu t p k ho ch yêu c u v t t - Material Requirement Planning (MRP): H th ng ki m soát lu ng v t t , t t t thô cho t i s n ph m ã hoàn thành, qua th i gian ƒ Nghiên c u và phát tri n ngh có máy tính h tr - Computer Aided Engineering (CAE): H th ng dành cho thi t k

ic

ng

250

Ch

ng 2

L nh v c ng d ng c a h th ng máy tính

a trên vi c mô hình hoá phân tích c c u và s c m nh c a s n ph m „ Thi t k s n ph m Thi t k có s tr giúp c a máy tính Computer Aided Design (CAD): H th ng dành cho vi c thi t k chi ti t, k c vi c t o ra mô hình hình h c c a s n ph m … Thi t k qui trình p k ho ch qui trình có s tr giúp c a máy tính Computer Aided Process Planning (CAPP): H th ng dành cho vi c xác nh các th t c làm vi c, máy làm vi c, th i gian làm vi c v.v… † L p l ch p k ho ch có s h tr c a máy tính (CAP): H th ng xác nh l ch công vi c, l ch v.v…

u ch nh máy móc,

‡ Ki m soát ti n trình ch t o Ch t o có s h tr c a máy tính Computer Aided Manufacturing (CAM): H th ng ki m soát các ti n trình ch t o c a máy làm vi c thông qua máy tính Các h th ng, t ‚ t i ‡ c g i chung là “h th ng FA." Bên c nh ó, các h th ng … t i ‡ th ng c g i chung là "FMS" (Flexible Manufacturing System – h th ng ch t o linh ho t). FMS móc n i vi c ki m soát t ng các t bào ch t o linh ho t (FMCs), th ng là các n v x lí và l p ráp trong ch t o, v i nhà kho t ng hoá và trang b v n chuy n t ng cho vi c ki m soát tích h p b ng máy tính. FMS ang lôi kéo s chú ý nh m t h th ng s n xu t t ng gi i quy t nhu c u s n xu t a d ng s n ph m h n theo s l ng nh h n.

(2)

CIM

Khi m t h th ng FA c v n hành d a trên h thông tin qu n lí (MIS), toàn b h thông tin c g i là h th ng CIM (Computer Integrated Manufacturing – Ch t o tích h p máy tính) (Hình 2-1-4). c là, CIM c xây d ng nh m t h thông tin công ti tích h p bao quát t t c các giai n t chi n l c qu n lí t i s n xu t c i ti n hi u qu c a t t c các ho t ng c a doanh nghi p. Hình 2-1-4 CIM

CIM (Computer Integrated Manufacture - Ch t o c tích h p v i máy tính) MIS (H thông tin qu n lí th ng FA MRP (l p k ho ch s n xu t) CAE (nghiên c u và phát tri n) CAD (thi t k s n ph m) CAPP (Thi t k ti n trình) CAP (l p l ch) CAM (ki m soát ti n trình ch t o)

Trong tr ng h p này, h th ng FA là h con c a CIM. các h con khác c a CIM bao g m h OA, h POS, và EOS (electronic ordering system – h th ng t hàng n t ).

2.2

2.2

251

ng d ng kinh doanh

2.2.1

h tr

nghi p v t ng hành dinh

Sau ây trình bày m t s h th ng h tr nghi p v

(1)

ng d ng kinh doanh

n hình.

H thông tin k toán

Nh ã c nh c t i trong Ch ng 2, h thông tin k toán x lí k toán công ti b ng máy tính. Nó s hoá các hoá n d li u, t ng hoá tính toán k toán, và chu n b b n kê tài chính. th ng này không th ch m b o vi c làm k toán nhanh chóng mà còn làm gi m l i x lí và chi phí nhân .

(2)

H th ng OA

th ng OA nh m c i thi n tính hi u qu c a vi c x lí v n phòng b ng vi c a thi t b t ng hoá v n phòng (OA) vào không gian v n phòng. Các ch c n ng c òi h i c a h th ng OA tu thu c vào tuy n nghi p v , v n hành, phòng ban và ng i dùng. ph c v cho nhi u m c ích, nhi u h th ng có s n c nêu d i ây: th ng x lí tài li u d a trên b x lí v n b n th ng làm h s n t nh m làm t i thi u vi c dùng gi y t th ng h i th o video làm gi m th i gian i l i v i vi c t n d ng u th c a d i thông th ng v n phòng n t tr giúp cho công vi c v n phòng th ng h tr quy t nh tr giúp cho vi c làm quy t nh trong ho t ng nghi p v Bây gi u ang tr thành ngày m t thông d ng là xây d ng h th ng v n phòng b ng vi c t h p các h th ng ã c nói t i trên hay xây d ng các kh i xây d ng thông minh trong ó các h th ng OA là truy nh p c m i n i.

(3)

Ph n m m nhóm - groupware

•

ic

ng v ph n m m nhóm

Ph n m m nhóm c thi t k làm cho các thành viên c a m t nhóm cùng c ng tác v i nhau b ng vi c n máy tính c a m i thành viên qua LAN (m ng c c b ) hay WAN (m ng di n r ng). Ch ng h n, khi m t án c ti n hành, m t th c t thông th ng là t o ra m t t làm vi c trên nó. Ph n m m nhóm c dùng qu n lí vai trò và l ch bi u c a các thành viên t và m b o vi c th c hi n trôi ch y cho d án. ‚ Cách dùng ph n m m nhóm Ph n m m nhóm v n là m t l nh v c ang n i lên, và không có nhi u kho n m c có s n cho s d ng trong th c t . Các ch c n ng thông th ng hi n t i c ph n m m nhóm cung c p là th n t , b n tin và h i ngh video. Các kh n ng ph n m m nhóm khác bao g m l p l ch và qu n lí lu ng công vi c, và vi c ch p thu n/bác b tr c tuy n cho các chuy n công tác và các ngh chi tiêu. a. Th

nt

Th n t email là m t phiên b n s th c c a th b u n truy n th ng c máy tính cá nhân truy n i, qua các m ng LAN trong nhà, và Internet. Trung tâm máy tính có m t h p th cho t ng ng i dùng, b n có th vi t thông báo cho ng i dùng khác và c thông báo g i t i b n. Email c ng có th c i gi a nh ng ng i dùng b t kì âu trên th gi i, theo giây phút.. Tuy nhiên v i kinh doanh, th n t còn nhi u h n ch là vi c thay th cho th t và fax. T c là, th m chí các công nhân hi n tr ng có th g i th n t tr c ti p cho qu n lí c p cao, nên có kh n ng i ng i các c p chia s thông tin. Do v y th nt m b o vi c th c hi n hi u qu h n công vi c

252

Ch

ng 2

L nh v c ng d ng c a h th ng máy tính

ng tác. b. B n tin Trong khi th n t là ph ng ti n trao i gi a các cá nhân, thì b n tin n t là h th ng truy n phát có kh n ng cho nhi u ng i c và vi t m t cách t do. M t s b n tin nên c dùng m t cách có hi u qu m b o trao i t t h n gi a các thành viên làm vi c trong cùng m t d án. c. H i ngh video i ngh video t o kh n ng cho nh ng ng i tham d c th o lu n và trao i ý ki n qua m ng. H i ngh video t ng t nh b n tin nh ng ch có kh n ng dành cho các thành viên ã ng kí. Không gi ng nh các h i ngh th ng, h i ngh video không òi h i nh ng ng i tham d trao i ý ki n cùng lúc. ây là m t trong nh ng u th c a h i ngh video. d. Ph n m m qu n lí l ch bi u Vi c qu n lí l ch bi u là quan tr ng nh ng c ng th ng là khó. Khi m t s l n ng i tham d vào, vi c ph i h p l ch c a nó thành c m t v n . Ph n m m qu n lí l ch bi u c dùng qu n lí l ch bi u b ng l ch dùng chung. Ph n m m này ph i h p l ch công vi c c a các thành viên c a t d án b ng cách ghi l i l ch bi u c a h và ph n ánh nh ng thay i qua m ng. e. H làm quy t

nh t d

i lên

th ng này th c hi n ph ng pháp "ringi" c a Nh t làm quy t nh b ng máy tính. Trong h th ng ringi qui c, m t tài li u phát bi u v m t xu t và c xem xét ch p thu n qua con ng t tác gi i t tr ng, tr ng phòng, giám c ph trách và ch t ch. Trong h th ng làm quy t nh t d i lên, li u v tài li u t ng t c truy n theo tr t t này và ng i qu n lí kí vi c ch p thu n c a mình ng cách dùng con d u n t c a h . Vì h th ng làm cho tác gi không c n ph i em xu t tr c ti p i d ng v t lí t i các nhà qu n lí nên nó nâng cao tính hi u qu công vi c và giúp làm gi m vi c dùng gi y t .

2.2.2

th ng h tr

kinh doanh bán l

u m u ch t i v i k s x lí thông tin là hi u úng h th ng c yêu c u làm gì trong tình hu ng c bi t c a ho t ng nghi p v . Nh m m c ích này, h c n có kh n ng xây d ng h th ng b ng vi c hi u chính xác lu ng thông tin trong các tuy n nghi p v khác nhau, phát hi n ra v n , và nghiên c u gi i pháp. Nh ng h th ng nh v y c c n t i trong nh ng tình hu ng khác nhau c a ho t ng nghi p v c g i là th ng h tr nghi p v theo ngh a r ng. Ngành công nghi p bán l c ng ang ch ng ki n vi c xây d ng các h th ng m b o vi c ho t ng hi u qu . Nh ng h th ng nh v y c g i là "h thông tin bán l ." thông tin bán l n hình bao g m nh ng ph n sau: th ng POS (point-of-sale – m bán) EOS (electronic ordering system – h th ng t hàng n t ) th ng qu n lí kho Vì h th ng qu n lí kho ã c h c Ch ng 3 r i nên m c này mô t cho h th ng POS và EOS.

(1)

H th ng POS

• H th ng POS là gì? th ng POS là h th ng qu n lí thông tin t i m bán hàng. POS là vi t t t cho Point Of Sale. Trong kinh doanh bán l , trong ó hàng hoá c mua và bán, vi c qu n lí hàng hoá là công vi c quan tr ng. th ng POS làm cho ng i ta bao gi c ng có th n m rõ s l ng hàng bán cho m c kho không b t t quá m c hay tránh vi c làm kho quá y. H th ng giúp n m chính xác m c t n kho và th i gian t hàng. Trong h th ng POS, máy c mã v ch c n i v i máy ghi ti n xác nh tên s n ph m và giá b ng cách nh n di n mã v ch trên s n ph m mà khách hàng mua. Bên c nh máy c mã v ch các thi t b tính toán và ghi nh ph ch ra giá s n ph m và m c kho c cài t nh ng kho và siêu th qui c. Nh ng thi t b này g i d li u t i máy tính c t t ng hành dinh.

2.2 Hình 2-2-1 th ng POS

Qu n lý d li u

Biên lai u ra POS Thanh toán Thi t b u cu i

i thông tin bán

Máy scan ct Mã s n ph m

253

Qu n lý bán hàng Phân tích/x lý thông tin

u khi n u tr Truy n thông tin s n ph m

ng d ng kinh doanh

a dung l

ng l n

Tích l y thông tin

ng

n ph m

Ngu n: Class II Common Curriculums (v i vi c b sung thêm) hi u ính b i Vi n hàn lâm trung ng v Công ngh thông tin, Công ti phát tri n x lí thông tin Nh t) th ng POS s cung c p ích l i sau: Nhân viên qu y d dàng ki m tra và làm chính xác h n Tính t ng d li u bán Cung c p hàng úng n ít th i gian hu n luy n nhân viên bán hàng ‚ Mã v ch Mã v ch bi u di n cho các kí t b ng m t t h p các v ch ng song song và kho ng cách có chi u dày thay i. Mã v ch có th c quét vào máy b ng quang h c. Ngày nay mã v ch c g n vào h u h t các hàng hoá và v t d ng hàng ngày và gi vai trò quan tr ng nh thông tin a vào t i các m bán. Mã v ch c ng c dùng trong các th vi n qu n lí sách. ng phát minh v mã v ch ã có t n m 1949 nh ng mã v ch ã không c dùng r ng rãi mãi cho t i m 1970 b i vì các thi t b c nh ng mã này t n kém kh ng khi p. Ngày nay máy c mã v ch không t, và mã v ch c dùng r ng rãi. a. C u trúc c a mã v ch Nh ã l u ý, mã v ch bi u di n thông tin b ng m t t h p các v ch ng r ng và h p. Trong tr ng h p c a h 2 hay 5, m i m t trong n m v ch t ng ng v i m t s nh phân, v ch h p bi u di n cho "0" còn v ch r ng cho "1." M t kí t c mã hoá b ng n m v ch, trong ó v ch bao gi c ng ng (Hình 4-2-2). Do ó, cho dù m t v ch r ng b in l m hay c l m là v ch h p hay ng c l i, vi c thi u n y sinh c a hai v ch r ng làm cho ng i ta có th phát hi n ra l i d li u. V y mà, n u trong m t p n m v ch, m t v ch r ng b c l m là v ch h p và v ch h p b c l m là v ch r ng, thì l i d li u này không th c phát hi n ra.

Hình 2-2-2 Mã v ch

254

Ch

Máy

ng 2

L nh v c ng d ng c a h th ng máy tính

c mã v ch

Máy c mã v ch có các lo i: Ki u bút, Ki u ch m, hay Ki u la de. Máy c mã v ch ki u bút c mã v ch b ng cách quét chúng b ng LED ( i t phát quang). Máy c ki u ch m có th c mã v ch b ng vi c n gi n áp LED lên chúng. Máy c ki u la de có th c mã ch t m t kho ng cách nào ó.

(2)

EOS

EOS là vi t t t cho Electronic Ordering System – H th ng t hàng n t . Trong b t kì dây chuy n nghi p v nào, vi c nh n n hàng và t n hàng u là ph n b n ch t c a ho t ng nghi p v . Nh ng vi c này òi h i m t s l n th i gian và nhân l c, và l i có khuynh h ng xu t hi n. Nh ng vi c này là quan tr ng, vì chúng tr c ti p có quan h v i vi c qu n lí kho. Nh ng vi c này th ng bao g m các v n sau: t th i gian nh n v t chuy n giao sau khi t n hàng. t th i gian ki m m c kho. Có th b thi u vi c t hàng hoá c n thi t. n có tri th c nào ó v giám nh s n ph m. EOS gi i quy t nh ng v n này b ng cách qu n lí t ng nh ng nhi m v t hàng này b ng máy tính. EOS nh n nh ng d li u nh mã s n ph m c a hàng hoá c n t hàng, s l ng c a chúng, nhà cung c p hay i tác kinh doanh qua thi t b cu i và g i d li u t i các phòng ban thích h p t i t ng hành dinh, hay nhà cung c p hay nhà v n chuy n gi i quy t các nhi m v t hàng. Hình 2-2-3 EOS (Electronic Ordering System H th ng t hàng nt ) Khách hàng a ra n t hàng

ph n bán hàng Nh n n hàng

Nh p d li u

Hóa

n

ph n qu n lý

t

lý b ng máy tính

lý tài kho n thanh toán Qu n lý d li u

Phân ph i

Trung tâm phân ph i

u tr li u

Hóa

n

Danh sách hàng ch n ph n n chuy n n chuy n

Ngu n: Class II Common Curriculums (v i vi c b sung thêm) hi u ính b i Vi n hàn lâm trung ng v Công ngh thông tin, Công ti phát tri n x lí thông tin Nh t)

2.2

ng d ng kinh doanh

EOS s em t i nh ng ích l i sau: Qu n lí kho n gi n h n Ti t ki m lao ng trong giám nh s n ph m Gi m giá phân ph i Qu n lí hàng hoá chính xác Khi c móc n i v i h th ng POS, EOS có th hi u qu h n theo quan Hình 2-2-4 thông tin bán và phân ph i

Khách hàng

255

m qu n lí hàng hoá (Hình 2-2-4).

Nhà cung c p

Phân ph i

n

t hàng t

a ch n h thông tin bán (H th ng POS)

ng / Ch p nh n (EOS)

th ng ki m kê s d li u

Qu n lý kho hàng

Qu n lý các ho t ng

Qu n lý khách hàng

Ngu n: Class II Common Curriculums (v i vi c b sung thêm) hi u ính b i Vi n hàn lâm trung ng v Công ngh thông tin, Công ti phát tri n x lí thông tin Nh t) cài t EOS, các v n sau ây c n c các i tác kinh doanh Chu n hoá vi c nh n n và th t c t n th ng hoá các mã, k c mã hàng hoá và nhà cung c p ng h p giao th c

2.2.3 (1)

ng ý:

th ng tài chính

H th ng tài chính là gì?

th ng tr c tuy n u tiên Nh t B n là h th ng trông coi ti n n c dùng trong Tokyo Olympics n m 1964. H th ng này ã c ti p qu n b i ngành công nghi p ngân hàng vào n m sau. Ngành công nghi p tài chính do v y tr thành ng i dùng u tiên h th ng th ng m i tr c tuy n Nh t B n. t ó, h th ng tài chính ã tr i qua các d án tr c tuy n th h m t, hai và ba. Ngày nay nó ang cung c p a d ng các d ch v nh m t h th ng xã h i không th thi u c cho cu c s ng m i ng i.

(2)

H th ng ngân hàng

th ng ngân hàng n hình bao g m các h th ng con v n hành, v n phòng và thông tin. H n n a, các h th ng con này còn có các h th ng con sau: con v n hành: toán Qu và ch ng khoán i oái qu c t liên h ngoài, v.v. con v n phòng: Ngân hàng bán l i và trung tâm h tr khách hàng con thông tin: Thông tin qu n lí Nh ng ch c n ng này ã ti n hoá qua các ti n trình c mô t d i ây. • D án tr c tuy n th nh t

256

Ch

ng 2

L nh v c ng d ng c a h th ng máy tính

Ngân hàng b t u dùng máy tính cho v n hành c a h t nh ng n m 1960. H th ng h làm vi c trên ó ban u c g i là h th ng tr c tuy n th nh t. c i ti n hi u qu x lí v n phòng và ti t ki m lao ng, nh ng h này ã dùng vi c l u tr tr c tuy n s cái và vi c chuy n qu t ng ki m soát t p trung. ‚ D án tr c tuy n th hai Vào nh ng n m 1970s, các ngân hàng b t u làm vi c trên d án tr c tuy n th hai làm t ng các ch c ng c a h th ng. D án này th c hi n móc n i liên ngân hàng các máy tr ti n m t tr c tuy n, vi c x lí các tài kho n chính c móc n i l i, v.v... H n n a, vào n m 1973, các ngân hàng a vào v n hành "H th ng vi n thông d li u Zengin," m t h th ng vi n thông d li u cho t t c các ngân hàng Nh t B n. H th ng Zengin có các trung tâm Zengin Tokyo và Osaka, c n i v i t ng trung tâm máy tính c a các th ch tài chính thông qua thi t b cu i Zengin dùng ng thuê bao. H th ng này ang v n hành nh lõi c a th ng thanh toán n i a b ng vi c th c hi n các ch c n ng nh g i và nh n thông báo v các trao i i a và tính s ti n thanh toán trao i.

Hình 2-2-5 th ng Zengin

i chi nhánh ngân hàng ho c Tr s tài chính

Thi t b cu i Zengin

ng thuê bao

Trung tâm Zengin (Tokyo)

Trung tâm k t i ho c trung tâm máy tính ngân hàng. ng thuê bao

Trung tâm Zengin (Osaka)

m t qu c t , SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication – Hi p h i vi n thông tài chính liên ngân hàng th gi i) ã c thành l p trong n m 1973. SWIFT II bây gi v n ang v n hành. H th ng này là m ng qu c t c a các th ch tài chính. Nó gi i quy t các trao i chuy n ngân liên ngân hàng, g i ti n c a khách hàng và v.v…, có liên quan t i các giao tác tài chính qu c t . Không gi ng nh H th ng Zengin, SWIFT II không x lí vi c thanh toán qu liên ngân hàng. ƒ D án tr c tuy n th ba Vào nh ng n m 1980, làm m nh cho các ch c n ng qu n lí thông tin c a mình, và m ng khách hàng gi i quy t vi c bãi b qui nh tài chính, các ngân hàng ã xây d ng l i h th ng tài kho n c a mình và nâng cao các thông tin, qu c t , ch ng khoán, h i oái và ghép n i ngoài c a h . Vào n m 1988 Ngân hàng H th ng m ng tài chính Nh t B n (BOJ-Net) ã i vào ho t ng. Gi i quy t nh ng thanh toán h i oái ngo i qu c qua ng yen, v n hành trái phi u chính ph , và các nghi p v khác, th ng này ang óng góp cho vi c x lí v n phòng t c , hi u qu , trong toàn b ngành công nghi p ngân hàng. Bên c nh ó, d ch v rút ti n m t toàn qu c MICS ã c b t u trong n m 1990 làm cho ng i g i ti n có th l y c ti n m t qua các máy tr ti n c l p t t i b t kì ki u th ch tài chính nào. Tr c ây, ng i g i ti n ch có kh n ng l y ti n qua các máy tr ti n t i th ch tài chính thu c vào các nghi p oàn ngân hàng c bi t nh ngân hàng thành ph , ngân hàng vùng và h i tín d ng a ph ng.

(3)

Công vi c ngân hàng

nt

Công vi c ngân hàng n t dùng h th ng trao i d li u n t qua m ng n i các máy tính c a các th ch tài chính v i máy tính và thi t b cu i c a cá nhân và công ti. Theo các i t ng c n i m ng, h th ng ngân hàng n t có th c chia thành: Công vi c ngân hàng công ti, dùng các th ch và doanh nghi p tài chính n i m ng, và Công vi c ngân hàng gia ình, dùng các th ch tài chính n i m ng h th ng và các cá nhân. Ki u x lí chính c th c hi n trong ngân hàng n t bao g m vi c truy v n s d g i ti n, các thao tác t ti n và rút ti n qua máy rút ti n và máy tr ti n t ng (CD và ATM), và giao tác chuy n kho n. G n ây, ngân hàng n t ã có kh n ng gi i quy t các thao tác nh cung c p t giá h i oái, tính l ng, t ch

2.2

ng d ng kinh doanh

257

chuy n kho n, thanh toán tài kho n tr c, và v.v... Các d ch v t v n và truy v n dùng n tho i n phím t u t n m 1981. Sau công vi c ngân hàng công ti, các ngân hàng ã kh i ng công vi c ngân hàng gia ình trong ó khách hàng có th gi i quy t v i ngân hàng c a mình qua máy tính cá nhân, máy x lí v n b n và máy trò ch i. • Công vi c ngân hàng công ti Công vi c ngân hàng công ti là h th ng làm cho các doanh nghi p th c hi n các giao tác th i gian th c v i ngân hàng c a mình, nh truy v n v s d ti n g i, t ti n, và th c hi n chuy n kho n. Công vi c ngân hàng công ti c ng cho phép các doanh nghi p g i nh ng d li u nh chuy n kho n và tr ng tr c ti p cho các th ch tài chính c a h . M t s ngân hàng thành ph ã th a nh n công vi c ngân hàng công ti dùng máy tính cá nhân. ‚ Công vi c ngân hàng gia ình Công vi c ngân hàng gia ình là h th ng xã h i làm cho ng i tiêu th có kh n ng th c hi n nh ng giao tác nh ki m s d c a tài kho n c a mình và chuy n qu t tài kho n c a h sang tài kho n ng i khác qua máy tính cá nhân hay máy trò ch i t i nhà. Các ngân hàng ang xem xét vi c th c hi n i ch t i nhà nói chung trong t ng lai b ng vi c n i nhà , a hàng và ngân hàng sao cho khách hàng có th c danh m c hàng qua thi t b u cu i nhà và tr ti n mua hàng qua ngân hàng gia ình.

2.2.4 (1)

Trao

id

li u giao tác liên doanh nghi p

EDI (Electronic Data Interchange

Trao

i d li u

nt )

EDI (Electronic Data Interchange – Trao i d li u n t ) ngh a là ti n trình s th c hoá các m u n t hàng, chào giá và nh ng thông tin khác v giao tác doanh nghi p v i doanh nghi p và vi c trao i d li u s qua m ng. Các giao tác doanh nghi p v i doanh nghi p d ng n t c th c hi n b ng vi c chu n hoá các giao th c trao i d li u và nh d ng d li u. T i Nh t B n, EDI ã ti n b d i d ng VAN vùng và VAN công nghi p. Hình 2-2-6 Chu n hoá

nh d ng d li u

li u c a công ty A

li u c a công ty B

chuy n mã

chuy n mã

ng truy n thông

nh d ng chung

chuy n mã

chuy n mã

li u c a công ty D

c chu n b t Báo cáo c a ti u ban trao i d li u n t Ban thành l p môi tr i và công nghi p (tr c ây là B th ng m i qu c t và công nghi p)

li u c a công ty C

ng liên tác máy tính, B Kinh t , th

ng

258

Ch

ng 2

L nh v c ng d ng c a h th ng máy tính

Hình 2-2-7 Chu n hoá giao th c trao

i d liêu

Công ty B

Công ty A Giao th c giao ch c b n

Giao th c giao ch tr c tuy n

Giao th c Nguyên t c ho t ng Tr ng thái n hành h th ng ho t ng Thông

Giao th c bi u di n thông tin

ng, d ch v EDI

Giao th c truy n thông tin c chu n b t

Báo cáo c a ti u ban trao

i và công nghi p (tr

c ây là B th

i d li u

nt

p EDI

Ban thành l p môi tr

ng liên tác máy tính, B Kinh t , th

ng

ng m i qu c t và công nghi p)

Giao th c EDI chu n c M và châu Âu ch p thu n n m 1988, c g i là UN/EDIFACT (United Nations/Electronic Data Interchange For Administration, Commerce and Transport – Liên h p qu c/Trao i li u n t cho Hành chính, Th ng m i và V n chuy n). Web-EDI trên Internet g n ây ã c dùng r ng rãi. • Ích l i EDI có nh ng ích l i sau: Gi m chi phí giao tác Gi m chi phí ch t o và bán Làm gi m nh h n ch th i gian và v t lí cho giao tác ‚ Các v n

còn thách th c

Vi c ch p nh n r ng rãi v EDI có th gây ra nh ng v n sau: r ng s khác bi t v kh n ng x lí thông tin gi a các doanh nghi p Suy gi m v th c nh tranh c a các công ti không -EDI trong ngành công nghi p ng gánh cho các công ti y u n l n nh d ng d li u

(2)

CALS (Commerce At Light Speed

Th

ng m i t c

ánh sáng)

CALS là h th ng trong ó thông tin v vòng i s n ph m bi n thiên t vi c mua s m cho t i thi t k , phát tri n, s n xu t, qu n lí v n hành t i b o trì c qu n lí theo s th c và theo cách tích h p h tr cho các ti n trình cá nhân. Ngu n g c c a CALS là khái ni m " Computer aided Acquisition and Logistics Support" - H tr h u c n và thu mua có máy tính h tr - do B qu c phòng M phát tri n cho h th ng h tr mua s m v t t . Trong khi EDI ch y u gi i quy t vi c trao i d li u tài li u có liên quan t i giao tác, thì CALS là h th ng chia s thông tin liên quan ch y u t i s n ph m. • Ích l i CALS cung c p nh ng ích l i sau: Chia s m i thông tin v vòng i s n ph m theo d li u s th c i ti n ch t l ng c a thao tác và s n ph m, và nâng cao n ng su t Gi m chi phí trong toàn b vòng i ‚ Quan h v i EDI khác bi t gi a CALS và EDI c nh c t i trên bao g m nh ng u sau: CALS m r ng EDI sang các thao tác khác h n là vi c nh n và t n hàng. CALS làm gi m chi phí qua vòng i c a toàn b ho t ng.

(3)

EC (Electronic Commerce

Th

ng m i

nt )

2.2

ng d ng kinh doanh

259

EC (Electronic Commerce – Th ng m i n t ) c nh ngh a b i H i ng thúc y th ng m i n t Nh t (ECOM) là t t c hay b t kì ph n giao tác th ng m i nào c th c hi n qua m ng. EC cung c p c ch theo ó các cá nhân, doanh nghi p, chính ph hay t ch c th c hi n m t lo t các ho t ng nh bán, phân ph i, qu ng cáo, thanh toán và nhi u d ch v khác. EC c chia nh thành: Th ng m i gi a các doanh nghi p (business to business: B-to-B) Th ng m i gi a doanh nghi p và ng i tiêu dùng (business to consumer: B-to-C) • B to B (business to business doanh nghi p v i doanh nghi p) Th ng m i B-to-B có th c chia nh thêm thành th ng m i gi a doanh nghi p c thù và th ng m i gi a b t kì doanh nghi p nào v i nhau. Th ng m i n t EC gi a các doanh nghi p c thù c th c hi n qua m t h th ng chuyên công nghi p b ng vi c dùng CALS và EDI ã nói trên ây. M t khác, EC gi a b t kì doanh nghi p nào c th c hi n nh EDI trong môi tr ng m ng m . c bi t h n, th ng m i B-to-B ch y u c th c hi n nh nh ng giao tác liên doanh nghi p trong các ngành công nghi p nh ch t o và bán s . Trong nh ng ngành công nghi p này, th ng m i B-to-B th ng nh m vào vi c nuôi d ng các kênh bán hàng m i, làm t ng thu nh p, ti n hành ti p th hi u qu , hay c i thi n quan h v i khách hàng. ‚ B to C (business to customer doanh nghi p v i khách hàng) Th ng m i B-to-C là d ng giao tác trong ó doanh nghi p bán l và ngành công nghi p d ch v tr c ti p cung c p s n ph m và d ch v cho khách hàng. B ng vi c b i giai n trung gian (ng i gi a) trong ti n trình ph c t p c a vi c phân ph i s n ph m, th ng m i B-to-C t o kh n ng gi m áng k v chi phí và th i gian. Bên c nh ó, th ng m i B-to-C cho phép các giao tác mà không c n có kho th c t , do v y t o kh n ng cho các doanh nghi p gi m gánh n ng l u kho. H n n a, các doanh nghi p có th ti n hành ho t ng 24 gi trên 365 ngày m t n m, v i s h tr khách hàng thích h p. ƒ C to C (customer to customer- khách hàng v i khách hàng) Th ng m i C-to-C là d ng c bi t c a giao tác trong ó s n ph m c mua và bán gi a các khách hàng. Trong th ng m i C-to-C, khách hàng th c hi n các giao tác và t giá gi a h v i nhau, và công ti cung p n i nh n ti n hoa h ng cho ng i bán. M t ví d n hình c a th ng m i C-to-C là bán u giá trên Internet. ng th i, B to B, B to C, và C to C ôi khi có th

c vi t t t là B2B, B2C, và C2C.

260

Ch

ng 2

L nh v c ng d ng c a h th ng máy tính

Bài t p Q1. a. b. c. d. e.

Q2

Phát bi u nào là úng v h th ng t

thi t k các s n ph m công nghi p và xây d ng các k t c u và làm thi t k công nghi p, công ngh nào sau ây nâng cao tính hi u qu c a vi c v và thi t k b ng cách dùng máy tính?

a. b. c. d.

b. FA

c. FMS

d. MAP

e. POP

b. CAE

c. CAM

d. CAT

b. FA

c. MRP

d. Vào

n hàng

b. EOS

c. OA

e. Ch n

n hàng

ng s n xu t b ng vi c dùng

d. POS

H th ng nào trong các h th ng sau ây c thi t k t o kh n ng chia s giao tác, công ngh và nh ng thông tin khác gi a ng i mua và nhà cung c p b ng vi c t o ra môi tr ng d li u tích h p cho thông tin c dùng trong toàn b vòng i c a s n ph m, bi n thiên t l p ho ch, phát tri n, và thi t k cho t i mua, ch t o, v n hành, t i b o trì trong ngành công nghi p ch t o?

a. CAD

Q8

e. GUI

H th ng nào cung c p s h tr t ng th cho m t lo t các ho t máy tính?

a. CIM

Q7

d. CIM

H th ng nào trong các h th ng sau ây tính s l ng v t t c n thi t t k ho ch s n xu t c hay qu n lí l ch ch t o b ng vi c dùng c u ph n b ph n, kho và các t p khác?

a. CAD

Q6

c. CAM

H th ng nào sau ây t o nên m t ph n c a h th ng FA và th c hi n thi t k và v thi t k ng tác và t ng b ng vi c dùng máy tính, hi n th ho , máy v thi t k có máy tính h tr , v.v…?

a. CAD

Q5

b. CAI

H th ng nào sau ây hi n th các i t ng b ng vi c dùng mô hình khung dây, mô hình b t và mô hình t ng t cho công vi c thi t k hi u qu ?

a. CAD

Q4

ng máy FA (Factory Automation)?

H th ng FA th c hi n vi c mô hình hoá hình h c cho các s n ph m b ng vi c dùng CAD. CAM là ch vi t t t cho Computer Aided Modeling. H th ng FA không liên quan gì t i CIM. FMS là h th ng c a FMC. H th ng tính s l ng tài nguyên c n cho vi c s n xu t c g i là MAP.

a. CAD

Q3

ng hoá x

b. CAE

c. CALS

d. CAM

Phát bi u nào là úng v ph n m m nhóm? Ph n m m nhóm là công ngh bi u di n, ghi nh và x lí ho b ng máy tính. Ph n m m nhóm là công ngh dùng vi ch ng trình thay cho ph n c ng th c hi n các ch c ng và l nh máy tính. Ph n m m nhóm là h th ng h tr cho công vi c c ng tác trong m t t ch c b ng máy tính. Ph n m m nhóm là vi c dùng các ch c n ng ph n m m cung c p môi tr ng v n hành và ch y mà trong ó ng i dùng không c n ph i ý th c t i ph n c ng.

Bài t p 261

Q9

H th ng nào thu th p và phân tích thông tin bán hàng v t ng s n ph m tách bi t trong kho bán l và c coi là có hi u qu trong vi c theo dõi hàng bán ch y và ng n ng a h t hàng trong kho?

a. CAD

Q10 a. b. c. d.

Q11 a. b. c. d. e.

Q12

a. b. c. d. e.

Q14 a. b. c. d. e.

c. DSS

e. OA

d. POS

Phát bi u nào là úng v h th ng ngân hàng bank-POS? H th ng bank-POS phân tích nh ng thay i hàng ngày và t m th i trong kinh doanh bán th ng làm t ng hi u qu v n hành. H th ng bank-POS cung c p phân tích v các s n ph m bán ch y nh t và các d ch v khác b ng vi c i máy tính ngân hàng v i thi t b cu i POS. H th ng bank-POS th c hi n thanh toán tr c tuy n theo s ti n bán a vào thi t b cu i POS c i v i máy tính ngân hàng. H th ng bank-POS là h th ng khi a th IC do ngân hàng phát hành vào thi t b cu i POS, thì nó tr s ti n mua t tài kho n c l u gi trên th và truy n s ó v thi t b cu i POS. Phát bi u nào là úng v ph

ng pháp thanh toán theo các h th ng th khác nhau?

Th bank-POS, th tín d ng, th tr tr c, và th trung thành, t t c viên ID b i vì chúng có ch c n ng thanh toán. Ph ng pháp thanh toán v i th bank-POS là tr tr c ti p. Ph ng pháp thanh toán v i th tín d ng là tr ngay không tính lãi. Ph ng pháp thanh toán v i th tr tr c là tr vi c tr ti n. Ph ng pháp thanh toán v i th trung thành là tr ti n tr .

u ki m ch ng s hi u nhân

Theo ti n hoá c a máy tính, nhi u lo i th ã c a vào s d ng. Th nào sau ây là th có ch c n ng chính là ki m tra, m t s ti n gi i h n và tín d ng y và cho phép thanh toán vào ngày mu n h n?

a. th ID d. th tr tr

Q13

b. CAM

c

b. th bank-POS e. th trung thành

c. th tín d ng

Phát bi u nào là không thích h p v EDI? V i EDI, vi c t n hàng và ch p nh n nh d ng thông ã c chu n hoá Nh t. EDI t o kh n ng cho các giao tác và thanh toán chính xác, th i gian th c qua mi n r ng. Ng i ta trông i r ng vi c t và ch p nh n n hàng d a trên EDI s làm cho s l n công vi c gi y t tr thành không c n thi t. EDI là ti n trình trao i d li u trên các giao tác th ng m i gi a các doanh nghi p khác nhau thông qua m ng trao i. Cái g i là FB (firm banking – ngân hàng công ti) là m t lo i EDI. Phát bi u nào là không thích h p v h thông tin cho doanh nghi p? DSS là h th ng ng d ng th c hi n k toán, tr l ng v.v… b ng máy tính. Nó là h th ng h tr c thi t k c i ti n hi u qu c a công vi c th ng l . EOS là h th ng t n t ng trong ó mã và s l ng hàng c t c a vào qua thi t b a vào d li u cu i và c truy n tr c tuy n. H th ng MRP l p k ho ch và qu n lí vi c mua s m các b ph n và v t t d a trên hoá n v t t và vi c ch t o các b ph n và s n ph m. POP là h th ng tích h p trên c s th i gian th c các thông tin (nh tên s n ph m, s l ng, u ki n ti n nghi, và công nhân) c c n t i ch làm vi c cho nh ng h ng d n thích h p. SIS là h th ng th o ra và th c hi n chi n l c doanh nghi p có th m r ng ho t ng c a nó và làm m nh v th c nh tranh c a nó.

3

An ninh

c ích c a ch

ng

Ti n b trong m ng máy tính u i kèm v i vi c t ng r i ro an ninh nh vi c rò r thông tin cá nhân, l y tr m thông tin tín d ng, và nhi m virút máy tính. Do ó, u ngày càng tr nên quan tr ng là th c hi n nh ng bi n pháp an ninh có hi u l c. Trong ch ng này, c gi s thu c tri th c v an ninh và bi t c n thi t c a bi n pháp an ninh. Các m c ích nh sau: • Hi u c các khái ni m c b n và t m quan tr ng c a an ninh thông tin. ‚ Hi u c các lo i r i ro có trong h th ng x lí thông tin và vi c qu n lí nh ng r i ro ó.

3.1

3.1

An ninh thông tin

3.1.1

An ninh thông tin là gì?

An ninh thông tin

263

An ninh thông tin ngh a là vi c b o v h th ng thông tin kh i lo i e do , k c th m h a t nhiên, tai n n, ng hóc, l i, và t i ph m. T i Nh t B n, B Kinh t , Th ng m i và Công nghi p (tr c ây là B Th ng i qu c t và Công nghi p) có Chu n v các bi n pháp an toàn thông tin. V m t qu c t , OECD (Organization for Economic Cooperation and Development – T ch c h p tác và phát tri n kinh t ) có các ng d n v an ninh. ng d n OECD, "Guidelines on the Security of Information Systems – H ng d n v An ninh H thông tin," nh ngh a "an ninh" là vi c b o v nh ng ng i ph thu c vào h thông tin kh i m i nguy có th n y sinh t vi c thi u tính m t, tính toàn v n hay tính s n có. Theo ng c nh này, t "tính m t", "tính toàn v n" và "tính s n có" có ngh a sau: Tính m t có ngh a là tr ng thái mà d li u, thông tin và nh ng th nh v y có th c l ra ch khi ng i có th m quy n ã tr i qua m t th t c mô t tr c c xem nh có th m quy n. Tính toàn v n, c ng còn c g i là tính duy trì c, ngh a là tr ng thái trong ó d li u và thông tin ã c duy trì trong u ki n chính xác, y . Tính s n có ngh a là tr ng thái trong ó d li u, thông tin và nh ng th nh v y có th c dùng vào b t kì lúc nào qua m t th t c c mô t tr c.

3.1.2

An ninh v t lí

An ninh v t lí ngh a là vi c b o v các ti n nghi h thông tin kh i s xâm nh p b a bãi, l t l i, sét ánh, t, ô nhi m không khí, cháy n và các e do khác.

(1)

ng

Các k thu t RAS (tính tin c y, tính s n có và tính d ch v )

RAS là t vi t t t c a Reliability, Availability, và Serviceability - tính tin c y, tính s n có và tính d ch v . Ba u t này là tiêu chu n so sánh chính o hi u n ng c a h th ng x lí thông tin. Các k thu t RAS c n t i làm t ng th i gian theo ó h th ng x lí thông tin có th v n hành bình th ng. Các k thu t RAS chính c mô t d i ây. • H th ng d th a th ng d th a ngh a là m t c u hình h th ng trong ó m t h th ng th ng tr c c cung c p chu n b phòng tr ng h p h ng hóc thi t b . Ví d nh các h th ng song song nh h th ng duplex và h th ng kép. ‚ H th ng h ng-an toàn "H ng-an toàn" nói t i ý t ng v vi c b o m an toàn b ng vi c ng n c n h ng hóc c a ph n này nh ng t i ph n khác. H th ng h ng-an toàn d a trên ý t ng này. ƒ H th ng h ng-m m "H ng-m m" nói t i ý t ng ng n c n m t h ng hóc không làm d ng các ch c n ng quan tr ng chính khi ph i hi sinh m t s ch c n ng khác. H th ng h ng-m m d a trên ý t ng này.

264

Ch

ng 3

An ninh

(2)

Chu n cho các bi n pháp an toàn h thông tin

Chu n cho các bi n pháp an toàn h thông tin cung c p h ng d n cho vi c m b o tính b o m t, tính toàn n và tính s n có c a h thông tin . c hi u ch nh l n cu i vào n m 1995 b i B Kinh t , th ng m i và công nghi p (tr c ây là B th ng m i qu c t và công nghi p), nh ng chu n này k ra các bi n pháp c n ph i c ti n hành b i ng i dùng h thông tin. Chu n này chia thành ba lo i: chu n cài t (100 kho n m c), chu n công ngh (26 kho n m c), và chu n v n hành (66 kho n m c). Do l n c a tác ng lên xã h i và công nghi p, các e do c d li u c ng c chia thành các nhóm A, B, và C, và các bi n pháp c n thi t c trình bày i phó v i chúng. Các chu n và h ng d n khác liên quan t i h thông tin bao g m nh ng u sau: ng d n v an ninh c a h thông tin (1982, OECD) Chu n cho vi c ng n c n truy nh p b t h p pháp vào máy tính (1995, B kinh t , th ng m i và công nghi p [tr c ây là B Th ng m i qu c t và công nghi p]) CC (Common Criteria - Tiêu chí chung) hay chu n ISO 15408 Tiêu chí chung (Common Criteria) CC i di n cho k t qu c a m t lo t nh ng n l c xây d ng tiêu chí ánh giá tính an ninh CNTT có ích theo ngh a r ng trong c ng ng qu c t . Vào u nh ng n m 1980 t ch c Trusted Computer System Evaluation Criteria (TCSEC) - Tiêu chí ánh giá h th ng máy tính cu quy n - ã c phát tri n M . Trong th p k ti p ó, nhi u n c b t u nh ng sáng ki n xây d ng tiêu chí ánh giá c xây d ng d a trên khái ni m c a TCSEC nh ng linh ho t và thích nghi h n v i b n ch t ti n hoá c a CNTT nói chung. Công vi c ã b t u t n m 1990 t i t ch c tiêu chu n qu c t International Organization for Standardization (ISO) phát tri n các tiêu chí ánh giá chu n cho vi c s d ng chung. ISO ã th a nh n CC và g i nó là chu n ISO 15408. Hoàn c nh ánh giá

c nêu d

i ây

Tiêu chí ánh giá

Ph

ng pháp lu n ánh giá c

ánh giá

t qu

ánh giá

ánh giá cu i cùng

Ch p thu n/ xác nh n

Danh sách xác nh n

CC c chia thành 3 ph n a) Ph n 1, Gi i thi u và mô hình t ng quát Nó xác nh các khái ni m và nguyên t c chung c a vi c c l ng an ninh CNTT và trình bày m t mô hình ng quát v c l ng. Ph n 1 c ng trình bày các k t c u cho vi c di n d t các m c ích an ninh CNTT, cho vi c tuy n ch n và xác nh các yêu c u an ninh CNTT, và cho vi c vi t các c t m c cao cho s n ph m và th ng. Thêm vào ó, tính h u d ng c a t ng ph n c a CC c mô t theo ngôn t c a t ng thính gi ích. b) Ph n 2, các yêu c u ch c n ng an ninh Các yêu c u ch c n ng cho TOE (Target Of Evaluation - M c ích c a c l ng) c di n t nh t p các u ph n. Ph n 2 l p danh m c cho t p các c u ph n ch c n ng, các h và l p. c) Ph n 3, các yêu c u m b o an ninh Các yêu c u m b o cho TOE c di n t nh m t t p các c u ph n. Ph n 3 l p danh m c cho t p các c u ph n m b o, các h và các l p. Ph n 3 c ng nh ngh a tiêu chí c ng cho PPs (Protection Profiles - L c s b o v ) và ST(Security Target-M c tiêu an ninh) và trình bày các m c m b o c l ng, xác nh ra qui mô CC ã nh tr c cho TOE, u này c g i là Evaluation Assurance Levels (EALs) M c m b o c l ng.

3.1

Khái ni m an ninh và các quan h Khái ni m

cl

c tóm t t d

An ninh thông tin

265

i ây

ng và m i quan h Các k thu t mb o

cl

a ra

mb o

Ch s h u Yêu c u

ng

a ra d u hi u

Mang l i tin c y Mà Các bi n pháp

i phó

Nh nh t i ro i

v ng

Tài s n

c dùng trong CC (Common Criteria - Tiêu chí chung)

Target of Evaluation - M c ích c a c l ng (TOE) - S n ph m CNTT hay h th ng và ng i qu n tr liên k t c a nó và tài li u h ng d n ng i dùng là ch cho vi c c l ng. Role - Vai trò - M t t p nh s n các qui t c thi t l p t ng tác c phép gi a ng i dùng và TOE. Protection Profile L c s b o v (PP) - T p c l p cài t các yêu c u an ninh cho m t lo i TOEs áp ng nhu c u ng i tiêu th c bi t. Security Target - M c tiêu an ninh (ST) - t p các yêu c u và c t an ninh c dùng làm c s cho c l ng v m t TOE ã nh n di n. Authorized user – Quy n ng i s d ng - Ng i dùng có th , theo TSP, th c hi n m t thao tác. TSP Chính sách an ninh TOE Assets - tài s n - Thông tin hay tài nguyên c b o v b ng các bi n pháp i phó c a m t TOE. Evaluation Assurance Level - M c m b o c l ng (EAL) - M t gói bao g m các c u ph n m b o t Ph n 3 bi u di n cho m t m trên thang m b o nh s n CC. Evaluation c l ng - th m nh v m t PP, ST hay m t TOE, so v i tiêu chí ã xác nh. Human user - ng i dùng - B t kì ng i nào t ng tác v i TOE.

3.1.2

An ninh logic

An ninh logic ngh a là b o v tài s n thông tin b ng vi c m t mã hoá, ki m soát truy nh p ng ph ng cách b o v có h th ng khác.

(1)

i dùng và các

M t mã hoá

t mã hoá là ph ng cách ng n ng a vi c móc tr m vào ng truy n thông. M t mã hoá là ti n trình chuy n thông tin trong máy tính thành v n b n vi t b ng m t mã b ng vi c dùng khoá m t mã cho nh ng

266

Ch

ng 3

An ninh

ng i không có quy n không th c c nó. Ti n trình chuy n i v n b n m t mã ng c l i thành v n b n ban u c g i là "gi i m t mã." Các ph ng pháp gi i m t mã thu c vào hai lo i chính: th ng m t mã khoá chung : Vi c m t mã hóa và gi i mã s d ng chung m t khóa. Ng i g i và ng i nh n c n có cùng khoá. Nó c ng còn c g i là khoá t hay h th ng khoá i x ng. th ng m t mã khoá công : Vi c m t mã hóa và gi i mã s d ng các khóa khác nhau. Khoá m t mã hoá c làm mang tính công c ng, trong khi khoá gi i m t mã c gi m t. n ph i chú ý r ng vi c m t mã hoá là t n kém và yêu c u qu n lí các khoá, th ng là nhi m v khó kh n.

(2)

u ph i các

m n i ngoài

Ng n c n xâm nh p t bên ngoài b ng vi c gi i h n hay u ph i các m ghép n i v i m ng bên ngoài, k Internet ang ngày càng tr nên quan tr ng. Các b ch n ng và t ng l a c u ph i v i ch nh này. ng l a có ch c n ng l c h n ch vi c chuy n d li u. Nó ki m soát truy nh p tr c ti p vào m ng n i b bên ngoài.

(3)

Xác th c ng

i dùng

Khi m t m ng n i b ch p nh n truy nh p t m ng bên ngoài, nó c n xác th c ng i dùng. Ph ng pháp t ng quát xác th c ng i dùng òi h i ng i dùng a vào m t hi u c a h , nh ng ph ng pháp này m t tính hi u qu khi m t hi u b l . Do ó vi c ph c p ngày m t nhi u ph ng pháp dùng m t hi u m t l n, nh ng thay i vào m i l n dùng.

3.1

3.2

Phân tích r i ro

3.2.1

Qu n lí r i ro

Phân tích r i ro

267

t ti n trình logic c c n t i bao quát các r i ro e d a t ch c. C n nh n di n các tai n n có th và nh ng bi n c không thu n l i khác có th gây ra thi t h i cho t ch c và ti n hành các bi n pháp gi i quy t chúng t tr c. u này c g i là "qu n lí r i ro . Nó c xác nh là "l p k ho ch, t ch c, ch o và ki m soát các ho t ng khác nhau c a t ch c làm gi m thi u thao tác không thu n l i và tác ng tài chính c a t n th t ng u nhiên xu t hi n trong t ch c." Qu n lí r i ro c th c hi n qua m t th t c nh c nêu trong Hình 3-2-1. c ích c a các t ch c

Hình 3-2-1 Th t c qu n lí r i ro

c ích qu n lý r i ro

Phát hi n, xác nh n và a ra bi n pháp ch ng r i ro (Phân tích r i ro)

c1

a ra các công c x lý r i ro

c2

a ch n s k t h p bi n pháp lý r i ro

c3

c4

Th c hi n k t h p các bi n pháp

c5

Ki m tra/ ánh giá các bi n pháp x lý r i ro

Có

3.2.2 (1)

các

Ki u,

cl

Thay i u ki n r i ro

Các ph ng pháp phân tích r i ro i x lý r i ro

Tiêu chu n l a ch n x lý r i ro Phân tích chi phí / l i nhu n Ki m tra h th ng

Thay

i ch

ng trình qu n lý r i ro

Không

ng và phân tích r i ro

Các lo i r i ro

Phân tích r i ro là ti n trình phát hi n các r i ro hi n di n trong h thông tin, xác nh t n xu t và c ng a chúng, và phân tích cách chúng s tác ng lên vi c hoàn thành các m c tiêu c a t ch c. Nguyên nhân a r i ro còn c nói t i là "hi m h a" hay " e do ." Chúng bao g m nh ng u sau: Tai n n và th m ho ng hóc i i ph m máy tính và vi rút máy tính Ti t l thông tin m t hay cá nhân Các nhân t thúc y vi c xu t hi n hay lan truy n hi m h a c g i là "m i nguy." Ví d v các m i nguy là: i nguy v t lí: T n th t gây ra b i các nhân t v t lí nh v trí hay c u trúc toà nhà và các ti n nghi i nguy o c: T n th t gây ra có ch nh hay do ác ý i nguy tinh th n: T n th t n y sinh t s b t c n

268

Ch

(2)

ng 3

cl

An ninh

ng và phân tích r i ro

Phân tích r i ro c th c hi n b ng vi c o l ch v i các giá tr chu n. l ch càng l n, thì r i ro càng n. Có hai ph ng pháp phân tích r i ro: ph ng pháp nh l ng và ph ng pháp nh tính. Các chu n phân tích r i ro Ph ng pháp lu n CRAMM (CCTA Risk Analysis & Management Method) ã c phát minh vào n m 1987. Ph ng pháp lu n này c dùng v i ch nh phân tích r i ro. Nó cung c p kh n ng xem xét câu h i cái gì x y ra - n u c a k ch b n ki m tra. Nó cung c p m t danh sách các e d a và bi n pháp i phó CRAMM th m Ph

nh r ng r i ro ph thu c vào giá tr tài s n, m i e d a và tính d t n th

ng

ng pháp CRAMM có th có quan h v i chu n ISO 17799. Phân tích i ro

ed a Tính d t n th ng

Tài s n i ro Qu n lý r i ro Các bi n pháp i phó

Ngu n g c c a CRAMM Ban u nó c CCTA (The United Kingdom Central Computer and Telecommunication Agency) phát tri n vào n m 1985 áp l i nhu c u t ng cao v an ninh trong h thông tin. Các pha trong CRAMM Nó bao g m 3 giai Giai

n:

n 1: Nh n di n và th m

nh tài s n

Có ba ki u tài s n chính tham gia vào h th ng CNTT: 1. t lí, nh trang thi t b , nhà c a và nhân viên 2. Ph n m m, t c là ph n m m h th ng và ph n m m ng d ng 3. li u, nh thông tin c l u gi và x lí CRAMM làm gi m t t c các kho n m c theo "thang giá tr " phi tuy n gi a 1 và 10. Ch ng h n, b t kì cái gì có giá tr ít h n 1K UKP u có giá tr là 1; v i các giá tr gi a 1K UKP và 10K UKP giá tr thang là 2. T n th t trên 30M UKP c ghi là 10. CRAMM gi i quy t v i t t c các hoàn c nh này b ng vi c dùng m t lo t các h ng d n, ánh x thang c a tác ng lên thang t 1 t i 10 nh c dùng cho các giá tr tài s n n gi n Giai ed a

n 2: Nh n di n và th m

nh e d a và tính d t n th

c xét t i là:

1. Th m ho t nhiên, nh cháy, l t v.v.. 2. e do c ý t ng i ngoài 3. e do c ý t nhân viên

ng

3.1

Phân tích r i ro

269

4. H ng trang thi t b CNTT 5. L i c a nhân viên t mô hình ph bi n t p trung vào tác

ng c a e do dùng hai chi u:

Chi u th nh t chia e d a thành 3 lo i (l , s a ý và ng u nhiên)

i và phá hu ). Chi u th hai

c t o nên t hai lo i (có ch

e do t bi n c ti m n ng hay ã x y ra làm h i cho h thông tin Tính d t n th ng u này có ngh a là ó là tính nh y c m v i vi c làm h i hay b công kích hay tr ng thái mong manh hay b . M t y u m trong h th ng an ninh có th b khai thác gây ra t n th t hay thi t h i Giai

n 3: Tuy n l a bi n pháp

i phó

Sau khi thi t l p cái c n c b o v , và th m nh các r i ro mà nh ng tài s n này ph i nh các ki m soát nào c n cài t b o v nh ng tài s n này.

ng

u, c n quy t

Các ki m soát và c ch b o v nên c tuy n l a theo cách i phó thích h p v i các e d a tìm ra trong th m nh r i ro, và th c hi n nh ng ki m soát ó theo cách hi u qu v chi phí. a trên th m nh này, c n nh n di n an ninh thích h p và bi n minh c và các gi i pháp thích h p d phòng. Nó th ng c dùng nh n di n an ninh và/ho c các yêu c u d phòng cho h thông tin hay m ng. Chi n l

c bi n pháp

i phó

1) Danh sách ki m an ninh t mô hình h u ích ki m m an ninh c a h th ng hi n t i c ng nh s tr giúp khi phát tri n các h th ng an ninh m i là danh sách ki m. Nó xác nh li u các ki m soát có t n t i không và giúp nh n di n các mi n c n quan tâm n i công vi c c n c ti n hành. Có nhi u danh sách ki m t ng quát khác nhau hi n có s n. M t s danh sách ki m h i t vào các khía c nh c thù c a an ninh. Các mô t v hành ng/nhân t an ninh d i m t lo t các tiêu t o nên danh sách ki m u này là h u ích khi các khía c nh an ninh hay các nhân t quan h t ng l p

c li t kê không có tr t t phân bi t hay m i

2) Mô hình ma tr n Các m c ích an ninh (k thu t) không ph i bao gi c ng liên k t c v i các yêu c u qu n lí v an ninh. Khi quy t nh các ki m soát chúng ta ph i nhìn t m i góc nhìn có th vào v n . Mô hình ma tr n cung c p cho chúng ta góc nhìn ba chi u v m i quan h gi a các m c an ninh, chính sách qu n lí và ng d ng nghi p v ng ch giao nhau bi u di n cho n i ti p c a ch th qu n lí, m c b o v và ng d ng thông tin. i m i ch giao nhau, chúng ta quy t nh v các ki m soát an ninh nên c th c hi n c v t lí c th t c An ninh logic (Qu n lí truy nh p) Các ng d ng c ch o (Qu n lý)

cb om t

270

Ch

ng 3

An ninh

3) Mô hình vòng (v hành) ây là mô hình thông th

ng nh t v an ninh h thông tin

th ng an ninh a t ng bao quanh và b o v h th ng và d li u c a nó. t phát bi u ngay t u và có nh h ng v mô hình này là phát bi u c a Martin Martin ngh mô hình này quan ni m m i quan h gi a các khía c nh c a an ninh Nó bao g m 4 t ng ki m soát bao quanh lõi h th ng máy tính. ng t ng c xem nh cung c p vi c b o v các t ng bên trong, và cung c p hoàn c nh cho s v n hành a các t ng phía trong Môi tr

ng h p pháp

Ki m soát hành chính An ninh v t lý

An ninh trong h th ng th ng

4) Mô hình b l c Mô hình này do Smith ngh c dùng trong ào t o và hu n luy n nh ph các khái ni m v an ninh thông tin.

ng ti n có ích

gi i thi u

a trên các ti n là t ng hành ng có th c ti n hành c i ti n an ninh c a h thông tin b gi i h n trong tính hi u qu c a nó. M i hành ng s ch làm gi m tính d t n th ng i v i nh ng e d a an ninh nào ó ch không có tác d ng v i các e d a khác. Xây d ng các mô hình d a trên danh sách ki m tra và mô hình ma tr n Tóm t t, d i d ng ma tr n, tác ng mà nhi u hành ng an ninh khác nhau có trong vi c cung c p s b o v ch ng l i các lo i u ki n e d a khác nhau, bao g m các lo i e d a và các lo i hành ng Các lo i này có s chèn l p t i thi u ISO 17799 ISO 17799 ã c phát tri n giúp t ch c nh n di n, qu n lí và t i thi u hoá ph m vi các e d a mà H thông tin là m c tiêu th ng xuyên. Các b c sau ây là c n t i cho vi c ch ng nh n: Xây d ng chính sách an ninh thông tin Xác nh Phát bi u ph m vi

3.1

Phân tích r i ro

271

Th c hi n th m nh và phân tích r i ro Xác nh Phát bi u v tính áp d ng c Xây d ng k ho ch liên t c nghi p v Phát tri n và th c hi n h th ng qu n lí an ninh thông tin Hoàn ch nh Ki m nh ch ng nh n. Chu kì ki m nh u kì tái ch ng nh n ph i x y ra c ba n m m t l n

3.2.3

Ph

ng pháp x lí r i ro

Có hai ph ng pháp x lí r i ro: Ki m soát r i ro Tài chính r i ro An ninh h thông tin d a trên ki m soát r i ro

(1)

Ki m soát r i ro

Ki m soát r i ro là b t kì ph ng pháp nào ng n ng a vi c xu t hi n r i ro hay làm gi m tác ng c a chúng vào lúc chúng xu t hi n. Các ph ng pháp ki m soát r i ro c thù bao g m nh ng ph ng pháp sau: Tránh r i ro Ng n ng a t n th t Gi m t n th t Phân tách r i ro Chuy n r i ro b ng cách cho thuê h p ng và nh ng vi c t ng t

(2)

Tài chính r i ro

Tài chính r i ro nói t i ph ng ti n tài chính m b o vi c khôi ph c nh nhàng t vi c xu t hi n r i ro. Ph ng pháp tài chính r i ro c thù bao g m nh ng ph ng pháp sau: Gi r i ro Chuy n r i ro b ng b o hi m

3.2.4

Bi n pháp an ninh

Các th t c cho phân tích r i ro và bi n pháp an ninh c mô t d i ây. u tiên, vi c phân tích r i ro c ti n hành làm sáng t r i ro nào ang có và âu trong h thông tin. n th t hàng n m c tính toán d a trên kích c và t n xu t c a t n th t. Ti p ó, các bi n pháp an ninh c th o ra v i cái giá ít h n s ti n c a t n th t. c là, các bi n pháp an ninh là vô ngh a n u chúng còn t n h n t n th t có th gây ra khi chúng không c th c hi n.

3.2.5

o v d li u

Xã h i thông tin b ng p v i nh ng kh i l ng d li u và thông tin kh ng l . Các doanh nghi p gi kh i ng kh ng l thông tin tích lu và b o v chúng nh bí m t th ng m i. i v i an ninh c a h thông tin, Kinh t , th ng m i và công nghi p ã ban hành các Chu n ki m nh h th ng, Chu n v các bi n pháp an toàn h thông tin, và Chu n phòng ng a vi rút máy tính. Ngoài nh ng r i ro nói trên, t i ph m máy tính và vi rút máy tính c gi i thích d i ây theo quan m b o

272

Ch

ng 3

An ninh

d li u.

(1)

T i ph m máy tính

i l i mà trong ó máy tính có tham d tr c ti p hay gián ti p c g i là "t i ph m máy tính". Các t i l i liên quan t i d li u nh nh ng t i c nh c t i d i ây có th c ng b ph m ph i: •

a vào b t h p pháp a vào b t h p pháp là vi c a d li u vào b t h p pháp. Khó ng n ng a ng thao tác viên thi t b cu i tr c tuy n.

c vi c

a vào b t h p pháp

‚ Phá hu Hành ng phá hu bao g m làm h ng d li u b i các k hackers qua thi t b cu i c ng nh phá hu v t lí ng vi c cho n . ƒ L y tr m Thông tin có th b ánh c p khi tính, hay khi c truy n.

c ghi l i trên gi y hay trên ph

ng ti n nh , khi

c x lí b i máy

„ Xuyên t c Xuyên t c ngh a là s a

(2)

i hay xoá d li u mà mình không

c quy n

ng t i.

Vi rút máy tính

Vi rút máy tính là m t ch ng trình phá hu hay làm sai l c n i dung c a b nh và a. Th ng khó nh n di n con ng và th i gian nhi m vi rút. M t s vi rút máy tính v n còn ng trong th i gian nào ó sau khi nhi m m i tr thành ho t ng. Các tri u ch ng n hình c a vi c nhi m vi rút là nh sau: Phá hu ch ng trình Phá hu t p d li u ng nhiên xu t hi n các h a hay kí t trên màn hi n th Xu t hi n r c r i vào ngày gi c bi t nào ó (nh th sáu, ngày 13) Th ng là quá tr ti n hành hành ng nào ó sau khi tìm ra tri u ch ng b nhi m. Do ó, a m m c em t bên ngoài t i nên c ki m tra b ng ph n m m ch ng vi rút tr c khi chúng c s d ng. An toàn n c là không dùng ph ng ti n có ngu n g c hay ng i ch không c bi t t i. V v n này, B Kinh , Th ng m i và Công nghi p ã ban hành và a ra Chu n phòng ng a vi rút máy tính. Ki u vi rút ã t ng c bi t lan tràn trong nh ng n m g n ây là vi rút macro. Vi rút macro d a trên u th c a các ch c n ng macro c a ch ng trình ng d ng c bán trên th tr ng. Vi rút macro nhi m vào t p d li u a ch ng trình ng d ng, và khi t p này c ng i dùng m ra, thì ch c n ng macro c th c hi n mà không có ý ki n c a ng i dùng. Vi rút macro có th lan truy n r ng h n các ki u vi rút qui c tu theo h u hành và ph n c ng. M t ví d nh v y là vi rút "Melissa", t nó g i email nó cho t t c nh ng m c trong a ch c a ng i dùng.

3.2.6

o v tính riêng t

Trong ho t ng bán hàng, các doanh nghi p thu c thông tin cá nhân t n hàng và các n xin mà khách hàng chu n b . Thông tin thu c theo cách này th ng c c t gi trong các c s d li u dùng ti p trong các ho t ng bán hàng v sau. Các c s d li u này gi kh i l ng thông tin kh ng l , k c a ch , gi i tính, ngày sinh, thu nh p c a các thành viên gia ình, và tài s n c gi . Các t ch c công c ng c ng gi kh i l ng thông tin cá nhân kh ng l c t gi v c dân, ng i óng thu , b ng lái xe, b o hi m xã h i và các ng kí khác. Thông tin cá nhân t nhiên ph i c gi kín b i vì c tính c a nó. N u nh nó b ti t l b i nh m l n hay cái gì khác, thì tính riêng t không tránh kh i b vi ph m. Vi c b o v tính riêng t là i ng c l i v i vi c l . t kì t ch c nào gi thông tin cá nhân c ng ph i r t th n tr ng ng n c n vi c rò r thông tin. b o v thông tin cá nhân, các h ng d n v tính riêng t c a OECD ch a tám nguyên t c c b n. Nh t n, u lu t v b o v d li u cá nhân c x lí trong máy tính do quan hành chính nêu ra ã c thi t p vào n m 1988 qui nh úng vi c dùng thông tin cá nhân (nh b o hi m xã h i, thanh toán thu , b ng

3.1

Phân tích r i ro

273

lái xe, và ng kí th ng trú) c gi t i các c quan hành chính. Tuy nhiên, hi n t i, Nh t B n ã có nhi u h ng d n v l nh v c này, k c H ng d n v vi c b o v thông tin cá nhân c B kinh t , Th ng m i và Công nghi p thi t l p n m 1989, B o v thông tin cá nhân trong lí máy tính trong khu v c t nhân, c ng do b này thi t l p n m 1995. Không có b lu t nào ã c thi t p qui nh vi c dùng thông tin cá nhân trong khu v c t .

274

Ch

ng 3

An ninh

Bài t p Q1 a. b. c. d.

Q2 a. b. c. d.

Q3 a.

Q4 a. b. c. d.

Q5 a. b. c. d. e.

Q6 a. b. c. d.

Q7 a.

Bi n pháp nào sau ây kém hi u qu nh t

phòng b , phát hi n hay kh b vi rút máy tính?

Không dùng ph n m m v i ngu n g c không rõ ràng. Khi dùng l i a m m, kh i u l i chúng tr c. Không dùng chung a m m v i ng i dùng khác. Xoá b nh tr c khi th c hi n ch ng trình. Phát bi u nào là úng v vi c t ng lên g n ây c a virút macro? Vi c th c hi n c a m t ng d ng b nhi m s n p virút macro vào b nh chính, và trong ti n trình này, vi rút nhi m vào các t p ch ng trình c a các ng d ng khác. Vi c kích ho t h th ng t m t a m m làm n p vi rút macro vào trong b nh chính, và th r i vi rút nhi m vào sector kh i ng hay vào a m m khác. Vi rút macro nhi m vào các t p tài li u c m hay t o m i sau khi t p tài li u b nhi m cm . Vì có th d dàng xác nh xem li u ch c n ng macro có b nhi m vi rút hay không, nên vi c nhi m có th c ng n ng a vào lúc m t p v n b n. Thu t ng nào là thích h p mô t thông tin c trao cho ng i dùng v i ch tính xác th c cho h th ng máy tính và n m b t u ki n s d ng? a ch IP

b. Quy n truy nh p

c. M t hi u

d. S hi u ng

Th c hành nào là thích h p nh t cho vi c qu n lí s hi u ng

nh ki m tra

i dùng user ID i dùng user ID?

T t c m i ng i dùng tham gia vào trong cùng d án nên dùng cùng ID. Ng i dùng có nhi u user IDs nên l p cùng m t hi u cho m i ID. Khi c quy n c thi t l p cho m t user ID, chúng nên c làm t i thi u. Khi m t user ID d nh b xoá i, nên m t kho ng th i gian thích h p sau khi k t thúc vi c dùng a nó. Phát bi u nào là không thích h p v vi c dùng hay qu n lí m t hi u? N u m t m t hi u c a vào không úng sau m t s l n xác nh tr c, thì user ID nên c làm thành không h p l . M t hi u nên c ghi l i trong t p sau khi ã c m t mã hoá. Ng i dùng nên c g ng dùng các m t hi u d nh , nh ng l i khó cho ng i khác oán. Ng i dùng nên c h ng d n thay i m t hi u c a mình vào nh ng kho ng th i gian xác nh tr c. M t hi u nên c hi n th trên thi t b cu i t i m a vào v i ch nh xác nh n. Cách nào là không thích h p th ng?

gi i quy t m t hi u và t p m t hi u trong b ph n qu n lí h

Ng i qu n lí an ninh nên u n ki m tra xem li u m t hi u có d oán không, và khuy n cáo r ng t hi u có v n nên c thay i. B ph n này nên khuy n cáo r ng ng i dùng nên ghi l i m t hi u c a h trong s tay làm gi m thi u t n xu t h i v m t hi u c a h . N u có th t th i h n h p l cho m t hi u, thì th i h n nên c dùng ki m tính h p l m t hi u. Cho dù t p m t hi u có ghi các m t hi u ã m t mã hoá, b ph n này v n nên làm cho nó không truy nh p c i v i ng i dùng chung. Theo quan m an ninh, ph th ng máy tính dùng m ng Làm m t hi u không dùng

ng pháp nào là ph ng pháp v n hành không thích h p m t h n tho i chuy n m nh công c ng? c cho ghép n i tr phi nó

c thay

i trong kho ng ã xác d nh

Bài t p 275

b. c. d.

Q8

tr c. Khi m t yêu c u n i c th c hi n, thi t l p n i b ng vi c g i ng c l i m t s n tho i xác nh. Hi n th m t hi u trên thi t b cu i t i m vào sao cho ng i dùng s không quên m t hi u. Ng t ng n u m t hi u b a vào sai sau m t s l n xác nh tr c. Khi nh c nêu trong hình d i ây, ông M g i cho ông N m t thông báo h mu n gi bí t, t h p nào là thích h p c a các khoá c dùng cho m t mã hoá và gi i mã? Ông M

nd359fxj47ac

Mã hóa s d ng khóa A

“Tôi s chuy n vào tháng t i”

ng

Ông N

a b c d

Q9

Khóa A Khóa riêng c a ông M Khóa công c a ông N Khóa công chung Khóa riêng chung

Khóa B Khóa công c a ông M Khóa riêng c a ông N Khóa riêng c a ông N Khóa công chung

Hình sau nêu ra c u hình c a d u hi u h p các thu t ng nào là thích h p Ng

ig i

Q10

a. c. e.

c

c dùng trong h th ng m t mã khoá công. a vào trong a và b? i nh n

nb n mã hóa

nb n B

A Khóa phát sinh

Khóa công c Khóa công c Khóa riêng c Khóa riêng c

nt

Ng

nb n mã hóa

nb n

a b c d

nd359fxj47ac

Mã hóa s d ng khóa B

“Tôi s chuy n vào tháng t i”

Khóa ki m tra

A a ng i nh n a ng i g i a ng i g i a ng i g i

B Khóa riêng c a ng i nh n Khóa riêng c a ng i g i Khóa công c a ng i nh n Khóa công c a ng i g i

Có m t h th ng m t mã hoán v trong ó v n b n rõ c chia thành các kh i b n kí t và trong t ng kh i, kí t u tiên c thay th b i kí t th ba, kí t th hai c thay th b i kí th nh t, kí t th ba c thay th b i kí t th t , và kí t th t c thay th b i kí t th hai. Trong h th ng này, v n b n m t mã úng cho v n b n rõ "DEERDIDDREAMDEEP" là phàn t nào trong s sau? DIDDDEEPDEERREAM ERDEIDDDEMRAEPDE REEDDDIDMAERPEED

b. d.

EDREDDDIARMEEDPE IDDDEPDEERDEEMRA

4

Nghiên c u ho t ng

c ích c a ch

ng

Trong ch ng này, c gi s thu c tri th c v Nghiên c u ho t ng, u có ích và c n thi t trong vi c th c hi n h thông tin t i u cho các ho t ng nghi p v . M c ích c a ch ng là: • Hi ‚ Hi ƒ Hi „ Hi … Hi † Hi

u u u u u u

c các khái ni c các khái ni c các khái ni c các khái ni c các khái ni c các khái ni

mc mc mc mc mc mc

b b b b b b

nv nv nv nv nv nv

xác su t và th ng kê qui ho ch tuy n tính l p l ch dùng PERT lí thuy t hàng i ki m soát kho d báo nhu c u

4.1

4.1

Nghiên c u ho t

4.1.1

Xác su t và th ng kê

(1)

Nghiên c u ho t

ng

277

ng

Bi n c và t p h p

• Bi n c Ta hãy xét k t qu c a vi c súc s c m t l n. S các ch m trên m t l t lên là 1 hay 2 hay ... hay 6. Hành ng súc s c c g i là "th ". T ng k t qu trông i c a m t l n th c g i là m t "bi n c ". p t t c các k t qu có th c a m t th c nghi m c g i là "bi n c ch c ch n " hay "không gian m u " a th c nghi m, thông th ng c kí hi u b i hay U. Quay l i ví d v vi c súc s c m t l n, bi n c ch c ch n c a nó là nh sau: ={1,2,3,4,5,6} i m i k t qu i, i =1, . . . , 6, t ng ng v i giá tr m t m t. Ti p ó, xem xét li u k t qu c a vi c là s ch n hay s l . Ta hãy bi n c E là nh sau: E = {2,4,6} Tr ng h p k t qu c a l n là s ch n c nói t i là "bi n c E ã xu t hi n". Tr ng h p ng c l i, "bi n c E ã không xu t hi n " (hay k t qu là s l ) c xác nh là "bi n c bù " c a E, c kí hi u b i E hay Ec.

E = {1,3,5} i quan h gi a bi n c ch c ch n theo bi u Ven, trong Hình 4-1-1.

(hay U), bi n c E, và bi n c bù E

c nói

trên

c bi u di n

Hình 4-1-1

u này cg i Bi n c bù c a bi n c ch c ch n , c kí hi u b i Ω ngh a là không có k t qu nào. là "bi n c không", kí hi u b i . Gi s ={1,2,3,4,5,6}. Th thì = {}. T c là, trong th c nghi m súc s c, xu t hi n và không bao gi xu t hi n. ng k t qu trong nh ng k t qu có th , nh k t qu khi có m t 1, c g i là "bi n c n (hay bi n c s p)". ‚ M i quan h gi a bi n c và t p h p Các ki u bi n c ph

c phân lo i d a trên m i quan h gi a nhi u bi n c

c nêu ra d

i ây:

a. H p các bi n c Gi s có 2 t p bi n c , A và B. Hi n t ng ho c bi n c A ho c bi n c B xu t hi n; ho c c hai bi n c A và B u xu t hi n, chúng ta nói ây là p các bi n c c a A và B, c kí hi u b i h p t p h p "A B". Ch ng h n, h p c a các bi n c c a E, F và G c kí hi u b i E F G. H p c a bi n c H và ph n bù a nó H là, H

H= .

b. Giao các bi n c Khi các bi n c A và B xu t hi n ng th i, chúng ta nói ây là giao c a các bi n c hi u b i phép giao t p h p "A B".

A và B,

c kí

278

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Ch ng h n, giao c a các bi n c E, F và G

c kí hi u b i E F G. Giao c a bi n c H và ph n bù c a

nó H là, H H = . Hình 4-1-2 sau ây nêu ra h p c a các bi n c A B và giao c a các bi n c A B. Hình 4-1-2

c. Bi n c lo i tr Khi các bi n c A và B không bao gi xu t hi n ng th i, chúng ta nói r ng A và B là lo i tr l n nhau, hay chúng là bi n c lo i tr . u này ngh a là n u bi n c A và B là lo i tr l n nhau, thì A B = là úng. Hình 4-1-3 sau ây nêu ra m i quan h gi a bi n c và t p h p. Hình 4-1-3 M i quan h gi a bi n c và t p h p Bi n c ph p Bi n c n Ph n t Bi n c ch c ch n p ph d ng Bi n c không p r ng

Ph n bù c a bi n c p các bi n c Giao các bi n c

T p ph n bù p Giao

Kí pháp A,B, ...v.v. (hay U)

A B ,...hay Ac,Bc,...v.v.

(2) Xác su t •

nh ngh a xác su t

Xác su t là vi c o kh n ng c a s xu t hi n nào ó. Gi s r ng bi n c E c liên k t v i m t th c nghi m, xác su t c a bi n c E c nh ngh a là s l n bi n c E ã xu t hi n chia cho t ng s l n th c nghi m (hay t s c a E xu t hi n trong t t c m i l n xu t hi n). Xác su t này c kí hi u b i P(E). P(E) m gi a 0 và 1. T nh ngh a này, Bi n c ch c ch n : P( )=1 Bi n c không: P( )=0 P(E)+P( E )=1 ‚Xác su t toán h c Nói chung, xác su t c a bi n c E c tính là: P(E) = s các bi n c n trong bi n c E / s các bi n c n trong bi n c ch c ch n = n(E) / n( ) u này c g i là xác su t toán h c. Ch ng h n, xác su t t ng c a các k t qu c a hai l n xúc s c là 4 có th c tính nh sau: Cho i = k t qu c a l n th nh t, j = k t qu c a l n th hai, r i k t qu c a hai l n có th c bi u di n là (i,j). Bi n c ch c ch n có 36 ph n t , t c là ={(1,1), (1,2), (1,3), (1,4), (1,5), (1,6), (2,1), ...(6,5), (6,6)} trên, các ph n t trong bi n c E (t ng c a i và j là 4) là E={(1,3), (2,2), (3,1)} Do ó, xác su t t ng c a hai l n xúc s c b ng 4 là P(E) = s các bi n c n trong E / s các bi n c n trong = 3/36 = 1/12 ƒXác xu t th ng kê

4.1

Nghiên c u ho t

ng

279

n t i xác su t th ng kê (hay xác su t d a theo kinh nghi m ) bên c nh xác su t toán h c. Cho m là s l n bi n c E xu t hi n t l n th nghi m th n, th thì n u giá tr m/n c quan sát thu c giá tr xác nh p g n h n khi n t t i vô cùng, p này c g i là xác su t th ng kê c a bi n c E. Ta hãy xét xác su t th ng kê c a bi n c E mà giá tr m t trong k t qu c a vi c xúc s c là 1. Chúng ta có th gi thi t r ng n u chúng ta con xúc s c l p i l p l i, khi s l n c ngày m t l n h n, thì t s c a k t qu mong mu n (t c là giá tr m t 1) s t i g n h n v i kh n ng 1/6. Chúng ta nói r ng "xác su t th ng kê a E là 1/6". u này t ng ng v i xác su t toán h c 1/6. Xác su t th ng kê c a m t bi n c t ng ng v i xác su t toán h c c a nó. u này c g i là "lu t s l n ".

(3) Các tiên •

xác su t

nh lí c ng

Cho A B = h p c a các bi n c A và B, A B = giao c a các bi n c A và B, quan h sau ây bao gi c ng úng. u này c g i là nh lí c ng . P(A B) = P(A) + P(B) - P(A B) u bi n c A và B là lo i tr l n nhau, và do ó A B= (hay P(A B) = 0), thì m i quan h sau bao gi ng úng. P(A B) = P(A) + P(B) Hãy xét phép th rút ra m t con bài t t p bài. Bi n c A : bi n c con bài c rút ra là con nhép Bi n c B : bi n c con bài c rút ra là con bài có chân dung Bi n c C : bi n c con bài c rút ra là con pich Ta hãy tính xác su t, P(A), P(B), P(A B), P(A B), và P(A C). Tr c h t s các bi n c n trong A,B,C c tính t ng ng. các bi n c n trong bi n c ch c ch n : 52 (= t ng s con bài) các bi n c n trong A : 13 (= s con bài nhép) các bi n c n trong B : 12 (= s con bài có chân dung) các bi n c n trong C : 13 (=s con bài pich) các bi n c n trong A B : 3 (= s con bài nhép có chân dung) các bi n c n trong A C : 0 (= s con bài v a là pich v a là nhép. L u ý r ng A và C là bi n c lo i tr ) t qu tính toán c nêu d i ây. P(A)=13/52=1/4 P(B)=12/52=3/13 P(C)=13/52=1/4 P(A B)=3/52 P(A B)=P(A) + P(B) - P(A B)=22/52=11/26 P(A C)=0 ‚

nh lí nhân

u sau bao gi c ng úng cho hai bi n c A và B, n u kh n ng bi n c này xu t hi n không nh h ng t i kh n ng bi n c kia xu t hi n. P(A B) = P(A) × P(B) Bi n c A và B c g i là c l p l n nhau, hay c g i là các bi n c c l p. Xác su t B s xu t hi n khi A c bi t ã xu t hi n c g i là "xác su t có u ki n ", kí hi u b i P(B|A). u này ngh a là xác su t B s xu t hi n v i u ki n A c bi t ã xu t hi n. Liên quan t i u này, ng th c sau bao gi c ng úng. P(A B) = P(A) × P(B|A) Gi s có 100 sinh viên trong l p h c, 30 trong s ó eo kính, 60 sinh viên là nam và 1/3 s sinh viên nam eo kính. Ch n ng u nhiên m t sinh viên trong l p. Tính xác su t sinh viên c l a ó là nam và eo kính. Cho các bi n c A và B là nh sau:

280

Ch

ng 5

Bi n c A = bi n c sinh viên Bi n c B = bi n c sinh viên

B sung v h th ng máy tính

c ch n là nam c ch n là eo kính

c ch n là n ", bi n c B là "bi n c sinh viên y, bi n c A là "bi n c sinh viên eo kính ". M i quan h gi a các bi n c trên c tóm t t d i ây, trong Hình 4-1-4.

c ch n không

Hình 4-1-4 M i quan h gi a các bi n c A, A , B, B A A

ng

Bi n c

A B A B A B A B bi n c sinh viên bi n c sinh viên bi n c sinh viên Ngh a bi n c sinh viên c c l a ng u nhiên c l a ng u nhiên c l a ng u nhiên a bi n a ng u nhiên là "n là "n và không eo là "nam và eo kính là "nam và không eo và eo kính " kính " kính " " bi n 20 40 10 30 100 n Ta hãy tính xác su t P(A), P(A B) và P( A

B) tr

c.

P(A) = s sinh viên nam / t ng s sinh viên = 60/100 = 0.6 P(A B) = s sinh viên nam eo kính / t ng s sinh viên = 20 / 100 = 0.2 P( A

B) = s sinh viên n eo kính / t ng s sinh viên = 10 / 100 = 0.1 P(B|A) = s sinh viên nam eo kính / s sinh viên nam = 20 / 60 = 1/3 Trong phân s bi u th cho xác su t này, vi c chia c t s và m u s cho t ng s sinh viên không làm thay n thân xác su t. T c là, hai ng th c sau ây là úng.

i

P(B|A) = (s nam sinh viên có eo kính / t ng s sinh viên) / (s nam sinh viên / t ng s sinh viên) = P(A B) / P(A) P(A B) = P(A) × P(B|A) ây, hai xác su t P(B) và P(B|A) là khác nhau. P(B) = 0.3 : xác su t bi n c B (sinh viên c ch n eo kính) xu t hi n P(B|A) = 1/3 : xác su t bi n c B xu t hi n v i vi c bi t bi n c A (sinh viên c l a là nam) ã xu t hi n. c là P(A B) = P(A) × P(B|A) là úng b i vì bi n c A và bi n c B là không c l p. (t c là xác su t u ki n t n t i.) y, khi xác su t bi n c B s xu t hi n thay i tu theo li u bi n c A có xu t hi n hay không, bi n c B c g i là bi n c ph thu c vào bi n c A. So sánh u trên v i u sau. Gi s r ng chúng ta rút ra m t con bài trong b bài 52 con. Cho các bi n c A và B là nh sau: Bi n c A : bi n c con bài c rút ra là nhép Bi n c B : bi n c con bài c rút ra là con bài chân dung Th thì, P(A) = 13/52 = 1/4 : xác su t bi n c A (bi n c con bài c rút ra là nhép) xu t hi n P(B) = 12/52 = 3/13 : xác su t bi n c B (bi n c con bài c rút ra là con bài chân dung) xu t hi n P(A B) = (1/4)×(3/13) = 3/52 ây, P(B)=12/52=3/13 P(B|A)=3/13 P(B| A )=9/39=3/13

4.1

Nghiên c u ho t

ng

281

Xác su t k t qu là con bài chân dung bao gi c ng nh nhau, b t k li u k t qu là nhép hay không. T c là, các bi n c A và B là c l p l n nhau và u sau là úng. P(B)=P(B|A)=P(B| A ) và P(A)=P(A|B)=P(A| B ) Do ó theo nh ngh a, P(A B) = P(A) ×P(B) là úng. Nh c nêu ra trên, cách tính P(A B) tu thu c vào li u xác su t bi n c B s xu t hi n hay không n u bi n c A c bi t là ã xu t hi n bao gi c ng nh nhau, b t k t i li u bi n c A có xu t hi n hay không, hay thay i tu theo bi n c A ã xu t hi n hay không ƒ Phép th

cl p

u xác su t m t bi n c xu t hi n bao gi c ng là nh nhau, cho dù phép th có c l p l i nhi u l n, thì phép th này c g i là "phép th c l p ". Gi s r ng xác su t bi n c E xu t hi n bao gi c ng là nh nhau và giá tr là p. Sau ây, xác su t Pr bi n E s xu t hi n r l n t n l n th c tính nh sau. Pr = nCrprqn-r (V i, nCr =

n! q=1-p) r ! (n − r ) !

Xét xác su t ch cho m t k t qu là m t 6 ch m, trong ba l n th súc s c. Vì ây là phép th kh n ng p giá tr m t k t qu là 6 là 1/6. Do ó câu tr l i là nh sau. 1

2

1

c l p, nên

2

3 !  1   5  25 1 5 P1=3C1     =    =  6   6  2 !1 !  6   6  72

(4) Th ng kê • Th ng kê là gì? Trong hi n t ng t nhiên, hi n t ng kinh t hay hi n t ng xã h i, cho dù b n ch t d li u ã c bi t, vi c xác nh giá tr d li u không th c nh n di n ch ng nào d li u cá th còn ch a c quan sát. u này c g i là tính không qui t c c a d li u. Tuy nhiên, cho dù là v y, trong ph n l n các tr ng h p m t s qui t c ho c s u n có th c tìm th y nh k t qu c a vi c xem xét l i toàn b d li u. Nh trên, tính qui t c có th c tìm th y trong toàn b d li u c g i là qui t c th ng kê c a d li u. Th ng kê có ngh a là các k thu t tìm ra các lo i qui t c th ng kê ó c a d li u. Nói chung, các ph ng pháp th ng kê phân tích d li u b ng vi c l y m t lo t các b c nh c nêu d i ây: Cách thu th p d li u (th ng kê toán h c) Cách t ch c các d li u ã thu th p (th ng kê mô t ) Dùng d li u ã c t ch c, cách nh n di n các c tr ng c a nhóm d li u ch a bi t và cách suy di n ra tính qui t c c a chúng (th ng kê toán h c) Cách a ra thông tin c n thi t làm quy t nh v.v. t d li u th ng kê ã thu th p (phân tích a bi n và các ph ng pháp khác) cho n gi n, th ng kê là cái gì ó gi ng nh ph ng pháp c dùng tìm ra tính qui t c (t c là giá tr trung bình) trong m t kh i l ng l n d li u, b ng cách tr c h t a ra m t s l ng nh d li u trong toàn d li u, xem xét d li u c a ra tính giá tr trung bình c a nó, và cu i cùng ngo i suy giá tr trung bình c a toàn th d li u. ‚ Không gian m u và m u t c các d li u bên trong nhóm d li u c n c quan sát b ng vi c dùng ph ng pháp th ng kê u c i là "không gian m u - population". Ph ng pháp a ra m t ph n d li u t không gian m u (d li u này c g i là " u") c g i là " u tra l y m u", ph ng pháp xem xét toàn b d li u trong m t không gian m u c g i là " u tra y ". Hình 4-1-5 Không gian m u và m u Ví d ( kích c : n)

644744 8 x1 , x2 , x3 ,..., xn Không gian m u

282

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

ã có nhi u ti n b trong công ngh suy ra các qui t c th ng kê liên quan t i m t không gian m u b ng vi c a m t s nh d li u l y làm m u thích h p và xem xét nó, thay vì xem xét toàn b d li u v i s l ng n.

(5) Phân b t n s • Bi n thiên Bi n thiên là m t v t có b n ch t nào ó nh ng giá tr c a nó không c xác nh ch ng nào còn ch a c quan sát th c t . Các giá tr trong tài li u th ng kê là các bi n. Nh ng bi n này c g i là bi n thiên trong th ng kê.. Ch ng h n, chi u dài th c c a m t s n ph m v i c t chi u dài nào ó, hay m c a h c sinh trong kì ki m tra u là các bi n thiên. Bi n thiên có th c phân lo i thành hai ki u sau. Biên thiên r i r c : Bi n thiên không th l y t t c các giá tr . Bi n thiên này l y các giá tr nguyên hay giá tr i r c không nguyên. Bi n thiên liên t c : Bi n thiên có th l y b t kì giá tr nào. Bi n này có th l y các giá tr tu ý trong m t mi n ã cho. ‚ Phân b t n s Phân b t n s là thu n ti n cho vi c hi u phân b c a bi n thiên. u này ch ra s l n quan sát (t n s ) trong t kho ng riêng l v i gi nh r ng toàn b kho ng c a bi n thiên ã c chia ra thành m t s các kho ng. Giá tr có th c a x : x1,x2,x3, ... ,xk n s c a xi trong N quan sát: fi (i=1,2,...,k) Mi n có th c a x : Toàn b mi n cd nh chia thành k kho ng (dùng các kho ng chi u dài nh nhau). i mi n c chia ra c g i là m t l p. m gi a c a l p c l y làm t n s l p c a nó. n s l p c a mi n th i : xi n s c a l p th i trong N quan sát: fi (i=1,2,...,k) Trong c hai tr ng h p, t ng ng xi fi (i=1,2, ... ,k) i v i bi n thiên x c g i là phân b t n s cho x. ƒ B ng t n s và hình ng t n s nêu ra phân b t n s cho m t bi n thiên. Gi s r ng chi u cao c a 16 c u th c a i bóng á là nh sau: 170cm, 181cm, 171cm, 184cm, 163cm, 178cm, 176cm, 174cm, 178cm, 164cm, 174cm, 168cm, 167cm, 177cm, 172cm, 174cm Nh ng d li u này có th c tóm t t b ng b ng t n s sau. Hình 4-1-6

p 155 160 165 170 175 180 ng

x<160 x<165 x<170 x<175 x<180 x<185

ng t n s T ns l px

ns f

n s t ng i

157 162 167 172 177 182

0 2 2 6 4 2

0.000 0.125 0.125 0.375 0.250 0.125

0 2 4 10 14 16

0.000 0.125 0.250 0.625 0.875 1.000

16

1.000

16

1.000

n s tích lu

t ns t

ng

i tích lu

i ây, t n s t ng i là k t qu c a vi c chia t n s cho s l n quan sát (N=16 trong b ng trên). T n s tích lu là t ng tích lu c a các t n s c a t ng l p. T n s t ng i tích lu là k t qu c a vi c chia t n s tích lu cho s l n quan sát. u c nêu trong b ng t n s có th c bi u di n theo th cho d di u. hình dung b ng t n s , s sau th ng hay c s d ng.

4.1

Hình : m t s a giác t n s :

Nghiên c u ho t

ng

283

trong ó các l p và t n s c nêu ho c theo ng ho c theo c t. ng a giác ch ra các t n s b ng vi c n i các t n s l p ( m gi a l p).

Hình 4-1-7 Hình ns

và a giác t n s Bi u

p

(6)

c tr ng c a phân b

• Xu h Xu h

ng trung tâm

ng trung tâm là m t giá tr ch ra nh ng

c tr ng nào ó c a bi n thiên.

a. Giá tr trung bình Trung bình là giá tr c tính b ng cách chia t ng các giá tr bi n thiên cho s l n quan sát. Trung bình a d li u tr c là (170+181+171+184+163+178+176+174+178+164+174+168+167+177+172+174)÷16 = 173.2cm b. Mode Mode là l p có t n s cao nh t trong t t c các l p. Trong ví d tr là 6.

c, nó là l p "170

x<175" có t n s

c. Gi a Gi a là giá tr n m gi a trong t p các giá tr bi n thiên a ví d tr c là "174". ‚ Bi n

c s p x p theo th t kích c . Giá tr gi a

ng

Bi n ng ây nói t i vi c các giá tr c a m t bi n b phân tán theo m c i các nhân t nh l ch và l ch chu n. a.

nào.

u này

l ch l ch là vi c o s bi n thiên d li u, thiên và giá tr trung bình)2 . l ch =

c tính nh giá tr trung bình (s d gi a t ng giá tr bi n

sè lÇn quan s¸t 1 ∑1 ( gi¸ trÞ biÕn thiª n - gi¸ trÞ trung binh) 2 sè lÇn quan s¸t

Trong ví d tr c, l ch c tính nh sau, gi nh r ng giá tr trung bình là 173. (1/16)×{(170-173)2 + (181-173)2 + (171-173)2 + (184-173)2 + (163-173)2 + + (174-173)2} =519/16 32.4 b.

c bi u di n

l ch chu n l ch chu n c ng là vi c o bi n thiên d li u,

c tính là nh

§ é lÖch .

284

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Trong ví d tr c, nó là 32.4 5.7. ki n là l ch (hay l ch chu n) c a m t bi n thiên mà l n thì có ngh a là m c n. Ng c l i, n u l ch (hay l ch chu n) c a m t bi n thiên mà nh thì m c dao nh . T c là, các giá tr bi n thiên ch m d n vào giá tr trung bình.

dao

ng c ng

ng c a nó c ng

(7) Các phân b xác su t khác nhau • Bi n ng u nhiên và phân b xác su t Cho x là m t bi n liên k t v i m t phép th , x c g i là "bi n ng u nhiên" n u xác su t x l y giá tr nào ó có th c xác nh. M t "phân b xác su t " a ra m i quan h gi a bi n ng u nhiên x và xác su t trên. Ch ng h n, trong vi c xúc s c, xác su t m t k t qu i s xu t hi n (i=1,2,...,6 t ng ng v i giá tr m t t) là 1/6, t ng ng. T i ây bi n x bi u di n cho giá tr m t trong m t k t qu , và x này là bi n ng u nhiên. Và m i quan h gi a bi n ng u nhiên x và xác su t 1/6 c a nó là phân b xác su t. ng vi c xét m t bi n nh bi n ng u nhiên, xác su t mà bi n ng u nhiên t n t i trong mi n ã cho có th c tính ra. K t qu này có th c dùng nh thông tin có ích. T n t i hai ki u bi n ng u nhiên khác nhau. a. Bi n ng u nhiên r i r c và Phân b xác su t Bi n ng u nhiên r i r c là m t s m c các giá tr r i r c. nh ngh a toán h c chính xác là : Trong t p h u h n {x1,x2, ... ,xn}, n u xác su t P(x=x1)=P1, P(x=x2)=P2, ... , P(x=xn)=Pn (xác su t X b ng t ng ph n t c a t p này) có th c xác nh, thì x c g i là bi n ng u nhiên i r c. Trong tr ng h p này, u sau bao gi c ng úng: n

∑ P =1

0 Pi 1

i

i =1

ng ng gi a t ng xi và P(x=xi) c g i là phân b xác su t. Thêm vào ó, P( x xi ) = P( x = x1 ) + P( x = x2 ) + + P( x = xi )

xác su t giá tr c a bi n x b ng hay nh h n xi c xác nh nh hàm phân b xác su t F(x= xi). t c là, F(x=xi) = P(x xi ) b. Bi n ng u nhiên liên t c và Phân b xác su t Cho x là bi n ng u nhiên có giá tr thay i liên t c bên trong m t mi n nào ó, x này c g i là bi n ng u nhiên liên t c . nh ngh a toán h c chính xác là : N u xác su t P( a x b ) mà giá tr c a x t n t i bên trong mi n xác nh (t c là a x b ), n m bên trong kho ng ã cho [ , ] có th c nh ngh a nh sau thì x cg i là bi n ng u nhiên liên t c.

x

P(a

b)=

u này Hàm m t

f (x)

∫

a

f ( x)dx

c g i là hàm m t : f(x) có

0,

b

∫

β

α

xác su t. Nó là hàm duy nh t

i v i bi n ng u nhiên liên t c

c tr ng sau

f ( x ) dx = 1 (the (Gi same ng nh as P ( α

Kho ng n i giá tr bi n ng u nhiên t n t i [ ,

x

β ) = 1)

] có th là [− ∞, ∞] .

4.1

i ây cho X là bi n ng u nhiên, x là giá tr nào ó, xác su t c a P(X xác su t: F(x). Hàm m t xác su t: F(x) có các c tr ng sau. x) =

ng

285

xác su t f(x) c a bi n ng u nhiên x

Hình 4-1-8 Hàm m t

F(X=x) = P(X

Nghiên c u ho t

∫

b

a

x)

c bi u di n b ng hàm phân b

f ( x )dx

F(X= )=0, F(X= )=1 Hình 4-1-9 Hàm phân b xác su t

Vùng tô m = Xác xu t bi n ng u nhiên X b ng ho c nh h n x

[Hàm m t xác xu t]

[Hàm phân b xác xu t] …

Tr ng h p bi n ng u nhiên r i r c.

Tr ng h p bi n ng u nhiên liên t c

Nói chung, phân b xác su t c a m t bi n ng u nhiên c xác nh b i "ki u phân b và các tham bi n c a nó ". T gi tr i chúng ta s dùng kí pháp sau cho phân b . bi n ng u nhiên tên ch ra ki u phân b (tham bi n xác nh phân b ) ‚ Phân b nh th c Phân b nh th c c suy t nh lí phép th c l p. Nó c bi u di n b ng ng th c Pr=nCrprqn-r (v i, q=1-p). Ch ng h n, gi s r ng s l n k t qu là m t 6 ch m xu t hi n trong 50 l n xúc s c là r, v y thì xác su t c a r tuân theo phân b nh th c. Trong ví d trên, r

50 − r

1 5 Pr =50 Cr     6 6

Bi u di n c a phân b nh th c là B, các tham bi n là n và p, nh

c nêu d

i ây. Gi s r ng E(x) bi u

286

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

di n cho giá tr kì v ng (hay trung bình), V(x) bi u di n cho l ch. ng th c phân b nh phân > xác su t bi n c thu n l i xu t hi n t i m t l n th : p l n bi n c thu n l i xu t hi n trong n l n th : x (x không xác nh ch ng nào l n th th n còn ch a k t thúc)

(V i

Hình 4-1-10

i quan h gi a xác su t theo phân b nh th c và n

(V i

n càng l n thì phân b càng g n phân b chu n.

ƒ Phân b Poisson i bi n ng u nhiên x ∈ B(n,p) tuân theo phân b nh th c, phân b xác su t v i "E(x) = np = xác nh" và n→∞ c g i là Phân b Poisson. Ch cái bi u th cho phân b Poisson là P, v i ch m t tham bi n γ . u này c bi u di n b i ng th c sau: x −γ

P(x) = (1/x!) ×γ e ( γ bi u di n cho trung bình c a np) Trong phân b Poisson, giá tr trung bình c cho, thì m i th liên quan t i phân b này tr thành xác (B i vì xác su t, trung bình và l ch u ph thu c vào tham bi n γ .)

nh.

4.1

Nghiên c u ho t

ng

287

ng th c c a phân b Poisson>

Hình 4-1-11 Xác su t v i phân b Poisson cho các trung bình khác nhau

Ch ng h n, gi s t l b l i c a m t s n ph m là 1/100 và kích c lô c a nó là 50. Cho x là s các s n ph m l i trong 1 lô. Nói m t cách chính xác thì x này tuân theo phân b nh th c. Trong th c t , khi xác su t này n t i 0, thì d h n là xét nó tuân theo phân b Poisson. Trong tr ng h p này, vì =np=50×0.01 = 0.5, nên xác su t c a x là nh sau: P(x) = (1/x!)(0.5)x e-0.5

288

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

<M t ví d c th v phân b Poisson> N u gi thi t i theo phân b Poisson

N u gi thi t i theo phân b nh th c

x ∈ P(0.5)

x ∈ B (50, 0.01)

P( x ) = 50Cx 

x

1   1   1 −   100   100 

P ( x = 0) = 0.6050 P ( x = 1) = 0.3056 P ( x = 2) = 0.0756 P ( x = 3) = 0.0122 P ( x = 4) = 0.0015 : :

50 − x

ph n l n nh nhau

P( x ) =

1 (0.5) x e− 0.5 x!

P ( x = 0) = 0.6065 P ( x = 1) = 0.3033 P ( x = 2) = 0.0758 P ( x = 3) = 0.0126 P ( x = 4) = 0.0016 : :

„ Phân b chu n Phân b chu n là phân b hay c dùng nh t cho các bi n liên t c. Phân b này ã c nghiên c u khá và các c tr ng c a nó c bi t khá rõ. Ki u phân b này th ng c quan sát trong các hi n t ng xã h i và hi n t ng t nhiên. Ch cái vi t cho phân b chu n là N, v i các tham bi n và 2. ng th c phân b chu n> Các ng th c trong Hình 4-1-12 ch ra r ng "bi n ng u nhiên x theo phân b chu n v i trung bình và ch 2 ". Hình 4-1-12 Phân b chu n

là ts c tr ng c a phân b chu n c nêu d i ây. Trong phân b chu n, m i khía c nh có liên quan t i xác su t Hàm m t xác su t là i x ng theo x=

i x ng khi

c xác

nh b ng trung bình

và

l ch

2

4.1

4.1.2

Nghiên c u ho t

ng

289

Qui ho ch tuy n tính

Qui ho ch tuy n tính là k thu t qu n lí,

c dùng

tìm ra l i gi i t i u v i nh ng

u ki n ã cho nào ó.

(1) Phát bi u bài toán Ta xét m t công ti s n xu t và bán hai ki u s n ph m A và B. Vi c s n xu t nh ng s n ph m này òi h i v t t P và Q. Công ti mu n tìm ra k ho ch s n xu t em l i l i nhu n t i a trong nh ng ràng bu c sau: n xu t s n ph m A yêu c u 6kg v t t P và 2kg v t t Q n xu t s n ph m B yêu c u 3kg v t t P và 4kg v t t Q i a 120kg v t t P và t i a 100kg v t t Q có th c dùng s n xu t ra các s n ph m A và B hàng tháng i nhu n c a s n ph m A theo n v s n xu t là 30,000 ô la trong khi l i nhu n c a s n ph m B là 40,000 ô la i nh ng gi nh trên, công ti nên s n xu t và bán bao nhiêu n v cho t ng s n ph m t l i nhu n t i a? V n này có th c gi i quy t b ng vi c dùng Qui ho ch tuy n tính. Tr

c h t, bài toán này có th

t t P (kg) t t Q (kg) i nhu n trên

c nêu trong b ng sau.

n ph m A S n ph m B Ràng bu c 6 3 120 2 4 100 n v s n xu t (US100$) 30 40

Ti p ó, d a trên b ng này, Cho x = S n v s n xu t c a s n ph m A y=S n v s n xu t c a s n ph m B z = Giá tr t i a c a hàm m c tiêu Bài toán này có th c bi u di n nh nêu d

i ây.

[Ràng bu c] t t P : 6x + 3y 120 t t Q : 2x + 4y 100 x 0, y 0 (x, y là s nguyên khác không: không âm) [Hàm m c tiêu ] z=30x + 40y z c n c làm t i a Vi c bi u di n bài toán b ng công th c toán h c nh nêu trên c g i là "phát bi u bài toán". ây là b c u tiên trong vi c gi i bài toán qui ho ch tuy n tính. Trong câu h i này, l i gi i t i u (x,y), các n v s n xu t c a s n ph m A,B t ng ng vi c làm t i a hàm c tiêu, là thu c v i nh ng ràng bu c trên.

(2) Gi i pháp

th c a mô hình qui ho ch tuy n tính

th th ng c dùng gi i các bài toán qui ho ch tuy n tình. Th t c gi i bài toán qui ho ch tuy n tính hai bi n c gi i thích d i ây. Trong ví d (1) tr c h t, các ràng bu c c bi u di n b ng th nh sau (Hình 4-1-13). Hình 4-1-13

th ràng bu c

290

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Mi n s m m u trong Hình 4-1-13 là vùng tho mãn hai ràng bu c sau. t t P : 6x+3y 120 (y -2x+40) t t Q : 2x+4y 120 (y 0.5x+25) x 0, y 0 Do ó, l i gi i c a bài toán qui ho ch tuy n tính này t n t i bên trong mi n s m m u ó. Ti p ó, hàm m c tiêu c v lên. Hàm m c tiêu c a ví d trên là z=30x+40y. B ng vi c bi n i ph ng trình này sao cho nó tr thành m t ng th c v i y,

y =Ph

3 z x+ 4 40

ng trình này có th ts ng m u c th

Hình 4-1-14

c bi u di n nh ng th ng có d c là -0.75, v i tr c hoành x và tr c tung y. c v b ng vi c gán m t s giá tr c th cho z/40, là nh sau.

th hàm m c tiêu

Nh b n có th th y, các ng trong th này là k t qu c a vi c chuy n ng (v i d c =0.75) i song song. Giá tr c a hàm z tr thành ngày m t l n i v i các giá tr l n h n c a y khi x=0. Do ó, trong s các ng có d c là -0.75 và giao v i vùng s m m u trong Hình 4-1-13 (s ràng bu c), thì ng làm t i a giá tr y khi x=0, là ng c n thu l y. (Hình 4-1-15)

4.1

Nghiên c u ho t

ng

291

Hình 4-1-15 L i gi i cho bài toán qui ho ch tuy n tính (1)

Ràng bu c: t qu Hàm m c tiêu: Ràng bu c:

Trong tr ng h p c a th này trong Hình 4-1-15, m giao c a hai ràng bu c v v t t P và v t t Q cho i gi i. i gi i c a bài toán qui ho ch tuy n tính này có th thu c nh l i gi i c a các ph ng trình ng th i b t ngu n t các ràng bu c. 6x + 3y 2x + 4y =100

=120

ng vi c gi i các ph ng trình ng th i này, ta thu c x=10, y=20 c là, trong bài toán này, u sau làm t i a t ng l i nhu n. n xu t 10 n v s n ph m A n xu t 20 n v s n ph m B ng l i nhu n t i a c ng có th thu c b ng vi c th các giá tr x, y vào hàm m c tiêu z. z=30×10 + 40×20 = 1,100 (unit: US 100$) c là, t ng l i nhu n t i a 1,100 ( n v : US 100$) có th thu c b ng vi c s n xu t 10 n v s n ph m A và 20 n v s n ph m B.

(3)

nh lí LP

Trong ví d tr c, gi i pháp t i u làm c c i hàm m c tiêu z là giao c a hai ràng bu c. Tuy nhiên, u này không ph i bao gi c ng úng. Ch ng h n, xét tình hu ng mà l i nhu n theo n v s n xu t cho s n ph m A bây gi là 10 ( n v : US 100$) trong khi l i nhu n theo n v s n xu t cho s n ph m B v n là 40 ( n v : US 100$). Ta hãy phát bi u bài toán này tr c h t. T i ây, vì không có thay i trong ràng bu c nên chúng là nh sau. [Ràng bu c] t t P : 6x + 3y 120 t t Q : 2x + 4y 100 x 0, y 0 (x, y là s nguyên khác không: không âm) Chúng ta c n s a i hàm m c tiêu nh nêu d i ây, vì l i nhu n theo n v s n xu t cho s n ph m A ã b thay i. [Hàm m c tiêu]

 

z=10x + 40y  y = − th k t qu Hình 4-1-16

1 z  x+  4 40 

z

c làm t i a

c nêu trong Hình 4-1-16. i gi i cho bài toán qui ho ch tuy n tính (2)

292

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Ràng bu c:

t qu Hàm m c tiêu: Ràng bu c:

i ây, d c -0.25 c a hàm m c tiêu là nh h n và m n h n d c c a hai ràng bu c (-2 và -0.5). Do ó, trong tr ng h p này, l i gi i không ph i là m giao c a hai ràng bu c, mà nó là mn i ng bi u di n cho ràng bu c v i v t t Q giao v i tr c y, và nó c ng trên ng bi u di n cho hàm m c tiêu. y l i gi i là x=0, y=25. Th thì z=1,000 thu c b ng cách gán các giá tr này cho hàm m c tiêu z. c là, vi c s n xu t m i s n ph m B mà không s n xu t s n ph m A em l i t ng l i nhu n t i a 1,000 ( n : 100 US$) nh lí LP c dùng gi i bài toán qui ho ch tuy n tính là nh sau. Mi n chung tho mãn các ràng bu c ã cho (mi n này c g i là "mi n kh thi") ho c là a giác l i ho c là a di n l i (hay hình nón). N u không có mi n chung tho mãn các ràng bu c ã cho, thì bài toán không gi i c. i gi i t i u làm c c i (hay c c ti u) hàm m c tiêu t n t i m t trong các nh c a hình l i.

tr

i gi i t n t i nh c a mi n mà tho mãn m t s các ràng bu c ã cho c g i là " i gi i c s ". Trong ng h p c a v n chu n, g c to bao gi c ng bên trong mi n chung.

Do ó, cách th c có th khác t t i l i gi i t i u là tìm ra các nh c a vùng chung tr c h t, r i so sánh giá tr hàm m c tiêu z t i m i nh thu c l i gi i t i u. ng vi c dùng th trên, chúng ta hãy tìm to c a các nh c a mi m chung b ng vi c l y giao c a hai ràng bu c, giao c a t ng ràng bu c v i tr c x, và giao c a t ng ràng bu c và tr c y. (Hình 4-1-17)

Hình 4-1-17 Các

m góc ( nh) c a mi n chung (mi n kh thi)

t qu m

m

m

ct a Trong ví d này, giá tr z t i m i

m góc là nh sau.

4.1

cO mA mB mC

(0,0) (20,0) (10,20) (0,25)

Nghiên c u ho t

ng

293

: z = 10×0 + 40×0 = 0 : z = 10×20 + 40×0 = 200 : z = 10×10 + 40×20 = 900 : z = 10×0 + 40×25 = 1,000

trên, chúng ta k t lu n r ng hàm m c tiêu z có giá tr c c i c a nó là 1,000 t i Th t c gi i v ho cho bài toán qui ho ch tuy n tính c tóm t t d i ây.

m C (x=0,y=25).

Phát bi u bài toán (t c là làm rõ ràng các ràng bu c và hàm m c tiêu) o ra

th các ràng bu c

Mô ph ng

ng hàm m c tiêu

Tìm ng hàm m c tiêu bên trong mi n chung tho mãn các ràng bu c này (mi n kh thi) và làm t i a (hay i thi u) giá tr y v i x=0 nh bên trong mi n chung c ng trên

ng ó mà làm t i a (hay t i thi u) hàm m c tiêu, chính là l i gi i

Tuy nhiên, l i gi i th này không ph i bao gi c ng th c t , theo ngh a là n u bài toán này có nhi u h n hai bi n thì chúng ta ph i th c hi n các tính toán làm gi m s các bi n xu ng hai. u này là vì l i gi i th ch có th có khi s các bi n là hai. Trong nh ng tr ng h p nh v y ph ng pháp n hình (hay thu t toán n hình) c dùng. Tuy nhiên thu t toán ó không c mô t ây.

4.1.3

p l ch

(1) L p l ch p l ch ngh a là làm k ho ch và ki m soát d án. Nó bao g m nh ng u nh 1) o ra l ch bi u cho trình t các ho t ng ã cho. 2) Ki m soát l ch bi u sao cho các ho t ng ang ti n hành theo nh ã l p l ch. 3) Ki m soát các ho t ng b tr sao cho s chênh l ch gi a l ch bi u g c và l ch bi u hi n t i là t i thi u nh t có th c. Vi c t o ra l ch bi u và qu n lí v n hành cho k ho ch xây d ng qui mô l n hay k ho ch phát tri n h th ng ã c th c hi n b i th c t và s Gantt. Bên c nh nh ng u này, c ng có th dùng PERT (Program Evaluation and Review Technique - K thu t ánh giá và ki m m ch ng trình) và CPM (Critical Path Method - ph ng pháp ng g ng). PERT là ph ng pháp c dùng t o ra và qu n lí các l ch bi u sao cho toàn th th i h n d án tr thành ng n nh t có th c, và CPM là ph ng pháp làm ng n toàn th l ch bi u trong khi t i thi u hoá vi c t ng chi phí.

(2) M ng PERT • M ng PERT là gì qu n lí m t d án theo cách có h th ng, d án tr c h t nên c phân chia thành các ho t ng, r i m t ch bi u nên c t o ra cho t ng ho t ng. Ta hãy xét m t ví d v d án phát tri n h th ng nào ó. D án này có th c chia thành các ho t ng sau. Danh sách các ho t

ng

Ho t ng Mô t ho t ng A Thi t k h th ng

Ho t

ng tr

c Th i h n (ngày) 25

294

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Thi t k ch ng trình a ch n ph n c ng p trình Thi t k ki m th Ki m th h th ng

B C D E F

A A B B,C D,E

40 20 50 30 20

t vi c hay ho t ng bi u di n cho m t nhi m v trong m ng PERT. Ho t ng tr c là ho t ng ph i c hoàn thành tr c khi ho t ng k sau có th b t u và ho t ng k sau là ho t ng không th c b t u ch ng nào ho t ng tr c còn ch a k t thúc. Trong danh sách trên, hi u m i quan h gi a m t ho t ng và các ho t ng c n có tr c nó, nh ng l i khó hi u m i quan h gi a các ho t ng c a toàn th d án. hi u toàn th d án ngay m t thoáng nhìn, ph ng pháp PERT dùng ng PERT nh c mô t theo ki u th . ng PERT c ng c g i là bi u m i tên. T ng ho t ng thi t l p nên d án u c di n t b ng t m i tên và c cho m t cái tên. Tên ho t ng c t trên m i tên và th i h n cho ho t ng ó c t bên d i m i tên. m n i (khuyên tròn) c cho c hai u c a m i tên và c t vào trong khuyên tròn. Trong m ng PERT, m n i này c g i là nút hay bi n c . Ph i có m i quan h gi a s hi u nút k tr c và s hi u nút k sau. hi u nút k tr c < S hi u nút k sau y m ng PERT ch ra toàn th d án trong m ng v i m i tên bi u di n cho các ho t ng thi t l p nên d án. Hình 4-1-18 Kí pháp m ng PERT

hi u nút

hi u nút

Th i h n ho t tr

ng

c

sau

‚ Th t c t o m ng PERT Th t c t o m ng PERT là nh sau. 1. Tr c h t, chia d án thành nhi u ho t ng và làm sáng t m i quan h k tr c (ho t ng k tr c và ho t ng k sau) t c là th t theo ó các ho t ng ph i c th c hi n. K t qu c a b c này cho ví d phát tri n h th ng ã c cho tr c ây. 2. Nh n di n ho t ng b t u t danh sách ho t ng ã cho. V hai khuyên tròn bi u di n cho m b t u và m hoàn thành c a nó, và n i chúng l i b ng m i tên. M ng PERT b t u v i m t nút, và c k t thúc i m t nút khác. i ây, ho t ng A (thi t k h th ng) không có ho t ng k tr c tr thành ho t ng kh i u. Hình 4-1-19

c th nh t

3. Sau ó, n i các ho t ng d a trên m i quan h k tr c / k sau c a chúng cho t i khi toàn th m ng d án c hoàn t t. T c là, n u hai ho t ng có m i quan h này, thì m hoàn thành c a ho t ng k ph i là m b t u c a ho t ng k sau. Trong ví d v phát tri n h th ng, c hai ho t ng B (Thi t k ch ng trình) và ho t ng C (Ch n l a ph n c ng) u là k sau c a ho t ng A. Và ho t ng D (L p trình) là k sau c a ho t ng B. Do ó chúng xu t hi n trong m ng PERT nh sau.

Hình 4-1-20 Các ho t

ng A,B,C và D

4.1

Nghiên c u ho t

ng

295

Ho t ng E (Thi t k ki m th ) là k sau c a các ho t ng B và C. bi u di n u này, xác nh ho t ng không có v i th i gian 0 và chi phí 0 b ng ng t quãng t nút b t i nút c. Ho t ng này cg i là ho t ng câm th ng c dùng ch ch ra m i quan h k tr c gi a m t s ho t ng. Hình 4-1-21 Các ho t

ng A,B,C,D và E

i t h p nút d và nút e t o ra m t nút m i là m b t u c a ho t ng F (Ki m th h th ng) và m hoàn thành c a các ho t ng D và E. u này là vì các ho t ng D và E là k tr c c a ho t ng F. Vì ho t ng F không có k sau, nên ho t ng F tr thành ho t ng cu i. Hình 4-1-22 Các ho t

ng A,B,C,D,E và F

4. Sau khi b n n i t t c các nút b ng m i tên, hãy n các s vào trong nút. L u ý r ng s hi u c a nút k tr c ph i bé h n s hi u c a nút k sau. Khi th t c ánh s này c th c hi n b ng máy tính, nó c g i là s p th t tô pô. t ho t ng c ng có th c bi u di n nh ho t ng (i, j) v i các s hi u nút i và j c hai u. Ch ng n, ho t ng D có th c bi u di n nh ho t ng (3,5) Hình 4-1-23

hi u nút

5. Hoàn thành m ng PERT b ng vi c xác

nh th i h n d

i các m i tên cho t ng ho t

ng. (Hình 4-1-24)

296

Ch

Hình 4-1-24

ng 5

B sung v h th ng máy tính

ng PERT

ƒ Qui t c t o m ng PERT Bên c nh nh ng qui t c ã nêu trên, còn có m t s qui t c ph trong vi c t o ra m ng PERT. M t trong chúng là qui t c r ng trong m ng PERT c m không c có chu trình (ph n quay vòng). Hình 4-1-25 Ví d v chu trình

Không c phép vì 5 > 3

Khi có nhi u ho t ng gi a hai nút, s ki n này nên c di n t b ng vi c dùng ho t ng câm. Ch ng h n, khi ho t ng k sau c a ho t ng W là các ho t ng X và Y, và các ho t ng X và Y là nh ng ho t ng tr c c a ho t ng Z, thì u này nên c bi u di n b ng kí pháp sau.

Hình 4-1-26 Dùng ho t

ng câm

4.1

Nghiên c u ho t

ng

297

Ho c

(3) Tính th i gian PERT Sau khi bi u m ng ã c xây d ng, b c ti p là tính t ng th i h n cho d án và phân bi t gi a các ho t ng v i vi c tr c phép và tr không c phép. u này c g i là tính th i gian PERT. u tiên, các thu t ng sau s c xác nh hi u vi c tính th i gian PERT. Th i h n c a t ng ho t ng (gi ) Th i gian c a t ng nút Th i gian c a t ng ho t ng Tr c phép c a t ng ho t ng Ph ng pháp tính PERT s c gi i thích d i ây b ng vi c dùng ví d v phát tri n h th ng t m c (2). • Tính th i gian nút Tr c h t, xét th i gian t i (hay th i gian kh i hành) t i t ng nút. T i ây ta xét hai th i gian khác nhau t i ng nút. Th i gian nút s m nh t - Earliest node time (ETi) : th i gian b t u m t ho t ng s m nh t có th ct i nút i. Nó là "th i gian t i ó m t ho t ng có th c b t u t i nút ó n u các ho t ng k tr c cb t u s m nh t có th c ". Th i gian nút mu n nh t - Latest node time (LTi) : Th i gian mu n nh t có th c b t u m t ho t ng i nút i mà không gây ra ch m tr cho th i gian hoàn thành c a d án. Nó là "th i gian cu i cùng mà ho t ng có th c b t u t i nút ó mà không làm ch m tr vi c hoàn thành d án bên ngoài th i gian hoàn thành s m nh t có th c ". a. Tính xuôi Tính xuôi tính th i gian nút s m nh t t i t ng nút và th i h n c a toàn th d án, b t u v i nút kh i u và i xuôi theo th i gian t i thi u h ng t i nút cu i cùng. Trong ph ng pháp tính này, th i gian nút s m nh t i v i nút kh i u (s hi u nút 1) là 0 và do v y th i gian c a t ng nút c tính nh th i h n tích lu c a t t c các ho t ng k tr c nó. L u ý r ng tính toán

298

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

này d a trên m i quan h gi a các ho t ng. Ch ng h n, nút s m nh t c tính nh c nêu d i ây cho tr ng h p phát tri n h th ng trong m c (2). Nút1: 0 Nút 2: 0 + 25 = 25 Nút 3: 25 + 40 =65 Nút 4: M c d u nút ng n h n, 25+20=45, là c a chu ng, th i gian nút s m nh t ây là 65 b i vì ho t ng E không th b t u khi c hai ho t ng B và C còn ch a c hoàn thành. Nút 5: B ng vi c so sánh 65+50=115 và 65+30=95, thì th i gian nút s m nh t ây là 115. u này là vì ho t ng F không th b t u ch ng nào các ho t ng k tr c D và E ch a hoàn thành, Nút 6: 115+20=135 Vi t th i gian b t u s m nh t vào t ng nút trong Hình 4-1-24 (m ng PERT) a t i Hình 4-1-27. Hình 4-1-27 Th i gian nút s m nh t

Nh 135.

c bêu trên, th i gian t i thi u c n cho vi c hoàn thành d án, t c là th i h n d án thu n l i nh t, là

b. Tính ng

c

Tính ng c tính th i gian b t u mu n nh t c a t ng ho t ng mà không kéo dài th i h n thu n l i nh t a toàn b d án. Trong ph ng pháp tính toán này, không gi ng tính xuôi b t u v i nút u tiên, th i gian mu n nh t c tính b ng cách i ng c qua toàn d án. T c là, th i gian b t u mu n nh t c tính cho t ng ho t ng, b t u v i nút cu i cùng và i ng c qua m ng v nút ban u. Nút cu i cùng c a d án nên là th i h n thu n l i nh t. Và th i gian nút mu n nh t t i t ng nút c tính b ng cách tr i th i h n ho t ng k tr c t th i gian nút s m nh t c a nút cu i cùng. Ch ng h n, th i gian nút mu n nh t c tính nh c nêu d i ây cho tr ng h p c a phát tri n h th ng trong m c (2). Nút 6: 135 Nút 5: 135-20=115 Nút 4: 115-30=85 Nút 3: 115-50=65 Nút 2: B ng vi c so sánh 65-40=25 v i 85-20=65, giá tr nh h n, t c là 25 c l y. Vì n u 65 c ch n, thì t u c a ho t ng B s b tr . K t qu , th i gian c n cho d án s ph i t ng lên. Nút 1: 25-25=0 t qu c a vi c t th i gian nút mu n nh t LT i d i th i gian nút s m nh t ETi cho t ng nút trong Hình 4-1-27 xu t hi n trong Hình 4-1-28.

Hình 4-1-28 Th i gian nút s m nh t/mu n nh t

4.1

Nghiên c u ho t

i ây, [th i gian nút mu n nh t] - [th i gian nút s m nh t] t i t ng nút c g i là chùng Nó ch là s ch m tr c phép và ch m tr bao nhiêu trong th i gian b t u mu n nh t có th th mà không làm ch m s hoàn thành d án. ‚ Ph

ng pháp

ng

299

c phép). c dung

ng g ng

ng g ng là ng i qua m ng n i t t c các nút u không c phép ch m tr , hay [th i gian nút mu n nh t]= [th i gian nút s m nh t ]. Vì ng g ng là ng v i chùng không, nên vi c ch m tr v th i gian a b t kì ho t ng ng g ng nào c ng gây k t qu ch m tr cho th i gian hoàn thành d án. Vì t m quan tr ng c a chúng cho vi c hoàn thành d án, nên ph i nh n m nh vào t m quan tr ng c a vi c qu n lí nh ng ho t ng này. Ph ng nháp nh n di n các ho t ng quan tr ng (các ho t ng trên ng g ng) nh trên, c g i là CPM (Critical Path Method - Ph ng pháp ng g ng). Trong ví d v vi c phát tri n h th ng trong m c (2), ng A B D F (m i tên m) là ng g ng. Hình 4-1-29

ng g ng

ƒ Tính th i gian b t

u/k t thúc

Vi c tính th i gian b t u/k t thúc cho m t ho t ng s c gi i thích ây, bên c nh nh ng th i gian nh t cho nút ã c gi i thích m c (1). Th i gian b t u và th i gian k t thúc cho m t ho t ng c tính ng vi c dùng th i gian nút ã c tính tr c ây. Có 4 lo i th i gian ho t ng cho t ng ho t ng. Th i gian b t u s m nh t Th i gian k t thúc s m nh t Th i gian b t u mu n nh t Th i gian k t thúc mu n nh t

300

Ch

ng 5

a. Th i gian b t

B sung v h th ng máy tính

u s m nh t (ESij)

Th i gian b t u s m nh t earliest start time (ESij) là th i gian b t u s m nh t cho ho t ng (i,j), t ng ng v i th i gian nút s m nh t t i nút i. Th i gian b t u s m nh t (ESij)= Th i gian nút s m nh t (ETi) Th i gian b t u s m nh t cho t ng ho t ng trong ví d v phát tri n h th ng t m c (2) xu t hi n trong ng sau Ho t ng (i,j) Th i gian b t u s m nh t (ES ij) 0 A(1,2) 25 B(2,3) 25 C(2,4) 65 D(3,5) 65 E(4,5) 115 F(5,6) b. Th i gian k t thúc s m nh t (EFij) Th i gian k t thúc s m nh t (EFij) là th i gian k t thúc s m nh t cho ho t ng (i,j) khi ho t ng (i,j) c b t u t i th i gian b t u s m nh t. Th i gian k t thúc s m nh t cho ho t ng (i,j) c tính b ng vi c c ng th i h n ho t ng (Dij) v i th i gian b t u s m nh t cho ho t ng này. Th i gian k t thúc s m nh t (EFij)= Th i gian b t u s m nh t (ESij) + Th i h n ho t ng (Dij) Th i gian k t thúc s m nh t cho t ng ho t ng trong ví d v phát tri n h th ng m c (2) c nêu d i ây. Ho t ng (i,j) Th i gian b t u s m nh t (ESij) Th i gian k t thúc s m nh t (EFij) 25 0 A(1,2) 65 25 B(2,3) 45 25 C(2,4) 115 65 D(3,5) 95 65 E(4,5) 135 115 F(5,6)

c. Th i gian k t thúc mu n nh t (LFij) Th i gian k t thúc mu n nh t (LFij) ngh a là th i gian mu n nh t mà theo ó ho t ng (i,j) có th cb t u mà không làm ch m tr vi c hoàn thành d án bên ngoài th i gian có th s m nh t c a nó, t c là không làm ch m tr th i gian trên ng g ng. Th i gian k t thúc mu n nh t cho ho t ng (i,j) t ng ng v i th i gian nút mu n nh t c a nút th hai c a c a nó j. Th i gian k t thúc mu n nh t (LFij)= Th i gian nút mu n nh t (LTj) Th i gian k t thúc mu n nh t cho t ng ho t ng trong ví d v phát tri n h th ng t m c (2) xu t hi n trong ng sau. Ho t ng (i,j) Th i gian k t thúc mu n nh t (LFij) A(1,2) 25 B(2,3) 65 C(2,4) 85 D(3,5) 115 E(4,5) 115 F(5,6) 135 d. Th i gian b t

u mu n nh t (LSij)

Th i gian b t u mu n nh t (LSij) là th i gian b t u k t thúc ho t ng (i,j) tr c th i gian k t thúc mu n nh t. Th i gian b t u mu n nh t cho ho t ng (i,j) c tính b ng cách l y th i gian k t thúc mu n nh t tr i th i h n ho t ng t c a nó. Th i gian b t u mu n nh t (LSij)= Th i gian k t thúc mu n nh t (LFij)- th i h n ho t ng (Dij) Th i gian b t u mu n nh t cho t ng ho t ng trong ví d v phát tri n h th ng t m c (2) c nêu trong ng sau.

4.1

Ho t ng (i,j) A(1,2) B(2,3) C(2,4) D(3,5) E(4,5) F(5,6)

Th i gian b t

Nghiên c u ho t

ng

301

u mu n nh t (LSij) Th i gian k t thúc mu n nh t (LFij) 25 0 65 25 85 65 115 65 115 85 135 115

(4) Th n i nhi m v Th n i nhi m v trong ho t ng (i,j) là vi c cho phép gi a th i gian k t thúc c a ho t ng (i,j) và th i gian t u c a ho t ng k sau trong mi n không làm ch m tr l ch bi u ho t ng c a ng g ng. Có hai ki u th n i nhi m v : th n i toàn b và th n i t do. a. Th n i toàn b (TFij) Th n i toàn b (TFij) là ch m tr t i a c phép mà ho t ng (i,j) có th dùng trong mi n mà không làm ch m l ch ho t ng c a ng g ng, v i u ki n là các ho t ng khác không tiêu t n ch m tr c phép c a chúng. Th n i toàn b cho m t ho t ng c tính b ng cách tr th i gian b t u s m nh t i kh i th i gian b t u mu n nh t c a nó (hay l y th i gian k t thúc mu n nh t tr i th i gian k t thúc s m nh t ). Th n i toàn b (TFij) = Th i gian b t u mu n nh t (LSij) - Th i gian b t u s m nh t (ESij) = Th i gian k t thúc mu n nh t (LFij) - Th i gian k t thúc s m nh t (EFij) Th n i toàn b cho t ng ho t Ho t

ng (i,j)

ng trong ví d v phát tri n h th ng xu t hi n trong b ng sau.

Th i gian b t

u mu n nh t (LSij) 0 25 65 65 85 115

A(1,2) B(2,3) C(2,4) D(3,5) E(4,5) F(5,6)

Th i gian b t u s m nh t (ESij) 0 25 25 65 65 115

Th n i toàn b (TFij) 0 0 40 0 20 0

b. Th n i t do (FFij) Th n i t do (FFij) là ch m tr t i a c phép mà b n thân ho t ng (i,j) có th dùng trong mi n không gây ch m tr cho l ch ho t ng c a ng g ng, b t k li u các ho t ng khác có dùng s ch m tr c phép c a chúng hay không. Nói cách khác, th n i t do là s ch m tr c phép mà ho t ng (i,j) có th dùng và không nh h ng t i vi c c phép c a b t kì ho t ng k sau nào. Th n i t do (FFij)= Th i gian nút s m nh t (ETj) Th i gian k t thúc s m nh t (EFij) Th n i t do cho t ng ho t Ho t ng (i,j) A(1,2) B(2,3) C(2,4) D(3,5) E(4,5) F(5,6) Nh

ng trong ví d v phát tri n h th ng trong m c (2)

Th i gian nút s m nh t (ETj) Th i gian k t thúc s m nh t (EFij) 25 25 65 65 65 45 115 115 115 95 135 135

ã nh c tr c ây, trong tr ng h p th n ch m tr c phép kh i các ho t ng k mu n nh t, không có thêm s ch m tr nào t khác, trong tr ng h p th n i t do, cho

c nêu trong b ng sau. Th n i t do (FFij) 0 0 20 0 20 0

i toàn b , vi c dùng th n i toàn b trong ho t ng (i,j) lo i sau. Nh ng ho t ng k sau ó ph i b t u vào th i gian c phép. dù th n i t do ã c dùng trong ho t ng (i,j) nó c ng

302

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

không có nh h ng nào t i các ho t ng k sau. Các ho t ng k sau v n có th c b t u vào th i gian ã l p l ch s m nh t. S khác bi t gi a th n i toàn b và th n i t do, và m i quan h sau ây gi a chúng nên c hi u rõ ràng. Th n i toàn b >= Th n i t do

(4)

cl

ng th i gian ho t

ng

Trong tính toán th i gian PERT ã c gi i thích trong (3), chúng ta dùng m t h ng s xem nh m t c ng cho th i h n c a ho t ng (i,j). Ph ng pháp c l ng này c g i là “ c l ng m t l n.” Tuy nhiên, trong th c t , khó mà cho m t c l ng chính xác v th i h n ho t ng b ng vi c dùng ph ng pháp c l ng này b i vì tính không ch c ch n c a nó. Do ó, có nhi u ph ng pháp th c t h n c l ng th i h n ho t ng b ng vi c làm các tính toán th ng kê v i ba giá tr thu c t các góc nhìn khác nhau. u này c g i là c l ng ba l n . (Hình 4-1-30) Hình 4-1-30

cl

c l ng tl n

ng m t l n/ba l n v th i h n c a m t ho t

ng

Th i h n

c l ng ba l n

c l ng c quan

c l ng có th nh t

cl

ng l cquan

cl

ng có th nh t

cl

ng bi quan

c l ng bi quan

Trong c l ng ba l n, giá tr kì v ng (hay trung bình: ) và l ch ( 2 ) c a th i h n ho t ng c tính ng các công th c sau: v i a: c l ng l c quan, m: c l ng có th nh t và b: c l ng bi quan. giá tr kì v ng (hay trung bình: )= (a+4m+b)/6 l ch ( 2) = ((b-a)/6)2 i ây, giá tr kì v ng là giá tr trung bình và l ch ch ra m c bi n thiên trong d li u. B ng vi c tính các giá tr này, toàn b th i h n c a d án s c tính nh bi n ng u nhiên. L u ý r ng ph ng pháp này không phù h p áp d ng cho d án có nhi u y u t không xác nh.

(5) L p l ch và tính chi phí d án ch bi u c a toàn th d án có liên quan ch t ch t i l ch bi u c a ng g ng. Qu n lí các ho t ng trên ng g ng nên có s u tiên cao nh t không làm ch m tr toàn th l ch bi u. làm ng n l i toàn th l ch d án, u c n thi t là ch làm ng n l i các ho t ng trên ng g ng. Tuy nhiên, n u th i h n ho t ng b làm ng n l i thì chi phí s t ng lên. Xem nh m t ph ng pháp gi i quy t s tr giá này, khái ni m v d c chi phí (cost slope) c s d ng. Cho [th i gian th ng] = th i h n th ng i v i ho t ng, [chi phí th ng] = chi phí th ng i v i ho t ng, [th i gian b ] = th i h n b cho ho t ng, [chi phí b ] = chi phí b cho ho t ng, d c chi phí s c tính b ng công th c sau. d c chi phí = (chi phí b - chi phí th ng )/(th i gian th ng - th i gian b ) = chi phí ph / th i gian rút g n t l ch d án t t nh t cd nh l p k ho ch ra b ng vi c dùng d c chi phí, có xét t i th i gian rút n và chi phí ph i v i toàn th d án. Ch ng h n, trong ví d d án phát tri n h th ng t m c (2), gi s nh ng ngày ó có th c gi m b t và chi

4.1

phí ph cho t ng ho t Ho t

ng CP

A B C D E F

* * * *

ng

c xác

ng

303

nh nh sau.

Th i gian bình th ng cho Ngày có th ng n ho t ng (theo ngày) 25 10 40 5 20 25 50 5 30 20

i ây, gi thi t r ng th i h n không th c phân b thêm.

Nghiên c u ho t

c rút

Chi phí ph 40 5 125 15 -

c làm ng n thêm cho các ho t

d c chi phí 4 1 5 3 -

ng A và F, cho dù chi phí ph có

Tr ng h p 1: Ta xét cách có th làm gi m th i h n c n thi t cho toàn th d án i 5 ngày. Trong tr ng h p này, m c d u chi phí ph cho ho t ng C là t i thi u trong t t c ( d c chi phí c a nó là nh nh t), toàn th th i h n không th c rút g n thêm b ng vi c rút g n th i h n c a ho t ng này, vì ho t ng này không trên ng g ng. Thay vì v y, vi c rút g n c trông i có th t c b ng vi c rút g n th i h n c a ho t ng B i 5 ngày. B i vì d c chi phí c a ho t ng này là t i thi u trong các ho t ng trên ng g ng. Tr ng h p 2: Ta xét cách có th làm ng n th i h n c n thi t cho toàn th d án còn 35 ngày. Trong tr ng h p này, m c d u câu tr l i d ng nh n gi n, làm ng n ho t ng B i 10 ngày và ho t ng D i 25 ngày, v n không ph i v y. B i vì u này gây ra thay i trên ng g ng t A B D F thành A B (Câm) E F, u này b i chính nó không t t i c m c tiêu (làm ng n b t th i h n c n thi t c a toàn th d án thành 35 ngày). Do ó, bên c nh u này, vi c làm ng n ho t ng E thành 5 ngày c ng là c n thi t Hình 4-1-31 Gi m t ng th i h n thành 35 ngày

4.1.4

Lí thuy t hàng

(1) Lí thuy t hàng

i

i

Khi m t khách hàng yêu c u d ch v t i vùng ph c v , n u có s n ngu n ph c v , thì khách hàng có th nh n c d ch v ngay l p t c. N u không, khách hàng ph i i trong hàng i cho t i l t mình nh n d ch . Vi c hình thành hàng ng i có th c quan sát r ng rãi trong th gi i th c, nh t i máy tr ti n m t trong ngân hàng, máy bán vé t i ga và hàng ng i tr ti n ra kh i siêu th .

304

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Ví d khác là vi c ch m nom y t t i b nh vi n. B nh nhân có th ph i i trong phòng i cho t i khi mình nl t c vào cho bác s khám. N u không có b nh nhân ang ch i nào khác, ng i ó có th nh n c s ch m sóc y t ngay l p t c. N u phòng i ông quá y b nh nhân, ng i ó ph i i m t kho ng th i gian nào ó. Ta hãy xem ví d c nêu trong Hình 4-1-32. B nh nhân ph i i bao lâu c bác s khám b nh? Câu i này c gi i quy t b ng vi c tính t i các nhân t nh m t bao lâu bác s khám cho m t b nh nhân, có bao nhiêu b nh nhân ang i ó trong phòng i v.v.. Trong tr ng h p th i gian ch i quá lâu, b nh vi n nên có hành ng nào ó nh t ng s bác s . Tuy nhiên, nh vi n có th không ch c li u vi c t ng s bác s có là gi i pháp hi u qu nh t không cho v n này. B i vì th i gian c n khám cho m t b nh nhân có th thay i tu theo tri u ch ng c a b nh nhân, và s ông úc c a phòng i có th thay i theo th i gian. Lí thuy t x p hàng có th c dùng xây d ng mô hình mô t cho tình hu ng dòng ch i. Nó cung c p thông tin s ng còn c n thi t khi gi i quy t v n nh "b nh nhân ph i ch i bao lâu tr c khi c khám ", "hàng i dài bao nhiêu?" v.v.. Hình 4-1-32 Hàng nh nhân ang

i

c ki m tra

b nh vi n nh nhân x p hàng khám trong phòng

i

Bác s

Các b nh nhân trong h th ng

i

nh nhân ã khám xong

Trong c u trúc d li u máy tính, dòng ng i i này c g i là "hàng i". M t tính n ng ch ch t c a hàng i là ch các kho n m c trong hàng i c x lí cái n ti p cái kia sao cho ph n t c l u gi u tiên là ph n t c l y ra u tiên. Vi c x lí d li u này c g i là FIFO (First-In First-Out Vào tr c ra tr c). u trúc d li u này có th c bi u di n theo bi u nh trong Hình 4-1-33.

Hình 4-1-33

u trúc d li u trong hàng

i

4.1

Nghiên c u ho t

ng

305

Ph c v

p hàng Giao tác ang c ph c v Các giao tác ang i Cho Hàng

ut u tiên trong hàng i u t cu i cùng trong hàng i i

c mô t b i hai

m

u sau ây ch ra cách thao tác các kho n m c trong c u trúc d li u này. 1. Ph c v giao tác th "P1 " 2. Khi vi c trên c hoàn t t, P1+1 P1 3. Khi giao tác m i t i, P2 +1 P2 4. Giao tác m i là v trí th "P2 " Mô hình hàng i bao g m nh ng u sau. • l n t i c a giao tác (khách hàng) theo n v th i gian • Th i gian ph c v theo giao tác • các ngu n ph c v song song trong h th ng x p hàng • các giao tác có th trong h th ng t cách t nhiên, chi u dài hàng i (t c là s các khách hàng i ph c v ) thay i tùy theo kho ng th i gian t i c a giao tác (hay s giao tác t i theo n v th i gian), th i gian ph c v và s l ng ngu n ph c v . u ý r ng các gi nh sau c th c hi n trong h th ng x p hàng. • Không giao tác nào trong hàng i b c t b . • Không giao tác t i nào b bác b , b t k t i chi u dài hàng i Dùng các gi nh trên, vi c x lí trong h th ng x p hàng là d a trên FIFO và 'th i gian không th c " (t c là t giao tác ph i i cho t i khi ph c v s n có)

(2) Kí pháp Kendall Mô hình x p hàng c bi u di n theo qui c b ng vi c dùng kí pháp Kendall nh sau A/B/C(D) A bi u di n cho phân b th i gian gi a nh ng ng i t i, B là phân b th i gian ph c v , còn C là s các ngu n ph c v song song. D bi u di n cho s công vi c có th trong h th ng. Mô hình x p hàng n n t ng nh t "M/M/1( )" ch rõ mô hình x p hàng m t ngu n ph c v v i t l t i Poisson và phân b th i gian ph c v hàm m , và v i m t s công vi c không gi i h n trong h th ng. M/M/1( ) n trong th làngkhá n i ti ng. Liên quan t i các bi công n c vi ng cukhông nhiên,gicáci h nh lí sauh ây S l n xu t hi n theo n v th i gian tuân theo phân b Poisson. Trong phân b Poisson, trung bình=bi n thiên Th i gian gi a các l n xu t hi n tuân theo phân b hàm m . Trong phân b hàm m , (bi n thiên)=(trung bình)2 Do ó, khi các giao tác t i m t cách ng u nhiên, giao tác t i theo n v th i gian tuân theo phân b Poisson Th i gian gi a các l n giao tác t i (th i gian gi a các l n t i) tuân theo phân b hàm m

306

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

(3) T l t i trung bình (

)

l t i trung bình ch ra "s kì v ng các giao tác t i theo n v th i gian ", c bi u di n b i " "(lambda). Th i gian t i trung bình có th thu c b ng vi c dùng bi u th c sau. Th i gian t i trung bình = 1 / T l t i trung bình = 1 / Ch ng h n, n u có 4 l n t i c trông i trong m t phút, T l t i trung bình ( ) = 4 l n giao tác t i trong m t phút Th i gian t i trung bình = 1/4 phút cho m i l n giao tác t i = 15 giây cho m i l n giao tác t i c là, v trung bình giao tác t i c sau m i 15 giây.

(4) T l ph c v trung bình (

)

l ph c v trung bình ngh a là "s l ng trông i các giao tác c hoàn thành ph c v theo n v th i gian ", c bi u di n b i " "(mu). Th i gian ph c v trung bình có th thu c b ng vi c dùng bi u th c sau. Th i gian ph c v trung bình = 1 / T l ph c v trung bình = 1 / Ch ng h n, n u d ch v cho 5 giao tác có th c hoàn t t trong m i phút, T l ph c v trung bình ( ) = 5 giao tác m t phút Th i gian ph c v trung bình = 1/5 phút cho m i giao tác = 12 giây cho m i giao tác c là,v trung bình ph i m t 12 giây ph c v m t giao tác. u > hay 1/ < 1/ là úng trong h th ng x p hàng, thì h th ng này c g i là trong " u ki n tr ng thái v ng vàng ".

(5) C

ng

l u thông (

)

ng l u thông bi u di n cho "phân s trông i v th i gian các ngu n ph c v riêng l b n r n", c kí hi u b i " "(rho). u này có th thu c b ng vi c dùng bi u th c sau. C ng l u thông ( ) = T l t i trung bình / T l ph c v trung bình = / = 1/ / 1/ = Th i gian ph c v trung bình / Th i gian kho ng t i trung bình < 1 Ch ng h n, n u có b n kho ng t i giao tác trông i trong m i phút, và vi c ph c v cho 5 giao tác có th c hoàn thành trong m t phút, C ng l u thông ( ) = 4/5 = 0.8 80% hay 12(sec) / 15(sec) = 0.8 80% u này ngh a là t ng ngu n ph c v u b n n 80% th i gian. ng l u thông nên nh h n 100%. B i vì khi nó b ng hay l n h n 100%, thì bao gi c ng có giao tác ch i trong hàng i. Do ó, trong tr ng h p nh v y, nh ng bi n pháp nào ó (nh phân b thêm ngu n ph c v ph ) nên c tính t i làm cho nó nh h n 100%.

(6) S giao tác trung bình trong h th ng (L) giao tác trung bình trong h th ng là "s trông i v các giao tác trong h th ng x p hàng, k c ang i ph c v và hi n ang c ph c v ", c kí hi u là L. Chúng ta có th tính s này t c ng l u thông b ng vi c dùng ph ng trình sau. S giao tác trung bình trong h th ng (L) = c ng l u thông / (1- c ng l u thông) = / (1- ) Ch ng h n, n u 4 giao tác xu t hi n trong m t phút và 5 giao tác có th nh n c ph c v trong m t phút, S trung bình các giao tác trong h th ng (L) = 0.8 / (1-0.8) = 4 u này ch ra r ng v trung bình 4 giao tác ang trong h th ng x p hàng, ch nh n c ph c v .

(7) Th i gian c n dùng trung bình cho giao tác trong h th ng (W) Th i gian c n dùng trung bình cho giao tác trong h th ng là "th i gian ch i c trông i trong h th ng (k c th i gian ph c v )", c kí hi u b i W. S này có th c tính t s trung bình các giao tác

4.1

Nghiên c u ho t

ng

307

trong h th ng (L) và t l t i trung bình ( ) (hay th i gian kho ng t i trung bình (1/ )), b ng vi c dùng ng th c sau: Th i gian c n dùng trung bình cho giao tác trong h th ng (W) = s giao tác trung bình trong h th ng × (1 / t l t i trung bình) = L × 1 / = s giao tác trung bình trong h th ng × th i gian kho ng t i trung bình Ch ng h n, n u 4 giao tác xu t hi n trong m t phút và 5 giao tác có th nh n c ph c v trong m t phút, Th i gian c n dùng trung bình cho giao tác trong h th ng (W) = 4 × 1/4 = 1 phút u này ngh a là th i gian gi a vi c giao tác t i và vi c hoàn thành d ch v là trung bình m t phút. n t i ng th c khác cho vi c tính th i gian c n dùng trung bình cho giao tác trong h th ng (W). ng th c sau tính W nh t ng c a th i gian ph c v trung bình (1/ ) và th i gian trung bình cho giao tác trong hàng i (Wq). (T h i gian trung bình cho giao tác trong hàng i (Wq) s c gi i thi u mu n h n.) Th i gian c n dùng trung bình cho giao tác trong h th ng (W) = th i gian trung bình cho giao tác trong hàng i + th i gian ph c v trung bình = Wq + 1/

(8) S trung bình các giao tác trong hàng

i (Lq)

trung bình các giao tác trong hàng i là "chi u dài hàng i d ki n (lo i ra các giao tác ang c ph c v )", c kí hi u b i Lq. u này c tính b ng ph ng trình sau, dùng s giao tác trung bình trong h th ng (L) và c ng l u thông ( ). S trung bình các giao tác trong hàng i (Lq) = s trung bình các giao tác trong h th ng (L) × c ng l u thông ( ) = (c ng l u thông)2 / (1 - c ng l u thông) = 2/ (1- ) Ch ng h n, n u 4 giao tác xu t hi n trong m t phút và 5 giao tác có th nh n c ph c v trong m t phút, s trung bình các giao tác trong hàng i (Lq) = 4 × 0.8 = 3.2 ho c 0.82 / (1 - 0.8) = 3.2 u này ch ra r ng v trung bình 3.2 giao tác là trong hàng i, ch c ph c v .

(9) Th i gian trung bình c a giao tác trong hàng

i (W q)

Th i gian trung bình c a giao tác trong hàng i là "th i gian i d ki n trong hàng i (tr th i gian ph c v )", c kí hi u b i Wq. u này có th c tính t s trung bình các giao tác trong hàng i (Lq) và t l t i trung bình ( ) (hay th i gian kho ng t i trung bình (1/ )), b ng vi c dùng ph ng trình sau. Th i gian trung bình c a giao tác trong hàng i (Wq) = s trung bình các giao tác trong hàng i × (1 /t l t i trung bình) = Lq × 1 / = s trung bình các giao tác trong hàng i × th i gian kho ng t i trung bình Ch ng h n, n u 4 giao tác xu t hi n trong m t phút và 5 giao tác có th nh n c vi c ph c v trong m t phút, Th i gian trung bình c a giao tác trong hàng i (Wq) = 3.2[giao tác] × (1[phút] / 4[giao tác]) = 0.8[phút] = 48[giây] u này ch ra r ng trung bình ph i m t 48 giây i v i m t giao tác t i thì nó m i nh n c vi c ph c v . i ây là các công th c cho lí thuy t hàng i có liên quan l n nhau. Tính và = / Tính L t L= / (1- ) Tính W t L W = L ×(1/ ) Tính Lq L Lq = L Tính Wq Lq Wq = Lq ×(1/ ) i m t trong các công th c trên u có th c áp d ng ho c nh nó hi n th , ho c sau khi bi n n hãy ch n l y m t công th c phù h p nh t cho v n c n c gi i quy t.

i (?).

308

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

(10) Xác su t có ích xác n giao tác trong h th ng (Pn) Xác su t có ích xác n giao tác trong h th ng là xác su t có ích xác n giao tác trong h th ng (k c các giao tác gi a các ngu n ph c v ). S này c kí hi u b i Pn. này có th c tính t c ng l u thông ( ) b ng vi c dùng ph ng trình sau. Xác su t có ích xác n giao tác trong h th ng (Pn) = (t l ph c v trung bình)n × (1- t l ph c v trung bình) = n(1- ) Ch ng h n, n u 4 giao tác xu t hi n trong m t phút và 5 giao tác có th nh n c ph c v trong m t phút, thì các kh n ng có úng 0 / 1 / 2 giao tác là 0 giao tác t c là n=0 P0 = 0.80(1-0.8) = 0.2 1 giao tác t c là n=1 P1 = 0.81(1-0.8) = 0.16 2 giao tác t c là n=2 P2 = 0.82(1-0.8) = 0.128 t qu trên ch ra r ng: Xác su t không có giao tác nào trong h th ng = 20% Xác su t có úng m t giao tác trong h th ng = 16.0% Xác su t có úng hai giao tác trong h th ng = 12.8%

4.1.5

Ki m soát kho

(1) Ki m soát kho • S c n thi t c a vi c ki m soát kho Ngày x a ng i ta ã nói, "Kho là kho b c c a doanh nghi p ". Nh ng t cu c suy thoái l n sau th chi n I, ng i ta ã th ng hi u r ng "Kho là n m m c a doanh nghi p ". H n n a, vào u nh ng n m 1970, vào th i kh ng ho ng d u l a, nhi u doanh nghi p còn ph i ch u c nh l u kho quá m c và ã c g ng v t v t i u kho. Do ó, vi c qu n lí doanh nghi p mu n làm gi m ho t ng kho nhi u nh t có th c, và c ng mu n là t i thi u hoá chi phí l u kho. Tuy nhiên, n u kh i l ng kho mà không , thì có th m t c h i bán hàng và ng n tr vi c ti p th . Cho nên, u quan tr ng i v i doanh nghi p là ph i xem xét c n th n cách th c h ki m soát kho c a mình không gây ra b t kì r c r i nào cho ho t ng th ng ngày c a doanh nghi p. Ch ng h n, v n l n i v i c a hàng bán máy tính cá nhân PC là quy t nh ph i l u kho bao nhiêu máy tính cá nhân. Khi kho quá l n, thì có th có m t s kho ch t không c ng t i, và không gian c t gi và ti n b o hi m cho chúng có th thành r t t . M t khác, khi kho nh , có th không có hàng áp ng các n hàng ã nh n, k t qu là c a hàng có th b l c h i ki m l i. gi i quy t nh ng v n nh v y, ã n i lên v n v h th ng ki m soát kho có th qu n lí kho m t cách có h th ng. u này t o kh n ng nh n di n m c kho làm t i thi u t n th t và t i a l i nhu n, b ng vi c x lí m t cách toán h c các nhân t không xác nh (nh yêu c u, th i gian chuy n giao) u ã làm ph c t p cho vi c ki m soát kho trong quá kh . n ây nh ng h th ng ó ã c phát tri n thành cái g i là “h th ng ki m soát kho toàn b ” bao quát các ti n trình mua s m, chuy n giao, s n xu t và bán b ng vi c dùng công ngh thông tin. ‚ M c ích c a ki m soát kho Theo thu t ng c a khoa h c qu n lí, m c ích c a ki m soát kho là "tìm ra ph thi u chi phí kho toàn b v i nh ng u ki n ã cho ".

ng pháp qu n lí

làm t i

a. Chi phí kho toàn b Chi phí kho toàn b bao g m t t c các chi phí có liên quan t i ki m soát kho. Nó hai ki u, chi phí t hàng (mua s m) và chi phí l u kho (chi phí c t gi ). Chi phí t hàng (chi phí mua s m) Chi phí t hàng (c ng còn c g i là chi phí mua s m ) là chi phí cho vi c t bao g m chi phí c nh c n cho m t n hàng b t k s l ng n, nh chi phí nhân s phí b o hi m và chi phí qu n lí v n phòng. Chi phí t hàng = chi phí t hàng theo n × s n hàng n m hàng n m = chi phí t hàng theo n × yêu c u hàng n m / s l ng c

c phân

i th thành

n hàng. Chi phí này , chi phí trao i, chi

t theo

n

4.1

Nghiên c u ho t

ng

309

Chi phí l u kho (chi phí c t gi ) Chi phí l u kho (c ng còn c g i là chi phí c t gi ) bi u th cho m i chi phí liên k t v i vi c c t gi trong kho cho t i khi hàng c bán hay c dùng. Chi phí này thay i tu theo kh i l ng kho. Chi phí này c tính c cho chi phí nhà kho, chi phí nhân s , chi phí b o hi m, phí ti n d ng v.v... Chi phí l u kho = Chi phí l u kho hàng n m theo kho n m c kho × l ng kho trung bình hàng n m = Chi phí l u kho hàng n m theo kho n m c kho × l ng t hàng theo n / 2 Th c t , chi phí t hàng th ng bao chi phí cho các kho n m c ã c mua, c tính theo "kh i l ng n giá X". Tuy nhiên, u này không c tính t i trong vi c gi i quy t các bài toán ki m soát kho b i vì n giá b c nh trong nhi u tr ng h p, b t k t i kh i l ng ã t hàng, ngày tháng t hàng v.v. b. T i thi u hoá chi phí kho toàn b t i thi u hoá chi phí kho toàn b , t ng m sau ây nên c t i thi u hoá vì chúng nh h ng t i chi phí kho toàn b . T l h t trong kho l h t trong kho là s ph n tr m các n hàng xu t hi n vi c h t hàng trong kho gi a lúc t hàng và vi c chuy n giao hàng (t c là bên trong th i kì mua s m). N u vi c h t kho ch xu t hi n m t l n trong s 20 n hàng, thì t l h t kho là 1/20 (=0.05). Ví d v m t hoàn c nh c a vào con s này là "t l h t kho nên ng hay bé h n 0.1". T l n ng c v i u này là t l ph c v . M i quan h gi a hai t l này là nh sau. T l h t kho + T l ph c v = 1 T n th t kho ph n th t kho ph thêm là t n th y gây ra b i vi c l u kho ph thêm, làm phát sinh thêm chi phí cho l u kho ch a c mua. Ví d v m t u ki n nêu cho u này là "t n th t kho ph thêm c n làm t i thi u". Chi phí thi u h t Chi phí thi u h t là t n th t không th có kh n ng bán m t kho n m c khi c n b i vì h t kho. u ó ngh a là t n th t phát sinh t vi c m t c h i bán hàng b i vì không còn trong kho. M t hoàn c nh trông i c nêu cho u này là "chi phí thi u h t nên c làm t i thi u ". Nói cách khác, m c ích c a ki m soát kho là "thu c m c kho lí t ng làm t i thi u t ng kho v i nh ng ràng bu c ã cho ". Giá tr thu c c g i là kho t i u.

(2) L

ng

t hàng kinh t

có kh i l ng kho t i u, chúng ta c n tr l i câu h i "Chúng ta t hàng khi nào và bao nhiêu?". "Khi nào" là có liên quan t i "ngày t hàng" trong khi "bao nhiêu" có liên quan t i "s l ng t hàng". M c ích i h u c a ki m soát kho là tìm ra ngày t hàng và l ng t hàng làm t i thi u t ng chi phí kho. Ví d t hi u PC v n hành 250 ngày trong n m. gi m t máy PC trong m t n m c a hàng này ph i m t 500 yen và m t 1,250 yen t hàng. làm n gi n hoá v n này, chúng ta nêu ra các gi nh sau. Khi n hàng ã c t, các kho n m c ã t (các PC) c chuy n giao cho c a hàng ngay l p t c l ng máy PC c bán trong ngày bao gi c ng là 2 chi c, b t k ngày nào t n hàng m i v i s ti n c nh c t khi c a hi u h t hàng trong kho Hãy xét vi c t th i gian n hàng t i u và s l ng n hàng t i u cho c a hi u này. Tr c h t, gi thi t r ng c a hi u này t n hàng m t l n m t n m, v i s l ng t hàng 500 (= s bán hàng n m). Trong tr ng h p này, kho trung bình hàng n m là 250, n a c a 500. Chi phí t hàng hàng n m: 1,250 [yen cho m t n hàng]×1 [ n] = 1,250 [yen] Chi phí l u kho hàng n m: 500 [yen cho m t máy PC]×500 [PCs] × 1/2 = 125,000 [yen] Chi phí kho toàn b hàng n m = 126,250 [yen] Ti p ó, gi s r ng c a hi u t m i ngày m t n hàng, v i s l ng t hàng 2 (= s bán hàng ngày). Trong tr ng h p này, c a hi u t 250 n hàng m t n m và kho trung bình hàng n m là 1.250 Chi phí t hàng hàng n m: 1,250 [yen cho m t n]×250 [ n] = 312,500 [yen] Chi phí l u kho hàng n m: 500 [yen cho m t PC]×2 [PCs] × 1/2 = 500 [yen] Chi phí kho toàn b hàng n m = 313,000 [yen] • M i quan h gi a chi phí

t hàng và chi phí l u kho

Ví d trên là tr ng h p c c oan. Tuy nhiên, khi s l ng n hàng là l n, thì chi phí làm n hàng l i nh . t khác, khi s l ng t hàng theo n là nh , thì s n c ng nh chi phí t hàng l i t ng lên nh ng chi phí l u kho l i gi m.

310

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Do ó, c n gi s n và s l ng t làm t i thi u chi phí kho toàn b , t c là t ng chi phí t hàng + chi phí l u kho. Chi phí kho toàn b hàng n m = chi phí t hàng hàng n m + chi phí l u kho hàng n m n = (s bán hàng n m / l ng t theo n) × chi phí t theo + (l ng t theo n / 2 ) × chi phí l u kho n m theo n v Hình 4-1-34 nêu ra chi phí t hàng và chi phí l u kho cho m t n m theo s l ng t so v i chi phí. Chi phí 4-1-34

i quan h gi a chi phí

t hàng và chi phí l u kho

Chi phí

Chi phí l u kho

Chi phí l ‚ Tính l

ng

t hàng

ng yêu c u

t hàng kinh t (EOQ)

Hình 4-1-35 bao g m ng cong m i bi u di n cho chi phí kho toàn b (= chi phí thêm vào Hình 4-1-34 tr c ây.

t hàng + chi phí l u kho),

Hình 4-1-35 Chi phí kho toàn b

Chi phí

Chi phí kho toàn b Chi phí l u kho

Chi phí ng t hàng kinh t (L ng t hàng i u: Q)

l

t hàng

ng yêu c u

i ây, m th p nh t trong ng cong chi phí kho toàn b là u. EOQ có th c tính b ng vi c dùng công th c sau. bán hàng n m (yêu c u) : R ng t theo n : Q Chi phí t hàng theo n : A Chi phí l u kho theo n v : P y thì Chi phí t hàng theo n = (R/Q) A Chi phí l u kho hàng n m = (Q/2) P Do ó, Chi phí kho toàn b (TC) = (R/Q) A + (Q/2) P

ng

t hàng kinh t (EOQ) hay kho t i

4.1

Nghiên c u ho t

ng

311

Trong công th c trên, TC có th c xem nh hàm c a l ng t Q n u gi thi t P, A và R là h ng s . Do ó, Q làm t i thi u giá tr c a TC là l ng t hàng kinh t (EOQ). T n t i 2 ph ng pháp tính u này. dTC P AR = = 2 =0 2 dQ Q Q=

2 AR = P

2 x chi phÝ ® Æt hµng theo ® ¬ n x yª u cÇu hµng n¨m chi phÝ l-u kho theo ® ¬ n vÞ dTC cã thÓ ® -îc biÓu diÔn nhdQ


ng pháp 2>

TC Q

sö dông mét phÇn ký hiÖu kh¸c nhau P AR P AR TC = Q + , v× Q= 2 2 Q Q

2 AR 2 chi phÝ ® Æt hµng theo ® ¬ n x yª u cÇu theo ® ¬ n = P chi phÝ l-u kho hµng n¨m theo ® ¬ n vÞ Q này là l ng t hàng làm t i thi u chi phí kho toàn b , c g i là l ng t hàng kinh t (EOQ). Công th c thu l y u này c g i là công th c EOQ. Sau ây là k t qu c a vi c áp d ng công th c này cho m u c a hi u PC trên kia, ng t hàng kinh t Q=

(Q) =

2 × 1,250yen × 500®¬n 500 yen

n hàng: 500 n v theo n /50 n v = 10 n Chi phí t hàng: 1,250 yen cho m t n × 10 n = 12,500 yen Chi phí l u kho: 500 yen cho m t n v × 50 n v ×1/2 = 12,500 yen ng chi phí kho = 25,000 yen Chúng ta có th k t lu n r ng t i c a hi u PC này, n u m t n hàng c a ra 10 l n trong n m và l t hàng theo n là 50 n v , thì chi phí kho toàn b c t i thi u là 25,000 yen.

(3) Ph

ng pháp

• Các ki u ph

ng pháp

ng

t hàng t hàng

Liên quan t i các ph ng pháp ki m soát kho t p trung vào t hàng, t n t i m t s các ph ng pháp nh ph ng pháp t theo s l ng c nh (ph ng pháp m t hàng l i), ph ng pháp t hàng theo nh kì, ph ng pháp hai thùng và nh ng ph ng pháp khác. a. Ph ng pháp t theo s l ng c nh (ph ng pháp m t hàng l i) Ph ng pháp t theo s l ng c nh c ng còn c g i là ph ng pháp m t hàng l i. Trong ph ng pháp này, s l ng t hàng c t là c nh và chu kì t hàng là không c nh hay c xác nh cho m i n hàng. L ng t hàng t i u c tính sao cho chi phí kho toàn b s là t i thi u. Khi m t hàng l i c t t i (t c là ngày tháng t hàng t i) thì m t n hàng m i v i m t s l ng c nh s c t. b. Ph ng pháp t hàng theo nh kì Trong ph ng pháp t hàng theo nh kì , chu kì t hàng c c nh và l ng t hàng thay i theo th i gian tùy theo tình hình. V i kho ng t hàng xác nh tr c (chu kì t hàng), l ng t hàng t i u cho ngày t hàng ó c tính d a trên d oán yêu c u. Ph ng pháp này nói chung c áp d ng cho hàng hoá i vài bi n th ki u và n giá cao. c. Ph ng pháp hai thùng Trong ph ng pháp hai thùng, hai thùng A, B c chu n b tr c h t. Kho c dò tìm t thùng A cho t i khi kho t t i không. Sau ó, kho c dò tìm t thùng B trong khi m t n m i c t rót vào thùng A. Vì ph ng pháp này không quan tr ng m y trong h th ng ki m soát kho c tin h c hoá, nên ây không

312

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

a ra thêm mô t v nó. Các

c tr ng c a hai ph ng pháp u c tóm t t trong b ng d i ây. Kho ng t Ph ng pháp ng t hàng Th ng giáng yêu c u hàng t theo l ng c không c nh nh không gi thi t nh t hành nh kì c nh không c nh c phép

‚ L a ph

ng pháp

Thay i c t kho n m c

Chi phí

không gi thi t

Th p

c phép

Cao

t hàng b ng vi c dùng phân tích ABC

Ki m soát kho cd nh th c hi n b ng vi c dùng ph ng pháp t hàng c ch n l a t trên. Phân tích ABC (phân tích b c) th ng c dùng quy t nh nên dùng ph ng pháp t hàng nào. Nói chung, vi c l a ph ng pháp t hàng c th c hi n theo các b c sau. Th c hi n phân tích ABC cho t t c các kho n m c yêu c u vi c ki m soát kho sao cho chúng c phân lo i vào các l p A, B và C. Làm rõ ràng các c tr ng c a các kho n m c trong t ng nhóm, nh s t n t i c a "th ng giáng yêu u ", "thay i th ng xuyên v c t hay chu n " v.v.. Quy t nh áp d ng ph ng pháp nào vào vi c ki m soát kho cho t ng kho n m c. "Ph hàng nh kì" hay "ph ng pháp t hàng s l ng c nh " hay ph ng pháp khác.

ng pháp

t

c th h n, phân tích ABC s c th c hi n theo th t c sau. 1. thu x p các kho n m c kho theo th t gi m c a chi phí l u kho hàng n m. i ây, chi phí l u kho hàng n m nói t i t ng c a vi c l u kho và chi phí l y l i (chi phí mua + toàn b chi phí kho), hay t ng l ng l y l i hàng n m (= s bán). Hình 4-1-36 Chi phí l u kho hàng n m cho các kho n m c kho Chi phí u kho hàng m

Kho n m c l u kho 2. Tính chi phí l u kho n m tích lu . Thu c t ng tích lu b ng vi c c ng chi phí l u kho hàng n m v i t ng kho n m c kho riêng. (Hình 4-1-37)

Hình 4-1-37 Chi phí l u kho tích l y hàng n m

4.1

Nghiên c u ho t

ng

313

Chi phí l u kho tích l y hàng n m

Kho n m c l u kho 3. Phân lo i các kho n m c thành ba l p tu theo chi phí l u kho tích l y hàng n m c a chúng. p A : các kho n m c kho có t ng các chi phí l u kho hàng n m chi m t 50% n 70% t ng chi phí l u kho hàng n m. p B : các kho n m c kho có t ng các chi phí l u kho hàng n m c a các kho n m c trong l p A chi m t 70% t i 90% t ng chi phí l u kho hàng n m p C: các kho n m c l u kho còn l i c làm y ây c g i là Bi u Pareto. Hình 4-1-38 Bi u Pareto Chi phí l u kho tích l y hàng n m ng chi phí l u kho hàng n m Các Các kho n kho n cl p cl p B A

Các kho n cl pC Kho n m c l u kho

Vi c ch n ph ng pháp t hàng d a trên phân tích ABC là nh sau. p A các kho n m c kho nên c u ph i r t c n th n b ng vi c dùng ph ng pháp t hàng nh kì b i vì chúng là các kho n m c kho ch ch t. p B các kho n m c kho nên c qu n lí chính theo ph ng pháp t hàng s l ng c nh. p C các kho n m c kho c qu n lí b ng vi c dùng các ph ng pháp nh ph ng pháp 2 thùng.

(4) Ph • Ph

ng pháp ng pháp

t hàng s l

t hàng s l

Ph ng pháp t hàng s l ng c pháp này, m t n hàng m i v i s l kho c nh ã n nh tr c ( ây là

ng c

ng c

nh (Ph

ng pháp

m

t l i)

nh là gì

nh còn c g i là ph ng pháp m t hàng l i . Trong ph ng ng t hàng kinh t c t khi m c kho gi m xu ng và t t i m c m t hàng l i). (Xem Hình 4-1-39)

314

Ch

ng 5

u

Hình 4-1-39

B sung v h th ng máy tính

c a ph ng pháp u tr và khôi ph c thông tin

t hàng s l

ng c

nh

u kho

>

Kho: m hàng l i

Có

Kho chính

t

n sàng t hàng l i? Không ng g i n i h th ng

i quan h gi a th i gian và s l 4-1-40.

t hàng m i t hàng. ng kho theo ph

Hình 4-1-40 Ki m soát kho dùng ph l ng kho

ng pháp

ng pháp

t hàng s l

ng c

nh

c nêu trong Hình

t hàng s l ng c nh l ng n t hàng không thay i

l ng yêu c u l

ng

n

t

m t hàng l i

hàng

Kho an toàn Th i k mua s m Ngày t Ngày giao n hàng Trong ph ng pháp này, th i gian u yêu c u lên cao thì kho ng t kho ng t hàng (chu kì t hàng) tr ‚ Quy t

nh

m

Th i k mua s m

Th i gian

Ngày t Ngày giao n hàng t n (ngày t n) c xác nh theo yêu c u c a kho n m c kho. hàng (chu kì t hàng) tr nên ng n h n. N u nhu c u xu ng th p thì nên lâu h n. V y kho ng t hàng không c nh.

t hàng l i

n trong ph ng pháp t hàng s l ng c nh là c n t m c nào cho m t hàng l i. m t hàng l i ây c n c quy t nh sao cho "nó xoá b t l thi u h t t i m t m c xác nh" hay "nó gi t l ph c v trên m t m c xác nh ". u th i gian trôi qua và nhu c u c hai u c nh, thì m c kho s gi m v i t l c nh. Do ó trong tr ng p nh v y, m t n hàng nên c t có xét t i m mà kho s t i 0. Ch ng h n, n u hai y u t này là c nh nh sau, th i kì mua PC là 10 [ngày] vi c bán PC là 2 [ n v m i ngày] Th thì m t hàng l i là nh sau.

4.1

m

Nghiên c u ho t

ng

=nhu c u (s bán) theo ngày×th i kì mua =2 [ n v m t ngày]×10 [ngày] =20 [ n v ] y chúng ta k t lu n r ng khi l ng kho t t i 20, thì n hàng m i cho 50 chi c (=EOQ) nên

315

t hàng l i

Hình 4-1-41 Quy t l ng kho

nh

m

c

t.

t hàng l i

ng t hàng t i u m t hàng l i

Ngày t n

Ngày

Th i gian trôi qua

Tuy nhiên, trong th gi i th c, s không th c t mà gi thi t r ng th i kì mua và nhu c u là c nh. n u th i kì mua s m tr nên b ng hay l n h n 10 [ngày], hay s bán (=nhu c u) v t quá 2 [ n v m t ngày], thì vi c t kho s x y ra. Hình 4-1-42 Ý ngh a c a m Th i k l ng mua s m kho

t hàng l i

m vùng

Ngày hàng

t

Xác xu t gây h t kho = t l ph c v

Ngày

vùng

ƒ Kho an toàn

t hàng l i

Xác xu t gây h t kho = t l h t kho

Ngày giao hàng

Gi nh r ng nhu c u trong th i kì mua s m tuân theo phân b chu n trong Hình 4-1-42, giá tr kì v ng v nhu c u trong th i kì ó là 0.5. T c là, xác su t h t kho không xu t hi n là 50%, và xác su t h t kho xu t hi n là 50%. tránh vi c h t kho, c n có m t l ng kho ph nào ó. u này c g i là "kho an toàn".

316

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Hình 4-1-43 Ý ngh a c a kho an toàn

l kho

ng

Th i k mua s m m

t hàng l i

l d ch v

Kho an toàn Ngày hàng

t

Ngày l h t kho

Ngày giao hàng

Kho an toàn c xác nh gi cho t l h t kho th p d i m t m c ch p nh n c nào ó. Do ó n u ho c t l h t kho ho c t l d ch v c cho tr c, thì kho an toàn có th c tính s n (Hình 4-1-44). Sau ây là công th c cho u này. Kho an toàn = nhân t an toàn × Th r i có th tính m

m

l ch chu n theo th i gian trôi qua

t hàng l i nh sau.

t hàng l i = giá tr yêu c u trông

Hình 4-1-44 m t hàng l i

i theo th i gian trôi qua + kho an toàn

l h t kho và nhân t an toàn

Nhu c u trông i trong th i k mua s m

Kho an toàn l t kho l d ch v

Hàm phân ph i bi n ng u nhiên th hi n yêu c u cho th i k mua s m Giá tr k v ng c a yêu c u cho th i k mua s m l ch chu n c a yêu c u trong th i k mua s m l h t kho l d ch v Nhân t an toàn

u (hay Ch ng h n,

) c cho, thì nhân t an toàn K c xác t t l h t kho là 5% hay ít h n, K=1.65.

nh.

4.1

l h t kho ( ) 1% ( :99%) 5% ( :95%) 10% ( :90%)

(5) Ph • Ph

ng

317

nhân t an toàn (k) k=2.33 k=1.65 k=1.28

ng pháp ng pháp

Nghiên c u ho t

t hàng

t hàng

nh kì

nh kì là gì

Trong ph ng pháp t hàng nh kì , kho ng t hàng (chu kì t hàng) là c xác nh tr c và c nh. c là, vào m i ngày t hàng ã xác nh tr c, vi c d báo nhu c u c th c hi n thu c s l ng t hàng t i u cho ngày ó. Các doanh nghi p khác nhau có th t ngày t hàng khác nhau, ví d ngày u tháng, ngày m ng 10 m i tháng, hay m i cu i tu n. Khi áp d ng ph ng pháp t hàng nh kì, kho hàng có thay i th ng xuyên theo nhu c u c a chúng ho c i giá cao h n nên c u ph i c n th n trong các chu kì t hàng ng n h n so v i các y u t khác. Hình 4-1-45 Ki m soát kho b ng vi c dùng ph l kho

ng pháp

t hàng

nh kì

ng Th i k

Th i k mua

mua

ng ng n t hàng

n

t hàng

Th i k mua

ng n t hàng có th thay i t i m i n t hàng (Không gi i h n)

ng n t hàng

Kho an toàn

Ngày hàng

Kho ng t hàng t Ngày hàng

Kho ng t hàng Ngày t hàng Kho ng

‚ Quy t

nh kho ng

Kho ng t hàng t Ngày hàng

t hàng (chu k

Th i gian t

t hàng) luôn luôn gi ng nhau

t hàng

Trong ph ng pháp t hàng nh kì, vi c t bao nhiêu c quy t nh d a trên d báo nhu c u c th c hi n v i m i t hàng. u các xem xét kinh t ph i c tính t i trong quy t nh này, thì s l ng t hàng nên là EOQ (economic order quantity - l ng t hàng kinh t ). Trong tr ng h p này, kho ng t hàng và s n hàng t ng n m là nh sau. n hàng hàng n m = nhu c u hàng n m / EOQ kho ng t hàng = s ngày v n hành / s n = (s ngày v n hành ×EOQ) / nhu c u hàng n m ƒ Quy t

nh s l

l ng t hàng ngày l u gi ti p. ng t hàng

ng

t hàng

c tính b ng công th c sau v i k t qu c a vi c d báo nhu c u gi a ngày

t hàng và

= nhu c u d báo trong (th i kì mua + chu kì t hàng) - s các n hàng không tho - kho còn l i + kho an toàn Sau ây, s các n không tho mãn, nhu c u d báo trong (th i kì mua + chu kì t hàng) c tính t i. B i vì nói chung th i kì mua có khuynh h ng dài theo ph ng pháp này, h u qu là tr ng h p mà các kho n c ã t tr c ó không c chuy n giao th ng hay x y ra. Kho an toàn c tính b ng vi c dùng công th c sau. kho an toàn = nhân t an toàn × l ch chu n c a nhu c u trong (th i kì mua+ chu kì t hàng)

318

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

„ D báo nhu c u u nhu c u là u, thì t ng c a nhu c u trong th i kì mua và nhu c u trong th i kì t hàng xác nh ra s ng t hàng. N u không, vi c d báo nhu c u không n gi n v y. Ph ng pháp c dùng d báo thay i nhu c u bao g m, ph ng pháp trung bình ng, ph ng pháp bình ph ng t i thi u, và ph ng pháp làm tr n hàm m trong nhi u ph ng pháp khác. Nh ng ph ng pháp này c th o lu n chi ti t h n trong m c ti p, 4.1.6. a. D báo nhu c u b ng vi c dùng ph

ng pháp làm tr n hàm m

báo nhu c u b ng vi c dùng ph ng pháp làm tr n hàm m Ph ng pháp làm tr n hàm m th ng c dùng cho d báo nhu c u trong h th ng t hàng nh kì. Cho Fi = giá tr nhu c u d báo cho th i kì i, c tính vào u kì i Di = giá tr nhu c u quan sát cho th i kì i, báo ti p Fi+1, giá tr nhu c u c d báo cho th i kì i+1 c tính nh sau. Fi+1 = Fi + (Di - Fi ) (Di - Fi ) là sai s d báo (chênh l ch gi a giá tr quan sát cho th i kì i và giá tr d báo cho th i kì i). Ph ng pháp làm tr n hàm m dùng Fi+1, k t qu c a vi c thêm t s xác nh c a sai s d báo này vào d báo th i kì i, xem nh d báo cho th i kì i+1. c g i là h ng s làm tr n th ng c gán cho m t giá tr gi a 0.1 và 0.5. Nh v i vi c ch n giá tr , ng i ta g i ý r ng nên c ch n là nh n u s th ng giáng nhu c u là nh . Hình 4-1-46 Ph

uk i

ng pháp làm tr n hàm m

uk i+1 Th i k i

báo này, m c d u c tính b ng bi u th c t ng i n gi n, th c t là trung bình có tr ng s c a các giá tr ã quan sát trong quá kh Di ,Di-1 ,Di-2 .... Fi+1 = (Di - Fi ) thay Fi b i Di-1 - (1)Fi-1 = Di - (1- )Fi thay Fi-1 b i Di-2 - (1- )Fi-2 = Di + (1- )Di-1 + (1- )2Fi-1 = Di + (1- )Di-1 + (1- )2Di-2 + (1- )3Fi-2 ... = Di + (1- )Di-1 + (1- )2Di-2 + (1- )3Di-3 + ... ng các tr ng s c thêm vào cho các giá tr quan sát trong quá kh Di ,D i-1 ,Di-2 ... + (1- )+ (1- )2+ (1- )3+ ... là t ng các h ng th c trong chu i c p s nhân vô h n có h ng th c th nh t là và có t s chung là 1- . Chu i này h i t b i vì |t s chung | < 1. h ng th c th nh t / (1 - t s chung) = / (1- (1- )) = 1 Do ó, Fi+1 ã c ch ng minh là trung bình có tr ng s c a các giá tr ã quan sát trong quá kh .

4.1

4.1.6

Nghiên c u ho t

ng

319

báo nhu c u

(1) D báo là gì báo ngh a là phát bi u rõ ràng thông tin c c n cho vi c l p k ho ch, làm quy t nh hay t i u hoá các ho t ng nghi p v , d a trên thông tin quá kh và hi n t i. Tuy nhiên, b i vì s t n t i c a nh ng u không ch c ch n, nên có th có m t s d báo sai hay có sai khác gi a các giá tr quan sát và giá tr d báo. Do ó chúng ta c n l u tâm r ng khi chúng ta l y các hành ng d a trên d báo, chúng ta có r i ro nào ó. u quan tr ng trong d báo là cách chúng ta làm t i thi u r i ro này nhi u nh t có th c. Có nhi u ph ng pháp d báo khác nhau, c phân lo i thành ba lo i nh sau: báo dùng xu h ng quá kh báo dùng ch d n hi n th i báo dùng các phép tính mô hình • D báo dùng xu h

ng quá kh

Ph ng pháp d báo dùng xu h ng d li u quá kh gi nh ý t ng là "xu h chi u vào t ng lai ". M t s trong nh ng ph ng pháp này c nêu d i ây.

ng quá kh

c phóng

a. Phân tích chu i th i gian Trong phân tích chu i th i gian, d li u t ng lai c d báo nh k t qu c a vi c phân tích d li u chu i th i gian quá kh và nh n di n xu h ng hi n t i theo d li u ã cho. b. Phân tích h i qui Trong phân tích h i qui, ng i ta thu c d báo b ng vi c nh n di n nguyên nhân c a thay i lên d li u chu i th i gian quá kh . Vi c phân tích này c ng còn c g i là "phân tích h i qui chu i th i gian," vì nói chung nó th c hi n m i quan h nhân-qu , b t u t phân tích chu i th i gian. Ch ng h n, s sinh viên m i tr ng t nói chung b nh h ng b i các nhân t nh t l sinh. T i ây chúng ta có th nói t l sinh là m t nguyên nhân, và s sinh viên m i là k t qu . c. Phân tích t

ng quan

Phân tích t ng quan là ph ng pháp phân tích m i quan h nhân qu theo d li u chu i th i gian quá kh

tìm ra cái gì gây ra s thay

i

‚ D báo b ng vi c dùng ch s hi n t i Ph

ng pháp d báo dùng ch s có s n hi n t i c ng còn trong nh ng ph ng pháp này.

a. Ph

c g i là "ph

ng pháp t

ng t ". Sau ây là m t

ng pháp ph n chéo - Cross section method

Ph

ng pháp ph n chéo c ng còn c g i là "ph ng pháp so sánh ng th i ". Ph ng pháp này thu c d báo t ng lai b ng cách so sánh d li u ang xét v i d li u khác t ng t , t i cùng m ó trong quá kh . t ng d ng ví d c a ph ng pháp này là d báo vòng i c a hàng hoá có s bán hi n ang t ng lên b ng cách so sánh nh ng hàng hoá này v i các hàng hoá khác có s bán hi n t i ang gi m, nh ng ã có th i s bán ng lên. b. Ph

ng pháp ch s d n

u - Leading index method

báo theo ph ng pháp ch s d n u c d a trên ch s ã ch n bi u l ra xu h ng t ng lai c a d li u ã cho. Ch s này c l a t d li u th ng kê hi n th i hay quá kh . t ng d ng ví d c a ph ng pháp này là d báo xu h ng th i trang t ng lai. u này c th c hi n b ng vi c nh n di n các ch báo v xu h ng th i trang, nh phim thành công M c ng thành công Nh t. c. Ph

ng pháp Delphi

Trong ph ng pháp Delphi, c ng còn c g i là ph ng pháp "h i t v i b ng h i", m t nhóm chuyên gia c yêu c u n vào m t lo t các b ng h i ch ng nào còn ch a t t i s ng thu n, và thu c d báo t qu .

320

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Ph ng pháp này có th c áp d ng, ch ng h n d báo chính tr t ng lai d a trên vi c áp ng cl a ng u nhiên cho b ng h i có ch a nh ng câu h i nh câu h i có liên quan t i t l ch p thu n công cho Chính ph . ƒ D báo b ng vi c dùng tính toán mô hình Nh ng ph ng pháp xây d ng mô hình theo d li u ã cho, và th c hi n tính toán và phân tích trên mô hình d báo t ng lai c g i là "jurimetrics". M t s trong chúng c nêu d i ây. a. Phân tích toán kinh t Phân tích toán kinh t c ng còn c g i là "ph ng pháp ph ng trình d oán". Ph ng pháp này l y d báo b ng vi c gi i các ph ng trình liên k t ã c mô hình hoá theo d li u ã cho. Ph ng pháp này c áp d ng khi d báo theo m c v mô. b. Phân tích quan h liên công nghi p Trong phân tích quan h liên công nghi p, các mô hình qui ho ch tuy n tính u tiên c t o ra b ng vi c dùng b ng quan h liên công nghi p, và th r i ti n hành các tính toán c n thi t. Ph ng pháp này c áp ng khi d báo trong m c vi mô.

(2) Phân tích h i qui chu i th i gian và các bi n thiên Trong phân tích h i qui chu i th i gian, vi c d báo c th c hi n b ng cách làm sáng t m i quan h nguyên nhân - h u qu trong d li u chu i th i gian, hay d li u c thu th p theo th i gian. T n t i m t s ph ng pháp phân tích h i qui chu i th i gian, m t s trong chúng c mô t chi ti t h n trong 3. • Các ki u bi n thiên Bi n thiên

c tìm th y trong d li u chu i th i gian

a. Bi n thiên xu h Bi n thiên theo xu h

c phân lo i thành b n lo i nh sau.

ng ng,

c quan sát theo th i kì dài,

c g i là bi n thiên xu h

ng .

b. Bi n thiên chu kì Gi ng nh nh ng th ng giáng kinh t (kinh doanh), nh ng bi n thiên ch ra m t s xu h ng chu kì (t vài m t i x p x m i n m) c g i là bi n thiên chu kì. M t s chu kì kinh doanh n i ti ng là chu kì sóng ng n c a Kitchin v i th i h n 3-5 n m và chu kì c a Jugler là chu kì x p x 10 n m. c. Bi n thiên mùa v Bi n thiên mùa v là nh ng bi n thiên b nh h ng b i các u ki n t nhiên, th c t xã h i v.v. Thông th ng, u này có chu kì 1 n m (hay 12 tháng). Giá tr d li u trong cùng tháng c a các n m khác nhau ch ra nh ng th ng giáng t ng t , b nh h ng b i nh ng th c t xã h i nh ti n th ng hàng n m, và th i h n toán. d. Bi n thiên b t qui t c Bi n thiên b t qui t c c ng còn c g i là "bi n thiên tình c ". u này nói t i các bi n thiên không th c gi i thích b ng ba y u t bi n thiên ã nêu trên. u này có th bao g m c các nhân t th i ti t và th m ho . Nh ng trong th c t thì không th d oán c u này.

Hình 4-1-47 Bi n thiên trong d li u chu i th i gian

4.1

Nghiên c u ho t

ng

321

Bi n thiên xu ng (X) Phân lo i bi n thiên Bi n thiên chu k (C)

Bi n thiên mùa v (M)

Chu i th i gian ban u (O) O = f(X, C, M, B)

Bi n thiên b t quy t c (B)

‚ Phân tích bi n thiên Th c hi n phân tích h i qui chu i th i gian, tr c h t chúng ta c n phân tích các bi n thiên theo d li u chu i th i gian g c. T c là, chúng ta ph i dùng d li u ch có bi n thiên ý ngh a i v i vi c d báo. N u vi c d báo c th c hi n d a trên d li u quá kh ã b nh h ng b i các bi n thiên b t qui t c, thì có th thu c các d báo không thích h p. Do ó, khi d báo, các bi n thiên không thích h p c a d li u g c ph i b lo i b . u này c g i là "ph ng pháp u ch nh mùa v " và d li u có các bi n thiên không thích h p ã b lo i b c g i là "d li u u ch nh mùa v ". n t i m t s các ph ng pháp u ch nh mùa v . Bình th ng các bi n thiên mùa v và các bi n thiên b t qui t c u b lo i b kh i d li u g c. Trong m t s tr ng h p, các bi n thiên chu kì b lo i b thay cho các bi n thiên mùa v . Quy t nh c n lo i b bi n thiên nào c th c hi n b ng cách xem xét các c tr ng c a hàng hoá c n d báo.

(3) Ph

ng pháp l a

ng kh p nh t

Ph ng pháp l a ng kh p nh t là ph ng pháp l a ra m t ng kh p nh t v i d li u ã cho. Theo ph ng pháp này, b ng vi c dùng d li u chu i th i gian ã cho, tr c h t t o ra các m v cho các d li u c quan sát. R i xác nh m t ng kh p nh t ( ng xu h ng v i sai s d báo t i thi u) cho nh ng m v này, ho c là ng th ng ho c ng cong. Cu i cùng, các giá tr d li u t ng lai c d báo b ng cách ngo i suy ra th . Gi s r ng s bán hàng n m c a m t s n ph m c cho trong 5 n m tài chính. Nh ng d li u này xu t hi n trong b ng sau. m tài chính 1st 2nd bán s n ph m 80 100

3rd 140

4th 200

5th 280

Chúng ta hãy t o ra m t s ch a m v cho s bán theo n m tài chính, b ng vi c dùng d li u b ng trên. n v k t qu c cho trong Hình 4-1-48.

322

Ch

ng 5

Hình 4-1-48 Ph

B sung v h th ng máy tính

ng pháp l a

ng kh p nh t

n ph m bán

m tài chính

ph

bán trong n m t i c d báo b ng vi c dùng s này. T n t i hai ph ng pháp d báo khác nhau, ng pháp "l a theo quan sát tr c quan " và ph ng pháp "t ng bình ph ng t i thi u ".

• L a theo quan sát tr c quan Trong ph ng pháp l a theo quan sát tr c quan, ng xu h ng c v ra b ng vi c oán sau khi quan sát d li u c v trong s . ng xu h ng không th là ng th ng. Nó c v t do, không dùng t kì tính toán toán h c nào. B i vì tính n gi n c a nó, u này th ng c dùng trong nh ng tình hu ng th c t . ‚ Ph

ng pháp bình ph

ng t i thi u

Ph ng pháp bình ph ng t i thi u là ph ng pháp toán h c nh n di n ng xu h ng kh p nh t. Bi n pháp xét ng xu h ng kh p n âu v i d li u có th thu c b ng vi c tính t ng bình ph ng c a các l ch ng c a các m th c t i v i ng xu h ng; ng làm t i thi u giá tr này là ng kh p nh t. Các b c c th cho vi c này c nêu d i ây. 1. Cho (x1,y1),(x2,y2), ... (xi,yi) bi u di n cho các to x,y c v trong s . Sai s d báo (khác bi t gi a giá tr c quan sát và giá tr d báo) có th c bi u di n b i yi - (axi + b). (Hình 4-1-49) T ng n gi n các sai s d báo có th không có ý ngh a b i vì có th có các giá tr d ng và giá tr âm, có th tri t tiêu các giá tr l n nhau. Thay vì v y, sai s d báo tr c h t c làm bình ph ng lên cho t t c chúng u tr thành d ng, r i tính t ng các bình ph ng ó. Ta s thu c ng xu h ng làm t i thi u t ng các bình ph ng này. ng bình ph

ng t i thi u ( S ) =

n

∑ {y i =1

i

− (axi + b)

}2

t ng này

c làm t i thi u

Hình 4-1-49 Sai s d báo (chênh l ch gi a giá tr quan sát và d báo)

4.1

Nghiên c u ho t

ng

323

(Sai s d báo)

(Giá tr quan sát) (D báo)

2. Bi u th c tính t ng bình ph và k t qu c t là 0.

 ∂S  ∂a = 0  ⇒   ∂S  =0  ∂b Ph

ng nh nh t (S) là hàm c a a và b. S là kh vi b ph n theo a và b t

ng ng,

∂ n ∑ ( yi − axi − b) 2 = 0 ∂a i =1 ∂ n ( y i − axi − b) 2 = 0 ∑ ∂b i =1

ng trình k t qu là nh sau.

 2∑ ( y i − axi − b) ×  i =1  n 2 ( y − ax − b) × i i  ∑ i =1 n

i

3. Các ph ng trình ng th i sau ây thu c b ng vi c hoán v và t ch c l i các h ng th c t ph ng trình này c g i là "ph ng trình chu n ".

ng ng. Các

n n y a ∑ i ∑ x i + nb  i =1 i =1 n n n  x y a x 2 +b x ∑ ∑ ∑ i i i i  i =1 i =1 i =1

4. ng xu h ng thu c b ng vi c gi i các ph ng trình ng th i trên theo a và b. Ch ng h n, ví d trên có th c gi i nh sau. Áp d ng ph ng pháp t ng nh nh t các bình ph ng cho ví d này, tr c h t, ta tóm t t các kho n m c c n cho ph ng pháp này vào m t b ng. Kho n m c c n cho m u này là các con s có liên quan t i xu h ng bán trong 5 n m qua.

324

Ch

Kho n m c n m th m th m th m th m th ng

ng 5

B sung v h th ng máy tính

bán s n ph m

m yi

xi 1 2 3 4 5 15

1 2 3 4 5

n

∑ xi

n

n

 800 = 15a + 5b   2,900 = 55a + 15b ta thu ng Giá tr trên. (

∑ xi yi

i =1

n m

xi2 80 200 420 800 1,400 2,900

Sau khi gán các giá tr b ng trên cho ph

m

s bán s n ph m

80 100 140 200 280 800

∑ yi

i =1

m xi yi

i =1

1 4 9 16 25 55 n

∑x i =1

2 i

ng trình chu n,

(1) ( 2)

c a=50, b=10 là k t qu c a vi c tính (2) - (1) × (3), . Nh ng giá tr này bi u di n cho y=50x + 10 c d báo cho s bán s n ph m nh ng n m ti p y=310 thu c b ng vi c gán x=6 cho ph ây, 6 bi u di n cho n m th 6.)

ƒ Các

ng xu h

ng xu ng trình

ng khác

Trong m c tr c (2), chúng ta ã gi i bài toán này b ng vi c dùng ph ng pháp t ng bình ph ng t i thi u, i gi nh r ng ng xu h ng là tuy n tính, y = ax + b. Tuy nhiên, có nh ng tr ng h p khác nhau mà ng xu h ng tuy n tính l i không kh p. Trong th c t , tr c h t chúng ta c n quan sát b n ch t c a d li u c d báo quy t nh lo i ng xu h ng nào là có th kh p. R i chúng ta thu l y ng xu h ng hi n t i b ng vi c dùng ph ng pháp bình ph ng t i thi u. Khi ng xu h ng là phi tuy n (hay nó là ng cong) thì ph ng trình chu n là toàn ph ng. ts ng xu h ng phi tuy n c nêu d i ây. a.

ng cong hàm m : y=abx

Nhi u hi n t ng xã h i nh vi c t ng dân s , lan truy n vi khu n bi u th ng xu h ng ng cong hàm . S t ng tr ng c a ng cong này là t ng t v i t ng tr ng c a c p s nhân. (Hình 4-1-50) Hình 4-1-50

b.

ng cong hàm m

ng cong logarithm : y = log a x

Hi n t ng có gi i h n trên trong s t ng tr ng nh chi u cao trung bình, tr ng l ng trung bình và s l hàng hoá s n xu t có vòng i s p h t, ch ra ng xu h ng là ng cong logarithmic. S t ng tr trong ng cong này là rõ nét lúc ban u, d n ch m l i, và cu i cùng ph ng ra.

ng ng

4.1

Hình 4-1-51

Nghiên c u ho t

ng

325

ng cong logarithmic

ng cong t ng tr

ng y =

K (e: c s c a logarith t nhiên K: h ng) 1 + ae −bx

c bão hoà v máy u hoà hay máy video VCRs, hay vòng i c a s n ph m kh p v i ng xu ng ng cong t ng tr ng. ng cong t ng tr ng v ngu n g c mô ph ng s t ng tr ng c a m t sinh v t trong môi tr ng ã cho. ng cong này b t u bi u l s t ng tr ng nhanh chóng t i m u n, hay m r c a ng cong. T i cu i c a ng cong này, t l t ng tr ng ph ng ra. (Hình 4-1-52) Có hai ng cong t ng tr ng n i ti ng, ng cong h u c n và ng cong Gompertz. So v i ng cong u c n, ng cong Gompertz có m u n giai n s m. Do ó, n u s t ng tr ng g p c d báo, thì ng cong Gompertz th ng hay c dùng. ng cong t ng tr

Hình 4-1-52

ng

m n

(4) Ph

ng pháp trung bình

ng

326

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Trung bình ng là ph ng pháp không c g ng làm kh p riêng m t ng xu h ng v i toàn b d li u chu i th i gian. Thay vào ó, nó cho các d báo b ng vi c tính s trung bình c a d li u chu i th i gian b ph n, i theo tr c th i gian. Ph ng pháp bình ph ng t i thi u nói trên v c b n dùng d li u g c cho vi c phân tích chu i th i gian và làm d báo. Vì d li u g c có th ch a các bi n thiên, trong kho ng dài, chúng có th không kh p v i cùng ng xu h ng ( ng th ng hay ng cong). Do ó, v i m i giá tr c quan sát trong d li u chu i th i gian, ph ng pháp trung bình ng tính trung bình b ph n c a nó, t c là trung bình c a "giá tr ang xét và t s các giá tr k tr c và k sau nó cho m t th i kì nào ó ". R i nó dùng các giá tr tính c thay cho các giá tr quan sát d báo các giá tr t ng lai. V y ph ng pháp trung bình ng làm tr n các bi n thiên b t qui t c và bi n thiên mùa v theo dõi d u v t các giá tr trung bình t t h n. Ph ng pháp này làm tr n các bi n thiên mùa v . Các trung bình

ng 3-th i kì c a d li u g c (s các ph n t : n) y i

c tính nh sau.

D li u g c : x1 , x 2 , x3 , x 4 ..........................., xn −1 , x n

y2 =

x1 + x 2 + x3 3

y3 =

x 2 + x3 + x 4 3

y n−1 =

x n− 2 + xn −1 + xn 3

u ý r ng ph n t th nh t (x1) và ph n t cu i (xn) không có trung bình ng. Chúng c g i là "h ng th c thi u ". Xét trung bình ng N-th i kì (N=3,5 and 7) c a 10 d li u g c c nêu trong b ng sau. th t 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 li u 112 136 126 152 156 142 168 174 172 178 3-th i kì 125 138 145 150 153 161 171 175 5- th i kì 137 142 149 159 162 167 7- th i kì 142 151 156 163 Bi u di n th c a u này c nêu trong Hình 4-1-53. Hình 4-1-53 Ph

ng pháp trung bình

ng

ng d li u g c ng trung bình 3 th i k ng trung bình 5 th i k ng trung bình 7 th i k Hi n nhiên là các ng trung bình ng tr n h n ng d li u g c. C ng v y, ng trung bình ng 7-th i kì là tr n h n ng trung bình ng 3-th i kì. u này là vì các bi n thiên b t qui t c trong t ng th i kì ã c c t b b ng vi c l y giá tr trung bình ng. C ng v y, khi s th i kì c dùng cho trung bình ng t ng lên, thì vi c u ch nh mùa v x y ra, do ó ch các bi n thiên xu h ng m i c b y t ra. Trong ph ng pháp trung bình ng, các trung bình ng c tính nh trên c dùng cho vi c d báo thay cho d li u g c. Nó dùng ph ng pháp t ng bình ph ng t i thi u thu c d báo.

(5) Ph

ng pháp làm tr n hàm m

4.1

Nghiên c u ho t

ng

327

Ph ng pháp làm tr n hàm m ã c R.G. Brown phát tri n d báo nhu c u trong ki m soát kho. Nh c m c a ph ng pháp trung bình ng là ch trung bình ng N-th i kì òi h i N ph n t c a d li u chu i th i gian. Do ó, n u m t s l n các kho n m c c n c d báo theo ph ng pháp này, thì m t s n d li u c n c x lí. t khác, trong ph ng pháp làm tr n hàm m , không có v n gì v s l ng d li u c thu th p là nh hay l n, hay s các kho n m c c n c d báo là l n hay nh . Sau ây là công th c c dùng trong ph ng pháp này. yi = yi-1 + (Y - yi-1) yi : giá tr c làm tr n cho th i kì i (th i kì ti p) yi-1 : giá tr c làm tr n cho th i kì i-1 (th i kì này) Y : giá tr c quan sát th c t cho th i kì i-1 (th i kì này) : h ng làm tr n (0< <1) Trong ph ng pháp này, giá tr c làm tr n cho th i kì "ti p + L" là gi ng nh giá tr làm tr n cho th i kì ti p. báo d a trên công th c trên thay i tr n h n n u so v i d li u g c. Ta hãy xét giá tr . D báo v i c t nh h n 0.1 ch ra m t ng cong c làm r t tr n, trong khi d báo v i g n 1 h n l i ch ra ng cong r t gi ng ng cong c a d li u g c. B i vì nh h ng c a nó lên k t qu d báo, nên vi c ch n giá tr là r t quan tr ng. Vi c bi n i công th c c s trên thành ph ng trình sau yi = Y + (1- ) yi-1 ây là trung bình có tr ng s , c tính b ng vi c l y tr ng s cho giá tr c quan sát th c t Y và giá tr c làm tr n (th i kì này) yi-1. u ý r ng ph ng pháp giá tr trung bình ng không l y tr ng s cho các giá tr c quan sát. Công th c d i ây tính yi ch v i các giá tr c quan sát. ây là bi n i c a công th c tr c. yn = Yn-1 + (1- ) Yn-2 + (1- )2 Yn-3+ ...... u này ngh a là giá tr c làm tr n cho th i kì n c tính nh t ng c a các giá tr quan sát có tr ng s v i tr ng s ã cho , (1- ), (1- )2 ... t ng ng. Nh v i , 1> > (1- )> (1- )2 ... bao gi ng úng. c là, ph ng pháp này cho nhi u tr ng s v i nhi u giá tr c quan sát g n ây, do ó nó cho chúng ta d báo có xét t i các bi n thiên xu h ng g n ây. Ta hãy áp d ng ph ng pháp này cho ví d v 10 d li u g c c dùng trong ph ng pháp trung bình ng. Xét hai tr ng h p, m t v i =0.2, và tr ng h p kia v i =0.4.

li u

1 112

2 136

3 4 5 6 7 8 126 152 156 142 168 174

9 10 172 178

i vi c dùng b ng d li u trên, ta tính d báo b ng ph ng pháp làm tr n hàm m b ng vi c gán các giá tr li u cho công th c : yi = Y + (1- )yi-1. Vì giá tr c làm tr n cho th i kì này c d báo tr c ó l i không c cho, nên chúng ta dùng giá tr trung bình c a hai giá tr u tiên, t c là 124, làm giá tr kh i u.

.2 .3 .4 .5 .6 .7 .8

(112+136)÷2=124 =0.2 0.2×126+(1-0.2)×124=124 =0.4 0.4×126+(1-0.4)×124=125 =0.2 0.2×152+(1-0.2)×124=130 =0.4 0.4×152+(1-0.4)×125=136 =0.2 0.2×156+(1-0.2)×130=135 =0.4 0.4×156+(1-0.4)×136=144 =0.2 0.2×142+(1-0.2)×135=136 =0.4 0.4×142+(1-0.4)×144=143 =0.2 0.2×168+(1-0.2)×136=142 =0.4 0.4×168+(1-0.4)×143=153 =0.2 0.2×174+(1-0.2)×142=148 =0.4 0.4×174+(1-0.4)×153=161

328

.9 .10 . li u =0.2 =0.4 t qu v

Ch

=0.2 =0.4 =0.2 =0.4 1 112 -

ng 5

2 136 124 124

B sung v h th ng máy tính

0.2×172+(1-0.2)×148=153 0.4×172+(1-0.4)×161=165 0.2×178+(1-0.2)×153=158 0.4×178+(1-0.4)×165=170 3 4 5 6 7 8 126 152 156 142 168 174 124 130 135 136 142 148 125 136 144 143 153 161

9 172 153 165

10 178 158 170

c nêu trong Hình 4-1-54.

Hình 4-1-54 Ph

ng pháp làm tr n hàm m

ng d li u g c

ng vi c so sánh hai k t qu thu c v i =0.2 và =0.4 t ng ng, chúng ta có th th y r ng c hai u bi u th m t ng cong tr n h n ng c a d li u g c. Xu h ng c a chúng thay i (t ng hay gi m) không m nh m nh ng g c. ng trong so sánh này, chúng ta th y r ng k t qu thu c b ng =0.2 là tr n h n k t qu thu cb i =0.4. Thông th ng h n là dùng =0.4 trong th c t i v i vi c d báo nhu c u th c t i.

Bài t p 329

Bài t p Q1

Mô t s

a. b. c. d.

e.

Q2 a. b. c. d. e.

Q3 a. b. c. d.

Q4 a. b. c. d.

Q5

S múi Pie c dùng ch ra ph n óng góp c a t ng giá tr vào toàn th . Nó thích h p cho vi c hình dung t s . S thanh x p ch ng stacked bar 100% so sánh s ph n tr m mà m i giá tr óng góp cho toàn th qua th i gian. Nó thích h p cho vi c hình dung s thay i n i dung qua th i gian. S r i Scatter c v b ng vi c tô hai thu c tính theo tr c hoành và tr c tung c a th . Nó c dùng ki m tra li u hai thu c tính ó có quan h v i nhau hay không. S Pareto ch ra các kho n m c c x p h ng và t n s c a chúng. Các kho n m c cs px p theo th t gi m ng v i t n s . T ng tích lu các t n s c a chúng c ng c nêu ra. Chúng ta dùng u này tìm ra các kho n m c quan tr ng. S Radar th ng c dùng ki m tra s cân b ng c a các c tr ng d li u. Có hai ph ng pháp. M t là so sánh các c tr ng v i các con s lí t ng hay con s chu n. Ph ng pháp kia là so sánh các c tr ng b ng vi c t ch ng nhi u con s . T h p nào sau ây là không thích h p?

Di Di Di Di Di

e.

nào sau ây là không úng?

n n n n n

c ích c a cách di n t t thay i l u l ng trong m t ngày t c ph n c a t ng công ti trong th tr ng t v trí c a s n ph m m i trong thi tr ng t vi c so sánh các máy d a trên nhi u kho n m c th m t l ch công vi c và ti n trình ti p theo

Mô t nào sau ây là mô t thích h p v s

nh.

th tuy n tính th Z danh m c Radar Gantt

Radar?

S ch ra m i quan h gi a chi phí c nh và chi phí t l c a s bán, và c dùng phân tích l i nhu n th ng m i. S v i con s nh web c dùng ki m tra s cân b ng c a nhi u c tr ng. S c dùng ánh giá m i t ng quan gi a hai c tr ng t bi n thiên c a d li u cv trên các to x-y. S c dùng phân tích hi u n ng bán c a m t th i kì nào ó, ch ra s bán hàng tháng, s bán tích lu và s trung bình ng bên trong m t s . Mô t nào sau ây là úng cho ki m soát ch t l

ng?

S

Scatter là có ích ki m tra kho ng d li u cho bi n; giá tr trung bình và l ch chu n có th dàng c tìm th y. Bi u Affinity (KJ bi u ) c dùng s p x p và phân lo i các v n c h u, ý ki n và ý t ng h . Bi u nhân qu có ích di n t m i t ng h c a nhi u h n hai bi n. B ng t n s làm t ng ph n nguyên nhân và k t qu , nó th ng c dùng tìm nguyên nhân cho n ph m khi m khuy t. S Pareto c c tr ng b i hình dáng c a nó: hình múi hay hình qu t; nó c dùng ánh giá kích c c a d li u t t c ngay m t lúc. Ng i ta bi t r ng trong v n hành ki m th n v , t l lo i b l i trong 1,000 b c là g n nh bên trong phân b chu n. Gi s có m t s t phát tri n và gi s m i m t trong các hình sau ây u nêu ra t l lo i b l i cho m t t phát tri n. T nh ng hình này, chúng ta có kh n ng hi u có m t t ã làm nh ng thay i i v i d li u lo i b l i c a h cho nên d li u c a h n m gi a UCL và LCL, b i vì h không c tho mãn v i t l lo i b l i cao. Hình nào sau ây t ng ng v i u này? T i ây UCL vi t t t cho "upper control limit gi i h n ki m soát trên", LCL vi t t t cho "gi i h n ki m soát d i ".

330

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

l ng i c lo i b

l ng i c lo i b

l lo i l i

l lo i l i l ng i c lo i b

l ng i c lo i b

l lo i l i

l lo i l i

Q6

Khi rút m t con bài ra kh i b 52 con bài, xác su t con bài c rút ó là con h u (12) là bao nhiêu? Xác su t con bài rút là là con h u pich hay b t kì con bài c nào là bao nhiêu?

a. 1/208

Q7

b. 1/26

c. 1/4

Xét k t qu c a vi c hai con xúc s c. S ch m trên hai con xúc s c?

Xác xu t

nào sau ây ch ra phân b xác su t c a t ng các

Xác xu t

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c Xác xu t

Xác xu t

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c

Q8

d. 7/26

chênh l ch (s d ) gi a giá tr trung bình toán h c và giá tr trung bình c a 5 m c sau (25 31 17 17 27) là bao nhiêu?

a. 0.6

b. 1.6

c. 2.6

d. 6.4

Bài t p 331

Q9

Kích c c a m t s n ph m trong lu ng qui trình có phân b chu n v i trung bình 200mm và l ch chu n là 2mm. Khi c t kích c c a s n ph m này là 200±2mm, xác su t c a s n ph m khi m khuy t là gì?

ng phân b chu n

a. c.

Q10

a. b. c. d. e.

Q11

0.0228 0.1587 S

b. d.

0.0456 0.3174

sau ch ra m i quan h gi a giá tr x, m t nhân t nào ó trong ch t o, và giá tr y, m t c tr ng ch t l ng. u nào sau ây mô t úng cho s này?

Có t ng quan d ng tính gi a x và y. Có t ng quan âm tính gi a x và y. Có t ng quan ít gi a x và y. Hàm h i qui cho vi c c l ng y t x là cùng hàm cho vi c c l ng y t x, c n tính h s h i qui th hai. Ph

ng pháp nào là thích h p nh t

t nhà máy s n xu C c n cho vi c ch t tài nguyên có th nhà máy nên s n xu

t ra ba s n ph m A, B và C c làm t các v t t M. Th i gian x p x c a m i m t A, B, o theo 1 kg, kh i l ng v t t M, và l i nhu n c a nó c nêu trong B ng 1. C ng v y, c phân b theo tháng trong nhà máy này c cho B ng 2. Theo nh ng gi nh trên, t bao nhiêu n v c a A, B, và C m i tháng c t ng l i nhu n t i a?

ng 2 Phân b tài nguyên th i gian s n xu t (gi /tháng) ng v t t M (lít/tháng)

Ph

ng x t y.

gi i bài toán sau?

ng 1 Các ràng bu c s n xu t n ph m Th i gian yêu c u s n xu t (gi /kg) ng v t t M c n cho s n xu t (lít/kg) i nhu n (1,000yen/kg)

a.

cl

ng pháp trung bình

A B C 2 3 1 2 1 2 8 5 5

240 150

ng

b.

Ph

ng pháp bình ph

ng t i thi u

332

c.

Q12

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Qui ho ch tuy n tính

Q13

Ph

ng pháp

t hàng s l

C p (x,y) nào sau ây làm t i thi u x-y theo các ràng bu c Ràng bu c

a.

d.

(0,0) (2,2) Ph

x + y x, y 0 b.

nh

c cho?

2

(0,2)

ng pháp nào là ph

ng c

c.

(1,1)

d.

ng pháp liên quan nh t

(2,0)

gi i quy t v n

e.

sau?

t nhà máy ch t o s n ph m A và B t d u m . B ng sau ch ra tài nguyên có th c phân b theo tháng trong nhà máy này, th i gian c n s n xu t c a A và B t ng ng, kh i l ng d u m c n thi t, và l i nhu n a nó theo kilogram. V i nh ng gi nh trên, nhà máy nên s n xu t bao nhiêu n v c a A và B m i tháng làm t ng l i nhu n t i a? ng : các ràng bu c s n xu t n ph m Th i gian c n s n xu t theo kg ng d u m c n s n xu t

A 3 gi 1 lít 50,000 yen

i nhu n theo kg a. c. e.

Q14

PERT T ng bình ph Ph ng pháp

ng t i thi u t hàng s l ng c

b. d.

B 2 gi 2 lít 80,000 yen

Phân b tài nguyên trong nhà máy 240 gi m t tháng 100 lít m t tháng

Ph ng pháp trung bình Qui ho ch tuy n tính

ng

nh

M t nhà máy s n xu t các s n ph m A và B. S n xu t A (1 t n) c n 4 t n v t t P và 9 t n v t Q. s n xu t B, c n 8 t n P và 6 t n Q. L i nhu n c a s n ph m A là 2×10,000 yen m t n, và l i nhu n c a s n ph m B là 3×10,000 yen m t t n. T i a 40 t n P và t i a 54 t n Q có th c dùng cho s n xu t. Phát bi u nào trong nh ng phát bi u sau là k t qu c a mô hình qui ho ch tuy n tính cho v n có c cách s n xu t làm t i a t ng l i nhu n. Gi s r ng kh i l ng s n xu t c a A và kh i l ng s n xu t c a B c bi u di n là x và y, t ng ng.

a. Ràng bu c

hàm m c tiêu c. Ràng bu c

hàm m c tiêu

Q15 a. c.

Q16

4x + 8y 40 9x + 6y 54 x 0, y 0 2x + 3y --> làm c c 4x + 9y 40 8x + 6y 54 x 0, y 0 2x + 3y --> làm c c

b. Ràng bu c

i

hàm m c tiêu d. Ràng bu c

i

hàm m c tiêu

Khi t o ra l ch cho d án, k thu t OR (nghiên c u ho t PERT Phân tích chu i th i gian

b. d.

4x + 8y 40 9x + 6y 54 x 0, y 0 2x + 3y --> làm c c i 4x + 9y 2 8x + 6y 3 x 0, y 0 40x + 54y --> làm c c i

ng) nào là thích h p nh t?

Phân tích h i qui Qui ho ch tuy n tính

Gi s r ng chúng ta t o ra m t k ho ch th c hi n d án phát tri n h th ng b ng vi c dùng

Bài t p 333

PERT và tính a. b. c. d.

Q17 a. b. c. d.

Nh Nh Nh Nh

n di n di n di n di

n ho n ho n ho n ho

t t t t

ng g ng. Cách nào sau ây là cách t t nh t dùng ng yêu c u s chú ý ch m nom nh t theo quan ng có th t th c hi n thay i c. ng tr c ti p gây ra ch m tr cho c d án. ng t n kém nh t.

Làm ng Làm ng Làm ng Làm ng

n ho n ho n ho n ho

t t t t

ng B i m t ngày. ng B và F i m t ngày t ng H i m t ngày. ng I i m t ngày.

S nào sau ây là th i gian b t i ây?

Ho t A B C D E F G a. 7 b. 9

Q19

ng h th ng.

Liên quan t i d án sau, làm ng n th i h n c n thi t c a ng g ng i m t ngày, hành ng nào sau ây là thích h p c tính t i? Trong hình v này, các ch cái trên m i tên bi u di n cho tên c a ho t ng, và s bi u di n cho th i h n c n thi t cho ho t ng ó. ng ng.

Ho t

Q18

m ch t l

ng g ng?

ng

ng gi

u mu n nh t cho ho t

ng E trong bi u

l ch

c nêu

Th i gian chu n cho ho t ng (ngày) 3 6 5 3 4 5 3 c. 12

d. 13

ng vi c xem xét t ng ho t ng trong bi u m i tên sau, chúng ta th y r ng ch ho t ng D m i có th c làm ng n l i ba ngày. Xem nh k t qu c a vi c rút ng n này D, có th xoá b c bao nhiêu ngày kh i th i h n c n thi t c a toàn b d án? Trong bi u sau, m i tên g ch t ch ra ho t ng câm.

334

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Ho t ng B Ho t (3 ngày) ng A (5 ngày)

Ho t ng G (3 ngày)

Ho t ng E (3 ngày) Ho t ng D (10 ngày)

Ho t ng H (6 ngày)

Ho t ng C (5 ngày)

a. 0 b. 1

Q20 a. b. c. d. e.

Q21

c. 2

d.

Q24

ng

l u thông, Es : th i gian ph c v trung bình c. 1.25

d. 1.36

Gi s t n t i h th ng truy n dùng m ng truy n thông. B ng vi c áp d ng mô hình lí thuy t hàng i M/M/1 vào h th ng này, m i quan h gi a th i gian i trung bình trong hàng i, th i gian truy n trung bình, và c ng l u thông c bi u di n nh sau.

a. 40

c.

:c

b. 0.61

u c ng trong hàng

b.

i M/M/1?

Gi s r ng t n t i h th ng tr c tuy n v i m t ngu n ph c v . S trung bình các giao tác t i trong h th ng này là 0.6 m t giây. T l ph c v trung bình là 750 milli giây m t giao tác. Th i gian áp ng trung bình là bao lâu (theo giây) i v i h th ng này? l u ý r ng th i gian trung bình m t giao tác m t trong h th ng này (W) c bi u di n nh sau.

Th i gian 1- c ng

a.

úng cho mô hình hàng

S khách hàng t i trung bình có phân b hàm m Khách hàng có th r i h th ng tr c khi vi c ph c v hoàn thành Th i gian ph c v có phân b hàm m Chi u dài hàng i là h u h n Có th có m t s c a s ph c v

a. 0.45

Q23

d. 3

Phát bi u nào sau ây mô t

W = ( / (1- ))×Es

Q22

Ho t ng F (12 ngày)

i trung bình trong hàng l u thông)

i = th i gian truy n trung bình × (c

ng

l u thông /

l u thông (%) v t quá m t trong các giá tr sau, thì th i gian i trung bình i tr thành l n h n th i gian truy n trung bình. ó là giá tr nào? b. 50

c. 60

Phát bi u nào sau ây là thích h p nh t

d. 70

e.80

mô t vi c ki m soát kho d a trên phân tích ABC?

Nên quy t nh tr c m t hàng l i cho t ng nhóm nh A, B, C, theo quan m th ng kê và toán c. Nên ki m soát kho theo m t kho n m c riêng trong nhóm A. B i vì chi phí l u kho cho nh ng kho n c nh v y là cao, m c d u s các kho n m c là nh . Nên ki m soát kho các kho n m c trong nhóm B nhi u nh t có th c. B i vì nhóm này có m t s n các kho n m c nh ng chi phí l u kho chúng l i nh . Nên xem xét s l ng yêu c u và s l ng kho c a các kho n m c nhóm C m t cách u n quy t nh s l ng t hàng. c mô t sau liên quan t i kh n ng h th ng. R i

n vào ch tr ng b ng cách ch n nh ng

Bài t p 335

thích h p

c cho trong danh sách. M t t trong danh sách có th xu t hi n

nhi u ch .

Xét mô hình x lí giao tác n gi n. - C th i gian kho ng t i trung bình và th i gian ph c v trung bình u có phân b hàm m âm - T n t i m t c a s ph c v . Vi c x lí giao tác c th c hi n d a trên FIFO Cho = s trung bình các giao tác t i theo n v th i gian (t c là t l t i trung bình) = s trung bình các giao tác hoàn thành ph c v theo n v th i gian (t c là t l ph c v trung bình) (1) Chi u dài hàng i trung bình N N= /(1- ) =[ A ]

c tính b ng công th c sau

(2) Xác su t vào lúc giao tác t i thì giao tác hi n có nh n

c ph c v là [ B ].

(3) N u th i gian áp ng c xác nh gi a l n t i c a giao tác và vi c hoàn thành ph c v ó, k c th i h n ch trong hàng i, th i gian áp ng trung bình T c tính nh sau. T=[ C ]

i v i giao tác

(4) Cho t l t i trung bình = 12 giao tác m t phút và t l d ch v trung bình = 15 giao tác m t phút. Th thì chi u dài hàng i trung bình N là [ D ] giao tác, và th i gian áp ng trung bình T là [ E ] giây. (5) Gi s r ng t l t i trung bình là 12 giao tác m t phút. cho th i gian áp ng trung bình T b ng hay bé n 10 giây, thì th i gian ph c v trung bình ph i b ng hay l n h n [ F ] giao tác m t phút. Tr l i cho A t i C a. b. e. / f. / i. (1/ )( /(1- )) Tr l i cho D t i F a. 3 b. 4 c. 5 f. 20 g. 36 h. 48

Q25

Hãy

c. 1/ d. 1/ g. /( - ) h. 2/(1j. (1/ )( /(1- ))

d. 16 i. 60

)

e. 18 j. 84

c mô t sau liên quan t i ki m soát kho. R i tr l i các câu h i con 1 và 2.

Ông Y làm vi c t i m t x ng máy. X ng máy ã quy t nh ph i c i ti n vi c ki m soát kho. Vi c ki m soát kho c a h ã d a trên kinh nghi m và c oán c a ng i ch u trách nhi m. Do ó x ng máy yêu c u ông Y cho ý ki n liên quan t i ph ng pháp t hàng m i áp d ng cho các v t t thô c dùng trong x ng máy. Câu h i con (1) Trong x ng máy, có 100 v t t thô (kho n m c) c dùng cho s n xu t. Ông Y i t i ý t ng c n nh n di n các kho n m c quan tr ng nh t cho s n xu t r i ông y s ngh c i ti n vi c qu n lí kho d a trên h th ng danh nh này. Ông y hi u b ng vi c tham kh o m t s sách r ng kho các kho n m c có chi phí tiêu th hàng n m cao (= n giá × kh i l ng tiêu th hàng n m) ph i c u ph i chi ti t nh nh ng kho n c ch ch t khi c so sánh v i các kho n m c có chi phí tiêu th th p h n. Do ó, xem nh b c th nh t, ông y xem xét chi phí tiêu th hàng n m cho m i kho n m c. Ông y tóm t t k t qu trong b ng sau. hi u v t t 1 2 3 ... 100

Mã kho n c AA01 AA07 AC01 ... ZQ80

n giá 30 200 1500 ... 10

ng tiêu th hàng Chi phí tiêu th hàng n m m 56,380 1,691,400 1,500 300,000 23,400 35,100,000 ... ... 2,875 28,750

336

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

ng chi phí tiêu th hàng n m

231,730,960

i ông y nh n di n các kho n m c v i chi phí tiêu th hàng n m cao b ng vi c th c hi n phân tích sau. i. Thu x p t t c các kho n m c theo th t gi m d n ng v i chi phí tiêu th hàng n m ii. Tính t ng tích l y c a các chi phí tiêu th hàng n m, b t u t chi phí cao nh t xu ng chi phí th p nh t. iii. o ra s c t v i các kho n m c ã s p th t theo tr c hoành và chi phí tiêu th hàng n m theo tr c tung. iv. is c t trên, b sung m t ng bi u di n cho t ng tích lu c a các chi phí tiêu th hàng n m. Bi u

/s

nào là thích h p

Tr l i a. Bi u m i tên d. S Pareto

b. S e. S

di n

t k t qu c a th t c này?

Gantt Portfolio

c. S

ki m soát

Câu h i con (2) Ph ng pháp ki m soát kho th ng dùng bao g m ph ng pháp " t hàng nh kì" và " t hàng theo s ng c nh". quy t nh ph ng pháp nào là thích h p h n cho kho n m c quan tr ng ã c nh n di n trong câu h i con (1), ông Y tóm t t c tr ng c a t ng ph ng pháp nh sau. Hãy n vào các ch tr ng trong mô t sau b ng vi c ch n nh ng câu tr l i úng t danh sách ã cho. quy t nh m t ph ng pháp t hàng cho v t t thô, ph i tính t i nhi u u ki n khác nhau, nh n giá a v t t thô, l ng tiêu th trong th i kì n v , m c bi n thên v kh i l ng tiêu th , vi c d d báo, th i kì mua s m (t c là t vi c t hàng sang vi c l u kho), chi phí t hàng theo n nh chi phí v n chuy n, chi phí lao ng và chi phí l u gi ng v i l ng trong kho. Trong tr ng h p ph ng pháp " t hàng nh kì", m t chu kì t hàng cho m t kho n m c c n nh tr c d a trên th i kì mua c a kho n m c ó. Trong m i chu kì, nhu c u tiêu th trong chu kì ti p cd báo và [ A ] c quy t nh d a trên d báo này. V y vi c ki m soát kho v m t kho n m c có th c t t i m t m c chi ti t. Nó không có nguy c h t kho, cho dù th ng giáng v kh i l ng tiêu th là l n. Ph ng pháp này là có ích qu n lí v t t có nhu c u c a s n ph m trong th tr ng thay i l n, các s n ph m có k ho ch s n xu t thay i th ng xuyên, và n giá cao. Trong tr ng h p c a ph ng pháp " t hàng theo s l ng c nh ", m t n hàng m i v m t kho n m c i s l ng c xác nh tr c c t khi [ B ] c t t i. L ng t hàng l i c quy t nh ng vi c xét t i th i kì mua s m c a kho n m c. V y, so v i vi c t hàng nh kì, ph ng pháp này d qu n lí h n nh ng l i có r i ro h t kho n u s bi n thiên trong tiêu th là l n. Do ó, ây là ph ng pháp thích h p áp d ng ki m soát kho v t t thô có nhu c u s n ph m và th i kia mua n nh, và có m c kho có th c u ph i chính xác. Tr l i a. kho an toàn d. m t hàng l i

b. 50% c a kho an toàn e. L ng t hàng

c. Kho ng t hàng f. L ng kho trung bình

5

sung h th ng máy tính

c tiêu Hi u các nguyên t c thi t k a ph ng ti n. Ph n này cho th y các b c òi h i phát tri n h th ng a ph ng ti n. • Hi u h th ng a ph ng ti n g m nh ng gì ‚ Hi u các vai trò d án trong t phát tri n a ph ng ti n ƒ Hi u các b c trong phát tri n h th ng a ph ng ti n

338

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Gi i thi u Kh n ng tính toán ngày càng t ng c a máy tính cá nhân cùng v i tính s n có c a d i thông r ng có ngh a các i dung a ph ng ti n có th d dàng c t o ra trong máy tính ngày nay. Ng i dùng u cu i trông i có th truy nh p vào vi c t h p các n i dung âm thanh và video. Thêm vào ó, s thay i trong h t ng nh e-learning có ngh a r ng a ph ng ti n c s d ng chuy n giao n i dung ó.

5.1

th ng a ph

5.1.1

Phát tri n n i dung a ph

(1) Các c u ph n c a a ph a ph

ng ti n ng ti n

ng ti n

ng ti n g m t h p c a

• Audio

âm thanh

‚ Animation

ho t hình

ƒ Video „ Static pictures … Text a ph

nh t nh

v nb n ng ti n dùng t h p th giác, thính giác và xúc giác

Th giác

Thính giác

ng tác

(2) Các ki u ng d ng a ph

ng ti n

chuy n thông báo qua.

5.1

H th ng a ph

ng ti n 339

Hu n luy n

Qu ng cáo

Hãy n và mua s n ph m m i nh t c a chúng tôi

Trò ch i

Các ng d ng a ph ng ti n

Bài gi ng hôm nay Phim truy n Kinh doanh Giáo d c ào t o

• Giáo d c ào t o L i ích c a vi c dùng a ph

ng ti n làm công c hu n luy n là

a. Hu n luy n "k p th i " có th c th c thi trong a ph ng ti n. b. Các khoá h c có th c h c vào b t kì lúc nào và b t kì âu. H n n a, nó cho phép ng dùng h c t p theo nh p c ah . c. a ph ng ti n t ng tác t o ra công c mô ph ng t t. d. S t ng tác c a ng i dùng có th c ghi l i, c phân tích và c báo cáo.

i

‚ Hu n luy n Vi c dùng a ph ng ti n ã m r ng chi u h ng c a hu n luy n. Các n i dung có th c chuy n giao trên web. Vai trò c a ng i hu n luy n chuy n thành vai trò c a ng i cung c p n i dung. Không nh l p h c qui c, n i dung có th c chuy n giao b t kì n i âu vào b t kì lúc nào. T h p ánh sáng, âm thanh và ng tác cho phép ng i h c trau d i thêm kinh nghi m h c c a h . ƒ Gi i trí Phim nh, trò ch i và hòa nh c trên m ng có th c a vào nh a ph ng ti n. Có nhi u ví d v vi c s ng hi u qu c a a ph ng ti n trong công nghi p n nh. h a kí t cùng tr nên h a h n h n v i các clips ch a các kí t do máy tính t o ra. „ Qu ng cáo Ng i ta s d ng a ph ng ti n trong qu ng cáo ngày càng nhi u. Kí t máy tính ôi khi ã thay th kí t th gi i th c trong qu ng cáo. … Kinh doanh a ph ng ti n cho phép ng i dùng thao tác s n ph m trong không gian ba chi u. Nó không gi ng nh c a hàng th c t n i mà chúng ta có th c m nh n và s mó vào s n ph m. S d ng a ph ng ti n cho phép hi n th s n ph m nh m t hình ba chi u mà ng i dùng có th thao tác c. n n a, các tính ch t c a hình nh màu s c và khuôn m u có th s a i c b ng cách t ng tác. a ph ng ti n c ng giúp trong vi c tr c quan các thông tin.

(3) Vai trò c a t d án

340

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

Có th th y các vai trò sau trong m t d án a ph • Ng Ng

i qu n lí d án i có trách nhi m giám sát th i gian và tài nguyên d án.

‚ Ng i thi t k h a Ng i th c hi n ch c n ng nh ch cái nhìn và c m nh n cho d án. ƒ

ng ti n.

o ngh thu t ho c ngh s s n xu t. Vai trò này có trách nhi m t o

L p trình viên Vai trò này có trách nhi m nh th máy c a d án. Nhi u gói (ph n m m) a ph ng ti n h tr m t s ng ngôn ng k ch n (scripting).Vi c dùng ngôn ng này cho phép ki m soát lu ng c a gói ph n m.

„ Ng i vi t k ch b n - Script writer Vai trò này g m nh ng ng i vi t sáng t o và k thu t. H có trách nhi m xây d ng các nhân v t và c t truy n cho t i các v n b n k thu t. … Ng i thi t k âm thanh Vi c s d ng nh ng l i thuy t minh ã c biên t p t t, các b n nh c g c và các hi u qu âm thanh rung ng c thi t k riêng cho môi tr ng a ph ng ti n làm n i b t u . Các gói ph n m m không ph i tr hoa h ng có th c mua và s d ng trong d án. † Ng i làm ho t hình 3 chi u/2 chi u Ho t hình th ng có trong a ph ng ti n. Nó có th n gi n nh là t o các hình ng có th ph c t p nh là xây d ng ho t hình tr c quan 3 chi u ‡ Ng i biên t p video - Videographer Vai trò này có trách nhi m hi u ính và t o

Ng

p trình viên

i thi t k

h a quay

u ra video.

Ng

h a

Qu n lý d án

Ng i làm ho t hình 2 chi u / 3 chi u

i vi t k ch b n

Ng

Ng

i biên t p video

i tThi t k âm thanh

c,

5.1

(4) Tóm t t các b Các b

H th ng a ph

ng ti n 341

c thi t k

c thi t k h th ng a ph

ng ti n nh d

i ây

ng não t p th và làm c t truy n

u

và thi t k trên gi y

n m u và ki m th c a ng

n xu t ph

•

i dùng

ng ti n

ng não t p th và làm c t truy n

n ph i xác nh ai là khán gi c nh m t i. Các y u t nh tu i, gi i tính và qu c t ch có nh h i m i khía c nh c a thi t k t giao di n ng i dùng n thi t k và c u trúc h a. Ch ng nh n ho t

ng l n

ng

Nhu c u và ánh giá c a c gi

ánh giá ch nh c a d án.. Ph ng v n khách hàng và h i m c tiêu c a d án là gì. Các m c n t p trung là nh ng cách o mà khách hàng xem nh ch báo t c các m c tiêu. Nhu c u c a thính gi thay i t nhóm này sang nhóm khác. N i dung cho h c sinh ang h c ph thông c n khá thú v thu hút c s chú ý c a h và chuy n các kinh nghi m h c thành các kinh nghi m y s vui nh n. Nh ng ng i chuyên nghi p s tìm tri th c d a trên nh ng n i dung cho phép h c trong m t th i gian ng n có th c.

342

Ch

Trang th

ng 5

ng m i

B sung v h th ng máy tính Gi ng viên

nt

Ch ng nh n ho t

Bài gi ng hôm nay

Xác

Gi y ch ng nh n ng

nh n i dung

Các b ng

ih c

ào t o d y ngh

Sinh viên l i t p trung vào n i dung cho phép h làm các bài c giao d dàng và th c hành các k n ng thông qua các bài thi th và các bài t p mà n i dung a ra. Các t ch c s t p trung vào c i ti n ng cong h c t p c a h . Yêu c u v ki n th c th c hi n các ti n trình trong lu ng công vi c c thu th p và phân tích. Các yêu c u ki n th c này tr thành các m c tiêu. a. Xác

nh n i dung

n ch t c a n i dung là r t quan tr ng i v i site. Vi c làm rõ v i ng th c t c m c tiêu là u c t y u cho phép t o n i dung úng. Thao tác trên n i dung có th ghi l i và cho ch y l i. Các v n sau c xác nh khi t o n i dung • c tiêu • d ng ph ng ti n chuy n t i thông tin t t nh t • d ng a ph ng ti n h tr ch không ch trang trí • ng b hoá a ph ng ti n v i v n b n hay hình nh • Làm giao di n t ng tác i chi u ki u ki m th v i các thông tin c bao quát.

i dùng v m c tiêu và yêu c u ki n

b. C t truy n - Storyboard C t truy n n gi n là ph c v cho m c ích minh h a thô m t khái ni m v i ghi chép ng n g n, chi ti t hóa xem m i "màn hình" có th nh th nào. Ban không c n ph i là m t ngh s tài n ng m i có th t o ra c t truy n. Các hình dán ghép (matchstick) và các b n v thô c ng t t. Khung ban u cho câu truy n không ph i là cái gì ó t ng t ng, ho c th m chí chính xác quá i v i ch ó và trong m t s tr ng h p b n có th ch n s d ng các tham kh o PHOTO CD ho c b c nh/hình nh ã c quét vào xu t c nh. ng não t p th và làm c t truy n là các pha chính trong quá trình xây d ng m t ch .

5.1

T

ng thu t: Chào m ng các b n

n v i bu i t

H th ng a ph

ng ti n 343

ng thu t này

i quan h gi a t ng màn hình và hành ng c bi u di n nh m t dãy hình nh c bi t n nh là c t truy n (Storyboard). Nó g m m t t p hình nh ch ra các menu, h p tho i và c a s . C u trúc d n lái và ch c ng có trong h th ng c ch ra b i c t truy n. Nó c ch ra cho ng i dùng ti m n ng, cho phép tr c quan hoá s h p thành này. Ph m vi c a giao di n có th c th y rõ trong c t truy n. Vi c dùng c t truy n làm cho vi c thi t k c hi u m t cách d dàng. i b ng trong c t truy n c ng ch ra tài nguyên gì có trong khung, ví d l i d n truy n, nh c n n ho c phim nh c n chi u. Có th xem tr c b ng cách dùng c t truy n. Nó có th c xem nh m t k ch b n tr c quan i v i góc quay, ánh sáng, hi u ng âm thanh, b trí trang ph c, và xây d ng và di n bi n câu truy n. Th t c t o c t truy n là - Xem xét k ch b n s d ng mà c t truy n ph n ánh. C t truy n có th bi u di n cho vài ho t ng nh nh p vào, l u gi ho c in thông tin. C ng có th t o m t c t truy n riêng bi t th hi n t ng ch khác nhau. - Xây d ng c t truy n nh m t trình t bi u di n màn hình b ng cách s d ng các hình nh tách bi t ph n ánh s thay i trong dáng v c a h th ng. Vì v y c t truy n ch ra tính s n có và m c ích c a các c a s i tho i, các m c trong menu, các thanh công c và các hình t ng. - Các ph n t c a c t truy n có th c chú gi i v i l i gi i thích giúp cho ng i xem hi u c và giúp vi c ánh giá. - C t truy n ã hoàn thành có th a ra cho t thi t k c ng nh ng i dùng d ki n xem có c nh ng ph n h i ánh giá. t vài c t truy n có th c t o ra và ch ra cho ng i xem nh m khai thác các ý ki n khác nhau v thi t k . - Có th có ích n u quay video ho c ghi ti ng các bu i ph n h i sau này xem l i ho c a cho ng nghi p xem. ‚ L u

và thi t k trên gi y

Khái ni m v chu i các “c nh" nh trong phim là cách ngh t t v vi c t ch c cho m t u a ph ng ti n khi b n xây d ng c t truy n. Thí d , hãy hình dung cái nhà nh m t u a ph ng ti n. Có nhi u ch trong nhà - bu ng ng , bu ng t m, b p... Khi xây d ng c t truy n ta ph i b t u xem xét xem cách các ch c n i v i nhau nh th nào. gi i quy t ph n này c a d án ta ph i b t u xét cách thông tin ct ch c nh th nào và cách nó c truy nh p t các ph n khác c a d án. a. T o l u • •

Li t kê t t c các lo i n i dung có th có. t u nhóm các th theo t ng ch . Xác

nh nh ng siêu phân lo i hi n nhiên, chúng s tr

344

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

thành các ch m c trên cùng mà ng i dùng trông th y u tiên. Sau ó chuy n sang các ch t danh sách ch n các danh sách con. • Làm m n các nhóm ch Chuy n các ch xung quanh theo danh sách con cho n khi chúng làm vi c. • Thu x p các nhóm vào m t c u trúc móc n i, phân c p. Bây ng i ta b t u xây d ng th b c c a thông tin . danh sách

menu

Gi i thi u

Danh m c li t kê

ƒ B n m u và ki m th c a ng

FAQ

t thúc danh sách

i dùng

Các ki u công c dùng trong phát tri n a ph

ng ti n

c phân lo i nh sau

a. So n th o video - Video authoring c dùng

hi u ch nh video. Có các công c nh Premier ho c AfterEffects cho phép làm

b So n th o a ph Có các công c nh

u ó

ng ti n - Multimedia authoring Macromedia Director ho c Flash

c. Sinh phong c nh - Landscape generators Có các công c nh Bryce, Vue d. Mô hình hoá nhân v t - Character modeling Có công c nh Poser.

e. Hi u ính âm thanh - Audio editing Có công c nh SoundForge. Các t ng tác khác nhau c xác

nh d a trên vi c xây d ng c t truy n.

„ S n xu t môi gi i - Media Production a. Các kh i xây d ng- Building blocks Mô hình mà các kh i xây d ng c a ng d ng a ph ng ti n d a vào c nói t i nh là mô hình ho t ng. t ho t ng có th c xác nh nh m t chu i các hành ng liên quan, x y ra cái n ti p cái kia. Các ho t ng luôn b t u t i m t m b t u, nh ng chúng có th có các k t qu a d ng. Mô hình cho ng d ng c thi t k b ng cách k t c m các nhóm ho t ng v i nhau b ng cách s d ng các in ik th p c g i là móc n i. Nhìn chung thì mô hình này có th g m hai ki u ho t ng: các ho t ng trình bày và các ho t ng ki m soát. Các ng d ng a ph ng ti n v i nhi u chi ti t và ph c t p cao có th c thi t k t m ng (webs ) a các ho t ng này .

5.1

b. Ho t

H th ng a ph

ng ti n 345

ng trình bày

Ho t ng c b n nh t là hi n th m t kh i các v n b n, hình nh ho c n video n l và không t ng tác. t ho t ng ph c t p h n là hi n th m t t p các nh riêng l và các n video. S làm m n ti p theo có th là s d ng âm thanh ra hi u v vi c b t u video và sau ó trình bày chu i các hình nh, m i hình nh báo hi u nh ng ph n nh t nh c a rãnh âm thanh. c. Ho t

ng ki m soát

Bi n th c b n nh t c a các ti p c n l n l t (cái n sau cái kia)là s d ng c u trúc ch n d a trên menu. T t màn hình menu m màn, ng i dùng ch n l a trong các l a ch n. Khi ch n m t m c, m t ho t ng n th ng c th c hi n, sau ó ng i dùng tr l i menu chính. Ho t ng theo menu theo cách nh v y là ví v m t ho t ng ki m soát. i m c có m t m b t u duy nh t nh ng có nhi u m k t thúc. B n ch t c a cái vào mà ng i dùng a vào xác nh m k t thúc nào s c ch n. ng cách s d ng mô hình ho t ng n gi n mày, có th xác nh nhi u ki u c u trúc ng d ng a ph ng ti n: trình bày tuy n tính, ng c u khi n b ng d li u, menu phân c p, truy l c thông tin và siêu ph ng ti n (hypermedia). d. Trình bày tuy n tính Trình bày tuy n tính có bi n c n ti p sau bi n c kia, nh ng lo i trình bày này có ích cho ng i dùng, c n có ph n t ki m soát nào ó, v i vi c trình bày xem k các h at ng trình bày và ki m soát. Các ho t ng ki m soát n nh kho ng th i gian trình bày. Ví d , trong bi n c trình bày b ng gi y t i h i ngh , các ho t ng ki m soát s c l p trình ch p nh n báo hi u c a di n gi trong bài trình bày c a h . Nh ng báo hi u có th là vi c gõ m t phím (b t kì) ho c d ng chu t chuy n gi a các màn hình khác nhau. u này cho phép vi c trình bày c ng b hóa i các thông p c di n gi th hi n. t b n trình bày h tr ng i nói công phu h n c ng có th cho phép m t s hình th c thao tác thông tin t i i m ki m soát, nh kh n ng tr v tr c ho c ti n t i ph n sau trong b n trình bày, ho c thao tác cho phép nh y t bài trình bày sang m t ng d ng khác. e.

ng c

u khi n d li u (DDE)

t chi n l c làm cho vi c xây d ng b n trình bày tuy n tính d h n và làm cho vi c ki m soát n gi n n là s d ng cách ti p c n ng c u khi n b ng d li u. u này bao g m vi c dùng m t ng c thông ch các l nh t m t t p, t p ó xác nh u c n xu t hi n t i m i b c trình bày. T p này (th ng d i d ng n b n thu n - mã ASCII) có các m c c n a ra c thu x p theo trình t phù h p nh t; t ó tr i m i ho t ng trình bày c a vào ch ra b t c th gì c mô t . u này tuân theo m t ho t ng ki m soát n - ho t ng này ch l nh c a ng i dùng v u gì s ph i x y ra sau ó. M t ví d cho u này là vi c trình bày m t lo t slides trong ó danh sách trình t có th là danh sách các u c a các slides c n a ra. trình bày. ng c

u khi n d li u

p thành c a (DDE) không thay i b t k là bao nhiêu m c c a ra trình bày: ch có t p ki m soát là ph i m r ng. N u ng i thi t k mu n b trí l i trình t các m c thì t t c nh ng u c n làm là ph i hi u ính các m c trong t p. B ng cách l p trình có s d ng h th ng so n th o authoring ho c h th ng mã hoá, ho t ng trình bày có th c và t i các t p k ch n (script) khác nhau, ph thu c vào m c tinh t c a vi c mã hoá, nó c ng có th thông d ch tr c nhi u l nh t t p. H n n a, nh ng b n trình bày khác nhau có th c t o ra b ng cách n gi n là làm nh ng móc n i m i trong t p này.

346

Ch

ng 5

B sung v h th ng máy tính

f. Menu phân c p - Hierarchical menus t menu c th c hi n b ng cách s d ng ho t ng trình bày bi u l menu ó, và sau ó là ho t ng ki m soát sao cho s l a ch n c a ng i dùng c kích ho t. u này có th d n ng i dùng n m t ho t ng trình bày khác ho c nó có th r nhánh sang m c khác c a menu. Khi vi c ch n menu ã hoàn thành, ng i dùng th ng c quay tr l i menu này. C ng nh v y, khi ng i dùng ra kh i menu con, h tr v menu chính. Ng i thi t k c n m b o cho ng i dùng tr l i menu chính tr c khi óng ng d ng. u trúc menu nh v y có th nhanh chóng tr nên khó s d ng, c bi t n u m t s ho t ng (và m c trong menu) xu t hi n trong nhi u menu. Vi c s d ng cách ti p c n ng c d li u (data-engine) có th giúp làm n gi n hoá toàn b ti n trình này b ng cách k t h p v i m i menu m t t p k ch b n (script file) - t p này a ra i c ng các m c menu và các u trình bày - t c nh ng gì s c th c hi n khi c ch n. Mã cho ng c menu (menu engine) c sinh ra hi n th menu t t p này, sau ó nó g i tên m c ã ch n cho ch ng trình ng c m t l n trình bày. u này làm n gi n c u trúc menu xu ng thành 2 ch ng trình ng c trình bày và menu - và c u trúc ng d ng chi ti t th c t c l u trong m t nhóm t p v n b n. Các p này d dàng s a i và qu n lí mà không c n ph i có các k n ng l p trình thông th ng. g. Chuy n giao n i dung- Delivery of contents Cu i cùng, có th th c hi n vi c s n xu t th c t và

a ra các n i dung a ph

ng ti n.

Tr l i bài t p

347

Tr l i bài t p Tr l i bài t p cho Quy n 1 Ph n 2 Ch

ng 1 (K toán)

Danh sách áp án áp án

______________________________________________________________

Q 1: Q 6: Q 11: Q 16: Q 17:

a Q 2: d a Q 7: c a Q 12: b a-h, b-a, c-c, d-d, e-b, f-f, g-I a-b, b-h, c-G, d-d, e-c, f-d

Q 3: Q 8: Q 13:

b a c

Q 4: Q 9: Q 14:

b c d

Q 5: Q 10: Q 15:

a b d

Tr l i và mô t

Q1 Tr l i a.

P/L vi t t t cho b ng quy t toán, còn B/S vi t t t cho b n kê l i t c.

Mô t a. b. c. d. e.

P/L vi t t t cho b ng quy t toán, còn B/S vi t t t cho b n kê l i t c. B ng quy t toán c ng nêu c l i t c ròng c a doanh nghi p. B n kê tài chính c chu n b d a trên các t nh t ký. L it c c thi t l p theo b n kê l i t c bao g m l i t c v n hành, l i t c th ng và l i t c ròng. B ng quy t toán và b n kê tài chính là các b n kê tài chính quan tr ng nh t, c s nh t.

Trong câu h i này, b n kê tài chính c A là sai. Vì P/L là n kê lãi và l , B/S là i úng là a.

nh ngh a sai. ng quy t toán . T t c các câu khác là sai nên câu tr

Q2 Tr l i d.

(a=B/S, b=P/L, c=l i t c ròng)

Mô t Trong câu h i này, k t h p 2 ph n thích h p a vào h p theo hình sau a ra m i quan h gi a b ng quy t toán và b ng thu nh p. Vì B/S báo cáo ho t ng c a doanh nghi p d a trên ngu n v n, P/L báo cáo ho t ng c a doanh nghi p d a trên l i nhu n nên A =B/S và B=P/L. Vì C=thu nh p chi phí, nên C=l i t c ròng.

348

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính n quy t toán Kho n ph i tr ph n c a c ông Thu nh p

Tài s n Chi xu t A

B

Kho n ph i tr ph n c a c ông

Tài s n

Chi xu t Thu nh p

C

C

A B n kê l i t c B n kê l i t c B n quy t toán B n quy t toán

a b c d

B B n quy t toán B n quy t toán B n kê l i t c B n kê l i t c

C Chi phí L i t c ròng Chi phí L i t c ròng

Q3 Tr l i A b

B

L i t c v n hành

i t c th

C

ng

D

i t c ròng

Kho n thu gi l i không thích h p.

Mô t Trong câu h i này, k t h p các ph n thích h p xác nh.

a vào trong các h p theo b ng thu nh p ã

c

n kê l i t c (T ________ t i ________) Bán

XXXX

Chi phí hàng bán

XXXX

Chi xu t bán, chung và hành chính

XXXX

Thu nh p không v n hành

XXXX

Chi xu t không v n hành

XXXX

i b t th

ng

b t th

Q4

A c v n hành c v n hành c th ng c th ng c th ng

it it L it L it L it

XXXX

i t c ròng tr

c gi l i t

n m tr

c

B c th ng c th ng c v n hành c v n hành c ròng

XXXX

XXXX XXXX

D

i t c ròng tr

c thu

c thu

C

XXXX

Ô tr ng và gi a i t c thô v s bán và A= L i t c v n hành B= L i t c th ng Vì ô tr ng và xu t hi n sau i t c ròng tr C= l i t c ròng D= Kho n thu gi l i không thích h p. Vì v y, câu tr l i là b. it it L it L it L it

XXXX XXXX

B

XXXX

Thu công ti, v.v.

a b c d e

A

XXXX

ng

Kho n thu

i t c thô v s bán

XXXX

c thu

nên

nên

C Kho n thu gi l i không thích h p i t c ròng Kho n thu gi l i không thích h p i t c ròng i t c v n hành

D L i t c ròng Kho n thu gi l i không thích h p L i t c ròng Kho n thu gi l i không thích h p Kho n thu gi l i không thích h p

Tr l i bài t p

Tr l i b. 300 Mô t Trong câu h i này c n

a. 270

a ra l i t c v n hành cho m t n m. Tri u ng c tài kho n l ng Doanh thu 1500 Chi phí hàng bán 1000 Chi xu t bán, chung, hành chính 200 i t c không v n hành 40 Chi xu t không v n hành 30

b. 300

c. 310

d. 500

i t c v n hành = (doanh thu) (Chi phí hàng bán + Chi phí bán, chung, hành chính) = 1500 (1000+200) = 300 Vì v y, câu tr l i là b. Chú ý: L i t c th ng = (L i t c v n hành) + (L i t c không v n hành) (Chi xu t không v n hành) = 300 + 40 30 = 310

Q5 Tr l i a. 150 Mô t Trong câu h i này c n tính thu nh p trên t ng doanh thu (hàng nghìn yên ). n kê thu nh p

n kê chi phí s n xu t Chi phí v t li u Chi phí lao ng Các chi phí khác

400 300 200

Doanh thu bán Chi phí hàng bán Hàng t n u k

70

(Chi phí hàng bán)

Thu nh p trên t ng doanh thu

Chi phí s n xu t s n ph m

b. 200

120

Chi phí ch t o s n ph m Hàng t n cu i k

ng chi phí s n xu t n bán thành ph m u k 150 n bán thành ph m cu i k 250

a. 150

1000

c. 310

d. 450

1) T b n kê chi phí s n xu t ta có: T ng chi phí s n xu t = (Chi phí v t li u) + (Chí phí lao ng) + (Các chi phí khác) = 400+300+200=900 Chi phí s n xu t s n ph m = (t n bán thành ph m u k ) + (t ng chi phí s n xu t) (t n bán thành ph m cu i k )

349

350

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

= 150 + 900

250 = 800

2) Theo b n kê thu nh p: Chi phí hàng bán = (hàng t n u k ) + chi phí s n xu t s n ph m = 120 + 800 70 = 850 Thu nh p trên t ng doanh thu = (Doanh thu bán) (Chi phí hàng bán) = 1000 850 = 150

(hàng t n cu i k )

Q6 Tr l i a. 650 Mô t Trong câu h i này c n tính chi phí hàng bán. a. 650 b. 750 c. 850 (Doanh thu bán) = (T ng doanh thu bán hàng) = 2000 150 150 = 1700

(ti n hàng tr l i)

d. 950

e. 1,050

(chi t kh u bán hàng)

(Chi phí s n xu t hàng) = (Chi phí v t li u) + (Chí phí lao ng) + (Các chi phí khác) + (T n bán thành ph m bán thành ph m cu i k ) = 500+300+150+200 300 = 850 (Chí phí hàng bán) = (hàng t n kho u k ) + (chi phí s n xu t s n ph m) = 600 + 850 400 = 1050 (Thu nh p trên t ng doanh thu) = (Doanh thu bán) (Chi phí hàng bán) = 1700 1050 = 850

(hàng t n kho cu i k )

Q7 Tr l i c. 1,600 Mô t Trong câu h i này c n tính chi phí hàng bán. 1) T s lãi v n hành v i doanh thu = lãi v n hành/doanh thu bán hàng = 0.1 Vì v y Doanh thu bán hàng = lãi v n hành x 10 = 200 x 10 = 2000 2) T s chi phí hàng bán = Chi phí hàng bán / doanh thu = 0.8 Do ó, Chi phí hàng bán = doanh thu bán hàng x 0.8 = 2000 x 0.8 = 1600. Mà các câu tr l i là a. 1,200 b. 1,400 c. 1,600 d. 1,800 à Câu tr l i là c.

e. 2,000

uk )

(T n

Tr l i bài t p

351

Q8 Tr l i a.Tài kho n nh n Mô t Trong câu h i này c n tính tài s n l u ng. u ng ngh a là chuy n sang ti n m t m t cách d dàng , tài s n l u ng là tài s n có th chuy n sang ti n m t m t cách nhanh chóng, ví d , ti n m t ho c ti n g i ng n h n. a. Tài kho n nh n b. Công vi c ang ti n hành c. Món vay ng n h n d. Thanh toán tr tr c e. Tài kho n nh n không kinh doanh Trong s các l a ch n trên, tài kho n nh là tài s n l u ng. Vì v y câu tr l i là a.

Q9 Tr l i c.

Tài s n hi n t i Kho n ph i tr hi n t i

Mô t Trong câu h i này c n tìm ph

ng trình tính t s hi n t i.

a.

Tài s n hi n t i Tài s n c nh

b.

Tài s n hi n t i ng tài s n

d.

Kho n ph i tr hi n t i ph n thô

e.

Kho n ph i tr hi n t i ng kho n ph i tr

s hi n t i

c.

Tài s n hi n t i Kho n ph i tr hi n t i

c di n t b ng tài s n hi n t i trên kho n ph i tr hi n t i nên câu tr l i là c.

Q10 Tr l i b.

m hoà v n ngh a là m c c a vi c bán mà t i ó doanh nghi p không làm ra lãi hay l .

Mô t Trong câu h i này c n tìm câu tr l i úng v m hòa v n. a. N i chi phí c nh không i, n u t s chi phí bi n thiên t ng lên, thì m hoà v n th p xu ng. b. m hoà v n ngh a là m c c a vi c bán mà t i ó doanh nghi p không làm ra lãi hay l . c. m hoà v n ch ra m c theo ó tài s n cc nh. d. N i mà t s chi phí bi n thiên v n còn không i, n u chi phí c nh t ng thì m hoà v n h . m hòa v là m mà doanh thu b ng v i t ng chi phí. Vì v y, câu tr l i là b.

Q11 Tr l i a. 500 Mô t Trong câu h i này c n tính thu nh p hòa v n t b n kê thu nh p.

352

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Chi phí bi n thiên = 800 Chi phí c nh = 100 s chi phí bi n thiên = (chi phí bi n thiên) / (doanh thu) = 800/1000 = 0.8 m hòa v n = (chi phí c nh) / (1 = 100 / (1 -.8) = 500 a. 500 b. 600 Vì v y, câu tr l i là a.

(t s chi phí bi n thiên)) c. 700

d. 800

e. 900

Q12 Tr l i b. L i t c v n hành Mô t Trong câu h i này c n tìm ra xem cái gì chéo) trong s sau.

c th hi n b i vùng phía trên bên ph i (vùng g ch

L i nhu n / Chi phí

Doanh thu

ng chi phí

0

a. L v n hành

nh

i m hòa v n

Chi phí c

Doanh thu

b. L i t c v n hành

c. L i t c th

ng

d. Lãi biên

Trong vùng g ch chéo trên s , ng d i th hi n chi phí bán (t ng chi phí c bi n thiên) và ng trên th hi n doanh thu . Vì v y, gi a 2 ng trên chính là i t c v n hành nên câu tr l i là b.

nh và chi phí

Q13 Tr l i c. Ph

ng pháp vào tr

c ra tr

c

Mô t Trong câu h i này c n tìm ph ng pháp ánh giá mà th t c ánh giá cao nh t v hàng t n kho cu i k cu i k hi n t i. a. Ph ng pháp vào sau ra tr c b. Ph ng pháp trung bình chuy n c. Ph ng pháp vào tr c ra tr c d. Ph ng pháp giá trung bình Ph ng pháp ánh giá mà th t c ánh giá cao nh t v hàng t n kho cu i k hi n t i có th gi hàng t n kho v i giá mua cao có th : Vì các câu trong câu h i nói r ng giá mua cao t ng, nên có th ánh giá cao h n v i ph ng pháp vào tr c ra tr . à Câu tr l i là c.

Tr l i bài t p

353

Q14 Tr l i d. 5,500 Mô t Trong câu h i này c n tìm chi phí bán hàng trong tháng 3 v i u ki n ã cho. a. 4,000 b. 4,500 c. 5,000 d. 5,500 e. 6,500 Vì ch p nh n ph ng pháp vào tr c ra tr c nên chi phí bán hàng cho tháng 3 nh sau: 50units x 50yen + 100units x 30yen = 2500+3000 = 5500 Vì v y câu tr l i là d.

Q15 Tr l i d. 1,180 Mô t Trong câu h i này c n tính giá tr t n kho v i u ki n ã cho. a. 840 b. 980 c. 1,080 d. 1,180 các m c bán trong giai n c th là 4+8+6=18 Vì s d ng ph ng pháp vào sau ra tr nên, 5 n v hàng bán u tiên t 15 tháng v i v i giá 70 yen, Sau ó 13 n v hàng bán t 1 tháng 5 v i giá 90 yen. Hàng t n kho bao g m - 2 n v c a tháng 5 v i m i n v giá 90 yên: 90 x 2 = 180yen - 10 n v c a hàng t n kho u k v i giá m i n v là 100 yên: 10 x 100 = 1000yen Vì v y câu tr l i là d.

Q16 Tr l i a-h, b-a, c-c, d-d, e-b, f-f, g-I

Mô t Trong câu h i này c n tìm s thích h p phân tích tài chính.

t vào các h p c th d a trên các phát bi u liên quan t i

ng quy t toán Tài s n Tài s n l u

ng

Hàng t n kho Tài s n c nh ng tài s n

a.

3,000

b.

10,000

c.

A

( Nghìn ng) Kho n ph i tr và c l ng ph n c ông Kho n ph i tr hi n t i A

B

Kho n ph i tr c

l

ng

C

nh

G

ph n c ông T ng kho n ph i tr và ph n c ông

12,000

d.

15,000

B C G

354

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

e. 18,000 I. 45,000

f. J.

20,000 48,000

g.

25,000

h.

30,000

Q17 Tr l i a-b, b-h, c-g, d-d, e-c, f-d

Mô t

1) ô tr ng t a t i d

Doanh thu/ chi phí/ l i hu n (l )

Trong câu h i này c n tìm câu tr l i t a t i f t vào ô tr ng. t i là các m c mô t các ph n c a s m hòa v n. giá tr bán c a m hòa v n, là giá tr m i c a b khi a thay

i.

A B

C

D

hòa v n ta có th th y th hi n chi phí c nh trong khi ch chi phí ngh a là doanh thu và là l i t c v n hành (l các l a ch n cho a t i d là: a. Chi xu t bán, chung và hành chính d. Chi phí c nh e. Chi phí s n xu t Vì v y câu tr l i là a-b, b-h, c-g, d-d

A

s

bi n thiên i nhu n). b. Bán c. Tài kho n nh n c f. L g. Chi phí bi n thiên h. Lãi

2) Ô tr ng và (Doanh thu bán hòa v n) = (chi phí c nh) / (1 (chi phí bi n thiên / doanh thu)) = 2 / (1- (6 / 10)) = 2 x 5/2 = 5 [theo n v 1,000,000 yen] Vì v y, câu tr l i cho e là c. Các l a chon cho e và f: a. 3,000,000 b. 4,000,000 C. 5,000,000 e. 7,000,000 f. 8,000,000

d. 6,000,000

Tr l i bài t p

Tr l i cho Quy n 1 Ph n 2 Ch a h th ng máy tính)

355

ng (Các l nh v c ng d ng

Danh sách áp án áp án

______________________________________________________________

Q 1: Q 6: Q 11:

a a b

Q 2: Q 7: Q 12:

a c c

Q 3: Q 8: Q 13:

a c a

Q 4: a Q 9: e Q 14: a

Q 5: Q 10:

c c

Tr l i và mô t

Q1 Tr l i a.

H th ng FA th c hi n vi c mô hình hoá hình h c cho các s n ph m b ng vi c dùng CAD.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh câu nh ngh a úng v FA. a. H th ng FA th c hi n vi c mô hình hoá hình h c cho các s n ph m b ng vi c dùng CAD. b. CAM là ch vi t t t cho Computer Aided Modeling. c. H th ng FA không liên quan gì t i CIM. d. FMS là h th ng c a FMC. e. H th ng tính s l ng tài nguyên c n cho vi c s n xu t c g i là MAP. Ch có A là úng, t t c các câu khác là sai. à Câu tr l i là a.

Q2 Tr l i a. CAD Mô t Trong câu h i này c n xác nh k thu t nâng cao hi u qu v và thi t k b ng cách s d ng máy tính cho các s n ph m công nghi p và xây d ng các k t c u. a. CAD b. CAI c. CAM d. CIM e. GUI Câu tr l i là CAD (Computer Aided Design).

Q3 Tr l i a. CAD Mô t Trong câu h i này c n xác nh h th ng hi n th các i t ng s d ng mô hình khung dây, mô hình b m t và mô hình t ng t cho công vi c thi t k hi u qu . a. CAD b. FA c. FMS d. MAP e. POP

356

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Câu tr l i là CAD (Computer Aided Design).

Q4 Tr l i a. CAD Mô t Trong câu h i này c n xác nh h th ng t o nên m t ph n c a h th ng FA và th c hi n thi t k , v thi t k t ng tác và t ng b ng cách s d ng máy tính, hi n th h a, máy v thi t k có h tr a máy tính.. a. CAD b. CAE c. CAM d. CAT th ng mô t trong câu h i này là h th ng CAD (Computer Aided Design).

Q5 Tr l i c. MRP Mô t Trong câu h i này c n xác nh h th ng tính s l ng v t t c n thi t t k ho ch s n xu t c s ho c qu n lý l ch ch t o b ng cách s d ng c u ph n b ph n, kho và các t p khác. a. CAD b. FA c. MRP d. Nh p n hàng e. Ch n n hàng Mô t trong câu h i liên quan t i k ho ch s n xu t. th ng l p k ho ch yêu c u v t t là h th ng ki m soát lu ng v t t t v t li u thô t i các n ph m ã hoàn thành qua th i gian. à Câu tr l i là c.

Q6 Tr l i a. CIM Mô t Trong câu h i này c n xác nh h th ng cung c p s h tr t ng th cho các ho t ng b ng cách d ng máy tính. a. CIM b. EOS c. OA d. POS th ng c mô t trong câu h i chính là h th ng CIM (Computer Integrated Manufacturing).

Q7 Tr l i c. CALS Mô t Trong câu h i này c n xác nh h th ng c thi t k các thông tin khác gi a ng i mua và nhà cung c p. a. CAD b. CAE c. CALS

có th chia s giao d ch, công ngh và d. CAM

Tr l i bài t p

357

th ng c mô t trong câu h i chính là CALS (Commerce At Light Speed). Nó là h th ng mà thông tin trong vòng i s n ph m c qu n lý theo cách s th c và theo cáh tích h p h tr cho các quy trình h tr cho các ti n trình cá nhân.

Q8 Tr l i c.

Ph n m m nhóm là h th ng h tr cho công vi c c ng tác trong m t t ch c b ng máy tính.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh câu nh ngh a úng v ph n m m nhóm. a. Ph n m m nhóm là công ngh bi u di n, ghi nh và x lí ho b ng máy tính. b. Ph n m m nhóm là công ngh dùng vi ch ng trình thay cho ph n c ng th c hi n các ch c ng và l nh máy tính. c. Ph n m m nhóm là h th ng h tr cho công vi c c ng tác trong m t t ch c b ng máy tính. d. Ph n m m nhóm là vi c dùng các ch c n ng ph n m m cung c p môi tr ng v n hành và ch y mà trong ó ng i dùng không c n ph i ý th c t i ph n c ng. Ph n m m nhóm c thi t k và phát tri n h tr cho vi c c ng tác và t i u hóa s n ph m nhóm. à Câu tr l i là c.

Q9 Tr l i e. POS Mô t Trong câu h i này c n xác nh h th ng phân tích và l a ch n thông tin bán hàng v t ng s n ph m riêng bi t trong kho bán l và c coi là có hi u qu trong vi c theo dõi hàng bán ch y và ng n ng a h t hàng trong kho. a. CAD b. CAM c. DSS d. OA e. POS th ng c mô t trong câu h i trên là h th ng POS. ây là h th ng qu n lý thông tin t i th i m b n. POS là t vi t t t c a Point Of Sale.

Q10 Tr l i c.

H th ng bank-POS th c hi n thanh toán tr c tuy n theo s ti n bán i v i máy tính ngân hàng.

a vào thi t b cu i POS

c

Mô t Câu h i này c n xác nh nh nghã úng v h th ng bank-POS a. H th ng bank-POS phân tích nh ng thay i hàng ngày và t m th i trong kinh doanh bán th ng làm t ng hi u qu v n hành. b. H th ng bank-POS cung c p phân tích v các s n ph m bán ch y nh t và các d ch v khác b ng vi c i máy tính ngân hàng v i thi t b cu i POS. c. H th ng bank-POS th c hi n thanh toán tr c tuy n theo s ti n bán a vào thi t b cu i POS c i v i máy tính ngân hàng. d. H th ng bank-POS là h th ng khi a th IC do ngân hàng phát hành vào thi t b cu i POS, thì nó tr s ti n mua t tài kho n c l u gi trên th và truy n s ó v thi t b cu i POS. c úng à c là câu tr l i

358

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Q11 Tr l i b.

Ph

ng pháp thanh toán v i th bank-POS là tr tr c ti p.

Mô t Câu h i này c n xác nh phát bi u úng v các ph ng pháp thanh toán theo các h th ng th khác nhau. a. Th bank-POS, th tín d ng, th tr tr c, và th trung thành, t t c u ki m ch ng s hi u nhân viên ID b i vì chúng có ch c n ng thanh toán. b. Ph ng pháp thanh toán v i th bank-POS là tr tr c ti p. c. Ph ng pháp thanh toán v i th tín d ng là tr ngay không tính lãi. d. Ph ng pháp thanh toán v i th tr tr c là tr vi c tr ti n. e. Ph ng pháp thanh toán v i th trung thành là tr ti n tr . Th bank-POS có th thanh toán cho khách hàng mà không c n ti n m t. Vi c thanh toán c th c hi n ngay lúc tr ti n b ng cách s d ng ti n mà khách hàng có trong tài kho n ngân hàng. à Câu tr l i là b.

Q12 Tr l i c. Th tín d ng Mô t Câu h i này c n xác nh th có ch c n ng chính là ki m tra s ti n gi i h n và tín d ng hi n hành và cho phép và cho phép thanh toán vào ngày mu n h n. a. th ID b. th bank-POS c. th tín d ng d. th tr tr c e. th trung thành Th c mô t trong câu h i trên là th tín d ng. à Câu tr l i là c.

Q13 Tr l i a.

V i EDI, vi c

t

n hàng và ch p nh n

nh d ng thông tin ã

c chu n hoá

Nh t.

Mô t Câu h a. b. c.

i này c n xác nh phát bi u thích h p v EDI. V i EDI, vi c t n hàng và ch p nh n nh d ng thông tin ã c chu n hoá Nh t. EDI t o kh n ng cho các giao tác và thanh toán chính xác, th i gian th c qua mi n r ng. Ng i ta trông i r ng vi c t và ch p nh n n hàng d a trên EDI s làm cho s l n công vi c gi y t tr thành không c n thi t. d. EDI là ti n trình trao i d li u trên các giao tác th ng m i gi a các doanh nghi p khác nhau thông qua m ng trao i. e. Cái g i là FB (firm banking – ngân hàng công ti) là m t lo i EDI. B t i e là sai. à Câu tr l i là a.

Q14 Tr l i a.

DSS là h th ng ng d ng th c hi n k toán, tr l

ng v.v… b ng máy tính. Nó là h th ng h tr

Tr l i bài t p

c thi t k

c i ti n hi u qu c a công vi c th

359

ng l .

Mô t Câu h i này c n xác nh phát bi u thích h p v h thông tin cho doanh nghi p. a. DSS là h th ng ng d ng th c hi n k toán, tr l ng v.v… b ng máy tính. Nó là h th ng h tr c thi t k c i ti n hi u qu c a công vi c th ng l . b. EOS là h th ng t n t ng trong ó mã và s l ng hàng c t c a vào qua thi t b a vào d li u cu i và c truy n tr c tuy n. c. H th ng MRP l p k ho ch và qu n lí vi c mua s m các b ph n và v t t d a trên hoá n v t t và vi c ch t o các b ph n và s n ph m. d. POP là h th ng tích h p trên c s th i gian th c các thông tin (nh tên s n ph m, s l ng, u ki n ti n nghi, và công nhân) c c n t i ch làm vi c cho nh ng h ng d n thích h p. e. SIS là h th ng th o ra và th c hi n chi n l c doanh nghi p có th m r ng ho t ng c a nó và làm m nh v th c nh tranh c a nó. b t i e là sai. à Câu tr l i là a.

360

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Tr l i cho Quy n 1 Ph n 2, Ch

ng 3 (An ninh)

Danh sách áp án áp án

______________________________________________________________

Q 1: Q 6:

d b

Q 2: Q 7:

c c

Q 3: Q 8:

d b

Q 4: Q 9:

c d

Q 5: Q 10:

e c

Tr l i và mô t

Q1 Tr l i d.

Xoá b nh tr

c khi th c hi n ch

ng trình.

Mô t Trong câu h i này c n tìm bi n pháp kém hi u qu nh t phòng b , phát hi n hay kh b virus máy tính. a. Không dùng ph n m m v i ngu n g c không rõ ràng. b. Khi dùng l i a m m, kh i u l i chúng tr c. c. Không dùng chung a m m v i ng i dùng khác. d. Xoá b nh tr c khi th c hi n ch ng trình. d là bi n pháp kém hi u qu nh t vì m c dù b nh b xóa tr c khi th c hi n ch ng trình, ch ng trình có th làm h i trong khi nó ch y, là ch ng trình virus.

Q2 Tr l i c.

Vi rút macro nhi m vào các t p tài li u

c m hay t o m i sau khi t p tài li u b nhi m

cm .

Mô t Trong câu h i này c n xác nh phát bi u úng v s t ng lên c a virus macro g n ây. a. Vi c th c hi n c a m t ng d ng b nhi m s n p virút macro vào b nh chính, và trong ti n trình này, vi rút nhi m vào các t p ch ng trình c a các ng d ng khác. b. Vi c kích ho t h th ng t m t a m m làm n p vi rút macro vào trong b nh chính, và vi rút nhi m vào sector kh i ng hay vào a m m khác. c. Vi rút macro nhi m vào các t p tài li u c m hay t o m i sau khi t p tài li u b nhi m cm . d. Vì có th d dàng xác nh xem li u ch c n ng macro có b nhi m vi rút hay không, nên vi c nhi m có th c ng n ng a vào lúc m t p v n b n. Virus Macro nh h ng t i các t p (ví d m t t p b ng tính c th ). Khi t p b nh h ng cm i ch ng trình ng d ng có kh n ng th c hi n macro, macro s t ng th c hi n và có th gây tác h i.

Q3 Tr l i d. User ID

Tr l i bài t p

361

Mô t Trong câu h i này c n tìm thu t ng thích h p mô t thông tin c trao cho ng i dùng v i ch nh ki m tra tính xác th c cho h th ng máy tính và n m b t u ki n s d ng. a. a ch IP b. Quy n truy nh p c. M t kh u d. S hi u ng i dùng user ID a a ch IP a ch IP có th c s d ng ki m tra tính h p l c a máy tính (không ph i ng i s d ng máy tính), và c ng có th c s d ng ki m tra tr ng thái c a máy tính (không ph i ng i s ng) b quy n truy c p Quy n truy c p ngh a là s cho phép truy c p vào h th ng t p. Quy n truy c p có th xác nh xem s truy c p có c phép hay không nh ng không th xác nh tr ng thái s d ng. c m t kh u t kh u có th c s d ng ki m tra tính h p l v t cách s d ng, nh ng không th ki m tra tr ng thái s d ng. d S hi u ng i dùng user id user id xác nh ng i s d ng và có th c s d ng ki m tra tính h p l v t cách s d ng và có th ki m tra xem ng i s d ng làm gì.

Q4 Tr l i c.

Khi

c quy n

c thi t l p cho m t user ID, chúng nên

c làm t i thi u.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh th c hành thích h p nh t cho vi c qu n lý s hi u ng i dùng. a. T t c m i ng i dùng tham gia vào trong cùng d án nên dùng cùng ID. b. Ng i dùng có nhi u user IDs nên l p cùng m t hi u cho m i ID. c. Khi c quy n c thi t l p cho m t user ID, chúng nên c làm t i thi u. d. Khi m t user ID d nh b xoá i, nên m t kho ng th i gian thích h p sau khi k t thúc vi c dùng a nó. Câu tr l i là c. Vì quy n t i thi u c dành cho userID. Các câu còn l i là các th c hành sai cho qu n lý s hi u ng i dùng.

Q5 Tr l i e.

M t kh u nên

c hi n th trên thi t b cu i t i

m

a vào v i ch

nh

xác nh n.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh phát bi u thích h p v ng i dùng ho c qu n lý m t kh u. a. N u m t m t hi u c a vào không úng sau m t s l n xác nh tr c, thì user ID nên c làm thành không h p l . u này nh m ch ng l i vi c phá m t kh u. b. M t kh u nên c ghi l i trong t p sau khi ã c m t mã hoá. Vi c này gi m kh n ng phá m t kh u. c. Ng i dùng nên c g ng dùng các m t kh u d nh , nh ng l i khó cho ng i khác oán. d. Ng i dùng nên c h ng d n thay i m t kh u c a mình vào nh ng kho ng th i gian xác nh tr c. C và D u thích h p. e. M t kh u nên c hi n th trên thi t b cu i t i m a vào v i ch nh xác nh n. i th i m nh p m t kh u, các ký t c a m t kh u không nên hi n th trên màn hình.

362

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Q6 Tr l i b.

B ph n này nên khuy n cáo r ng ng i dùng nên ghi l i m t kh u c a h trong s tay thi u t n xu t h i v m t kh u c a h .

làm gi m

Mô t Trong câu h i này c n xác nh cách gi i quy t m t kh u và t p m t kh u không thích h p trong b ph n qu n lý h th ng. a. Ng i qu n lí an ninh nên u n ki m tra xem li u m t kh u có d oán không, và khuy n cáo r ng t kh u có v n nên c thay i. b. B ph n này nên khuy n cáo r ng ng i dùng nên ghi l i m t kh u c a h trong s tay làm gi m thi u t n xu t h i v m t kh u c a h . c. N u có th t th i h n h p l cho m t kh u, thì th i h n nên c dùng ki m tính h p l m t kh u. d. Cho dù t p m t kh u có ghi các m t kh u ã m t mã hoá, b ph n này v n nên làm cho nó không truy nh p c i v i ng i dùng chung. Trong s các l a ch n trên, b là thích h p vì n u m t kh u c vi t trong s tay, kh n ng thông tin m t kh u a ra v i nh ng ng i không mong i là cao.

Q7 Tr l i c.

Hi n th m t hi u trên thi t b cu i t i

m vào sao cho ng

i dùng s không quên m t hi u.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh ph ng pháp v n hành h th ng máy tính không thích h p khi s ng m ng chuy n m ch công c ng theo quan m an ninh. a. Làm m t hi u không dùng c cho ghép n i tr phi nó c thay i trong kho ng ã xác d nh tr c. b. Khi m t yêu c u n i c th c hi n, thi t l p n i b ng vi c g i ng c l i m t s n tho i xác nh. c. Hi n th m t hi u trên thi t b cu i t i m vào sao cho ng i dùng s không quên m t hi u. d. Ng t ng n u m t hi u b a vào sai sau m t s l n xác nh tr c. c là thích h p theo thu t ng an ninh (qu n lý m t kh u) b t ch p khi s d ng ng công c ng cho k t n i. Nh ng ng i s d ng nên c trang b thay i m t kh u c a h và không các m t kh u a h t i b t k d ng vi t nào. S l n th l i b gi i h n khi nh ng k t n công th m c có th c a ra c g ng oán m t kh u.

Q8 Tr l i b Khóa công c a ông N Khóa riêng c a ông N Mô t Trong câu h i này c n xác nh t h p thích h p cho các khóa c s d ng cho vi c mã hóa và gi i mã khi Ông M g i cho Bà N m t thông báo h mu n gi bí m t nh c a ra trong hình i ây. Ông M “Tôi s chuy n vào tháng t i”

Mã hóa s d ng khóa A

nd359fxj47ac

ng

Ông N “Tôi s chuy n vào tháng t i”

Mã hóa s d ng khóa B

nd359fxj47ac

Tr l i bài t p

a b c d

Khóa A Khóa riêng c a ông M Khóa công c a ông N Khóa công chung Khóa riêng chung

363

Khóa B Khóa công c a ông M Khóa riêng c a ông N Khóa riêng c a ông N Khóa công chung

Thu t toán khóa chung t o kh n ng trao i các thông p c m t mã hóa gi a nhi u ng i. t t p khóa riêng c s d ng m t mã hóa ho c gi i mã. Khóa chung là khóa m t mã hóa. Khóa riêng ho c khóa bí m t là khóa gi i mã. u này ngh a là khóa chung có th công b t do. d ng khóa chung này, thông p có th c g i m b o t i ng i khác. Ch ng i gi khóa bí m t m i có th gi i mã thông p. i ng i chu n b m t ôi khóa chung và khóa riêng. Trong câu h i này, Ông M s g i thông p m b o t i Bà N. Vì v y Ông M s d ng khóa cung c a Bà N mã hóa ch Bà N m i có th gi i mã thông p này b ng cách s d ng khóa riêng c a Ông M. à b là câu tr l i. (khóa chung c a Bà N, khóa riêng a bà N)

Q9 Tr l i D Khóa công c a ng

i g i, khóa riêng c a ng

ig i

Mô t Trong câu h i này c n tìm t h p thu t ng thích h p t vào a và b theo hình ch ký nt c s d ng trong h th ng m t mã khóa công. a b c d

Khóa công c Khóa công c Khóa riêng c Khóa riêng c

A a ng i nh n a ng i g i a ng i g i a ng i g i

a ra c u hình

B Khóa riêng c a ng i nh n Khóa riêng c a ng i g i Khóa công c a ng i nh n Khóa công c a ng i g i

t o ch ký s trên d li u, s d ng các thu t toán khóa chung. Ng i g i s d ng khóa riêng ah t o ch ký s và khóa chung c a h c s d ng xác nh ch k s . Sau ó, ng i nh n gi i mã s d ng khóa công c a ng i g i tìm trong ch ng nh n và xác nh n ch ng nh n ch ng l i quy n ch ng nh n. Vì v y, câu tr l i là d.

Q10 Tr l i c.

ERDEIDDDEMRAEPDE

Mô t Trong câu h i này c n tìm v n b n m t mã úng cho v n b n "DEERDIDDREAMDEEP" trong h

364

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

th ng m t mã

i ch thu

c.

n b n n gi n c chia thành các kh i, m i kh i có 4 ký t . Trong m i kh i, S thay th di n ra nh sau. Ký t u tiên --> ký t th ba Ký t th hai --> ký t u tiên Ký t th ba --> ký t th t Ký t th t --> ký t th hai Vì v y DEER DIDD REAM DEEP c thay th b ng ERDE IDDD EMRA EPDE --> câu tr l i là c a. DIDDDEEPDEERREAM b. EDREDDDIARMEEDPE c. ERDEIDDDEMRAEPDE d. IDDDEPDEERDEEMRA e. REEDDDIDMAERPEED

Tr l i bài t p

Tr l i cho Quy n 1 Ph n 2 Ch ng)

365

ng 4 (Nghiên c u các ho t

Danh sách áp án áp án

______________________________________________________________

Q1: b Q2: b Q3: b Q6: d Q7: B Q8: b Q11: c Q12: b Q13: d Q16: c Q17: d Q18: d Q21: d Q22: b Q23: b Q24: A - e, B - e, C - i, D - b, E - f, F - e Q25: (1) d (2) A - e, B - d

Q4: b Q9: d Q14: b Q19: b

Q5: c Q10: b Q15: a Q20: c

Tr l i và mô t

Q1 Tr l i b.

S thanh x p ch ng stacked bar 100% so sánh s ph n tr m mà m i giá tr óng góp cho toàn th qua th i gian. Nó thích h p cho vi c hình dung s thay i n i dung qua th i gian.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t sai v s . a. S múi Pie c dùng ch ra ph n óng góp c a t ng giá tr vào toàn th . Nó thích h p cho vi c hình dung t s . b. S thanh x p ch ng stacked bar 100% so sánh s ph n tr m mà m i giá tr óng góp cho toàn th qua th i gian. Nó thích h p cho vi c hình dung s thay i n i dung qua th i gian. c. S r i Scatter c v b ng vi c tô hai thu c tính theo tr c hoành và tr c tung c a th . Nó c dùng ki m tra li u hai thu c tính ó có quan h v i nhau hay không. d. S Pareto ch ra các kho n m c c x p h ng và t n s c a chúng. Các kho n m c cs px p theo th t gi m ng v i t n s . T ng tích lu các t n s c a chúng c ng c nêu ra. Chúng ta dùng u này tìm ra các kho n m c quan tr ng. e. S Radar th ng c dùng ki m tra s cân b ng c a các c tr ng d li u. Có hai ph ng pháp. M t là so sánh các c tr ng v i các con s lí t ng hay con s chu n. Ph ng pháp kia là so sánh các c tr ng b ng vi c t ch ng nhi u con s .

Q2 Tr l i b.

Di n

c ích c a cách di n t c ph n c a t ng công ty trong th tr ng

t

th th Z

366

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Mô t Trong câu h i này c n xác lo i th s d ng . a. b. c. d. e. b.

Di n Di n Di n Di n Di n di n p và th

nh s k t h p không thích h p gi a

c ích c a cách di n

c ích c a cách di n t t thay i l u l ng trong m t ngày t c ph n c a t ng công ti trong th tr ng th t v trí c a s n ph m m i trong thi tr ng t vi c so sánh các máy d a trên nhi u kho n m c th m nh. t l ch công vi c và ti n trình ti p theo t c ph n c a m i công ty trong th tr ng, các s hình tròn ho c s ng c s d ng. à Câu tr l i là b.

và

th tuy n tính Z danh m c Radar Gantt c t là phù

Q3 Tr l i b.

S

v i con s nh web

c dùng

ki m tra s cân b ng c a nhi u

c tr ng.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t phù h p v s rada. a. S ch ra m i quan h gi a chi phí c nh và chi phí t l c a s bán, và c dùng phân tích l i nhu n th ng m i. b. S v i con s nh web c dùng ki m tra s cân b ng c a nhi u c tr ng. c. S c dùng ánh giá m i t ng quan gi a hai c tr ng t bi n thiên c a d li u cv trên các to x-y. d. S c dùng phân tích hi u n ng bán c a m t th i kì nào ó, ch ra s bán hàng tháng, s bán tích lu và s trung bình ng bên trong m t s . Trong s rada, m i lo i có b c x tr c giá tr riêng t m trung tâm. Các ng k t n i t t c các giá tr theo cùng lo i.

Q4 Tr l i b.

Bi u Affinity (KJ bi u h .

)

c dùng

s p x p và phân lo i các v n

c h u, ý ki n và ý t

ng

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t úng v ki m soát ch t l ng. a. S Scatter là có ích ki m tra kho ng d li u cho bi n; giá tr trung bình và l ch chu n có th dàng c tìm th y. b. Bi u Affinity (KJ bi u ) c dùng s p x p và phân lo i các v n c h u, ý ki n và ý t ng h . c. Bi u nhân qu có ích di n t m i t ng h c a nhi u h n hai bi n. d. B ng t n s làm t ng ph n nguyên nhân và k t qu , nó th ng c dùng tìm nguyên nhân cho n ph m khi m khuy t. e. S Pareto c c tr ng b i hình dáng c a nó: hình múi hay hình qu t; nó c dùng ánh giá kích c c a d li u t t c ngay m t lúc. b. là úng. à Câu tr l i là b.

Q5 Tr l i

Tr l i bài t p

367

c Mô t Trong câu h i này c n xác inh s

l ng i c lo i b

úng v i s mô t trong câu h i.

l ng i c lo i b

l lo i l i

l lo i l i c.

l ng i c lo i b

l

ng i c lo i b

l lo i l i

l lo i l i

Q6 Tr l i d. 7/26 Mô t Trong câu h i này c n tính xác xu t khi rút trong b bài con h u bích ho c b t k con bài c nào. ng s con bài trong b bài là 52. con bài h u bích (12) là 1 và s con bài c là 13. Vì v y xác xu t là (1+13)/52=7/26. à Câu tr l i là d. a. 1/208

b. 1/26

c. 1/4

d. 7/26

Q7 Tr l i b. Mô t Trong câu h i này c n xác c.

nh s

a ra phân b xác xu t c a t ng các

m khi

hai con xúc

368

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

a.

b. Xác xu t

Xác xu t

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c c.

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c d.

Xác xu t

Xác xu t

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c

ng s k t qu c a vi c hai con xúc s c

Q8 Tr l i b. 1.6 Mô t Trong câu h i này c n tính l ch gi a giá tr trung bình toán h c và giá tr trung bình c a 5 s 25 31 17 17 27. trung bình toán h c (25+31+17+17+27)/5=117/5=23.4 Giá tr trung bình 25 vì 17 17 25 27 31 Vì v y l ch là 25-23.4=1.6 à Câu tr l i là b. a. 0.6 b. 1.6 c. 2.6 d. 6.4

Q9 Tr l i d.

0.3174

Mô t Trong câu h i này c n tính xác su t c a s n ph m khi m khuy t khi 200±2mm.

ng phân b chu n

c t kích c c a s n ph m là

Tr l i bài t p

369

Theo câu h i, - Kích c c a s n ph m trong lu ng quy trình có phân b chu n trung bình là 200mm và l ch chu n là 2mm. c t kích c c a s n ph m là 200±2mm Vì kích c s n ph m theo phân b chu n là P( µ )=P(- µ ). Nên chúng ta tính P( µ ) sau ó nhân ôi giá tr s c k t qua. ây, l ch chu n là 2 và µ =(202-200)/2=1. Tra trên b ng phân b chu n, giá tr c a P( µ ) là 0.1587 v i µ =1. Vì v y xác su t là 0.1587 x 2 = 0.3174 à Câu tr l i là d. a. 0.0228 b. 0.0456 c. 0.1587 d. 0.3174

Q10 Tr l i b.

Có t

ng quan âm tính gi a x và y.

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t úng cho s d i ây. a. Có t ng quan d ng tính gi a x và y. b. Có t ng quan âm tính gi a x và y. c. Có t ng quan ít gi a x và y. d. Hàm h i qui cho vi c c l ng y t x là cùng hàm cho vi c c l e. c l ng y t x, c n tính h s h i qui th hai.

s trên chúng ta quan sát th y X và y có t ng quan quan âm (trong tr ng h p d c i xu ng, t ng quan là âm) à Câu tr l i là b.

Q11

ng x t y.

370

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Tr l i c.

Quy ho ch tuy n tính

Mô t Trong câu h i này c n xác nh ph ng pháp phù h a. Ph ng pháp trung bình ng b. Ph c. Qui ho ch tuy n tính d. Ph Quy ho ch tuy n tính là k thu t qu n lý cs d ng u nhiên. Vì v y, câu tr l i là c.

p nh t gi i quy t v n . ng pháp bình ph ng t i thi u ng pháp t hàng s l ng c nh ng tìm gi i pháp t i u v i các

u ki n

Q12 Tr l i b. (0,2) Mô t Trong câu h i này c n xác Các u ki n

Các

u ki n

nh c p (x,y) là t i thi u x-y theo các x + y 2 x, y 0

u ki n ã cho.

c di n t nh sau.

x ≤ − y + 2 , x ≥ 0 và y ≥ 0

a. (0,0) b. (0,2) c. (1,1) d. (2,0) e. (2,2) Trong s các l a ch n trên, e không th a mãn các u ki n. 4 l a ch n còn l i, t i thi u c a x-y là b.à Câu tr l i là b

Q13 Tr l i d.

Quy ho ch tuy n tính

Mô t Trong câu h i này c n xác

nh ph

ng : các ràng bu c s n xu t n ph m Th i gian c n s n xu t theo kg ng d u m c n s n xu t i nhu n theo kg a.

PERT

ng pháp có liên quan nh t

A 3 gi 1 lít 50,000 yen b.

Ph

B 2 gi 2 lít 80,000 yen

gi i quy t câu h i

a ra.

Phân b tài nguyên trong nhà máy 240 gi m t tháng 100 lít m t tháng

ng pháp trung bình

ng

Tr l i bài t p

T ng bình ph ng t i thi u d. Qui ho ch tuy n tính Ph ng pháp t hàng s l ng c nh Nh ã a ra câu tr c, lo i câu h i c gi i quy t (ho c thu cách s d ng quy ho ch tuy n tính. à Câu tr l i là d.

371

c. e.

c các giá tr t i u) b ng

Q14 Tr l i b. Ràng bu c

Hàm m c tiêu

4x + 8y 9x + 6y x 0, y 0 2x + 3y --> làm c c

40 54 i

Mô t Trong câu h i này c n xác nh k t qu tính mô hình quy ho ch tuy n tính c a câu h i có cách s n xu t thu c t i a t ng l i nhu n. a. Ràng bu c 4x + 8y 40 b. Ràng bu c 4x + 8y 40 9x + 6y 54 9x + 6y 54 x 0, y 0 x 0, y 0 Hàm m c tiêu 2x + 3y --> làm c c i Hàm m c tiêu 2x + 3y --> làm c c i c. Ràng bu c 40 d. Ràng bu c 4x + 9y 2 4x + 9y 8x + 6y 54 8x + 6y 3 x 0, y 0 x 0, y 0 Hàm m c tiêu 2x + 3y --> làm c c i Hàm m c tiêu 40x + 54y --> làm c c i 1) V t t P n xu t A c n 4 t n và s n xu t B c n 8 t n. n xu t P c n t i a là 40 t n. Vì v y, 4x + 8y 40 2) V t t Q n xu t A c n 9 t n và s n xu t B c n 6 t n. n xu t A c n t i a là 54 t n. Vì v y, 9x + 6y 54 n n a, vì m i x và y di n t s l ng s n ph m nên x 0, y 0 Vì v y, câu tr l i là b.

Q15 Tr l i a.

PERT

Mô t Trong câu h i này c n xác nh k thu t nghiên c u các ho t án. a. PERT c. Phân tích chu i th i gian PERT là ph ng pháp c s d ng nh t có th . à Câu tr l i là d.

ng phù h p nh t khi t o l ch cho d

b. Phân tích h i qui d. Qui ho ch tuy n tính t o và qu n lý l ch t ng th i gian d án tr thành ng n

372

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Q16 Tr l i c.

Nh n di n ho t

ng tr c ti p gây ra ch m tr cho c d án.

Mô t Trong câu h i này c n tìm cách t t nh t s d ng ng g ng. a. Nh n di n ho t ng yêu c u s chú ý ch m nom nh t theo quan m ch t l ng h th ng. b. Nh n di n ho t ng có th t th c hi n thay i c. c. Nh n di n ho t ng tr c ti p gây ra ch m tr cho c d án. d. Nh n di n ho t ng t n kém nh t. Vì ng t i h n là chu i các ho t ng xác nh th i gian c a toàn b d án, tr b t k ho t ng nào trên ng g ng s làm tr toàn b d án. Vì v y câu tr l i là c.

Q17 Tr l i d.

Làm ng n ho t

ng I i m t ngày.

Mô t Trong câu h i này c n xác ngày.

nh ho t

ng phù h p

Ho t

Th i gian nút mu n nh t và s m nh t trong s 1 2 3 4 Nút m 0 4 10 9 nh t Mu n 0 4 11 9 nh t

làm ng n th i h n c a

ng gi

a ra nh sau 5 6 6 11

9

15

8

9

15

ng g ng c a s này là (1) à (2) à (4) à (7) à (8) (ho c ho t ng A à Ho t ng C à Ho t ng gi à Ho t Vì v y, trong s các l a ch n sau ây, a. Làm ng n ho t ng B i m t ngày. b. Làm ng n ho t ng B và F i m t ngày t ng ng. c. Làm ng n ho t ng H i m t ngày. d. Làm ng n ho t ng I i m t ngày. d.là úng vì l là ng g ng.

Q18

ng g ng i m t

12

ng I)

7

8

Tr l i bài t p

373

Tr l i d. 13 Mô t Trong câu h i này c n xác

nh l i gian b t

u mu n nh t cho ho t Ho t

ng

A B C D E F G

ng E trong s

d

i ây.

Th i gian chu n cho ho t ng (ngày) 3 6 5 3 4 5 3

a. 7 b. 9 c. 12 d. 13 Theo s , các ng t i nút 4 là. AàBàD, 3+6+3=12 ngày AàC, 3+5=8 ngày Vì v y, t i nút (5), ng có th i gian b t u nút (5) AàBàDàF là 17, ng AàCàF m t 13. hoàn thành ho t ng E v i th i gian b t u nút (5), ít nh t nút E ph i b t u ngày th 17-4=13 à Câu tr l i là d.

Q19 Tr l i b. 1 Mô t Trong câu h i này c n xác ng D. a. 0

b. 1

Ho t ng B (3 ngày) Ho t ng A (5 ngày)

nh s ngày có th gi i h n trong d án khi gi m 3 ngày trong ho t

c. 2

d. 3

Ho t ng E (3 ngày)

Ho t ng G (3 ngày)

Ho t ng D (10 ngày) Ho t ng C (5 ngày)

Ho t ng F (12 ngày)

Ho t ng H 6 ngày

ch ban u ng g ng ban u là (1) à (2) à (3) à (5) à (6) à (7) (ho c ho t ng A ho t ng C ho t ng D à ho t 5+5+10+3+6=29 (ngày)

ng E

ho t

ng H)

374

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Sau khi ho t ng D rút ng n 3 ngày ng g ng m i s là (1) à (2) à (3) à (6) à (7) (ho c ho t ng A ho t ng C ho t ng F 5+5+12+6=28 (ngày)

ho t

ng H)

Do ó câu tr l i là 1 ngày à b.

Q20 Tr l i c.

Th i gian ph c v có phân b hàm m

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t úng v mô hình hàng i M/M/1. a. S khách hàng t i trung bình có phân b hàm m b. Khách hàng có th r i h th ng tr c khi vi c ph c v hoàn thành c. Th i gian ph c v có phân b hàm m d. Chi u dài hàng i là h u h n e. Có th có m t s c a s ph c v Mô t úng v mô hình M/M/1 là c.

Q21 Tr l i d. 1.36 Mô t Trong câu h i này c n xác nh th i gian áp ng trung bình (tính theo giây) cho h th ng. a. 0.45 b. 0.61 c. 1.25 d. 1.36 Th i gian áp ng trung bình = (th i gian i trung bình) + (th i gian d ch v trung bình) 1) T l n trung bình thu c ( ) và th i gian d ch v trung bình (= 1 / t l ph c v trung bình = 1/ ) giao d ch t i trung bình trong h th ng này là 0.6 trên giây. àt l n trung bình ( ) = 0.6 trên giây. Th i gian d ch v trung bình là 750 milligiây m i giao d ch. à th i gian d ch v trung bình = 0.75 m i giây. 2) C ng l u thông ( ) ng l u thông ( ) = t l n trung bình ( ) x th i gian d ch v trung bình (1 / ) = 0.6 x 0.75 = 0.45 3) Tính th i gian i trung bình và th i gian áp ng trung bình Th i gian i trung bình = /(1- )=0.45/(1 0.45)x 0.75 0.61 Th i gian áp ng trung bình = (th i gian i trung bình) + (th i gian d ch v trung bình) = 0.61+0.75=1.36

Q22 Tr l i b. 50 Mô t

Tr l i bài t p

Câu h i này c n xác nh giá tr c ng l u thông (%) b ng cách th c hi n th i gian bình trong hàng i tr thành l n h n th i gian truy n trung bình. a. 40 b. 50 c. 60 d. 70 e. 80 Th i gian i trung bình = /(1- ) x th i gian d ch v trung bình Vì v y, th i gian i trung bình tr thành l n h n th i gian d ch v trung bình Vì /(1- ) 1 à 1à2 Nên, 0.5 à Câu tr l i là b (50%)

375

i trung

Q23 Tr l i b.

Nên ki m soát kho theo m t kho n m c riêng trong nhóm A. B i vì chi phí l u kho cho nh ng kho n c nh v y là cao, m c d u s các kho n m c là nh .

Mô t Trong câu h i này c n xác nh mô t thích h p nh t v ki m soát kho d a trên vi c phân tích ABC. a. Nên quy t nh tr c m t hàng l i cho t ng nhóm nh A, B, C, theo quan m th ng kê và toán c. b. Nên ki m soát kho theo m t kho n m c riêng trong nhóm A. B i vì chi phí l u kho cho nh ng kho n c nh v y là cao, m c d u s các kho n m c là nh . c. Nên ki m soát kho các kho n m c trong nhóm B nhi u nh t có th c. B i vì nhóm này có m t s n các kho n m c nh ng chi phí l u kho chúng l i nh . d. Nên xem xét s l ng yêu c u và s l ng kho c a các kho n m c nhóm C m t cách u n quy t nh s l ng t hàng. Phân tích ABC analysis (phân tích s c p) th ng c s d ng quy t nh xem s d ng ph ng pháp yêu c u nào. Các kho n m c kho c phân lo i thành l p A, B và C. L p A g m ng các m c chi phí t ch c hàng n m t 50% n 70% c a t ng chi phí t ch c hàng n m à Câu tr l i là b.

Q24 Tr l i A - e, B - e, C - i, D - b, E - f, F - e

Mô t Trong câu h i này c n c các mô t v dung l ng h th ng và sau ó n vào các ô tr ng b ng cách ch n các t thích h p t danh sách. (1) dài hàng i trung bình N c tính theo công th c sau N= /(1- ) =[ A ] ng l u thông và = / à Câu tr l i là e. (2) Xác su t t i th i m giao tác t i thì giao tác hi n có nh n c d ch v là [ B ]. Câu tr l i c ng là / à Câu tr l i là e. (3) Th i gian áp ng trung bình T c tính nh sau. T=[ C ] C=(1/ )( /(1- )) à Câu tr l i là i. (4) dài hàng i trung bình N là [ D ] giao tác, và th i gian áp ng trung bình T là [ E ] giây.

376

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

D: - và E: / (5) Th i gian d ch v trung bình F: /

s b ng ho c l n h n [ F

] giao d ch m i phút.

Q25 Tr l i (1) d

(2) A - e, B - d

Mô t Trong câu h i này c n c các mô t v ki m soát kho và sau ó tr l i câu h i ph 1 và 2. 1) Câu h i ph 1 Bi u /s phù h p di n t k t qu c a th t c là Pareto à Câu tr l i là d. 2) Câu h i ph 2 nhu c u tiêu th trong chu k ti p theo c d báo và [ A ] c quy t nh d a trên d báo này A: l ng t hàng à Câu tr l i là e Trong tr ng h p c a ph ng pháp t hàng theo l ng c nh , m t n hàng m i v m t kho n m c v i s l ng c xác nh tr c c t khi [ B ] c tt i B: m t hàng l i à Câu tr l i là d.

ng

ng

i chi u thu t ng Anh – Vi t

i chi u thu t ng Anh - Vi t

[Numerals]

(system to manage information at the th ng thông tin qu n lý t i m bán hàng point of sale) 10's complement ph n bù 10 1's complement ph n bù 1 2's complement ph n bù 2 3-period moving average trung bình ng 3-th i kì 9's complement ph n bù 9 A absolute path ng d n tuy t i access truy nh p access arm n truy nh p access control ki m soát truy nh p access right quy n truy nh p access time th i gian truy nh p account column t tài kho n accounting information system th ng thông tin k toán accounting period th i kì k toán accounts các tài kho n accrual basis s tích l i accrual principle nguyên t c tích l i accumulator tích lu acid test ratio s ki m th g t active matrix type ki u ma tr n tích c c actuator kh i ng, b phát ng addition circuit ch c ng addition theorem nh lí c ng address a ch address bus bus a ch address format ng th c a ch address modification a i a ch address specification method ph ng pháp xác nh a ch after-closing trial balance t toán ki m tra sau khi k t thúc agent tác t AI trí tu nhân t o ALU n v logic và s h c analysis of profitability phân tích tính sinh l i analysis of safety phân tích tính an toàn AND circuit ch AND AND operation phép toán AND AR hi n th c nhân t o arithmetic and logic unit n v logic và s h c arithmetic operation phép toán s h c, phép tính s h c arithmetic shift phép chuy n d ch s h c arithmetic unit nv s h c arrow diagram bi u m i tên

377

378

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

ASCII code asset turnover assets audio representation authoring tool auxiliary storage device auxiliary units availability average search time average seek time B back-end processor Backward computation balance sheet balance sheet integrity principle balance sheet principles banking system bar code bar code reader base address register base address specification basic software basic solution batch processing batch processing system BCD code BEP bias binary numbers binary-coded decimal code binomial distribution Bipolar IC bit bookkeeping borrow borrowed capital bottom-up decision-making system boundary address method branch break-even analysis break-even chart break-even point break-even sales revenue B-to-B B-to-C buffer bus business accounting principles byte C

mã ASCII quay vòng tài s n tài s n bi u di n âm thanh công c so n gi thi t b l u gi ph các n v ph tính s n sàng th i gian tìm ki m (d li u) trung bình th i gian nh v u t trung bình x lý u sau tính ng c quy t toán nguyên t c toàn v n t quy t toán nguyên t c t quy t toán th ng ngân hàng mã v ch máy c mã v ch thanh ghi a ch c s xác nh a ch c s ph n m m c b n i gi i c s lý theo lô th ng x lý theo lô mã th p phân c nh phân hóa x lý u sau bias các s nh phân mã th p phân c nh phân hóa phân b nh th c ch tích h p l ng c c bit gi s sách n n vay h làm quy t nh d i lên ph ng pháp a ch ranh gi i (phân) nhánh phân tích hoà v n hoà v n m hoà v n thu nh p bán hoà v n doanh nghi p v i doanh nghi p doanh nghi p v i khách hàng m bus nguyên t c k toán doanh nghi p byte

ng

CAD CAE CAI CALS CAM cancellation CAP capital equation capital reserve capital stock CAPP carry CASE tool cash basis CCD CD CD-ROM center batch processing central processing unit central tendency Centronics interface certain event CG character representation CIM clicking client client/server system clock closing adjustment closing adjustment entries closing day cluster CMOS IC code codes for information interchange cold site cold standby mode command Commercial Code common key cryptosystem communication server Compact Disc compaction comparison complement complement register complete survey

i chi u thu t ng Anh – Vi t

thi t k có s h tr c a máy tính ngh có máy tính h tr gi ng d y có s h tr c a máy tính th ng m i t c ánh sáng n xu t có s h tr c a máy tính tri t tiêu p k ho ch có s h tr c a máy tính ng th c v n tr v n ph n v n p k ho ch qui trình có s tr giúp c a máy tính nh (sang) công c k ngh ph n m m v i s h tr c a máy tính s ti n m t CCD- thi t b tích n c p CD- a compact CD-ROM lý theo lô t p trung n v x lý trung tâm xu h ng trung tâm giao di n centronics bi n c ch c ch n CG ho máy tính bi u di n ký t ch t o tích h p máy tính m chu t khách hàng th ng khách/ph c v ng h u ch nh k t thúc các m c u ch nh k t thúc ngày k t thúc m ch tích h p CMOS mã mã trao i thông tin site l nh ph ng th c d phòng l nh nh lu t Th ng m i th ng m t mã khoá chung máy ph c v truy n thông a compact làm g n (phép) so sánh (ph n) bù thanh ghi bù u tra y

379

380

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

computer five main units computer network computer security computer virus confidentiality Constraints continuous random variable control bus control unit CORBA corporation accounting principles Corporation Tax Law correlation analysis cost of goods sold cost slope CPI CPM (Critical Path Method) CPU CRC code critical path Critical Path Method cross section method cross-check CRT display C-to-C current assets current directory current liabilities current ratio cycle time cyclical variations cylinder D daisy chain DASD DAT data bus data transfer time database server DBMS de facto standard De Morgan's law deadlock debt ratio debt/equity ratio decimal arithmetic system decimal operation decimal operation mechanism decoder dedicated cluster

5

n v chính c a máy tính ng máy tính an ninh máy tính vi rút máy tính tính m t ràng bu c bi n ng u nhiên liên t c bus u khi n nv u khi n ki n trúc m i lái yêu c u i t ng chung nguyên t c k toán công ti lu t thu công ti phân tích t ng quan giá hàng bán d c chi phí chu k cho m i l nh ph ng pháp ng g ng n v x lý trung tâm mã CRC (Cyclic Redundancy Check Code) ng g ng ph ng pháp ng g ng Ph ng pháp ph n chéo ki m tra chéo màn hình CRT khách hàng v i khách hàng tài s n hi n th i th m c hi n hành kho n ph i tr hi n th i s hi n th i chu k th i gian các bi n thiên chu kì tr chu i cánh hoa thi t b l u gi truy nh p tr c ti p (DASD) ch a ch ng (DAT) bus d li u th i gian truy n d li u máy ph c v c s d li u qu n lý d li u chu n de facto - th c t lu t De Morgan ch t t c s n s n /c ph n s h c th p phân phép tính th p phân ch phép toán th p phân gi i mã m chuyên d ng

ng

deferred assets defragmentation Delphi method dependent event depreciation and amortization desk-top type destruction digital camera digitalization digitizer direct access direct access storage device direct address specification directory disk mirroring dispatcher dispatching display device distributed cluster distributed processing system DMA method dot impact printer double clicking double precision double-entry bookkeeping dragging DRAM DSTN liquid crystal display dual system dummy activity duplex system DVD dynamic address translation dynamic allocation E earliest finish time Earliest node time earliest start time eavesdropping EBCDIC code EC ECC econometric analysis Economic Order Quantity EDI EDIFACT EEPROM

i chi u thu t ng Anh – Vi t

tài s n ch m l i kh phân m nh ph ng pháp Delphi bi n c ph thu c gi m giá tr và kh u hao (lo i) máy tính bàn phá hu máy nh s hoá bàn s hoá truy nh p tr c ti p thi t b l u gi truy nh p tr c ti p xác nh a ch tr c ti p th m c a g ng u ph i (vi c) u ph i thi t b hi n th m phân b th ng x lý phân b ph ng pháp DMA (truy nh p tr c ti p b nh ) máy in kim m úp chu t chính xác g p ôi sách ghi kép kéo chu t nh truy nh p ng u nhiên màn hình tinh th l ng DSTN th ng kép ho t ng câm th ng song công a video s ch a ch ng p phát ng th i gian k t thúc s m nh t th i gian nút s m nh t th i gian b t u s m nh t y tr m mã EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange Code) th ng m i n t mã s a ch a l i phân tích toán kinh t ng t hàng kinh t EDI - trao i d li u nt EDIFACT - Trao i d li u n t cho Hành chính, Th ng m i và V n chuy n) EPROM- (ROM có th xoá b b ng n )

381

382

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

effective address eight-column work sheet electronic banking electronic bulletin board electronic mail Electronic Ordering System engineering workstation EOR circuit EOR operation EOS EPROM equity turnover error Error Correcting Code event Excess 64 exclusive control exclusive events exclusive logical sum operation circuit exclusive OR executable status execution control execution control of the instruction execution cycle execution order expenses experiment-based probability exponent exponential curve exponential smoothing method extension external analysis external interrupt extra stock loss extraordinary gain extraordinary loss F F cycle FA fail-safe system fail-soft system failure recovery falsification fault tolerant system FEP fetch cycle FIFO method file server financial accounting financial statements

a ch hi u d ng ng tính tám c t công vi c ngân hàng n t n tin n t th nt th ng t hàng n t máy tr m k ngh ch EOR (m ch t ng logic lo i tr ) phép toán EOR EOS - h th ng t hàng n t EPROM (ROM có th xoá b ) quay vòng c ph n i mã s a ch a l i bi n c Excess 64 u khi n dành riêng các bi n c lo i tr m ch t ng logic lo i tr phép tính OR lo i tr tr ng thái th c hi n c u khi n th c hi n u khi n th c hi n l nh chu k th c hi n th t th c hi n chi xu t xác su t d a theo kinh nghi m m ng cong hàm m ph ng pháp làm tr n hàm m ph n m r ng phân tích ngoài ng t ngoài n th t kho ph thêm i b t th ng b t th ng chu k F (fetch) ng hoá x ng máy (FA) th ng h ng-an toàn th ng h ng-m m khôi ph c h ng hóc xuyên t c th ng dung sai x lý u tr c chu k F ph ng pháp vào tr c ra tr c (FIFO) máy ph c v t p toán tài chính báo cáo tài chính

ng

firewall firm banking first-in first-out method fiscal year fixed assets fixed assets to long-term equity ratio fixed cost ratio fixed costs fixed disk fixed liabilities fixed point fixed point operation fixed point operation mechanism fixed quantity ordering method fixed ratio flag register flash memory flip-flop flip-flop circuit floating point floating point operation floating point operation mechanism floppy disk floppy disk unit flow control FMC FMS folder Forward computation fragmentation free float free software OS Frequency distribution frequency table front-end processor FTP full adder circuit G general ledger general-purpose computer general-purpose register GPIB Green Book gross amount principle gross income gross income on sales groupware growth curve GUI

i chi u thu t ng Anh – Vi t

ng l a công vi c ngân hàng công ti ph ng pháp vào tr c ra tr c (FIFO) m tài chính tài s n c nh t s tài s n c nh v i c ph n dài h n s chi phí c nh chi phí c nh ac nh kho n ph i tr c nh u ph y c nh phép toán d u ph y c nh c ch phép toán d u ph y c nh ph ng pháp t theo s l ng c nh s c nh thanh ghi c nh flash ch l t (flip-flop). ch l t u ph y ng phép toán d u ph y ng c ch phép toán d u ph y ng am m nv am m ki m soát lu bào ch t o linh ho t th ng ch t o linh ho t p tính xuôi phân m nh th n i t do u hành ph n m m t do phân b t n s ng t n s x lý u tr c giao th c truy n t p ch toàn c ng tài kho n s cái máy tính v n n ng thanh ghi v n n ng GPIB (m t giao di máy tính v i thi t b Sách xanh nguyên t c t ng s ng l i t c ng l i t c bán ph n m m nhóm ng cong t ng tr GUI (giao di n ng

n chu n hoá ngo i vi)

ng i dùng b ng

k tn i

ho )

383

384

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

H half-adder circuit hamming code hard copy hard disk hardwired-logic control system hexadecimal system holding cost home directory horizontally distributed configuration hot site hot standby mode human interface HyperText I I cycle IC IC card IC memory icon IEEE1394 illegal input image representation image scanner image sensor immediate specification impact printer income (profit and loss) statement income planning income statement equation income statement integrity principle income statement principles independent events independent trial index address specification index register indirect address specification infinite binary fraction information security ink-jet printer input device input unit input/output interface instruction cycle instruction execution control instruction register instruction set intangible fixed assets integrated circuit integrity

ch bán c ng mã hamming copy c ng a c ng th ng u khi n logic n i dây c ng 16 chi phí l u kho th m c nhà c u hình phân b ngang site nóng ph ng th c d phòng nóng giao di n v i ng i s d ng siêu v n b n chu k I ch tích h p th IC nh IC, b nh m ch tích h p bi u t ng IEEE1394 a vào b t h p pháp bi u di n hình nh máy quét nh c m bi n hình nh xác nh ngay máy in va p b n kê thu nh p (báo cáo lãi và l ) p k ho ch l i t c ng th c lãi th c nguyên t c toàn v n b n kê l i t c các nguyên t c c a b n kê l i t c các bi n c cl p phép th cl p xác nh a ch ch s thanh ghi ch s xác nh a ch gián ti p phân s nh phân vô t n an ninh thông tin máy in phun m c thi t b vào n v vào giao di n vào/ra chu k l nh u khi n th c hi n l nh thanh ghi l nh p l nh tài s n c nh vô hình ch tích h p tính toàn v n

ng

interactive processing system interactivity inter-industry relations analysis internal analysis internal interrupt internally programmed system International Organization Standardization interruption intersection of events inventories Inventory Control investments IR IrDA irregular variations ISO ISO code J Japanese Industrial Standards Japanese language processing JCL JIS JIS 7-bit code JIS 8-bit code JIS code job control language job scheduling journal journalizing joystick K Kendall notation kernel keyboard keylock method L LAN control lap-top type laser printer last-in first-out method latest finish time Latest node time latest start time law of large numbers LCMP leading index method ledger liabilities

i chi u thu t ng Anh – Vi t

th ng x lí t ng tác tính t ng tác phân tích quan h liên công nghi p phân tích trong ng t trong th ng ch ng trình bên trong for ch c tiêu chu n qu c t ng t giao các bi n c kho ki m soát kho ut thanh ghi l nh (IR) IrDA (giao di n cho truy n d li u không dây (h ng ngo i)) Bi n thiên b t qui t c ISO Mã ISO chu n công nghi p Nh t B n lí ti ng Nh t ngôn ng ki m soát vi c (JCL) JIS (chu n công nghi p Nh t B n) Mã JIS 7-bit Mã JIS 8-bit Mã JIS ngôn ng ki m soát vi c p l ch vi c nh t kí ghi s nh t kí n u khi n kí pháp Kendall nhân bàn phím ph ng pháp khoá u khi n m ng LAN máy tính laptop máy in laser ph ng pháp vào sau ra tr c th i gian k t thúc mu n nh t th i gian nút mu n nh t th i gian b t u mu n nh t lu t s l n a b x lý ghép l ng (LCMP) ph ng pháp ch s d n u cái kho n ph i tr

385

386

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

light pen line printer Linear Programming Linux liquid assets liquid crystal display load logarithmic curve logical circuit logical operation logical product logical product operation logical shift logical sum logical sum operation logical symbol long-term safety ratios loosely coupled multiprocessor system loss of information LP theorem LRU method M MacOS

bút sáng máy in dòng qui ho ch tuy n tính Linux tài s n l u ng màn hình tinh th l ng p ng cong logarithmic ch logic phép toán logic tích logic phép tích logic phép chuy n d ch logic ng logic phép t ng logic kí hi u logic s an toàn dài h n h th ng a b x lý ghép l ng t thông tin nh lí LP (quy ho ch tuy n tính) Ph ng pháp 'lâu c s d ng nh t' (LRU)

MacOS (h u hành cho s n ph m c a hãng Macintosh) macro virus vi rut macro magnetic card reader máy c th t magnetic disk at magnetic disk unit nv at magneto optical disk unit n v a quang t main storage unit n v b nh chính mainframe máy tính khung chính management accounting toán qu n lí manufacturing process control ki m soát ti n trình ch t o marginal profit lãi biên marginal profit chart lãi biên marginal profit ratio s lãi biên marksheet ng tính ánh d u Mask ROM mask ROM Mathematical Probability xác su t toán h c mean arrival rate l t i trung bình mean number of transactions in queue s trung bình các giao tác trong hàng i mean number of transactions in the trung bình các giao tác trong h th ng system mean service rate l ph c v trung bình mean time transaction spends in queue th i gian trung bình c a giao tác trong hàng i mean time transaction spends in the th i gian trung bình c a giao tác trong h system th ng Mean value giá tr trung bình Median (giá tr ) gi a

ng

memory memory hierarchical structure memory leak memory protection method of least squares method of selecting a best-fitted line method of selection by visual observation microcomputer microprogramming control system middleware MIL symbol MIPS mirror site MIS MO mobile computing Mode mouse moving average moving average method MRP MS-DOS MTTR multi scan monitor multimedia multimedia operating system multimedia processing multimedia service multimedia system multimedia title multiprocessing multiprocessing function multiprocessor system multi-programming multitasking multi-user function MVS N NAND circuit NAND operation negation negation operation negative AND negative logical sum net income net income before taxes net loss networking NFS

i chi u thu t ng Anh – Vi t

nh u trúc phân c p c a b nh rò r b nh o v b nh ph ng pháp bình ph ng t i thi u ph ng pháp l a ng kh p nh t ph ng pháp l a theo quan sát tr c quan máy vi tính h th ng u khi n vi ch ng trình ph n m m gi a ký hi u MIL c a quân i M (US MILitary) MIPS (tri u l nh trên giây) site g ng thông tin qu n lí (MIS) a quang t (MO) tính toán di ng Mode chu t trung bình ng ph ng pháp trung bình ng MRP (l p k ho ch yêu c u v t t ) MS-DOS MTTR (th i gian trung bình s a ch a) màn hình a quét a ph ng ti n u hành a ph ng ti n lí a ph ng ti n ch v a ph ng ti n th ng a ph ng ti n tiêu a ph ng ti n a x lý ch c n ng a x lý b x lý a ch ng trình a nhi m ch c n ng a ng i dùng MVS ( a l u tr o) ch NAND phép toán NAND ph nh phép toán ph nh AND ph nh ng logic ph nh lãi th c, l i t c th c i t c th c tr c khi n p thu th c t n i m ng NFS (h th ng têpk m ng)

387

388

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

node non-impact printer non-operating expenses non-operating revenue nonvolatility NOR circuit NOR operation normal distribution normal operating cycle rule normalization NOT circuit NOT operation notebook type n-tier architecture null event O Objective function objective function OCR OCR font OLTP OMR one-time password one-year rule online transaction processing system open system operating income operating revenue operating system operation planning optical character reader optical disk optical disk unit optical mark reader optimal inventory OR circuit OR operation Orange Book ORB ordering cost ordinary income OS OSI basic reference model other current assets output device output unit overflow overlay owner s equity owner's equity ratio

nút máy in không va p chi xu t phi v n hành thu nh p phi v n hành không linh ng ch NOR phép toán NOR phân b chu n qui t c chu kì v n hành bình th chu n hoá ch NOT phép toán NOT máy tính notebook ki n trúc n-bên bi n c không

ng

Hàm m c tiêu hàm m c tiêu OCR (máy c ký t b ng quang h c) phông ch OCR OLTP (x lý giao tác tr c tuy n) OMR (máy c d u hi u b ng quang h c) t hi u m t l n quy t c m t n m h th ng x lý giao tác tr c tuy n th ng m i t c v n hành thu nh p v n hành u hành p k ho ch v n hành máy c ký t b ng quang h c a quang n v a quang máy c d u hi u b ng quang h c kho t i u ch OR phép toán OR sách cam ORB (b m i lái yêu c u i t ng) chi phí t hàng i t c th ng OS (h u hành) mô hình tham chi u c s OSI các tài s n hi n th i khác thi t b ra n v ra tràn ghi è ph n c a ng i ch s c ph n c a ng i ch

ng

owner's equity to fixed asset ratio P packed decimal format page page frame page in page out page printer page replacement paging paging algorithm palm-top type parallel interface parallel transfer Pareto diagram parity check system partition method passive matrix type path pattern recognition PDA periodic ordering method peripheral device personal computer PERT (Program Evaluation and Review Technique) PERT network PERT Time Computation platform pointing device population POS information management system POS system posting precision precision of fixed point representation precision of floating point representation preemption preemptive multi-tasking principle of matching costs with revenues print server printer Probability probability distribution probability of exactly n transactions in the system

i chi u thu t ng Anh – Vi t

t s c ph n c a ng nh

i ch so v i tài s n c

ng th c th p phân óng gói trang khung trang a trang vào a trang ra máy in trang thay th trang phân trang gi i thu t phân trang (máy tính) lo i c m tay giao di n song song truy n song song Bi u Pareto th ng ki m tra ch n l ph ng pháp phân vùng màn hình ki u ma tr n th ng ng d n nh n d ng m u máy tr th h tr s th c cá nhân (PDA) ph ng pháp t hàng theo nh kì thi t b ngo i vi máy tính cá nhân thu t ánh giá và ki m m ch ng trình ng PERT tính th i gian PERT n thi t b tr không gian m u POS h th ng qu n lí thông tin th ng qu n lý t i m bán hàng vào s cái chính xác chính xác c a bi u di n d u ph y c nh chính xác c a bi u di n d u ph y ng u tiên a nhi m u tiên nguyên t c i sánh chi phí v i thu nh p máy ph c v in máy in Xác su t phân b xác su t Xác su t có ích xác n giao tác trong h th ng

389

390

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

process process control computer process design processing unit processor procurement cost product design production planning profit and loss chart profit reserve program counter program relocation PROM proposition proposition logic protective boundary register system protocol PSW public key cryptosystem Q queue Queuing Theory R radix radix conversion RAID RAM random variable RAS ratio approach ratio of expenses to sales ratio of income to sales ratio of income to stockholders' equity realization basis real-time control real-time monitor real-time processing system Red Book redundancy system reentrant program refreshing register register address specification regression analysis relative address specification relative path relative ratio method remote batch processing remote job entry

ti n trình máy tính u khi n ti n trình thi t k qui trình n v x lý x lý chi phí mua s m thi t k s n ph m p k ho ch s n xu t lãi và l tr lãi m ch ng trình tái nh v ch ng trình ROM có th l p trình nh logic m nh h th ng thanh ghi b o v gi i h n giao th c PSW (T tr ng thái ch ng trình) m t mã khoá công c ng hàng lý thuy t x p hàng s chuy n i c s RAID ROM bi n ng u nhiên RAS (tính tin c y, tính s n có và tính d ch v ) cách ti p c n t s s c a chi xu t v i s bán s c a l i t c v i s bán t s c a l i t c c ph n c a c ông s th c hi n u khi n theo th i gian th c giám sát th i gian th c th ng x lý u khi n theo th i gian th c sách d th a ch ng trình ng d ng làm t i thanh ghi xác nh a ch thanh ghi phân tích h i quy xác nh a ch t ng i ng d n t ng i ph ng pháp t s t ng i lý theo lô t xa nh p vi c t xa (RJE)

ng

reorder point method research and development response time revenue ring protection method risk analysis risk control risk evaluation risk finance risk management RJE roll in roll out ROM root directory round robin rounding error router RS-232C S safety stock sales revenue sample sample space sampling survey schedule management software scheduling Scheduling screen saver SCSI

i chi u thu t ng Anh – Vi t

ph ng pháp m t l i nghiên c u và phát tri n th i gian áp ng thu nh p ph ng pháp b o v quay vòng phân tích r i ro ki m soát r i ro ánh giá r i ro tài chính r i ro qu n lý r i ro RJE (nh p vi c t xa) n vào n ra ROM (b nh ch c) th m c g c quay vòng sai s làm tròn nh tuy n RS-232C

kho an toàn thu nh p bán u không gian m u u tra l y m u ph n m m qu n lý l ch bi u p l ch p l ch b o v màn hình SCSI (giao di n chu n máy tính cá nhân theo ANSI) SDRAM RAM ng hay b nh truy nh p ng u nhiên ng search time th i gian tìm ki m (d li u) seasonal adjustment method ph ng pháp u ch nh mùa v seasonal variations bi n thiên mùa v section and arrangement principles nguyên t c các ph n m c và s p x p section principle nguyên t c các ph n m c sector sector (m t rãnh c chia x p x thành kho ng 20 n v nh g i là sector) sector type ki u sector Securities and Exchange Law Lu t ch ng khoán và h i oái seek time th i gian nh v u t segment n (M t nhóm nh ng trang nh có quan h logic c g i là n) selling, general and administrative chi xu t bán, chung và hành chính expenses semaphore hi u semiconductor disk unit a bán d n semiconductor memory nh bán d n

391

392

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

sequential access sequential circuit sequential control system serial interface serial printer serial transfer server shell shell script shift shift JIS code shift operation shortage cost short-term safety ratio simple event simple execution time simplex system simultaneous execution control single precision single-address format six-column work sheet slashing

slip slot SNMP soft copy SPOOL SRAM stand-alone system Standard Deviation state transition statements of accounts statistical probability Statistics STN liquid crystal display stockholders' equity stock-out rate storage cost storage unit stored procedure stored-program system structural ratio method sub-directory supercomputer supervisor supervisor call

truy nh p tu n t ch tu n t th ng u khi n tu n t giao di n n i ti p máy in n i ti p truy n n i ti p máy ph c v ch nv chuy n d ch mã JIS chuy n d ch phép chuy n d ch chi phí thi u h t s an toàn ng n h n bi n c n gi n th i gian th c hi n n gi n th ng n công ki m soát th c hi n ng th i chính xác n ng th c a ch n ng tính sáu c t (Trong ph ng pháp a ch ng trình, vi c phân trang x y ra th ng xuyên. u ki n này c g i là c t (Slashing)). ghi khe SNMP (Giao th c qu n lý m ng n gi n), copy m m SPOOL (thao tác ngo i vi ng th i tr c tuy n) RAM t nh th ng n l l ch chu n chuy n tr ng thái Báo cáo k toán xác su t th ng kê Th ng kê màn hình tinh th l ng STN (super twisted nematic)`` ph n c a c ông l h t (hàng) trong kho chi phí c t gi n v l u gi th t c c l u gi th ng ch ng trình c l u gi ph ng pháp t s c u trúc th m c con siêu máy tính giám sát i b giám sát (SVC)

ng

surplus SVC swap in swap out swapping T tablet tandem multiprocessor system tangible fixed assets TCMP terminator TFT liquid crystal display thermal printer thermal transfer printer three time estimates three-address format three-tier architecture tightly coupled multiprocessor system time-series analysis titles of account TLB system total float total inventory cost touch panel touch screen touch typing track ball traffic intensity transaction Translation Look-aside Buffer system trend method trend variations trial balance trial balance of balances trial balance of totals trial balance of totals and balances truth table TSS two bin method two-address format two-tier architecture U UHD UN/EDIFACT

unappropriated retained earnings

i chi u thu t ng Anh – Vi t

th ng d i b giám sát (SVC) tráo i vào tráo i ra tráo i bàn nh (thi t b thi t k v i s tr giúp c a máy tính có kích th c nh ) th ng a b x lý tr c sau tài s n c nh h u hình TCMP (h th ng a b x lý ghép ch t) u cu i màn hình tinh th l ng TFT (Thin Film Transitor) máy in nhi t máy in truy n nhi t c l ng ba l n ng th c 3 a ch ki n trúc ba bên h th ng a b x lý ghép ch t (TCMP) phân tích h i qui chu i th i gian tiêu c a tài kho n m TLB (Translation Look-aside Buffer) th n i toàn b chi phí kho toàn b m ch m màn hình ch m gõ b ng c m giác bóng l n ng l u thông giao d ch b m TLB (Translation Look-aside Buffer) Ph ng pháp xu h ng bi n thiên xu h ng t toán ki m tra t toán ki m tra s d t toán ki m tra t ng k t toán ki m tra t ng và s d ng chân lý th ng phân th i (Time sharing system) ph ng pháp hai thùng ng th c hai a ch ki n trúc hai bên UHD (lo i a m m có dung l ng l u gi là 120MB) UN/EDIFACT (Liên h p qu c/Trao i d li u n t cho Hành chính, Th ng m i và n chuy n ti n gi l i ch a dùng

393

394

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

underflow unicode union of events UNIX unpacked decimal format USB

tràn d i unicode p các bi n c UNIX ng th c th p phân m gói vào/ra d li u có th c x lý không phân bi t v i m t u n i)

user authentication user interface server user programmable ROM V value approach variable cost ratio variable costs variable type Variance variate vector processor Venn diagram vertically distributed configuration videoconferencing virtual reality volatility voluntary reserve VR W wait status Web computing wild card Windows Windows NT word work sheet workstation Y Yellow Book Z zero-address format Zip zoned decimal format

xác th c ng i dùng máy ph c v giao di n ng i dùng ROM ng i s d ng có th l p trình cách ti p c n giá tr s chi phí bi n thiên chi phí bi n thiên ki u variable l ch bi n thiên x lý vecto bi u Venn c u hình phân b d c i ngh video hi n th c o thay i (linh ho t). tr t nguy n VR (hi n th c o) tr ng thái ch tính toán trên Web ký t i di n Windows Windows NT ng tính tr m sách vàng ng th c không a ch Zip ng th c th p phân khoang vùng

ng

ng

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

395

i chi u thu t ng Vi t - Anh

[Numerals]

PERT

PERT (Program Evaluation and Review Technique) qu n lí thông tin POS POS information management system Xác su t c a úng n giao tác trong h th ng probability of exactly n transactions in the system (giá tr ) gi a Median (lo i) máy tính bàn desk-top type (màn hình) ki u ma tr n th ng passive matrix type (máy tính) lo i c m tay palm-top type (ph n) bù complement (phân) nhánh branch (phép) so sánh comparison (Trong ph ng pháp a ch ng trình, vi c phân slashing trang x y ra th ng xuyên. u ki n này c i là c t (Slashing)). (vi c) u ph i dispatching 5 n v chính c a máy tính computer five main units A an ninh máy tính computer security an ninh thông tin information security AND ph nh negative AND B m chu t clicking m úp chu t double clicking n kê thu nh p (báo cáo lãi và l ) income (profit and loss) statement bàn nh (thi t b thi t k v i s tr giúp c a máy tablet tính có kích th c nh ) bàn phím keyboard bàn s hoá digitizer n tin n t electronic bulletin board ng chân lý truth table ng t n s frequency table ng tính work sheet ng tính ánh d u marksheet ng tính sáu c t six-column work sheet ng tính tám c t eight-column work sheet Báo cáo k toán statements of accounts báo cáo tài chính financial statements o v b nh memory protection bias bias bi n c event bi n c ch c ch n certain event bi n c n gi n simple event bi n c không null event bi n c ph thu c dependent event bi n ng u nhiên random variable

396

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

bi n ng u nhiên liên t c bi n thiên Bi n thiên b t qui t c bi n thiên mùa v bi n thiên xu h ng bi u di n âm thanh bi u di n hình nh bi u di n ký t bi u m i tên Bi u Pareto bi u Venn bi u t ng bit b o v màn hình c m bi n hình nh m m ch ng trình m TLB (Translation Look-aside Buffer) m TLB (Translation Look-aside Buffer) a bán d n a quang t (MO) u ph i nh tuy n giám sát giám sát th i gian th c kh i ng, b phát ng nh nh bán d n nh flash nh IC, b nh m ch tích h p nh truy nh p ng u nhiên tích lu x lý x lý u sau x lý u sau x lý u tr c x lý u tr c x lý vecto bóng l n bus bus a ch bus u khi n bus d li u bút sáng byte C các bi n c cl p các bi n c lo i tr các bi n thiên chu kì các n v ph

continuous random variable variate irregular variations seasonal variations trend variations audio representation image representation character representation arrow diagram Pareto diagram Venn diagram icon bit screen saver image sensor buffer program counter TLB system Translation Look-aside Buffer system semiconductor disk unit MO dispatcher router supervisor real-time monitor actuator memory semiconductor memory flash memory IC memory DRAM accumulator processor back-end processor BEP FEP front-end processor vector processor track ball bus address bus control bus data bus light pen byte independent events exclusive events cyclical variations auxiliary units

ng

các m c u ch nh k t thúc các nguyên t c c a b n kê l i t c các s nh phân các tài kho n các tài s n hi n th i khác cách ti p c n giá tr cách ti p c n t s n u khi n n truy nh p p p phát ng u hình phân b d c u hình phân b ngang u trúc phân c p c a b nh CCD- thi t b tích n c p CD- a compact CD-ROM CG ho máy tính ch t o tích h p máy tính ch t t c chi phí bi n thiên chi phí c t gi chi phí c nh chi phí t hàng chi phí kho toàn b chi phí l u kho chi phí mua s m chi phí thi u h t chi xu t chi xu t bán, chung và hành chính chi xu t phi v n hành chu k cho m i l nh chu k F chu k F (fetch) chu k I chu k l nh chu k th i gian chu k th c hi n chu n công nghi p Nh t B n chu n de facto - th c t chu n hoá ch c n ng a ng i dùng ch c n ng a x lý chu i cánh hoa ch ng trình ng d ng chu t chuy n d ch chuy n i c s chuy n tr ng thái ch phép toán d u ph y c nh

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

397

closing adjustment entries income statement principles binary numbers accounts other current assets value approach ratio approach joystick access arm folder dynamic allocation vertically distributed configuration horizontally distributed configuration memory hierarchical structure CCD CD CD-ROM CG CIM deadlock variable costs storage cost fixed costs ordering cost total inventory cost holding cost procurement cost shortage cost expenses selling, general and administrative expenses non-operating expenses CPI fetch cycle F cycle I cycle instruction cycle cycle time execution cycle Japanese Industrial Standards de facto standard normalization multi-user function multiprocessing function daisy chain reentrant program mouse shift radix conversion state transition fixed point operation mechanism

398

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

ch phép toán d u ph y ng ch phép toán th p phân hi u ph n c a c ông ph n c a ng i ch ph n v n s s th c hi n s tích l i s ti n m t công c k ngh ph n m m v i s h tr c a máy tính công c so n gi công vi c ngân hàng công ti công vi c ngân hàng n t copy c ng copy m m t tài kho n m m chuyên d ng m phân b ng l u thông D a b x lý ghép l ng (LCMP) a ch ng trình a nhi m a nhi m u tiên a ph ng ti n a x lý ng th c 3 a ch ng th c a ch ng th c a ch n ng th c hai a ch ng th c không a ch ng th c lãi th c ng th c th p phân óng gói ng th c th p phân khoang vùng ng th c th p phân m gói ng th c v n ánh giá r i ro u cu i u ph y c nh u ph y ng ut thay i (linh ho t). a ch a ch hi u d ng ac nh a compact a c ng

floating point operation mechanism decimal operation mechanism semaphore stockholders' equity owner s equity capital stock radix realization basis accrual basis cash basis CASE tool authoring tool firm banking electronic banking hard copy soft copy account column cluster dedicated cluster distributed cluster traffic intensity LCMP multi-programming multitasking preemptive multi-tasking multimedia multiprocessing three-address format address format single-address format two-address format zero-address format income statement equation packed decimal format zoned decimal format unpacked decimal format capital equation risk evaluation terminator fixed point floating point investments volatility address effective address fixed disk Compact Disc hard disk

ng

a g ng am m a quang at a video s ch a ch ng ch a ch ng (DAT) ch v a ph ng ti n m hoà v n u ch nh k t thúc u khi n dành riêng u khi n m ng LAN u khi n theo th i gian th c u khi n th c hi n u khi n th c hi n l nh u khi n th c hi n l nh u tra y u tra l y m u nh lí c ng nh lí LP (quy ho ch tuy n tính) n v l u gi chính xác chính xác c a bi u di n d u ph y c nh chính xác c a bi u di n d u ph y ng chính xác n chính xác g p ôi d c chi phí l ch l ch chu n n (M t nhóm nh ng trang nh có quan h logic c g i là n) doanh nghi p v i doanh nghi p doanh nghi p v i khách hàng n v b nh chính nv am m n v a quang n v a quang t nv at nv u khi n n v logic và s h c n v logic và s h c n v ra nv s h c n v vào n v x lý n v x lý trung tâm n v x lý trung tâm ng h tr lãi tr t nguy n

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

399

disk mirroring floppy disk optical disk magnetic disk DVD dynamic address translation DAT multimedia service break-even point closing adjustment exclusive control LAN control real-time control execution control execution control of the instruction instruction execution control complete survey sampling survey addition theorem LP theorem storage unit precision precision of fixed point representation precision of floating point representation single precision double precision cost slope Variance Standard Deviation segment B-to-B B-to-C main storage unit floppy disk unit optical disk unit magneto optical disk unit magnetic disk unit control unit ALU arithmetic and logic unit output unit arithmetic unit input unit processing unit central processing unit CPU clock profit reserve voluntary reserve

400

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

tr v n a trang ra a trang vào a vào b t h p pháp ng cong hàm m ng cong logarithmic ng cong t ng tr ng ng d n ng d n t ng i ng d n tuy t i ng g ng E EDI - trao i d li u nt EDIFACT - Trao i d li u n t chính, Th ng m i và V n chuy n) EOS - h th ng t hàng n t EPROM (ROM có th xoá b ) EPROM- (ROM có th xoá b b ng Excess 64 G ghi è ghi s nh t kí giá hàng bán giá tr trung bình gi i mã gi i thu t phân trang gi m giá tr và kh u hao gi ng d y có s h tr c a máy tính giao các bi n c giao d ch giao di n centronics giao di n n i ti p giao di n song song giao di n vào/ra giao di n v i ng i s d ng giao th c giao th c truy n t p gi s sách gõ b ng c m giác i b giám sát (SVC) i b giám sát (SVC) GPIB (m t giao di n chu n hoá k tính v i thi t b ngo i vi) GUI (giao di n ng i dùng b ng ho H hàm m c tiêu Hàm m c tiêu hàng 16 b x lý

capital reserve page out page in illegal input exponential curve logarithmic curve growth curve path relative path absolute path critical path EDI cho Hành EDIFACT

n)

EOS EPROM EEPROM Excess 64

overlay journalizing cost of goods sold Mean value decoder paging algorithm depreciation and amortization CAI intersection of events transaction Centronics interface serial interface parallel interface input/output interface human interface protocol FTP bookkeeping touch typing supervisor call SVC t n i máy GPIB )

GUI objective function Objective function queue hexadecimal system multiprocessor system

ng

u hành u hành a ph ng ti n u hành ph n m m t do d th a làm quy t nh d i lên m t mã khoá công c ng qu n lý d li u s h c th p phân th ng ch t o linh ho t th ng ch ng trình bên trong th ng ch ng trình c l u gi th ng a b x lý ghép ch t (TCMP) th ng a b x lý ghép l ng th ng a b x lý tr c sau th ng a ph ng ti n th ng t hàng n t th ng u khi n logic n i dây c ng th ng u khi n tu n t th ng u khi n vi ch ng trình th ng n công th ng n l th ng dung sai th ng h ng-an toàn th ng h ng-m m th ng kép th ng khách/ph c v th ng ki m tra ch n l th ng m t mã khoá chung th ng m th ng ngân hàng th ng phân th i (Time sharing sýtem) th ng qu n lý t i m bán hàng th ng song công th ng thanh ghi b o v gi i h n th ng thông tin k toán th ng thông tin qu n lý t i m bán hàng thông tin qu n lí (MIS): th ng x lí t ng tác th ng x lý u khi n theo th i gian th c th ng x lý giao tác tr c tuy n th ng x lý phân b th ng x lý theo lô hi n th c o hi n th c nhân t o ho t ng câm i ngh video p các bi n c I IEEE1394

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

401

operating system multimedia operating system free software OS redundancy system bottom-up decision-making system public key cryptosystem DBMS decimal arithmetic system FMS internally programmed system stored-program system tightly coupled multiprocessor system loosely coupled multiprocessor system tandem multiprocessor system multimedia system Electronic Ordering System hardwired-logic control system sequential control system microprogramming control system simplex system stand-alone system fault tolerant system fail-safe system fail-soft system dual system client/server system parity check system common key cryptosystem open system banking system TSS POS system duplex system protective boundary register system accounting information system (system to manage information at the point of sale) MIS interactive processing system real-time processing system online transaction processing system distributed processing system batch processing system virtual reality AR dummy activity videoconferencing union of events IEEE1394

402

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

IrDA (giao di n cho truy n d li u không dây IrDA (h ng ngo i)) ISO ISO J JIS (chu n công nghi p Nh t B n) JIS K toán qu n lí management accounting toán tài chính financial accounting kéo chu t dragging t n i m ng networking t toán ki m tra trial balance t toán ki m tra sau khi k t thúc after-closing trial balance t toán ki m tra s d trial balance of balances t toán ki m tra t ng trial balance of totals t toán ki m tra t ng và s d trial balance of totals and balances khách hàng client khách hàng v i khách hàng C-to-C khe slot kho inventories kho an toàn safety stock kho t i u optimal inventory kho n ph i tr liabilities kho n ph i tr c nh fixed liabilities kho n ph i tr hi n th i current liabilities khôi ph c h ng hóc failure recovery không gian m u population không gian m u sample space không linh ng nonvolatility kh phân m nh defragmentation khung trang page frame kí hi u logic logical symbol ngh có máy tính h tr CAE kí pháp Kendall Kendall notation ch nv shell script ki m soát kho Inventory Control ki m soát lu flow control ki m soát r i ro risk control ki m soát th c hi n ng th i simultaneous execution control ki m soát ti n trình ch t o manufacturing process control ki m soát truy nh p access control ki m tra chéo cross-check ki n trúc ba bên three-tier architecture ki n trúc hai bên two-tier architecture ki n trúc m i lái yêu c u i t ng chung CORBA ki n trúc n-bên n-tier architecture ki u ma tr n tích c c active matrix type ki u sector sector type ki u variable variable type ký hi u MIL c a quân i M (US MILitary) MIL symbol ký t i di n wild card

ng

L lãi biên lãi th c, l i t c th c làm g n làm t i n ra n vào p k ho ch có s h tr c a máy tính p k ho ch l i t c p k ho ch qui trình có s tr giúp c a máy tính p k ho ch s n xu t p k ho ch v n hành p l ch p l ch p l ch vi c y tr m nh Linux b t th ng th c logic m nh i i b t th ng i gi i c s i t c th c tr c khi n p thu i t c th ng i t c v n hành Lu t ch ng khoán và h i oái lu t De Morgan lu t s l n lu t thu công ti lu t Th ng m i ng t hàng kinh t lý thuy t x p hàng M mã mã ASCII mã CRC (Cyclic Redundancy Check Code) mã EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange Code) mã hamming Mã ISO Mã JIS Mã JIS 7-bit Mã JIS 8-bit mã JIS chuy n d ch mã s a ch a l i mã s a ch a l i mã th p phân c nh phân hóa mã th p phân c nh phân hóa

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

marginal profit net income compaction refreshing roll out roll in CAP income planning CAPP production planning operation planning scheduling Scheduling job scheduling eavesdropping command Linux extraordinary loss net loss proposition logic error extraordinary gain basic solution net income before taxes ordinary income operating income Securities and Exchange Law De Morgan's law law of large numbers Corporation Tax Law Commercial Code Economic Order Quantity Queuing Theory code ASCII code CRC code EBCDIC code hamming code ISO code JIS code JIS 7-bit code JIS 8-bit code shift JIS code ECC Error Correcting Code BCD code binary-coded decimal code

403

404

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

mã trao i thông tin mã v ch ch AND ch bán c ng ch c ng ch EOR (m ch t ng logic lo i tr ) ch l t ch l t (flip-flop). ch logic ch NAND ch NOR ch NOT ch OR ch tích h p ch tích h p ch tích h p CMOS ch tích h p l ng c c ch toàn c ng ch t ng logic lo i tr ch tu n t MacOS (h u hành cho s n ph m c a hãng Macintosh) màn hình ch m màn hình CRT màn hình a quét màn hình tinh th l ng màn hình tinh th l ng DSTN màn hình tinh th l ng STN (super twisted nematic)`` màn hình tinh th l ng TFT (Thin Film Transitor) ng máy tính ng PERT mask ROM t hi u m t l n t thông tin u máy nh s máy c d u hi u b ng quang h c máy c ký t b ng quang h c máy c mã v ch máy c th t máy in máy in dòng máy in không va p máy in kim máy in laser máy in nhi t máy in n i ti p máy in phun m c máy in trang

codes for information interchange bar code AND circuit half-adder circuit addition circuit EOR circuit flip-flop circuit flip-flop logical circuit NAND circuit NOR circuit NOT circuit OR circuit IC integrated circuit CMOS IC Bipolar IC full adder circuit exclusive logical sum operation circuit 52 sequential circuit MacOS touch screen CRT display multi scan monitor liquid crystal display DSTN liquid crystal display STN liquid crystal display TFT liquid crystal display computer network PERT network Mask ROM one-time password loss of information sample digital camera optical mark reader optical character reader bar code reader magnetic card reader printer line printer non-impact printer dot impact printer laser printer thermal printer serial printer ink-jet printer page printer

ng

máy in truy n nhi t máy in va p máy ph c v máy ph c v c s d li u máy ph c v giao di n ng i dùng máy ph c v in máy ph c v t p máy ph c v truy n thông máy quét nh máy tính cá nhân máy tính u khi n ti n trình máy tính khung chính máy tính laptop máy tính notebook máy tính v n n ng máy tr m k ngh máy tr th h tr s th c cá nhân (PDA) máy vi tính nh MIPS (tri u l nh trên giây) mô hình tham chi u c s OSI Mode MRP (l p k ho ch yêu c u v t t ) MS-DOS MTTR (th i gian trung bình s a ch a) n MVS ( a l u tr o) N m tài chính p n NFS (h th ng têpk m ng) ng t ng t ngoài ng t trong ngày k t thúc nghiên c u và phát tri n ngôn ng ki m soát vi c ngôn ng ki m soát vi c (JCL) nguyên t c các ph n m c nguyên t c các ph n m c và s p x p nguyên t c i sánh chi phí v i thu nh p nguyên t c k toán công ti nguyên t c k toán doanh nghi p nguyên t c tích l i nguyên t c t quy t toán nguyên t c toàn v n b n kê l i t c nguyên t c toàn v n t quy t toán nguyên t c t ng s nhân

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

405

thermal transfer printer impact printer server database server user interface server print server file server communication server image scanner personal computer process control computer mainframe lap-top type notebook type general-purpose computer engineering workstation PDA microcomputer proposition MIPS OSI basic reference model Mode MRP MS-DOS MTTR borrow MVS fiscal year load platform NFS interruption external interrupt internal interrupt closing day research and development job control language JCL section principle section and arrangement principles principle of matching costs with revenues corporation accounting principles business accounting principles accrual principle balance sheet principles income statement integrity principle balance sheet integrity principle gross amount principle kernel

406

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

nh n d ng m u nh p vi c t xa (RJE) nh (sang) nút O OCR (máy c ký t b ng quang h c) OLTP (x lý giao tác tr c tuy n) OMR (máy c d u hi u b ng quang h c) ORB (b m i lái yêu c u i t ng) OS (h u hành) P phá hu phân b chu n phân b nh th c phân b t n s phân b xác su t ph n bù 1 ph n bù 10 ph n bù 2 ph n bù 9 ph n m m c b n ph n m m gi a ph n m m nhóm ph n m m qu n lý l ch bi u ph n m r ng phân s nh phân vô t n phân tích hoà v n phân tích h i qui chu i th i gian phân tích h i quy phân tích ngoài phân tích quan h liên công nghi p phân tích r i ro phân tích tính an toàn phân tích tính sinh l i phân tích toán kinh t phân tích trong phân tích t ng quan phân trang phép chuy n d ch phép chuy n d ch logic phép chuy n d ch s h c phép th cl p phép tích logic phép tính OR lo i tr phép tính th p phân phép toán AND phép toán d u ph y c nh phép toán d u ph y ng phép toán EOR phép toán logic

pattern recognition remote job entry carry node OCR OLTP OMR ORB OS destruction normal distribution binomial distribution Frequency distribution probability distribution 1's complement 10's complement 2's complement 9's complement basic software middleware groupware schedule management software extension infinite binary fraction break-even analysis time-series analysis regression analysis external analysis inter-industry relations analysis risk analysis analysis of safety analysis of profitability econometric analysis internal analysis correlation analysis paging shift operation logical shift arithmetic shift independent trial logical product operation exclusive OR decimal operation AND operation fixed point operation floating point operation EOR operation logical operation

ng

phép toán NAND phép toán NOR phép toán NOT phép toán OR phép toán ph nh phép toán s h c, phép tính s h c phép t ng logic phông ch OCR ph nh ph ng pháp b o v quay vòng ph ng pháp bình ph ng t i thi u ph ng pháp ch s d n u ph ng pháp t hàng theo nh kì ph ng pháp t theo s l ng c nh ph ng pháp Delphi ph ng pháp a ch ranh gi i ph ng pháp m t l i ph ng pháp u ch nh mùa v ph ng pháp DMA (truy nh p tr c ti p b nh ) ph ng pháp ng g ng ph ng pháp ng g ng ph ng pháp hai thùng ph ng pháp làm tr n hàm m Ph ng pháp 'lâu c s d ng nh t' (LRU) ph ng pháp l a ng kh p nh t ph ng pháp l a theo quan sát tr c quan ph ng pháp khoá Ph ng pháp ph n chéo ph ng pháp phân vùng ph ng pháp t s c u trúc ph ng pháp t s t ng i ph ng pháp trung bình ng ph ng pháp vào sau ra tr c ph ng pháp vào tr c ra tr c (FIFO) ph ng pháp vào tr c ra tr c (FIFO) ph ng pháp xác nh a ch Ph ng pháp xu h ng ph ng th c d phòng l nh ph ng th c d phòng nóng PSW (T tr ng thái ch ng trình) Q qu n lý r i ro quay vòng quay vòng c ph n quay vòng tài s n qui ho ch tuy n tính qui t c chu kì v n hành bình th ng quy t c m t n m quy n truy nh p R

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

407

NAND operation NOR operation NOT operation OR operation negation operation arithmetic operation logical sum operation OCR font negation ring protection method method of least squares leading index method periodic ordering method fixed quantity ordering method Delphi method boundary address method reorder point method seasonal adjustment method DMA method CPM (Critical Path Method) Critical Path Method two bin method exponential smoothing method LRU method method of selecting a best-fitted line method of selection by visual observation keylock method cross section method partition method structural ratio method relative ratio method moving average method last-in first-out method FIFO method first-in first-out method address specification method trend method cold standby mode hot standby mode PSW risk management round robin equity turnover asset turnover Linear Programming normal operating cycle rule one-year rule access right

408

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

RAID RAM ng hay b nh truy nh p ng u nhiên ng RAM t nh ràng bu c RAS (tính tin c y, tính s n có và tính d ch v ) RJE (nh p vi c t xa) rò r b nh ROM ROM (b nh ch c) ROM có th l p trình ROM ng i s d ng có th l p trình RS-232C S sách cam sách sách vàng Sách xanh sai s làm tròn n xu t có s h tr c a máy tính SCSI (giao di n chu n máy tính cá nhân theo ANSI) sector (m t rãnh c chia x p x thành kho ng 20 n v nh g i là sector) siêu máy tính siêu v n b n site g ng site l nh site nóng SNMP (Giao th c qu n lý m ng n gi n), cái hoà v n lãi biên lãi và l hoá m nh t kí sách ghi kép trung bình các giao tác trong hàng i trung bình các giao tác trong h th ng SPOOL (thao tác ngo i vi ng th i tr c tuy n) phân m nh a i a ch T tác t tài chính r i ro tái nh v ch ng trình tài kho n s cái tài s n tài s n c nh tài s n c nh h u hình

RAID SDRAM SRAM Constraints RAS RJE memory leak RAM ROM PROM user programmable ROM RS-232C Orange Book Red Book Yellow Book Green Book rounding error CAM SCSI sector supercomputer HyperText mirror site cold site hot site SNMP ledger break-even chart marginal profit chart profit and loss chart digitalization exponent journal double-entry bookkeeping mean number of transactions in queue mean number of transactions in the system SPOOL fragmentation address modification agent risk finance program relocation general ledger assets fixed assets tangible fixed assets

ng

tài s n c nh vô hình tài s n ch m l i tài s n hi n th i tài s n l u ng m ch m p l nh TCMP (h th ng a b x lý ghép ch t) bào ch t o linh ho t th n i toàn b th n i t do th ng d thanh ghi thanh ghi bù thanh ghi ch s thanh ghi c thanh ghi a ch c s thanh ghi l nh thanh ghi l nh (IR) thanh ghi v n n ng thay th trang th IC thi t b hi n th thi t b l u gi ph thi t b l u gi truy nh p tr c ti p thi t b l u gi truy nh p tr c ti p (DASD) thi t b ngo i vi thi t b ra thi t b tr thi t b vào thi t k có s h tr c a máy tính thi t k qui trình thi t k s n ph m th i gian b t u mu n nh t th i gian b t u s m nh t th i gian áp ng th i gian nh v u t th i gian nh v u t trung bình th i gian k t thúc mu n nh t th i gian k t thúc s m nh t th i gian nút mu n nh t th i gian nút s m nh t th i gian th c hi n n gi n th i gian tìm ki m (d li u) th i gian tìm ki m (d li u) trung bình th i gian trung bình c a giao tác trong hàng i th i gian trung bình c a giao tác trong h th ng th i gian truy nh p th i gian truy n d li u th i kì k toán Th ng kê

i chi u thu t ng

Vi t – Anh

409

intangible fixed assets deferred assets current assets liquid assets touch panel instruction set TCMP FMC total float free float surplus register complement register index register flag register base address register instruction register IR general-purpose register page replacement IC card display device auxiliary storage device direct access storage device DASD peripheral device output device pointing device input device CAD process design product design latest start time earliest start time response time seek time average seek time latest finish time earliest finish time Latest node time Earliest node time simple execution time search time average search time mean time transaction spends in queue mean time transaction spends in the system access time data transfer time accounting period Statistics

410

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

th nt th m c th m c con th m c g c th m c hi n hành th m c nhà thu nh p thu nh p bán thu nh p bán hoà v n thu nh p phi v n hành thu nh p v n hành th t th c hi n th t c c l u gi th ng m i n t th ng m i t c ánh sáng l h t (hàng) trong kho l ph c v trung bình l t i trung bình s an toàn dài h n s an toàn ng n h n s chi phí bi n thiên s chi phí c nh s c nh s c ph n c a ng i ch s c ph n c a ng i ch so v i tài s n c s c a chi xu t v i s bán s c a l i t c c ph n c a c ông s c a l i t c v i s bán s hi n th i s ki m th g t s lãi biên s n s n /c ph n s tài s n c nh v i c ph n dài h n tích logic ti n gi l i ch a dùng ti n trình tiêu c a tài kho n tiêu a ph ng ti n tính m t tính ng c tính s n sàng tính th i gian PERT tính toán di ng tính toán trên Web tính toàn v n tính t ng tác tính xuôi ch c tiêu chu n qu c t

nh

electronic mail directory sub-directory root directory current directory home directory revenue sales revenue break-even sales revenue non-operating revenue operating revenue execution order stored procedure EC CALS stock-out rate mean service rate mean arrival rate long-term safety ratios short-term safety ratio variable cost ratio fixed cost ratio fixed ratio owner's equity ratio owner's equity to fixed asset ratio ratio of expenses to sales ratio of income to stockholders' equity ratio of income to sales current ratio acid test ratio marginal profit ratio debt ratio debt/equity ratio fixed assets to long-term equity ratio logical product unappropriated retained earnings process titles of account multimedia title confidentiality Backward computation availability PERT Time Computation mobile computing Web computing integrity interactivity Forward computation International Organization Standardization

for

ng

ghi quy t toán n th t kho ph thêm ng logic ng logic ph nh ng l i t c ng l i t c bán tr m tràn tràn d i trang tr ng thái ch tr ng thái th c hi n c tráo i tráo i ra tráo i vào trí tu nhân t o tri t tiêu tr trung bình ng trung bình ng 3-th i kì truy nh p truy nh p tr c ti p truy nh p tu n t truy n n i ti p truy n song song ng hoá x ng l a

ng máy (FA)

U UHD (lo i a m m có dung l ng l u gi là 120MB) UN/EDIFACT (Liên h p qu c/Trao i d li u n t cho Hành chính, Th ng m i và V n chuy n unicode UNIX c l ng ba l n u tiên V vào s cái vào/ra d li u có th c x lý không phân bi t i m t u n i) vi rut macro vi rút máy tính n vay VR (hi n th c o) W Windows

i chi u thu t ng Vi t – Anh

slip balance sheet extra stock loss logical sum negative logical sum gross income gross income on sales workstation overflow underflow page wait status executable status swapping swap out swap in AI cancellation cylinder moving average 3-period moving average access direct access sequential access serial transfer parallel transfer word FA firewall UHD UN/EDIFACT

unicode UNIX three time estimates preemption posting USB macro virus computer virus shell borrowed capital VR Windows

411

412

FE No. 1 – Gi i thi u h th ng máy tính

Windows NT X xác nh a ch ch s xác nh a ch c s xác nh a ch gián ti p xác nh a ch thanh ghi xác nh a ch tr c ti p xác nh a ch t ng i xác nh ngay Xác su t xác su t d a theo kinh nghi m xác su t th ng kê xác su t toán h c xác th c ng i dùng xu h ng trung tâm lí a ph ng ti n lí ti ng Nh t lý theo lô lý theo lô t p trung lý theo lô t xa xuyên t c Z Zip

Windows NT index address specification base address specification indirect address specification register address specification direct address specification relative address specification immediate specification Probability experiment-based probability statistical probability Mathematical Probability user authentication central tendency multimedia processing Japanese language processing batch processing center batch processing remote batch processing falsification Zip

Tra c u thu t ng

413

Tra c u thu t ng AI an ninh máy tính an ninh thông tin AR m chu t. m úp chu t n kê thu nh p (báo cáo lãi và l ; Bàn s hoá n tin n t ng chân lí ng t n s ng tính ng tính sáu c t ng tính sáu c t ng tính tám c t báo cáo k toán báo cáo tài chính BEP tràn bias bi n c bi n c ch c ch n bi n c n bi n c không bi n c lo i tr Bi n c lo i tr bi n c ph thu c bi n ng u nhiên bi n ng u nhiên liên t c Bi n thiên Bi n thiên b t qui t c bi n thiên chu kì Bi n thiên mùa v bi n thiên xu h ng Bi u di n âm thanh Bi u di n hình nh Bi u di n ký t bi u m i tên Bi u Pareto bi u Venn Bits m m ch ng trình am m a quang u ph i

133 113 113 133 81 81 P/L) 203 83 252 26 282 208 208 208 208 202 202 145 16 19 277, 294 277 277 277 278 278 280 284 284 282 320 320 320 320 25 25 23 294 313 51 3 58 41 65 67 103

gi i mã 38 giám sát 114 giám sát th i gian th c 152 mã 23 mã trao i thông tin 23 m i lái yêu c u i t ng 121 nh bán d n 34 nh ch c 35 nh chính 57 nh truy nh p ng u nhiên 34 nh truy nh p ng u nhiên 34 nh truy nh p ng u nhiên ng 34 tích lu 42 x lý 33, 36 x lý u sau 145 x lý u tr c 145 B-to-B 259 B-to-C 259 bus 57 Bus 72 bus a ch 39 Bus a ch 72 Bus u khi n 72 Bus d li u 73 Bytes 3 các bi n c cl p 279 Các b ch n ng 266 Các n v ph 5 các m c u ch nh k t thúc 208 Các nguyên t c c a b n kê l i t c 222 Các nguyên t c t quy t toán 216 các tài kho n 206 Các tài s n hi n th i khác 212 Các t s an toàn ng n h n 229 các tiêu a ph ng ti n 129 Cách ti p c n giá tr 226 Cách ti p c n t s 226 CAD 248, 250 CAE 249 CAI 128 CALS 258 CAM 248, 250 n truy nh p 61 CAP 250 p 113 p phát ng 108 CAPP 250

414

Tra c u thu t ng

cash basis 398 t 109 u hình phân b d c 147 u hình phân b ngang 147 u trúc phân c p c a b nh 58 CD 67 CD-ROM 67 CG 133 ch t o có máy tính h tr 248 Ch t o tích h p máy tính 250 ch t t c 106 Chi phí bán hàng, chi phí chung và chi phí hành chính 219 Chi phí bi n thiên 230 chi phí c t gi 309 Chi phí c nh 230 Chi phí t hàng 308 Chi phí kho toàn b 308 Chi phí l u kho 309 chi phí mua s m 308 Chi phí thi u h t 309 Chi xu t 204 Chi xu t phi v n hành 219 Chu k cho m i l nh 56 chu k F 46 Chu k l nh 46 chu k th i gian 58 Chu k th c hi n 46 chu n công nghi p Nh t B n 24 chu n hóa 18 ch c n ng a ng i dùng 117 ch c n ng a x lý 117 chu i cánh hoa 76 ch ng trình ng d ng 151 chuy n d ch 18 Chuy n i c s 8 Chuy n tr ng thái 102 CIM 250 ch phép toán d u ph y c nh 40 ch phép toán d u ph y ng 40 ch phép toán th p phân 40 hi u 105 ph n c a c ông 203 ph n c a ng i ch 203 ph n v n 215 s 5 s th c hi n 223 s tích l i 222 s ti n m t 222 công c so n gi 129

Công vi c ngân hàng công ti 257 Công vi c ngân hàng n t 256 copy c ng 78 copy m m 78 CORBA (ki n trúc m i lái yêu c u i ng chung) 121 t tài kho n 206 CPM (Critical Path Method) 299 CPM (ph ng pháp ng g ng) 293 CPU 33 m 111 m 111 m chuyên d ng 145 m phân b 145 ng l u thông 306 a l u tr o 115 a nhi m 103 a nhi m u tiên 130 a ph ng ti n 127 a ph ng ti n 127 a x lý 103 ng th c ba a ch 38 ng th c a ch 37 ng th c a ch n 37 ng th c hai a ch 38 ng th c không a ch 37 ng th c lãi th c 204 ng th c l nh 37 ng th c th p phân óng gói 13 ng th c th p phân khoanh vùng 12 ng th c th p phân m gói 12 ng th c v n 203 DAT 109 u ph y ng 17 ut 213 DBMS 120 a ch 57 a ch hi u d ng 43 a c nh 60 a c ng 60 am m 65 a video s 69 ch a ch ng 109 ch v a ph ng ti n 127 m hoà v n 230 u ch nh k t thúc 208 u khi n dành riêng 105 u khi n m ng LAN 120 u khi n ng t 103 u khi n theo th i gian th c 151

Tra c u thu t ng

u khi n theo th i gian th c 151 u khi n th c hi n 102 u khi n th c hi n l nh 46 u ph i 103 u tra y 281 u tra l y m u 281 nh lí c ng 279 nh lí LP 292 chính xác 22 chính xác c a vi c bi u di n v i d u ph y c nh 23 chính xác c a vi c bi u di n v i d u ph y ng 23 chính xác n 22 chính xác g p ôi 22 d c chi phí 302 ho máy tính 133 l ch 283 l ch chu n 283 n 110 doanh nghi p v i doanh nghi p 259 doanh nghi p v i khách hàng 259 c mã v ch 80 nv u khi n 33 n v logic và s h c 37 nv s h c 37 nv s h c 33 n v vào 33 n v x lý 33, 36 n v x lý trung tâm 33 n v x lý trung tâm 36 ng h 55 tr lãi 215 tr t nguy n 216 tr v n 215 a trang ra 109 a trang vào 109 a vào b t h p pháp 272 ng cong logarithmic 324 ng d n 112 ng d n 112 ng d n t ng i 112 ng d n tuy t i 112 ng g ng 299 DVD 69 EDIFACT 258 EOS 254 Excess 64 17 FA 249 FEP 145

415

FIFO 219 FMC 250 FMS 250 FTP 140 Ghi è 108 Ghi s nh t kí 206 Giá hàng bán 218 Giá tr trung bình 283 gi i thu t phân trang 110 gi i thu t phân trang 110 gi m giá tr và kh u hao 212 gi ng d y có s h tr c a máy tính 88 gi ng d y có s h tr c a máy tính 88 Gi ng d y v i s tr giúp c a máy tính 128 giao c a các bi n c 277 Giao d ch 205 Giao di n centronics 75 giao di n ng i dùng b ng ho 82 giao di n ng i dùng h a 128 giao di n ng i s d ng 115, 117 Giao di n song song 75 Giao di n song song 75 giao di n v i con ng i 127 giao th c 131 Giao th c qu n lý m ng n gi n 118 Giao th c truy n t p 140 gi s sách 205 gi s sách ghi kép 205 Gi a 283 Gi a 283 i b giám sát 114 GPIB 75, 76 GUI 128, 130 hàm m c tiêu 290 Hàm m c tiêu 289 hàng i 303 16 4 u hành 97 u hành a ph ng ti n 130 u hành a ph ng ti n 130 u hành MacOS 118 làm quy t nh t d i lên 252 s h c th p phân 12 th ng ch t o linh ho t 250 th ng a b x lý 144 th ng a b x lý ghép ch t 144 th ng a b x lý ghép l ng 144 th ng a b x lý tr c sau 144 th ng a ph ng ti n 127 th ng a ph ng ti n 127

416

Tra c u thu t ng

th ng t hàng n t 254 th ng u khi n logic n i dây c ng 47 th ng n công 142 th ng n công 142 th ng d th a 263 th ng dung sai 144 th ng h ng-an toàn 263 th ng h ng-m m 263 th ng kép 142 th ng khách / ph c v 139 th ng m t mã khoá chung 266 th ng m t mã khoá công 266 th ng m 140 th ng ngân hàng 255 th ng phân th i 105 th ng POS 252 th ng qu n lí thông tin 252 th ng song công 143 th ng t p m ng 140 thông tin k toán 232 thông tin qu n lí 249 th ng x lý u khi n theo th i gian th c 151 th ng x lý giao tác tr c tuy n 150 th ng x lý phân b 146 th ng x lý theo lô 148 th ng x lý theo lô 148 th ng x lý theo th i gian th c 151 th ng x lý t ng tác 152 x lý t ng tác 152 hi n th c o 133 Hi n th c o 128 Hi n th c nhân t o 133 Hi u n ng c a b x lý 55 ho t ng câm 295 i ngh video 252 p các bi n c 277 s c ph n c a ng i ch 229 IEEE1394 75 ISO 24 JCL 100, 149 toán qu n lý 225 toán tài chính 224 kéo chu t 81 t n i m ng 127 t toán ki m tra 206 t toán ki m tra sau khi k t thúc 209 t toán ki m tra s d 207 t toán ki m tra t ng 206 t toán ki m tra t ng và s d 207

khách hàng v i khách hàng 259 khe 108 Kho 211 kho an toàn 315 kho t i u 310 Kho n ph i tr 203 Kho n ph i tr c nh 214 Kho n ph i tr hi n th i 214 Khôi ph c h ng hóc 151 không gian m u 277, 281 không linh ng 35 Kh phân m nh 63 khung trang 108 khung trang 109 ngh có máy tính h tr 249 Kí pháp Kendall 305 ch nv 116 ki m soát kho 308 Ki m soát lu ng 114 Ki m soát r i ro 271 ki m soát th c hi n ng th i 151 Ki m soát ti n trình ch t o 250 Ki m soát truy nh p 114 Ki m tra ch n l 63 ki m tra chéo 142 Ki n trúc ba bên 141 ki n trúc hai bên 141 ki n trúc n-bên 141 ký hi u logic 26 ký t i di n 113 Lãi biên 231 Lãi th c 204 Làm g n 107 n ra 107 n vào 107 p k ho ch l i t c 230 p k ho ch qui trình có s tr giúp c a máy tính 250 p k ho ch s n xu t 249 p k ho ch v n hành 249 p k ho ch yêu c u v t t 249 p l ch 250 p l ch 293 p l ch vi c 102 y tr m 272 LCMP 144 nh 112 nh 37 Lí thuy t hàng i 303 Liên h p qu c/Trao i d li u n t cho

Tra c u thu t ng

Hành chính, Th

ng m i và V n chuy n 258 LIFO 219 Linux 118 b t th ng 220 th c 204 Logic m nh 26 i 23 i b t th ng 218 i gi i c s 292 i rách 59 i t c th c tr c khi n p thu 221 i t c th ng 221 i t c v n hành 221 Lu t ch ng khoán và h i oái 225 lu t s l n 279 Lu t thu công ty 225 Lu t th ng m i 225 ng t hàng kinh t 309, 310 Mã ASCII 24 mã BCD 11 Mã CRC 59 Mã EBCDIC 24 mã Hamming 59 Mã ISO 24 Mã JIS 24 Mã JIS 7-bit 24 mã JIS 8-bit 24 Mã JIS chuy n d ch 24 mã s a ch a l i 59 Mã th p phân c nh phân hóa 11 mã v ch 80 ch AND 51 ch bán c ng 53 ch bán c ng 53 ch c ng 53 ch EOR 52 ch l t 35 ch NAND 53 ch NOR 53 ch NOT 52 ch OR 51 ch tích h p 34 ch tích h p CMOS 34 ch tích h p l ng c c 34 ch toàn c ng 54 ch toàn c ng 54 ch t ng logic lo i tr 52 ch tu n t 50 ch tu n t 54

Màn hình CRT Màn hình ma tr n th ng Màn hình ma tr n tích c c Màn hình tinh th l ng ng máy tính ng PERT Mask ROM t hi u m t l n t thông tin u Máy nh s Máy in Máy in kim Máy in laser Máy in phun m c Máy in truy n nhi t Máy khách Máy ph c v Máy ph c v c s d li u Máy ph c v giao di n ng i dùng Máy ph c v in Máy ph c v t p Máy ph c v truy n thông máy tính c m tay máy tính bàn Máy tính bàn Máy tính laptop Máy tính notebook Máy tính v n n ng Máy tr m máy tr m k ngh máy tr th h tr s th c cá nhân mean number of transactions in queue nh MIPS MIS mô hình tham chi u c s OSI Mode MRP MS-DOS MVS m n v chính c a máy tính m tài chính p n NFS ng t Ng t ngoài Ng t trong ngày k t thúc

417

84 86 86 85 146 293 35 266 23 281 84 86 86 87 87 87 139 139 141 141 141 141 141 89 88 88 88 88 89 89 89 128 386 26 55 249 147 283 249 117 115 33 202 109 129 140 103 104 104 202

418

Tra c u thu t ng

Nghiên c Ngôn ng Ngôn ng Nguyên t Nguyên t

u và phát tri n u khi n vi c ki m soát vi c c các ph n m c c i sánh chi phí v i thu

249 149 100 222 nh p 223 Nguyên t c k toán công ty 225 nguyên t c k toán doanh nghi p 216 Nguyên t c ph n m c và s p x p 216 Nguyên t c tích l i 222 Nguyên t c toàn v n b n kê l i t c 222 Nguyên t c toàn v n t quy t toán 216 Nguyên t c t ng s 216, 222 nhân 103 Nhân 103 Nh n d ng m u 133 nh p vi c t xa 149 nút 294 OLTP 150 ORB 121 PERT (K thu t ánh giá và ki m m ch ng trình) 293 Phá hu 272 Phân b chu n 288 Phân b nh th c 285 Phân b t n s 282 phân b xác su t 284 ph n bù 14 Ph n bù 1 14 ph n bù 10 14 Ph n bù 2 15 ph n bù 9 14 Ph n m m gi a 120 ph n m m nhóm 251 Ph n m m qu n lí l ch bi u 252 Ph n m r ng 113 phân s nh ph n vô t n 9 Phân tích an toàn 228 phân tích chu i th i gian 319 Phân tích hoà v n 230 phân tích h i qui 319 Phân tích ngoài 226 phân tích quan h liên công nghi p 320 phân tích r i ro 268 Phân tích tính sinh l i 226 Phân tích toán kinh t 320 Phân tích trong 226 Phân tích t ng quan 319 Phân trang 109 Phép chuy n d ch 20

Phép chuy n d ch logic phép m n phép nh phép ph nh phép th cl p phép tích logic phép tính d u ph y c nh phép tính d u ph y ng Phép tính OR lo i tr phép tính s h c phép tính th p phân phép tính th p phân. phép toán AND phép toán EOR Phép toán logic phép t ng logic Ph nh Ph nh c a AND Ph nh c a t ng logic Ph ng pháp b o v quay vòng Ph ng pháp bình ph ng t i thi u ph ng pháp ch s d n u ph ng pháp t hàng nh kì Ph ng pháp t hàng s l ng c

21 6 2 52 281 51 37 37 27 37 37 37 51 52 26 51 26 27 28 108 322 319 317 nh 313 ph ng pháp t hàng theo nh kì 311 Ph ng pháp t theo s l ng c nh 311 ph ng pháp Delphi 319 Ph ng pháp a ch ranh gi 108 ph ng pháp m t hàng l i 313 ph ng pháp u ch nh mùa v 321 Ph ng pháp u khi n tr c ti p 73 Ph ng pháp DMA 73 Ph ng pháp ng g ng 299 ph ng pháp FIFO 110 ph ng pháp hai thùng 311 Ph ng pháp làm tr n hàm m 327 Ph ng pháp lâu c s d ng nh t 110 ph ng pháp LRU 110 Ph ng pháp l a ng kh p nh t 321 ph ng pháp l a theo quan sát tr c quan 322 Ph ng pháp khoá 108 Ph ng pháp ph n chéo 319 Ph ng pháp phân vùng 106 Ph ng pháp t s c u trúc 226 Ph ng pháp t s t ng i 226 Ph ng pháp trung bình ng 219 Ph ng pháp vào sau ra tr c 219 Ph ng pháp vào tr c ra tr c 219

Tra c u thu t ng

Ph ng pháp vào tr c ra tr c 110 ph ng pháp xác nh a ch 43 Ph ng pháp xu h ng 226 ph ng th c d phòng l nh 143 ph ng th c d phòng nóng 143 POS 252 qu n lí r i ro 267 Quay vòng 103 Quay vòng c ph n 228 Quay vòng c ph n 228 Quay vòng tài s n 228 Qui ho ch tuy n tính 289 qui t c chu kì ho t ng bình th ng 211 Qui t c chu kì v n hành bình th ng 210, 214 qui t c m t n m 210 Qui t c m t n m 210, 214 quy n truy nh p 59 Ram ng b 35 RAM t nh 35 RAM t nh 35 Ràng bu c 289 RAS 263 RJE 149 Rò r b nh 108 ROM có th l p trình 35 ROM có th xoá b 35 ROM có th xóa b b ng n 35 ROM ng i s d ng có th l p trình 35 RS-232C 74 Sách cam 69 Sách 68 Sách vàng 69 Sách xanh 69 sai s làm tròn 18 n xu t có s h tr c a máy tính 89 SCSI 75, 76 seasonal variations 391 siêu v n b n 132 Site g ng 145 Site l nh 145 Site nóng 145 cái 206 cái chung 206 cái chung 206 hoà v n 231 lãi biên 232 lãi và l 231 giao tác trung bình trong h th ng 307 giao tác trung bình trong h th ng 306

419

m 5 nh t kí 206 nh phân 2 so sánh 37 th c hóa 127 trung bình các giao tác trong hàng i 307 soi g ng a 70 SPOOL 150 phân m nh 64 a i a ch 42, 43 SVC 114 Tác t 133 Tài chính r i ro 271 tái nh v ch ng trình 107 Tài s n 203 Tài s n c nh 212 Tài s n c nh h u hình 212 Tài s n c nh vô hình 212 Tài s n ch m l i 213 Tài s n hi n th i 211 Tài s n l u ng 211 p l nh 46 TCMP 144, 409 bào ch t o linh ho t 250 Th n i toàn b 301 Th n i t do 301 Th ng d 216 thanh ghi 41 Thanh ghi bù 43 Thanh ghi bù 43 Thanh ghi a ch c s 42 thanh ghi l nh 37 thanh ghi v n n ng 37 Thao tác ngo i vi ng th i tr c tuy n SPOOL 150 Thay th trang 110 Thay th trang 110 thi t b hi n th 78 Thi t b hi n th 84 thi t b l u gi ph 33, 57, 60 Thi t b l u gi ph 60 Thi t b l u gi ph 57 thi t b l u gi truy nh p tr c ti p 62 thi t k có máy tính h tr 248 thi t k có s h tr c a máy tính 89 Thi t k qui trình 250 Thi t k s n ph m 250 thi t k v i s tr giúp c a máy tính 83 Th i gian b t u mu n nh t 300

420

Tra c u thu t ng

Th i gian b t u s m nh t 300 Th i gian c n dùng trung bình cho giao tác trong h th ng 306 Th i gian nh v u t 64 Th i gian k t thúc mu n nh t 300 Th i gian k t thúc s m nh t 300 Th i gian nút mu n nh t 297 Th i gian nút s m nh t 297 th i gian th c hi n n gi n 105 Th i gian tìm ki m d li u 64 th i gian tìm ki m trung bình 64 Th i gian trung bình c a giao tác trong hàng i 307 th i gian trung bình s a ch a 114 Th i gian truy nh p 58 Th i gian truy n d li u 64 th i kì k toán 202 Th ng kê 281 Th nt 251 Th m c 111 th m c con 111 th m c g c 111 Th m c hi n hành 111 th m c nhà 111 Thu nh p 204 Thu nh p bán 218 thu nh p bán hoà v n 230 Thu nh p bán hoà v n 230 Thu nh p phi v n hành 218 Thu nh p v n hành 218 th t th c hi n 105 Th t c c l u gi 141 Th ng m i n t 258 Th ng m i t c ánh sáng 258 l h t trong kho 309 l ph c v trung bình 306 l t i trung bình 306 s an toàn dài h n 229 s chi phí bi n thiên 230 s chi phí c nh 230 s c nh 229 s c ph n c a ng i ch so v i tài s n nh 229 s c a chi xu t v i s bán 227 s c a l i t c c ph n c a c ông 227 s c a l i t c v i s bán 227 s hi n th i 229 s ki m th g t 229 s lãi biên 231 s lãi biên 232

s n 229 s n /c ph n 229 s tài s n c nh v i c ph n dài h n 229 Tích logic 27 Ti n gi l i ch a dùng 216 ti n trình 116 tiêu c a tài kho n 206 tiêu a ph ng ti n 131 tính m 263 Tính ng c 298 tính s n có 263 Tính th i gian PERT 297 tính tin c y, tính s n có và tính d ch v 263 tính toán di ng 128 Tính toán trên Web 153 tính toàn v n 263 Tính t ng tác 127 Tính xuôi 297 ch c tiêu chu n qu c t 24 ghi 206 quy t toán 203 quy t toán 202 n th t kho ph thêm 309 ng logic 27 ng l i t c 220 ng l i t c bán 220 tràn d i 23 Tràn trên 23 trang nh 109 tr ng thái i 102 tr ng thái th c hi n c 102 Tráo i 107 Trao i d li u nt 257 tráo i ra 107 tráo i vào 107 Trí tu nhân t o 133 Tri t tiêu 23 truy nh p 57 truy nh p tr c ti p 62 TSS 105, 152 3 tr ng thái ch ng trình 43 ng l a 266 UN/EDIFACT 258 Unicode 24 UNIX 117 c l ng ba l n 302 c l ng r i ro 268 USB 74

Tra c u thu t ng

u tiên Vào s cái vi rút macro Vi rút máy tính n vay VR Windows Windows NT Xác nh a ch Xác nh a ch Xác nh a ch Xác nh a ch Xác nh ngay Xác su t

ch s c s thanh ghi tr c ti p

103 206 272 272 116 203 133 117 117 44 45 44 44 44 278

421

Xác su t có ích xác n giao tác trong h th ng 308 xác su t d a theo kinh nghi m 279 xác su t th ng kê 279 Xác su t toán h c 278 Xác th c ng i dùng 266 Xu h ng trung tâm 283 lí ti ng Nh t 115 lý a ph ng ti n 115 lý theo lô 148 lý theo lô t p trung 149 lý theo lô t xa 149 Xuyên t c 272