Son Firavun_text.pdf

Osman KARA

Gilbert Sinoue

Kavalal

Mehmed Ali Pa Son Firavun

KAVALALI MEHMED

AL PAA

Son Firavun

Orijinal

ad: Le Dernier Pharaon

© Editions Pygmalion

/

Gerard

VVatelet,

1997

SNOUE Çeviren: Ali Cevat AKKOYUNLU Yazan: Gilbert

Türkiye için 1.

yayn haklan © Doan Kitapçlk

bask /ekim

1999

/

A

ISBN 975-6817-97-6

Kapak tasarm: Dipnot

A A

Doan Ofset Doan Ofset

Bask: Cilt:

Doan Kitapçlk Tel. (212)

677 06

21

A -

Hürriyet

Medya

677 07 39 Paks

Totvers, 34544

(2 2) 1

677 07 49

(

limitli

SI'ANHUI.

Çeviren: Ali Cevat

Akkoyunlu

ÇNDEKLER

SUNU Kanses'in ve Napolyon'un izinde

KNC Msr

K

11

BÖLÜM

Parçalanm

17

"Abunaparte" ya da

KNC

dou hayali

19

BÖLÜM

varm, bir yokmu, Makedonya'da küçük bir limanda...

llir

D C Ü

N C Ü

Sir Ralph,

BÖLÜM

Abdullah Menou'ya

kar (1301-1803)

Y lim bir ülke I

lüsrev l'aa'mn

29

49 52

skntlar

58

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM lir.vun'un tahta

Scvl.nb

bir

çk

(1803-1805)

65

anlama

66

Mlydl. ulema ve küçük halk Lti'l Hlfi'nin

67

dönüü

70

Vnv lien kukla l m soytars Hurid Faa

72

CliMia

79

74

I

NC

BÖL Ü M M Hanya aslan ve Arnavut tilkisi (1806-1807)

H

I

y, d.

UtSfu\

I

I

kum

tanecii

NC

vn, ilin adamlar n

II

89 96

Ö

L

Ü

M

ve Memlûkler (1808-1811)

105

m.liy-si

110

jj-lklrn ölümü

112

1 1 1 1

V

1 1

1 1 1 1

YEDNC

l-'iravun

Firavun ve köktendinciler (1811-1815)

muhafz Firavun

SEKZNC olu (1816-1819)

Arap hals Teslim olmayan Arabistan ve ngiliz görüü

DOKUZUNCU BÖLÜM II.

Pepi'nin izinde (1820-1822)

BRNC

BÖLÜM

yaam

KNC

YRM YRM

düzen

BÖLÜM ve adalet (1826-1840)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Jumel ya da

(1808-1840)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 297

(1832)

298

BE-NC

(1814-1840)

BÖLÜM

ALTINCI BÖLÜM

Firavun'un gemileri (1812-1839)

YEDNC

BÖLÜM

Champollion, miras ve dikilitalarn

sava

304

311

(1832-1833)

318

ll.ron Boislecomte

323

Kikâr skelesi ve Rusya'nn I

R

M

!l>r.him, I

(ibnnnl

BÖLÜM

yönetici (1833-1838)

329 334

ALTINCI YRMbamszl mkânsz dü

326

fiyat

BENC

bakomutan ve soylu kadn

BÖLÜM

ya da gerçekletirilmesi

Firavun'un

Su, yollar ve barajlar (1816-1847)

300

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

skntda

Msr'n beyaz altm

Dünyann en büyük kapitalisti

ON

289

H.ron Roussin ya da bir diplomatn felaketi

>

ON

BÖLÜM

bozgunu mkânszn snrlar Konya, imparatorluun son mevzisi

I

ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜ

ON

285

(tasalarn

Kamu düzeni

çiftçi

BÖLÜM 281

KNC

Kade Sava

Avrupa

Büyük

276

)ou'nun basamaklar

YRM

ON

271

YRM BRNC

Firavun'un hekimi

bilgi,

BÖLÜM

tuza (1827-1829) Mora'dan dönü Navarin

rtleki

Firavun'un yeni ordusu (1819-1824)

Firavun ve

265

Nopolyon'un izinde (1831-1832)

Firavun'un yönetimi (1808-1818)

ON

m?

YRMNC I

ONUNCU BÖLÜM

Nizam'n gündelik

lörev mi, isyan

(

(Vzayir (1829-1831)

Hedef Hartum brahim'in yardm

ON

257

Firavun ve Avrupa (1826-1827)

BÖLÜM

247

252

DOKUZUNCU BÖLÜM

ON

Babâli'nin entrikalar

Firavun'un

BÖLÜM

ya da kanl özgürlük (1823-1826)

Seni unutabilsem, Mesolongion

Gemiler, silahlar, barut

Kutsal yerlerin

SEKZNC

ON

BÖLÜM

339

(1838-1839)

S.pma Vmir adam Palmerston

341

I

345

r'rnsii'nn yetimi

350

YRM YEDNC /..li'i

yenilgi olunca (1839-1840)

BÖLÜM 355

9

Sava

brahim'in Austerlitz

Fransa'nn ruh

360

Palmerston ve Metternich

mrldanmalar

Ramses'in ve Napolyon'un izinde

364

YRM SEKZNC Thiers'in

SUNU

357

hali

BÖLÜM

(1840)

371

Palmerston' un Suriye için dilei

377

Yaral Fransa

378

"Hayatm Msr'a adadm, bakalarna imkânsz görünen ileri baardmsa bunu ardmdan gelen paalar keyif sürsün diye yapmadm. Msr n ngilizlemesini ve Türkiye'nin Ruslamasn hiçbir zaman kabul edemem." 7

YRM Mehmed

DOKUZUNCU BÖLÜM

Alî ve

Napolyon'un

olu

(1840)

Krlan hayal

Mehmed Ali 383 386

OTUZUNCU BÖLÜM Kumlardan kurtarlan hanedan brahim Askeri bakmevinde

OTUZ Son sava

(1841-1846)

BRNC

Kavala' da (Makedonya) 395 401

dularyla

405

Naiplik hayaleti

407

Sonsöz

411

EKLER

savamak için komutasndaki üç yüz Arnavut'la birlikte Msr'a Nil kylarna çkan bir Arnavut-Türk'ün Msr maceras, r/rrinden neredeyse iki yüzyl geçmi olmasma ramen derin etkiler

brakt.

Ksa sürede, Ebukir yenilgisinden (mart 1801) hemen sonra, 1 Msr'da iktidar Memlûkler, Arnavutlar ve Msr halknn desteine dayanmak alallln gösteren binba arasnda iran 1803' te

plylnld.

Mehmed Ali Hanedan Saint Simoncular ve

415

Msr

I

419

Diplomatik belgeler

dönemi

423

denizcilik terimleri

Paralar ve ölçü birimleri

hakknda

not

437 439

Kronoloji

441

Kaynakça

449

lem Babâli'nin, hem de ngilizlerin çekindii Fransz ordusu

rfrmsa,

t

1800-1835

III.

lilim'in ordularnda subay olan, sultann emriyle, Napolyon'un or-

BÖLÜM

(1846-1849)

doan, okuma yazma bilmeden

d.

Mehmed Ali yeni ülkesini kefedebilir, 1805 ylnda paa ya

c.erçek bir firavun olabilir

miydi ?

Mehmed Ali'nin Napolyon'a kar«esledii sönmez hayranln ve Fransz uygarlnn çekiciliim Vi dr unutmamak gerekir. Mehmed Ali'nin Kavala' da geçen çocukluUütün bu olaylara eklenen,

1

arkada

lumd.ki yakn

durmasnda I

etkisi

Marsilyal Lion'un bütün

üphesiz

bu duygularn

çoktur.

kar duyduu yaknlk onu, uzun yllardr toprak-

ilkemize

Msr'dan verimli ve ulusal kimliinin bilincinde bir lke yaratmak amacyla Fransa'ya dayanmaya yöneltti. Lamartine'in l. .sömür ülen 1

di

7 iiyle bu

rim 1

I

"dâhi macerac" ailesinin yeni yerletii ülkenin kade-

HOK'de eline ald.

1 allna alr

almaz da

lomasiyle, bazen

Mehmed 10

n'tm.' Kelinsin,

Bu

topraklar üzerindeki hâkimiyetini güven-

Msr' bazen ordusunun gücüyle, bazen dip-

de Makyavelcilikle tehlikelerden korudu.

Ali

Msr mucizesinin canl örneidir. Nereden geli-

Msr'n çocuu olmak

için

ülkeyi anlamaya ve sev-

meye hazr olmak

Tarihin

yeterlidir.

balangcndan

beri,

yabanc

düman olmayan her Msrl, sömürme niyetinde olmayan her yabancy ho karlam, ona kalbini açmtr. Mehmed Ali de bu ya-

önüne geçilemez bir cü

lristiyanlar,

(I

tyd

n

Bütün bunlara

Mehmed

Ali, aralarnda en dikkat çekeni

d. bu tarm ülkesini,

vat, Suriye ve Hicaz' ele geçirdi ve sultann emriyle, Arabistan'n

I

Mekke'ye

dan

olan Vehhabîleri yendi.

ilgiyle izlenirken, fellahlann

madysa

kaderine

eilmek zamann bula"balarn dik tut-

da gerçek bir toprak reformu yaparak

malarn" salad. Her açdan rmda,

Oullarndan Tosun

kadar ilerledi. Sürekli olarak ngilizler ve Ruslar tarafn-

yenilikler yapü: askerî, bilimsel, ta-

adalette, üpta, sulamada,

kadard. Yine de ölümüne

maktan laket

Yaratt

doru bu

imparatorluk

imparatorluk denetlenir

ol-

çkmt. çten baland ve mirasçlarna brakt bu "fe-

topra" krk dört yllk saltanatnn sonunda içinde bulundu-

u derin çukurdan çkm ve Msr rönesansrnn en güzel örneini m, tepkilerini incelemi, onu yönlendiren arzular görmütür. Kusursuz ve özenli

aratrmac kimliiyle

Sinoue, bir Fransz

çada bir toplum haline getirmek çabasndan

arta kalan amtlara

Msr

uzmanlan

lel.nlin Kilisesi'nin,

geçmi binzarar vermeden yaplmas düünü-

tarihî

ülkeye

duvarlarn kaybna, örnein küçük

Mehmed Ali tarafndan getirilen sana-

eker fabrikasnn temelleri altnda kalm olmasna üzülevklerdir. Ancak Kahire barajnn yaplabilmesi için yklmalan dü-

»

kzyla

düün töreni davetiyesine "Mehmed Ali Kraliyet Ailesi" yazan Msr Prensi Fuad'n da gururla üyesi olduunu belirttii Msr Hanedan'nn evlenmek üzere 5 ekim 1977 tarihinde düzenledii

sevin-

meleri gerekir.

Metternich'in de bahsettii "korkunç Navarin felaketi"nden ntnr.ki kritik IM'28'de

yunca I

n

.11

dönemde, yanltc düüncelere

karn Mehmed

Ali

Champollion'a özenli bir konukseverlik göstermi, Nil bo-

yapt aratrmalarn desteklemitir. Hiyeroglifi okuyabilen

Lmn dehas karsnda etkilenmi, bilim adam Kahire'ye dö-

kar karya olan antlarn kurtarlmasn i . elliinde ondan Firavunlar Msn'nm ilk tarihini yazmasn i-

nül

>

yklma

tehlikesiyle

lemitir. I

Bu ülkede doduu ve Yakndou'yu bu kadar iyi tand olsa gerek, Gilbert Sinoue kahramannn ruhunu çok iyi anla-

alsa

yilerden

oluturmutur.

için

yldan

lenle/..

kanm emdii bu felaket topra"n

ran Körfezi'nden Libya'ya, Sudan'dan Akdeniz'e kadar uzanyordu ve Gilbert Sinoue'nin belirttii gibi Fransa'nn on kati, Avrupa'nn yars eline geçirmekle yetinmedi.

zamannn çounu

vazgeçmedi. Bütün bu reformlarn, tüm yeniliklerin,

lerce

l

katledil-

dost hü-

gibi-

ünülen Gize piramiüerinin son anda kurtulmu olmalarna

ticarette...

Ba döndürücü yuksetiinin kurban olarak kendi deyimiyle "yrtc hayvanlarn yllar boyu

»iç

Memlûklerin

olduu

tahttan indirilmelerine kederlenmitir.

mücadeleler ve dardaki savalar,

ç

brahim olan oulla-

rnn desteiyle Sudan'dan Toros Dalar'na kadar olan bölgede sailk "köktendincileri"

karn duygusallyla

mesine üzülmü, -Louis-Philippe olaynda

kümdarlarn

salad.

hrsn da gözler önüne serer, hogörü-

dikkat çeker.

banc dostluuna uydu ve en ünlüleri sonradan Süleyman Paa adalan Albay Seve olmak üzere birçok Fransz'n ülkeye gelmesini

iktidar

Müslümanlarla eit muamele görürdü) ve zekâ-

,

ler

zaman Napolyon'un

zaferlerinden etkilenen

Mehmed

ç.da Msr'n kuruluunda yardm eden ülkenin çocuklarna

ükranlarn belirtmek için ünlü Firavun II. Ramses'ten yararnlr. Böylelikle Concorde Meydanndaki Dikilita çok büyük lir.vunun, Ramses ve Mehmed Ali'nin anlarnn Paris'in yürede

yaamasn salamaktadr.

II.

Christiane

DESROCHES NOBLECOURT

kurucusu Kavalal'y ölümüne kadar izlemitir.

tantt kahraman hem aslann gücünü, hem de tilkinin kurnazln tar. lk eine, ilgi çekici bir kadn Gilbert Sinoue'nin bize

Emine Hanm'a çok bal bir koca, otuz kadar çocuu için dikkatli ve özenli bir baba, sözüne sadk ve nazik bir yönetici olarak karmza çkan bu insan, ayn zamanda büyük bir üphecilik ve olan

13

Ml»ll

BRNC

BÖLÜM

Parçalanm

Msr

Mehmed Ali'nin Msr'da filizlendirdii uygarln tohumlarn Franszlar attlar. Napolyon'un zaferleri,

art

arda gelen

slam'n karanlna szd ve barbarlkta bir çatlak oluturdu.

Chateaubriand,

Memoires

I

d'outre-tombe,

cilt III.

ey çok zaman önce, XIII. yüzylda Msr'da hüküm süren

lor

Mim l\yyubî Sultan El-Salih döneminde balad.

Han'n oullar yönetimindeki Mool kar ülkesini korumak ve ordusunu büyütmek amacyla

Melikü's-Salih, Cengiz

hpül.sna l.öle

getirtmeye karar verdi.

Bu hareketiyle üç yüzyl önce baka bir

Ahmed bin Tolun'un açt yoldan gitti.

ti l.inin,

Zararsz görünen bu kararyla yeni

m'

bir

hanedann, Memlûkle-

sahnesine girmesini salad.

fcrih

ki genç kölelerin büyük

çounluu Azak Denizi

ve Karade-

kylarndan, Kafkas Dalar'nn güneyinden ve kuzeyinden

niz

li'vi iliyordu. Sadece tam bir askerî eitim almakla kalmyor, or1

1

u 1. ya

1

1

da yönetimde onlar bekleyen görevlere hazrlayacak genel

l> örenimden de geçiyorlard. 2

Yava yava

kölelikten,

hem

askerî alanda

hem de

siyasal

durumuna geldiler. 1250 ylnda Melikü's-Saolunu öldürdüler ve taraftarlaryla on yl süren bir mücadele sonunda iktidar ellerine geçirdiler. 1260 ylnda Baybars el-Bun-

Blumla gerçek bir güç ll'in

tlukl.ri

I

V/liik

Msr'n ilk Memlûklü sultan oldu.

anlam

7 It kislnmin

"köle."

temeli,

Memlûk

askerinin "evi"ne (beyt)

duyduu

balla dayanr.

lll'

imlamda kaderi efininkine sk skya baldr. Baarl geçmie

liyn

m Memlûk, emir ya da sultan rütbesine kadar

yük li ll

dayanmann yan

sra rakip "ev!er"e

ll

olmamas.

Böylelikle

(jörov alamadlar. Yine de, özellikle

(jiiüldü,

Ancak, bunun

için

bü-

iddet kullanlmas da gerekebi-

ll yönlemin ana prensibi, Roma mparatorluu' nda

nlnllik gösterir: verasetin var

fl

yükselebilir.

kar

Po-

bir sahip "ev"e

uygulanm

yöntemlerle pa-

Memlûk çocuklar yönetimde ve

or-

1290-1382 arasnda bu kuraln bozuldu-

bu dönemde Sultan Kalavun'un on yedi

vârisi tahtta birbirlerini izledi.

1382' de

a

yönetimde yeni

bir

gelime

gfi

Emir Berkuk bo-

tîl.lîl

geçti ve devletin bütün önemli görevlerini kendi

olanlara

Burci olarak adlandrlan bu yeni

datt.

n, dindalar

Bahrilerin3 siyasal sistemlerini

arasnda önemli

bir fark

1517' de

henüz

iki

Çerkez

Memlûk haneda-

sürdürdülerse de

Msr'a genç yata

vard: Çerkezler

miti, daha öncekiler gibi

gibi

ikisi

getiril-

çocuk yata deil.

yüzyl önce kurulmu

bir imparatorluk

M-

sr kaplarna dayanr: Osmanl mparatorluu. 4

Türk ordularnn bandaki ratarak Kahire'ye girdi.

manl

eyaletinden

O

I.

Selim Memlûkleri yenilgiye

u-

Msr, says kabark Oskysndaki bostan dolabna yas-

günden sonra

birisi oldu.

Nil

ey yoktu: sra sra Dara'run, Constantinus'un ve Amr bnü'l-As'n

lanan yal Msrl için deien fazla bir

Büyük

skender'in, Sezar'rn,

ordular önünden geçmiti. Nehirlerin kralnn vadisinden bir eksik

ya da bir fazla igal ordusunun geçmesi pek bir

ey fark ettirmezdi.

Baka cephelerde de savamak zorunda kalan yeni igalciler Memlûkleri toptan yok etmeye zaman bulamad. Memlûlder Osmanl yönetimindeki seçkinler arasna katld; daha da önemlisi "ev" sistemini korumalarna ve (daha az le

sayda da olsa) Çerkez kö-

XVI yl/yltlu

n

<

üç gemi, yedi firkateyn, sekiz brik6 ve avizo, alt tartan (top

>n

grimsi)

vt-

esasn oluturur. Balarnda "Atein

dört top filonun

S l.t ," o zamanlar yirmi dokuz yanda olan Napolyon vardr.

getirmelerine izin verildi.

Osmanl mparatorluu da yava yava Duraklama Dönemi'ne girdi. mparatorluk hazinesini doldurabilnek

için,

eyalet va-

açk artrmaya çkarlarak en fazla para ödeyene verildi. Elgeçen bahiin azlndan ticarete atlmak zorunda kalan ye-

lilikleri

lerine

niçeriler5

sonunda dükkân

sahibi ve silahl esnafa

dönütü.

Msr

anariye kayd. 19

mays

1798 günü Toulon Liman'ndan bir

sava

filosu

ayr-

"Abounaparte" ya da

3 Bahri sözcüü, -çounlukla Türk kökenlilerden oluan-

ilk

ylarnda, "bahir"de, Roda Adas'nda konaklamalarndan

konaklama

istanbul'un 1453'te

5 Bu paral asker

alnmasndan sonra

sisteminin

ailelerinin ellerinden

(1

Memlûkler

ise

disiplinli

kuruluu

I.

Murad (1359-1389) dönemine

808-1 839) orduyu

yeniçerilerin

çadalatrmaya

Sultan hepsini öldürtüp Yeniçeri

Oca'n

rastlar

yetitirilen Hristiyan çocuklara

ve

da-

Osmanl mparatorluu Viyana

kahramanlna

borçludur.

II.

Mah-

karar verdiinde yeniçeriler ayakland.

lav

etmekten çekinmedi.

konumann tan

hayalî bir

Km snlardan birincisi Fransz Konsolosu

rolünde olalm.

Charles Magallon7, di-

gr de Avusturya mparatorluu konsolosluk görevlisi (ve ayn za-

6 7

,u u l, tüccar) Carlo Rosetti'dir. 8

I

<

>!>«:ilik terimleri için bkz. kitabn

mi los Magallon, 1741 ylnda

tl«i||i>li

1

Msr hâlâ resmen stanbul'un de-

sonundaki Denizcilik Terimleri Sözlüü.

Marsilya'da

775 ylnda

geldi.

kumalarn Msr'da satyla

dodu. Bardon

Ei ve orta

fiiklulo Charles

lnn

ilgileniyordu. Müterilerinin ihtiyacna

lük

ycpl ve

"iyo

cevap

açt. Bu ilikiler sa-

Magallon Fransz hariciye memurlarnn elerini ve çocuklarn ya-

ülkeye götürmemesi

H Kov 'ti, Halepli

irketinin Marsilya

Françoise, tyon'da üretilmi

vn imikteki ustal ona güçlü kadnlarn ve haremlerin kapsn

Dou Akdeniz'e yaylmtr.

ve örgütlü bir piyade gücüdür.

düündüümüz

ni

h'inik isiydi. Kahire'ye

Türk hâkimiyeti Karadeniz'in kuzeyine,

alnarak Müslüman olarak

kaplarna kadar dayanabilmesini

mud

birliinin Nil k-

Burci

yeri olarak kaleyi (el-burç) seçmilerdir.

Viyana kaplarna, Mdffa Adas'na, yani bütün

yanr. Çok

Memlûk gelir.

dou hayali

Ne oldu ? Tarih neden Fransa'y birdenbire Msr'n igaline yöneldi ? Bu srr çözmek için 1797 ylnda iki kii arasnda geçtii-

il

4

Osmanl mparatorluu

bir

yasandan

Ortodoks

Ali Bey'in

Rum

kurtuldu.

olan Yusuf el-Bitar'n dul eiyle evliydi. Gümrükçü-

Msr'a dönüünü salad.

Evlilii sayesinde,

yldz

ve Lübnan Hristiyanlar" ya da Melkiler olarak anlan Katolik

jkiloini gelitirdi.

Rum

Msr'da Fransz varlna en çok kar çkan yabanc

yükselen ve

toplumuyla

olarak

bilindi.

19

1

netimi altnda

dndan

olduundan ve bamsz bir

Kahire' de büyükelçilik

!

devlet olarak

bulunmad, yabanc

temsilcili-

in konsolosluk düzeyinde kald unutulmamaldr. Aslnda konsolosluk

çalanlarnn

çabasndan

görevi,

vatandalarnn çkarlarn koruma

9 gidemez. Örnein, -ünlü Ferdinand'm babas-

ileri

Mathieu de Lesseps, haziran 1803'te

ticarî ilikiler yöneticisi

olarak

250 000 nüfuslu Kahire'ye geldiinde çevredeki Fransz tüccarlarn

says

sekizdir. Kahire'de

oturan Franszlarn

says

ise

Kapitülasyonlar 12

tannma-l

li

Bu önemsiz nüfus bile yabanclann (Napolyon'un seferinden önce) hakarete uramalarn önlemez. skenderiye'ye dönüp iki adam arasndaki konumaya kulak

olarak belir-

karn

Kahire

ptimnikçüle i adlar sadece bu ülkede bilinen bir sürü yeni harç icat »llli'i

I

!

lor

paraya ihtiyaç duyduklarnda bu beyler tüccarlarn ka-

çalyor ve borç


\u

Itorç

ad altnda on be ya da yirmi bin kuru isti-

olarak verdiklerimin hiçbirinin geri

dönmediini

söyle-

mi 'in m'ivkir mi? Kosotti

on bei 10

geçmez (Fransz Devriminden önce bu say otuzun üzerindeydi). 20 000 nüfuslu skenderiye'de ise Avrupallarn says bakenttekinin iki katidir; 15 000 nüfuslu Reid kentinde de sadece iki Fransz

gümrük harçlarn yüzde üç

Yusuf Kassab'n bütün çabalarna

li'çen ay,

l

-

sabrszca cevap

ivel, der.

I

Kendi ülkemde ««ti lul.

verir:

Biliyorum.

barmaktan

sesim ksld. Bizi ya Fransz

slndan çkarn ya da bu vatandaln haklarndan yarar-

lininin

I,

irketi görülür.

I

-

I

tütün bunlar parlamentonuza gönderdiniz, deil

k-

mi?

hem de cumhuriyetin stanbul temsilci-

parlamentoya,

P VTiin.c'a. misafiri olalm:

- Durum son derecede

Hurivel

larn ne anlama geldiini biliyorsunuz, deil mi ?

k .t l. 1 1

m, Avrupa'ya yasay öreten ve bir

cumhuriyet

için

diktatörlerin korkulu

rüyas olan

1

1 ve brahim adl bu iki adamdan yediimiz kazklar sralamam

m

gerekiyor?

- Bütün bunlar biliyorum.

d rganlk dnda gerçek hiçbir gücü olmayanlara hadleönemsemeni

1 1

Msr'n Fransa'ya kazandrlmas im-

istiyoruz,

Vatanda. Bu, Fransa'ya

verebile-

7 , en büyük armaandr. Bu kazanç Fransz halkna çok önemli

m

.lyn.k salayacaktr."

I

korkunç olacaktr.

- Yine de Charles, bütün bunlar bir savaa deer mi ? - On yldr neler çektiimizin farknda deil misiniz ? Murad

u

bildirecek yetenektedir...

rini

Magallon umursamazca: - Memlûk beyleri hak ettiklerini alacaklar. Bu skandalin deva-

mektupta neler yazl olduunu ezbere biliyorum: "Cum-

)

barr Rosetti, bütün bun-

ciddi, diye

U selli nn yy

biraz durur ve

C

Jurles, yine

i

kalan

devam eder:

de Fransz ordusunun Msr' igalinin dünya-

bölümünde önceden kestirilemeyecek etkiler yapaca-

ndan

korkuyorum. Buna stanbul'un

P

Jsnanl mparatorluu'nun müttefiki

n

(

1

n

1

de

dahil. Fran-

olduunu unuttunuz

en önemli eyaletlerinin gidiine ses çkarmayacakla-

klerin

1

tepkileri

nr ummuyorsunuz herhalde... 9 4 mart 1774'te Hamburg'da dodu, Fas kralnn maiyetinde

yazc

olarak

çalma

iznini XVI. Louis'den

özel temsilcisi Durocher'nin

aldnda

on yedi yanday-

d. Srasyla Sale ve Tanca'da kançlarya memurluu, 1799' da Fas'ta tercümanlk görevinde bulundu, daha sonra Cadiz'e,

atand. Bakonsolos tarafmdan yaymlanan yat'a, likte

1

ticarî ilikiler

bir

müdür yardmcs olarak

kararnameyle (7 mart 1803) Dim-

(Msr) ayn görevle atand. skenderiye'ye ayn görevle giden Drovetti'yle bir1 martta Alcyon gemisine bindi. Her ikisi de 1803 hazirannn ilk günlerinde

Msr'a vard.

Bkz. Douin, Mathieu

de

Lesseps, commissaire general en Egypte,

1803-1804, Kahire.

10 Bunlardan en

önemlileri tüccar olan Joseph Duclos, Felix

Royer'di. Bu sonuncusu skenderiye'de hekim olarak 1 1

Ortadou tüccarlarnn

dilinde

kazk "paraya

el

Mengin, Caffe ve Claude

l

K pllilasyonlar

Ml

im lt

gelir.

lmdaki

I

Kanunî Sultan Süleyman ve

anlamayla

kwllcn.M/

belirlenmitir.

ülkelerin

ticaret

Bu

François

arasnda 1536'da imzaFranszlar (ve Fransz de-

vatandalar) Osmanl Imparatorluu'nda serbest

hakkn kazanmtr.

unluktadr.

I.

anlama uyarnca

Örnein

Kapitülasyonlar

hlul kldr. Bu m l Icund.

dolam ve

bundan baka özel baz hak-

konsolosluklar tarafndan oluturulacak mahkemeler,

Unl ulkomelerinin yerini almakta ve Fransz tüccarlar her ItMH

çalyordu. koymak" anlamna

\

knn m

türlü

vergiden muaf

ayrcalklar ksa süre sonra Avrupa ülkelerinin tümünün vatandalaKapitülasyonlar sayesinde yabanclar genel bir dokunulmazlktan,

n/tiüi/.lktan yararlandlar.

Bu cezaszlk o derecelere vard

ki

Avrupa

ülkele-

ll v h ldklar giderek hakl, haksz kavramlarnn anlamlarn unutur oldu.

!

- Babâli, onlar Memlûkler denilen bu beladan için

mutlu olacaktr - Size Msr hazinesini vererek teekkür

Fransz'n itirazn önemsemeyen

kurtardmz

mü edecekler ?

Gül-

n

günler uzak deildir."

p.i

dürmeyin beni.

)iplomat sözlerini ciddiyetle özetler:

I

ngiltere, Charles. ngiltere

Konsolosluk görevlisi yeni bir deneme yapar:

raya

Mantnza

sesleniyorum. Hükümetinizin böyle bir mace-

- Hariciye

nazrmz

Talleyrand'la

planlyorum.

n\',

konumak

m

nedeniniz var

açk bir toplantsnda Talleyrand'm bir Msr ettiini örendim. Bu, benim düüncemle ayn. Umudunu kesen Rosetti mrldanr:

halka

löîil

m

?

il»

(

I

\

l

nim kadar siz karlatklar hakaretlerin artk cevapsz kalmayacadr. -Bir dakika dostum, bir dakika... Tüccarlarn zor durumda ol-

duu doru. Ama bunun,

amaçlarnz gerçekletirmek için iyi bir musunuz ? Siz de biliyorsunuz ki Frangörmüyor olduunu neden sa'nn burada ayaklar altna alnan onuru o kadar önemli deil. Önemli olan, tamamen baka bir ey. Elime bir yl önce yazlm bir mektup geçti, 18 austos tarihli. Mektup Direktuvar' a yazlm ve o

l.

küçük generalirüzJSIapolyon tarafndan imzalanm. Mektubun bir

tundan çok

d

misiniz?

14 ubat

raporu "Direktuvar icra heyetine

1

1

Msr'n

I

"|

'

srasnda

? Üstelik,

de benzer düüncede olduu

XV. Louis dönemin-

doru deil mi?

Ayn önemde baka etkenler de var Ne diyorsunuz ? talya'dan döndüünden beri Napolyonunuz sklyor. Dün-

t

biliyor

ili

ve bir gün Napolyon'un ileri ele alacandan ödü

Napolyon'u hep uzaklara göndermeye çalyorlar. Nere-

m V» >r.

giderse gitsin, tek Paris'te

olmasn da. Yoksa ona

ngiltere ordu-

baka bir ey deil mi? General belki muhtemel bir diktaolduu söylenemez. Magallon onu susturmaya çalr, ama Venedikli buna izin

m\ .ilden

I

In. .im.) aptal

v m'/; -

.m.

(

kylarna çkarma yapacak ordular denetliyor, yatan Msr'dr. "Burada her ey ypve öhretim de kalmad, küçük Avrupa bana an

iüya ngiliz

v i ivginin derinliklerinde

ny 1'

<

ir,

artk

an

.olcl veremiyor.

Douya gitmek gerek. Bütün büyük anlar do-

(» dili geliyor." Bunlar onun kendi sözleri deil mi? Haydi, brakn,

igali raporu" diyecek kadar

Magal

Akdeniz politikasnn

14

Allnn

filozofu Leibniz'in

mi, . in, Paris

alamaktan vazgeçelim.

ziyareti

(1646-1716), Hollanda ve Almanya savalarn önle-

srasnda

XIV. touis'ye

,ln|i llimnktedir. Talleyrand ve tauzun'ün ,1,

yöneticisi

olduu üphe götürmez.

Paris'i ziyareti

fi-

XI V. Louis'ye

798'de gerçekleti. Bakan, Magallon'un no-

798'de, Napolyon'un istei üzerine hazrla-

lon'un söylediklerinin etkisinde kald. Talleyrand'm Fransa'nn

ba

hatrlayn.

ni- Lular lüccarn kaderine

13 Bu buluma, birkaç ay sonra, ocak etkilendi, hatta

ister

tek yolu olarak gözüküyor. Üstelik böyle

* komutanln neden versinler? ngiliz adalarnn igal edilmesi

1

de hatrlatmam

bu. Talleyrand

M sklan bir kahraman kadar tehlikeli bir ey yoktur. Direktuvar

.u

\

eyin önceden tahmin edilemeyeceini bede biliyorsunuz. Emin olduum tek ey, Franszlarn

çekti. Size

oyun da

Susar ve Magallon'a dikkatle bakarak:

rarna inanmsa,, kimsenin ona itiraz edebileceini düünemiyorum. Daha da öte, bütün Fransa'y böyle bir seferin gerekliliine

cümlesi dikkatimi

loiseul'ün14

-

hiçbir

eibniz'i bir

I

seferinden söz

inandracan sanyorum.

saldrmann

m m benzer bir plan sunmam myd

ey kararlatrld. Talleyrand böyle bir seferin ya-

- Politikada

demektir. Bütün

plan da yeni çkmad. Bu igali çok kii düündü. Alman

r.r.l

-Bir yl kadar önce, Ulusal Bilimler ve Sanat Enstitüsü'nün

- Yani, her

temelinde yatar. Hindistan'n kayb, ngiltere'nin

ittifakn artik ona bir ey Uzandrmayacan ve deniz krnn ticareti baltaladnn farknda. Msr'n igali, ngiltere'ye

i'

lîi'ulislan'da

I

I

I

için bir

ve Hindistan yolu. Flindistan, ngil-

hn ,mllarla

verir:

bulumay

Ona durum hakknda ayrntl bir rapor vereceim. Direktuvar nezdinde harekete geçip geçmemek onun bilecei i. Tüm umutlarnz ykmak pahasna da olsa, onunla ayn düünceleri paylatmz söylemek istiyorum. 13 - Bu kadar kesin

plr'm gücünün

l/ninin üstüne çökmesi

atlmasn önlemeniz gerekir. Charles Magallon duygusuzca cevap

devam eder:

Rosetti

" ngiltere'nin yok edilmesi için Msr' igal etmemizin gereke-

Miniminin böyle bir plan

Msr'n

igalini öngören bir plan sun-

tanklklarna göre Choiseul de XV. touis

hazrlam, ancak uygulamaya koyamamtr.

- Napolyon'a ne de çok kininiz var Üstelik Venedikli olman-

»emek

I

!

za

karn, Avusturya konsolosu olmanz nasl unutabilirim ?

kiler

için Campoformio'nun ac bir hatra olduu

Sizin-

iltmm/., garnizon kahvesini borçlar ve çlgnlklaryla megul

Biraz bekler ve:

- Söyledikleriniz houma gidiyor,

Tamam, açk konualm. Bahriye Nezareri'ne gönderdiim yazlarn anlam da bu. Msr, kendi öneminden baka, Süvey'ten yola çkan Fransz ordulaRoserti.

cln

Fransz buradan hareket ederek

ngilizleri Bengal'den kovabilir.

Msr'n Fransa denetimine geçmesi, etkilerini imdiden kestireme-

r

I

ise

Fransa'nn

üzerine çöktürecei hayalden

henüz

Msr'

alarak ngiltere'yi dizlerinin

baka bir ey

deildi.

l

m/.

1

,

1

1

n

1

bir

| lk 1

1

1

ir

I

.

ama

hâlâ sahneden çekilmemi

güçlerini yitirmi,

olan Memlûkler,

Yukan Msr'da, hastalklardan, günein scakln-

dan ve takviye kuvvetlerin gelmemesinden zayf dümü Franszlara

ar kayplar verdirdi. Napolyon Filistin'e doru çekilmek istedi.

Akka önünde durdu ve

geri

dönmek zorunda

kald.

Artk önünde

Fransa'ya dönerek, firavunlarn topraklarnda gerçekten

yklm bir

ayaa kaldrmak dnda seçenek kalmamt. austos 1799 günü komutay böyle bir ereften (!) hiç ho-

lanmam Kleber'e brakarak Fransa'ya yelken açt. 15 Kleber'e göre:

snrlarn korumak olduu-

)smnnl mparatorluu, Fransa'yla

l

m

birkaç ay sonra iki

ml '1,1

I

'i

l,.

\

I

bozulmasn-

imzalar: 23 aralk 1798' de Rus-

ocak 1799' da ngiltere'yle

ittifak

anlamalar. Bu anlama-

Rus çar Fransa'nn Msr'a saldrs öncesindeki Os-

li)|iruklarrm

bütünlüünü güvence altna

birlerine karada,

'i

1

anlama

ilikilerinin

Her

alr.

denizde ya da parasal açdan destek

stanbul'daki ngiliz temsilcisi John Spencer'n bu m

I

iki taraf

olmay

rti. l.r.lrmstr.

anlamaya

k.lks olduu bilinmektedir. ngiltere Dileri Bakan Lord

h l

(mimik*, 14 eylül 1798 tarihinde Spencer'a gönderdii mesajda, M.l >.l l e

Rusya arasmda bir anlamann gerçekletirilmesinde yar-

lu

l.lep etmitir. ngiltere,

ItNfcinn

ortadan kalkmasna

I

nn-Mi'y l.

Franszlarn Msr'a yerlemesi

karn Osmanl

savaa devam etmesi

cili.-

l

isteindedir.

donanmas komodorlarndan

ngiliz

III.

tehli-

mparatorlu u'nun

'prncer, divanla 18 görümelerini sürdürürken

kaderi yeniden

23

Fransa

i

>

imedi, ngiltere'den ald destekle Fransa'ya kar sava ilan etti. Buna ek olarak

hazrland

gelecein bekledii bu ülkeden çok geç olmadan uzakla-

l.ml.n ilkinde

de-

kardr ve ko-

uzaklam) ordunun görevinin

-i n duyar. lerideki günler Kleber' i hakl çkarr.

•

çkmasnn

görüü

sömürgeci görüe

nu Luinür. Belki de her eyin iaret ve batl inan olduu, onu ka-

l

çok öfkelenen Sultan Selim'i etkilemeye çalt. Sultann

tersine Kleber

ülkenin topraklarn igal etmekten çok Avrupa güçle-

turaca bir frsat yaratmann, önemli bir yeri olduu reddedilemez. Dou ordusunun 1 temmuz 1798 günü skenderiye kylarna sz donanmasn Ebukir Körfezi' nde yakalad ve yok etti. Napolyon bunun ardndan, topraklarnn elinden alnmasna

döndüümüz-

yedirelim." 17

ndaki (mevzilerinden çok

lfgilirmeye

Buna karlk, Direktuvar kararlarnda Napolyon'a kendisini unut-

nedenleri bunlardr. Bir ay sonra Amiral Nelson, Fran-

davranyor" 16 ya da "Dostlarm, bu zampara

dolu pantolonlarn brakt! Avrupa'ya

Napolyon'un

s

1 1 1 1 1 1 1

Süvey Kanal

açlmamt ve Hindistan yolu Ümit Burnu'ndan geçiyordu.

pislik

gibi

m pantolonlar ona

lr

nilin

yeceimiz sonuçlar douracaktr.

onba

!>ir

rnn krk be gün içinde Hindistan'a varabilecekleri bir yer. On bin

Gerçekte

Msr kucama

Asker maalar da ödenmiyor... Ülkemdekilerin ödeme

. lklarn kaybettikleri anlalyor ve bütün bunlarn ortasmda

•li'tl-

bir gerçek.

benim düüncem sorulmad ama

böyle...

«iTllt.li...

yardmna n-

VVilliam Sidney Smith gelir ve

Selim yönetiminin yetkilileriyle on üç maddelik bir

it-

n/.lalar.

in l

15 Fransa'ya hareketinden dört gün önce, 19 austos 1799' da Napolyon, Dimyat'ta bulunan Kleber'e unlar yazar: "3 ya da 4 fructidor (Fransz devrim takviminin (20-21 austos) tarihinde sizinle

konumam

gelmeye

bir

mektup alacaksnz;

lütfen

1

2.

ay)

derhal Reid'e hareket ediniz,

\A\\l I

VI

I

>m[|onettes ve C. I

'

gereken önemli konular var." Aslnda Napolyon'un bu bulumaya

1/

mimin,

21 austosta Rahmaniye'ye, 22 austosta da iskenderiye ya-

10

i

hiç niyeti yoktur.

knndaki Birel-Gitas kuyusuna

gider.

23 austos sabah denize açlmtr.

Ul •I

«I

de

la

Jonquiere, L'Expedition d'Egypte, Paris, 5

lnnry taurens, Kleber et

Bonapafe, FAO, Kahire, 3

cilt,

1

cilt,

1

899-

988.

g.e.

mparatorluunda, sultann danmanlarnn topland

ltm ti, Osmanl

hükümeti.

minderli salon.

ile Osmanl Babâlisi arasnda her zaman anlay ve Britanya mparatorluu ve Osmanl mparatorluu hükümdarlarnn Fransa'nn devaml ve alçakça saldrlar karsnda içine çekildikleri sava, her iki hükümdar da uzun zamandan beri var olan dostluk balarn yemden güçlendirmeye yö-

"Yüce ngiliz Saray

görülen

neltmitir. özellikle

(...)"

Britanya

onuncu maddedir.

dümann,

da

lerini

19

mparatorluu'na ayrcalklar tanyan, "(...)

Sözlemeye imza atan her iki taraf

nerede olursa olsun, özellikle de Msr'daki hareket-

önlemek ve

douda

ve Akdeniz'deki

ticaretini

atlmas

gerekli

bütün limanlarnda

kalmayp

dümann

ticaretini

yasaklayacak, bununla da

dümann ykc emellerini önlemek için en az

iden oluan bir orduyu kullanacak, bu ordunun

Kleber, 14 haziran

günü

fanatiin kurunlaryla can verecektir. Fransa'nn

Halepli bir

Dou

Ordusu, Fransz generallerinden en yeteneksizi olan Menou'nun komutasna verilir. Talihin bir cilvesi, Menou, Napolyon'un yakndr.

Osmanl ordularna Tabor Da'nda, Ebukir'de ve tattrd yenilgiler ngiliz yönetiminin gözünü açar. Türkler tek balarna Franszlar! Msr'dan kovmay baaramayacaklar, Osmanl ordusunu desteklemek gerekecektir. Kleber'in

Heliopolis'te

durdurmak

admlan kararlatrmak için görümelerde bulunacakta. Bu amaçla Osmanl mparatorluu'nun sultam istisnasz, için

Yazk! Üç ay sonra ayn

Denizdeki manevralarn komutas. Akdeniz Filosu

Lord Keith'e balanr, kara emrine

verilir.

kuvvetleri,

de

Sir

Komutan

Ralph Abercromby

Osmanl ordusu Kaptan Paa Mehmed Hüsrev

Pa-

a'ran komutasndadr...

100 000 ki-

yetersiz

kalmas

tüm silahl kuvvetlerinden yararlanacaktr. Yine Osmanl mparatorluu'nun sultan yukarda ad geçen

halinde ise

denizlerde müttefikleriyle birlikte hareket edebilmek için bütün do-

Bütün bunlar, kaderin bütün bu oyunlar, Msr'dan yüzlerce kilometre uzakta bir gencin aralk 1800' de Nil Vadisi 'ne gitmek üzere

ayaklanmasna zemin hazrlyordu.

Ad Mehmed Ali'ydi.

nanmasn seferber edecektir. Majesteleri Britanya imparatoru da ad geçen denizlerde düman donanmasnn gücüne uygun ve dü-

man yok etmeye yeterli bir donanma görevlendirecek ve müttefikiyle görüerek düman donanmasnn Osmanl mparatorluu'nun eyaletlerine veya topraklarna saldrmasn önleyecektir." 20 Daha iyisi düünülebilir miydi ? Bu madde, savan bütün

arln stanbul'un omuzlarna yüklemi ve Türk, Büyük Britanya'nn doudaki

askeri

olmutu. Büyük Britanya savaa sadece do-

nanmasyla katlacakt.

Öbür

taraftan,

durumunun

ciddi

olduunu

bilen Kle"ber

M-

sr'dan erefiyle çekilmek kararndadr. Sadrazamla El-Arih Anla-

mas'™

Osmanl mparatorluu'nun perde gerisindeki delegesi Sidney Smith, Fransz Dou Ordusu'nun zor durumda olma-

s

imzalar.

nedeniyle artsz teslim olmas gerektiini sanan Londra hükü-

meti tarafndan iddetle suçlanr. Londra, Kleber 'e bir ültimatom vererek teslim vetlerini

olmasn ister.

Böyle

bir istei

reddeden Kleber kuv-

toplayarak ngilizlerin müttefiki Sadrazam Nasif'i 20 mart

1800 günü Heliopolis Ovas'nda kesin bir yenilgiye uratr.

19 Gabriel Hanotaux, Histoire de

20

ay.y.

la nation

egyptienne,

7

cilt,

Paris,

1936.

27

KNC Bir

varm,

BÖLÜM bir

yokmu,

Makedonya'da küçük bir

limanda...

Kavala, aralk 1800.

Günein güçsüz limandaki evlere

nlar

Ege Denizi sahilindeki yamaçlardan

doru kaymaktadr.

Serez'in tütün ve

pamuk tar-

lalanyla dolu ovalar

Makedonya'nn bu unutulmu köesinde son bulur. Siyaha bürünmü kadnlar, anlalmaz ilerle meguldür. Balkonlara aslm çamarlar rüzgârda aklamaktadr. Yüzleri yllarn

çizikleriyle

dolu soylu

ihtiyarlar gözlerini

ufka dikmi, Aziz

dönem kald söylenen Taoz Adas'na bakmaktadr; yoksa adada Büyük skender mi kalmt ? Paulus'un bir

Artk Aziz Paulus yok. Büyük skender de ran'da öldü. Maise -Osmanl Rumelisi 1 - 1371'den beri Türk topradr.

kedonya

k

Kavala'run yallar pek farknda olmasa da bu sabahnda kaim kalarnn altndaki kahverengi gözlerini denize dikmi birisi daha vardr: yumuak kzl sakall Mehmed Ali. Gözleri dikkati çekecek kadar hareketli,

med

Ali'den söz edilince

ilk

bak canldr. Meh-

hatrlanan hareketli gözleridir: "Baz

baklar bir ihtiyarn gözlerinden gençliinde yaptklarnn tümünü okuyacak kadar delicidir. Böyle bir yabana, yabanclar vardr,

Mehmed Ali'nin gözlerinden Msr fatihi ve olacann anlaldn söylerdi." 2 Yaklak 1,70 metre olan boyu orta, duruu dik, çizgileri mutlaka bizlere

gün,

1

XVI.

ad

elleri

küçük ve

zarifti.

Otuz

düz-

yama yeni girmiti. Burada, göl-

yüzyln ortalarna kadar Osmanllarn Avrupa topraklarna genel olarak bu 1878 Berlin Kongresi'nin dourduu Dou Rumeli daha sonra, 1885 y-

verilir.

lnda Bulgaristan'la birlemitir.

2

kral

Paul Chaix, Leltres des bords

du

Nil,

Cenevre,

1

908.

.

Müslüman

gesini

mahallesi üstüne salan

yaknndaki ahap evde domutu. Daha zanlarn

kemerinin

hemen

sonra, kaderinin incelik-

ylnda doduunu

belirtmek için 1769

lerini

Roma

söyler ve

hayatm ya-

çou bu tarihi benimserler.

1825' ten

ölümüne kadar özel hekimliini yapan Clot ise onun

yan be yl küçültür:

aa yukar

Msr'a vardmda Mehmed

"1825'te

rev Paa'ya bir mektup gönderir ve

ve

"Paam,

size

ey istemiyorum" 7 der. 24 ekim 1831'de de Rusya Bakonsolosluu drogmaru8 Edouard Lavison'a "altm dört yana girdiini" 9

bir

belirtir.

Öyleyse, neden 1769 tarihini seçti ?

Ali

Çünkü muhtemelen müte-

Dayamdayd ve çok güçlü bir vücuda KaAli Mehmed Valisi "Msr ha sonra Mimoires'm düzeltmek için: vala'da, 1769'da dodu" 4 diyecektir. 1817'den 1827'ye kadar Meh-

vaz

med Ali'nin saraynda mimar olarak çalan Pascal Coste luk anlarnda "Mehmed Ali, Kavala'da 1773 ylnda dodu"

loo'nun galibinden çok Austerlitz'deki dâhiye

sahipti." 3

elli

yolcu-

ise

de-

mektedir. Bize göre gerçek tarih, Kahire'nin kuzeyinde, Nil Deltas üze-

ina edilen barajn 1847 ylnda temel atma töreni ansna bastardan bir madalyann arka yüzündeki tarihtir. O madalyada okurinde

nan "Mehmed 1770

ile

dodu." Dier bir deyile, 27 nisan

Ali, hicrî5 1184' te

6 15 nisan 1771 arasnda herhangi bir gün.

Bu arada Mehmed

Ali'nin bile

bazen

doum gününü unuttu-

unu hatrlatmakla yetinelim. Bir seferinde, 3 Clot

Bey, Divers

23

ubat

memoires, derniers souvenirs aux academies

Hüs-

1840' ta

et societe medicales,

4

Histoire

de Mehemet-Ali,

Mohammed

Ali, Vice-Roi d'Egypte, Marsilya,

birini izleyen, biri

30 gün

Hz.

29,

biri

30 günlük on

olacaktr.

1996 yl

yann arkasnda Arapça

Hicrî

sonra

1 1

att

354 ya

(1

84'te Kavala'da

açl

simgeleyen

çevirisi

bir

madalya almtr. Madal-

bize ulat. Burada okunanlara gö-

doan Mehmed

Ali,

Msr'

yönetti.

Hâkimiye-

iyilii için temelini

bu baraj yaptrd." Bunun yan sra Kral Faruk 1949'da ünlü atasnn

yazmalardan Mehmed Sonunda

arivciler,

en Orient, en 1849 rinden birini kaleme

et

Ali'nin

en

alm

deil midir

?

tarihin bir cilvesi, VVelJington'un

Yakndan bakldnda

kendini VVater-

yakn hissettii anla-

lr. Onun en çok ilgisini çeken Bonaparte, Napolyon Bonaparte'tr. Korsikalnn gölgesi tüm iktidan süresince peinde dolaacak ve saraynn koridorlarnda, karanlk gecelerini korku içinde geçirmesine neden olacaktr. Zararsz bir yalandan dierine atlamay örenen Ali, kendisi için hayalî bir

bas brahim Aa'mn kendisi daha çocukken öldüünü, bu nedenle amcas Tosun tarafndan büyütüldüünü söyler. Ancak Msr Hdivi smail (Mehmed Ali'nin torunu) tarafndan brahim için yaptrlan mezar tanda yaz okunmaktadr: "Hicrî 1205' te öldü," dier bir deyile Mehmed Ali'nin yirmi bir yanda olduu

u

Mehmed Ali'nin tarihe, yaknlarna ve özellikle oullarna için tek

basma mücadele etmek zo-

runda kalm bir adam resmi çizebilmek için uydurduu bir küçük yalan.

Mehmed

srasmda

Ali hayattayken, annesinin hamilelii

gör-

düü bir rüyadan skça söz edilir. Çingenelerce yorumlanan bu rügöre, doacak olan çocuk mutlu ve çok güçlü olacaktr. Bu rüMehmed Ali'de, kiiliini ve gelimesini etkileyen bir umut kay-

yaya ya

na olmutur. Hepimizin de bildii yelerini yazanlar

gibi,

ünlü kiilerin hayat hikâ-

buna benzer anekdotlar aktarmaktan çekinmez.

Bu anekdotlardan bazlar hayat yazlan kiinin resmini aydnlatr-

ken-

ken, bazlar da

tam

tersine,

gölge yapar. Müstakbel

ölü-

Msr saray ile arivciler arasndaki (çok) youn kesin doum tarihinin belirlenmeye çalldn anlyo-

Mehmed

çocukluk uydurmay da baarmtr. Ba-

inde

ise,

anlahlan çok sayda anekdot

paann örne-

onun ününü daha da

istedi.

doru

1850,

mu-

takvimde 1415 veya 1416 ylna denk düer.

olarak yazlanlarn

münün yüzüncü yln kutlamak

bir-

2 saat ve 44 dakikadr. Yl-

krk üçüncü ylnda, rebiyülahirin 23. cuma günü, halknn

disinin

yl

1

6 Pardieu Kontu, Süleyman Paa'dan bu

ruz.

1

bir

Muhammed'in Mekke'den Medine'ye göçtüü gün olan 6 temmuz 622'de

re: "Hicret'ten

doum yl

aydan olutuunu, sonuncu ayn 29 ya da

Müslüman takviminde

Napolyon'un ve

istemitir. 1769

yldzlara kadar yükselebilmek

862.

uyarnca Müslüman ylnn,

Aylarn ortalama uzunluu 29 gün,

harrem) balar. Böylece

tinin

iki

takvimi

olabileceini belirtmek gerekir. Böylelikle

da 355 gün lar,

olacan düündük. Ay

uygun

1

Hristiyan takvimlerine göre

5 Bu kitabmzda, baz olaylarn hem Müslüman, hem de tarihlenmesinin

köklerini zihinlerde yer tutacak önemli bir tarihle birletirmek

1791'de.

Marsilya, 1864.

bütün samimiyet

ballmla bildiririm ki yetmi yandaym ve kendim için hiç-

tarihin

Paris,

1

olan Prof.

851

1

.

770 olacana Vali

hakknda

Marceau da bu

karar

verdiler. Bkz.

yazlm

tarihi

doru

eserlerin

£xcursions

en önemlile-

kabul eder.

7

Paul Mouriez, tarihî belgeler, Histoire

de Mehemet-Ali, Kahire,

1

855-1 858.

8 Çevirmen, çevirmek anlamnda Arapça'da terceme.

9 Rene

Cattcui, Le

regne de

Mohamed Aly,

rapports consulaires, Kahire,

1

931

pe-

kitirmek için seçilmitir;

deien sadece yazar ve sözü edilen dö-

nemdir.

bu saynn on altya kadar yükseldiini dr.»

nu,

iddia edenler de var-

Aa bölge yollarnn güvenliinden sorumlu yol aa-

Mehmed Ali'nin Arnavut köklerine gelelim. Tekrar tekrar belirtildii gibi Mehmed Ali yar Arnavut yan Türk'tür. Soyaac (pek

s görevindedir. Bu görevinin yan sra, bölge insanlarnn çou gibi

geni saylmaz) atalarnn Anadolu'dan, stanbul'un 10 güneydou-

o da tütün

sundaki Ilca'dan geldiini

Osman

domutur.

Edirne'de

edilemez.

belirtir.

Büyük dedesi Konya'da,

dedesi

Buralarda Arnavutlardan pek söz

Bu konuda Msr tarihi ve Msr hanedann yakndan

nanistan'da Araplarn ve Türklerin girmesi yasak bir restorana ka-

barr: "yi ama, ben Türk

deil,

Ama-

vut'um." Kökler salamdr.

Arnavut aslllk

ran pek bir fark görülmez.

sanlar böyle

olaan

Ali'nin

askerlere

Osmanl

kar

ordusu-

ilgisiyle

Müslüman olmalarna karn Arnavut

Onu içinde bulunduu toplumdan ayAncak tarih bize ilahlarn olaanüstü in-

çevrelerden seçtiklerini göstermektedir.

Mehmed Ali gözlerini denize dikmeye devam eder... 1800 ylnn bu aralk aymda seglmiler arasnda yer aldnn bilincinde olduu söylenebilir mi ? üpheli. O güne kadar sadece babasna, yol

Mehmed

teorisi,

nun çekirdeini oluturan bu seçme desteklenir.

ticaretine atlr.

ta-

nyan bir dost bize öyle bir anekdot anlatmt: 1950T yllarda, Yubul edilmeyen Kral Faruk

brahim

de

efendiler

aal

ve tütün tüccarl görevlerinde yardmc olmutur. Okuma yazma bilmez, bu eksikliim çok sonra, krk be ya-

nda telafi eder ve o güne kadar oullarnn eksiksiz bir eitim almalarna dikkat

eder.

Bunlardan Said, ünlü Fransz doubilimci

Türklerden nefret eder ve inatla kendi dillerim kullanrlar. Kaba

Koenig'in 14 de etkisiyle daha on bir

ve disiplinsiz bu dallar dizginlemek ve emirleri dinletmek

Farsça'da ustalar.

için

kendi soylarndan birine ihtiyaç vardr. Öte yandan müstakbel

paann11 çifte milliyeti onun Babâli'ye 12 kar ayn zamanda besledii ak ve nefreti de açklar. Türklere sayg duyduu ölçüde onlar

aalamaktadr ve

iktidar

srasnda birkaç kez Osmanl

mparatorluu'na son ve kesin darbeyi vurmakta tereddüt edecektir. Bunun yam sra, baka bir teori de geçerli olabilir. O dönemde Rumeli topraklarnda dolaan Arnavutlarn (ve Slavlarn) says çoktur. Mehmed Ali'nin babasnn bunlardan biri olmas mümkündür. Bu adam 1768 ylma doru Kavala'da yerlemi, Hüseyin Aa'nm kz Zeyneb'le evlenerek resmen iki çocuk, -Mehmed Ali ve Ahmed- sahibi olmutur. brahim Aa ile Zeyneb Hanm'm evliliinden doan çocuklarn saysnn çok daha yüksek olduu-

10

Afif Lutfi El-Seyid

University Press, 11

Arapça'da ve

isirn

1

Marsot, Egypt

984. eski

in the

reign of

dillerinde

bu sözcük el

baa olarak sözcüünü

ilk

kullanl

XVI.

bir

Cambridge

dönem bu deyim

Türkiye

için

Yannda

Bu biçimde

için

özel

tarihçiler

kullanld.

Mehmed

bazen esnek ve çok

Tarafl olmalarna

Türkçe, Arapça ve

Ali'nin belirgin bir kiilii vardr:

cesur.

karn Doktor Clot'nun Mernoires' bu konu-

da önemli bir tanklk yapar. "1839 austosunda valinin srtnda çkan bir çban ona sadece çok ac vermekle kalmad, yallarda skça

görüldüü

gibi

beyninde de baz etkiler yaratt. Büyüyen ve üzerin-

deki doku iyice kalnlaan

çban on ikinci günün sonunda yarmak Faa'y böyle bir ameliyatn, ksa sürmekle birlikte, çok acl olduu konusunda uyardm. Çban yarmann bu durumda tek gerekti.

çözüm olduunu, daha önce ayn çbandan mustarip olan birçok askerde bu operasyonu baaryla gerçekletirdiimi ekledim. Vali bana herhangi

bir asker

kadar cesur

olduunu ve ameliyatn

vere-

cei acya ikâyet etmeden katlanacan söyledi. Cerahatin oluturduu dokuda iki parmak derinliinde bir yank açmama karn Paa bir tek ses bile çkarmad, ama daha sonra hayatnda hiç bu kadar ac çekmediini

itiraf etti."

Doktor daha

fazla

ayrnt

verir:

"Ge-

skça kullanlr. Bey

yüzyln balarna uzanr ve baz hükümdar-

larn meclislerini saraylarnn ya da çadrlarnn

Uzun

kullanlr.

alr.

Mehmed Ali'yi kastetmek paa unvan da babadan oula geçmez.

tarafndan Kahire generallerini ve

12 Babâli deyiminin

Ali,

m

Bat

olmadan kullanldnda önüne Arapça

ve efendi gibi

Muhammad

Otuz yandaki inatç,

yanda

kapsnda tutmalarna dayanr.

13 Gabriel

Enkiri,

brahim pacha (1789-1848),

letmek

ister.

menliine

Kahire, 1948.

damad Koenig 822'de Msr'a gelerek Arapçasn ilerYapt çevirilerle Mehmed Ali'nin dikkatini çeker ve olu Said'in eit-

14 Linant de Bellefonds'un

getirilir.

1

cede sadece birkaç saat rahatsz bir uykuyla, uyuyordu; sabahn

Önerdiim rejimi uzun çabalar sonunda uygulatmay baardm. Psikolojik tedaviye dayanan bu rejim çok ksa sürede mükemmel sonuçlar verdi. Gerçekten de o günden seviyordu.

dördünde de ayaklanyordu." Doktor Clot'nun tersine riner

Okulu Müdürü

P.

Paa'y hiç de sevmeyen Kahire Vete-

Hamont'un görüleri de dikkat

sonra

çekicidir:

daha kramptan ikâyeti olmad ve uzun yllardr hasret kald sakin uykuya yeniden kavutu. Uykusu boyunca yanndan aynlmayan Memlûkler vücudunu ovuyordu.

"nsan artan bir ahlakî gücü var. Onu hiçbir ey ykamaz. Olaylar ne kadar umutsuzluk verici olursa olsun, o her zaman onlar amay beceriyor. Acy umursamyor. Çok büyük bir felaket bile gündelik neesini bozamyor.

O dönemde öütlerimi dinleyen vali Avrupa usulü

yemek yemeye balad ve saray mutfana Fransa'dan açlar getirtti. Yemek yemek için masa ve iskemle kullanmaya balamas

Yakaland hastalk ne olursa olsun

ikâyet ettiini duyan olmamtr." 15

Kim ne

De

derse desin,

ve her seferinde sofrasnda seçkin Avrupal konuklarn bulunmas da o zamana

Forbin 16 kontunun da belirttii gibi

Kavalal ruh halini saklamay beceremeyen çok duygusal

biridir:

masa

de geçirilmesi

geçtiler

için

Avrupa'nn en ünlü hekimleriyle

ama bir sonuç alamadlar." buna unlar ekler: "Çok asabi

Clot Bey var.

Çok hareketli,

kadar hiçbir ciddi hastala yakalanmad." Buna ek olarak bütün tanklar ondaki yeteneklerinin

Bir süre

mi'nde orduda görev ald. la ler

uramaya genel

1

sonra: "1825' te,

kiliini"l8 saygyla selamlar, Antoine de Latour ise hayranlm gzleyemez: "Güçlü iradesiyle halkn elinde tutmaya ya da tabiata hükmetmeye pek önem vermez; bu soylu ihtiyara lazm olan sade-

ce zafer."l9 ciot

bu konuda son sözü söyler: "Sadece gücünün bütün Msr'da egemen olmas arzusunda deildi, kendi adnn, tpk

Paris,

Napolyon'un hikâyesinde

1843.

Ressam David'den ders ald ve Konsüllük Döne

809 ylnda Roma'ya giderek zamann güzel

getirildi.

Louvre Müzesi'nin geniletilmesi

Müzesi'nin kuruluunu ona borçluyuz.

rafndan birçok kez kabul rafndan gerçekletirilen

edildi.

Msr'a 1818 ylnda

Paa'nn, daha sonra

bir portresini

gitti

ve

litografisi,

sanatlar-

ile

tuxembourg

Mehmed

geliyor: "Sezar gibi." iktidara geldikten sonra

ahs olarak söz eder. Kiiliinin en belirgin niteliinin

1

kendinden üçüncü

güvensizlik

olduu biliniyor

"Paranoya" derecesinde olmasa da Mehmed Ali bata kendi çocuk-

Ali ta-

Horace Vernet

ta-

yapt. Bu portre Mile Hartleben'in yaymlad-

journaux de Champollion (Msrbilim Kütüphanesi,

okuduu gibi, tarihin zafer dolu sayfala-

rna geçmesini hayal ediyordu." nsanm içinden unlan eklemek

ayrd. Fransa ya dönüünden sonra Restorasyon Dönemi'nde müze-

müdürlüü görevine

Lettres et

cilt,

hükmetmek arzusunu

snrn unutturacak arlktaki askerî hareket ve si-

Sir Charles Murray ondan "Zafer ve güç için domu (...) komuta etmek ve yönetmek için yaratlm (...) bu adam"17 biçiminde söz eder, Paul Merruau ise "onu yönetmeye iten kararl ve siyasal

duygularm

bir rejim uygulatmak pek mümkün yal yiyecekler yiyor ve alkollü içkileri

ve Hamont, L'Egypte sous MehemetAli, 1

ömrünü

genileme isteini anlatmakta söz birlii etmektedir. Bu önüne geçilemez tutkularyla da akran Napolyon'a ne kadar çok ben-

düm. Maalesef Paa'ya böyle

Prisse

Ali'nin

yasal

te-

Msr'a geldiim dönemlerde, Paa uzun bir süreden beri kramp anlan çekiyordu ve bu kramplarn acsndan çlklar aoyordu. Bana bu konuda dant, ben de onu bu rahatszlktan kurtarmak için iyi ayarlanm yumuaüc bir perhizin uygun olacam düün-

16 Ressam ve arkeolog.

Mehmed

zemektedir...

saklamay hiç beceremiyor." Bunlardan biraz daha

15

rejiminin

yann üzerine kadar uzattndan eminim. Vali 1839 ylma

seksen

ve gergin bir tabiat

kolaylkla etki altna alnabiliyor ve

deildi, çünkü vali sadece

Uyguladm yemek

rastlar.

"Mehmed Ali'nin iddete yatkn ve ona kar gelinmesine hiç tahammül göstermeyen bir kiilii var." Ya da "Mehmed Ali'nin konumas sk sk derin hçkrklarla kesilir. Bu rahatszln güçlü bir zehirden kaynaklandn, ancak durumdan zamannda haberdar olduu için onda sadece bu belirtiyi braktn bana anlattlar. Bu belirtilerin

Mehmed

Ali'nin bir

909) adl eserde de

1

7 Murray

(Sir Charles),

A short Memok of Mohammed Ali,

Londra

1

898

18 Paul Merruau, L'Egypte contemporaine de Mehemet-Ali â Said pacha (1840057), Paris, 1 858. 1

görülebilir.

34

Maceralarn

1818, Paris, 1819.

1

819 ylnda yaymlad, Voyage dans

/e

Levant en 181 7 et

19

Latour,

en Turque

Voyage de SAR Monseigneur et

en Grece,

Paris,

1

847.

le

duc de Montpensier a

Tunis,

en Egypte'

lan

olmak

üzere, herkesten

kukulanr, herkesin hareketini

Uzmanlam bir gözlemci olan ve Paa'y

izler.

1837 ylnda ziyaret eden

ve Prens Pückler Muskau notlarnda "Yüz çizgilerinden yaylan

siz-

sorular sorar. bir

Mehmed Ali tarafndan birkaç gün önce yaymlanm

emirname,

fazla

müstehcen olmalar nedeniyle bu kadnlarn de

ar cezalar uygulanaca-

belirtiyordu. Pückler böyle bir karara

armtr ve konuma-

kar

gösterilerini yasaklyor,

n

gelenlere

karya olde bütün yöneticilerin en tatls, en iyilikseveriyle kar duunuz izlenimi veren iyilik duygusuna ve yumuak hareketleribir güne karn, izlenmediinden emin olduu zaman suraü derin

belirtmeye kadar vardrr, dansözlerin tarafn tutar. Neredeyse

20 vensizlik gösteriyor..."

diplomatik bir skandal patlayacaktr. Valinin drogmara Artin Bey 22

Bu güvensizlik onun zaman zaman su yüzüne çkan içten düBeni etraüncelerini önleyemez: "Beni kendinizle kyaslamayn. kuralfmdaki cehaletle deerlendirin. Msr'da ve ngiltere'de ayn lar uygulayamazsnz;

bugünkü

ise

Bazen bulabiliyorum. Bana bilgi verebilecek kiiler aryorum. davran beni üzüyor; ancak bazen de kendi yaptkla-

ii

Mehmed

Ali

cukça bir saflkla cevap "Sevgili

ettiiniz

kar olduunu

bu yasaklamaya

kekeleyerek ziyaretçinin görülerini bir sessizlik.

seviyenize varabilmeniz için yüz-

Sizyllarn geçmesi gerekti, benimse arkamda sadece birkaç yl var. akll adam var. Ben de, önderlerinin söylediklerini anlayan birçok az sayda beni anlayabilecek ve emirlerimi uygulayacak çok

olduu bir anda

larn çok içten

mermer

Mehmed

bir

heykel gibi durur, sonra ço-

verir:

dostunC bu düüncenizi pek anlayamadm. Sözünü

bu dansözler de kim ? Bütün ömrümüz boyunca bu

tklardan bahsedildiini hiç nefeslerini

Ksa

Ali'ye aktarr.

tutmu,

duymadk"

devamn

ve çevresindekilerin

yara-

tümü

beklerken sanki aklna yeni bir

fikir

eitim almadm. Okuma yazmay krk yedi yamda örendim. Kendi ülkemden daha ileri ülkeleri ziyaret edemedim;

demek istiyordunuz. Ama bu konu bizi kesinlikle ilgilendirmiyor. Buna dahiliye nazr ve polis karyor. Eer onlara kar çok kat davranmsak, hiç merak buyurmaynz, bir soruturma açtrrz, zira gerçekten de kulamza bu konuda hiçbir ey gelmedi."

bu nedenlerle sizin yapabildiklerinizi baarmam ve bulunduunuz

an ve öhretinin zirvesindeyken bile göçebe zevklerinden ve

Zor olan balangç. Msr'n top-

alkanlklarndan vazgeçmek istemeyii onu Babâli yöneticilerinden tamamen farkl klan bir baka çelikidir. Sürekli ayn yerde ya-

adam bakalannn

rma üzülüyorum. yi

bir

varmam mümkün deil. ran kartrmak için elimde bir çapa vard. Ürün elde edebilmek bir saban edinmek için imdi de bir küreim var. Bütün çabam

seviyeye

için..."

Silahlarnn en önemlilerinden birisi de büyük kulland diplomasi dilidir ve bu yeteneini karsmdakini ikna

mek ya da

gerçekleri gizlemek için

büyük

et-

bir beceriyle kullanr;

duygularn gizlemekte pek uzman olmad düünülürse, böyle bir yetenein önemi daha iyi anlalacaktr. Prens Pückler-Muskaünun

Mehmed Ali'nin bu yönüyle ilgili

olarak

yabanclarn mutlaka görmek

and adventures

in

istedikleri

Msr

Egypt, with anecdotes of

dansözleriyle

Mehemef Ali 3 ,

cilt,

ilgili

Londra,

1845. 21 John Bowring, Report on Egypt

and Candia addressed

Lord Viscount Palmerston, Londra, 1840.

1833

to the

Right Honourable

tabiî!

izlenimi yerine

'Müzisyenler' 23

kurmu izlenimini yaratr. Masas

hep kamp

normal atn çektii24 basit bir vermek amacyla, Bowring'in yaynlad

bir yere gittiinde iki

arabaya biner. Bir

fikir

yl Msr bütçesinde

toplam giderlerin 420 505 kese25

(o dö-

nemde yaklak 52 363 125 frank) tuttuu, bunlarn içinde Mehmed Ali hanedannn masraflarnn sadece 4 000 kese (500 000 frank) ol-

duu görülür 26 1812'den sonra sürekli olarak ubra'daki evinde oturur. Linant

anlatt bir anekdotu bu-

rada iletmenin ilginç çalacan tahmin ediyoruz. gelen tüm Valiyle görümelerinden birinde Pückler, Kahire'ye

Travels

ad

çok sadedir ve

21

bir ustalkla

20

gelmiçesine: "Ah,

22 Genel celi

kural olarak "bey" rütbesi sultann

23

Douda

24

Bovvring, a.g.e.

kullar ve

baz yüksek

dere-

müzisyenler dansözlere elik eder.

25 Yaklak 25 000 para.

O

arasndaki (yaklak)

görmek

26

bamsz

görevlilerce kullanlrd.

ilikiyi

Bkz. Henri Deherain, Le

dönemde için

kullanlan para birimleri

Soudan egyptien sous Mehemed-Ali,

Edebiyat Fakültesi'ne sunulmu doktora

ile

bu birimler

bkz. kitap sonundaki tablo.

tezi,

1898.

Paris Üniversitesi

de Bellefonds bu evin

zamanlardaki tablosunu

ilk

ça sade bir sayfiye evi, ne evin kendinde, ne

aslm

aaa

herhangi bir

serviste

çizer: 27

döenmesinde, ne de

göze çarpmaz. Kornisiz, çivilenerek

basit perdelerin genilii, pencerelerin

genilii kadardr.

Kabul bölümü, bekleme bölümünden üstü açk bir

lecek divanlar görülür. lara

terasla

odadan oluur. Mobilya olarak sadece her yerde

tek bir

"Olduk-

Gece olunca, yere konulan

ayrlm

rastlanabi-

gümü amdan-

dikilmi mumlar yaklr, yazclarn ve yüksek görevlilerin bu-

lunduu bekleme bölümünde kapl

bir kafese yerletirilmi

med Ali,

Ezbekiye

ise

hurma dalndan yaplm,

kaba

bir

kât

isteklerini yerine

Meydan ya da Kaleiçi'ndeki hareminden ayrl-

Mehmed Ali'nin kaderinde çok önemli bir rol oynamtr. ylnda ina ettirilmeye balanm,

getirmek için birbirleriyle

dar rahatsz edici bir manzara

cuun babas güvenlii

ancak Kahire'ye hâkim; ne Yukan, ne de

için bir

kulede saklanan

Ancak bu

ve yetenekli bir yönetici

olacan kim tahmin edebilirdi ? Hâlâ ka-

Dou'yu ve Küçük Asya'y titretecek bir güç olacan kim söyleye"Gördüklerim karsnda dan bakmay ve kalenin tepe-

sinden uzaktaki

u manzaray seyretmeyi

yaptrd bir

na

Cevher- zenginletirir. Kahi-

olmadn söylemek ge-

rkln pençesindeki Msr'n, bu gencin ve onun babasnn elinde

ylnda tamamlanmtr. Memlûkler ve Türkler kaleye çeitli ilaveler yapmlardr. Mehmed Ali kaleyi 1811 ve 1814 arasnda bir sarayla -El

bakn !"

"mank ve genç barbar"n büyük bir sava ustas

bilirdi ?

cami ve

mank barbara, Msr'n bu ka-

Chateaubriand'm pek uzak görülü rekir.

Aa M-

dalkavuun iltifata boduu,

dar aa çektikten sonra bekledii kurtarcya

Kale Selahaddin tarafndan 1176 1201

yanyordu. Bunun ka-

gördüümü hatrlamyorum. Bu ço-

sr'a sözünü geçiremiyor. Bir düzine

ya kandili kullanlr. Meh-

dnda, yatan, hallarn ve mutfan yarmda tar." 28 Hemen belirtelim, kale genel olarak Msr'n tarihinde, ama özellikle

on dört, on be yanda olan ekselanslarna (brahim o dönemde on alt yandayd) sayglanmz sunduk. Harap bir odada, halnn üzerinde oturuyordu ve çevresindeki dalkavuklar saçma sapan fazla

Nil'in, tarlalarn,

çölün ve piramitlerin oluturdu-

tercih ettim.

Dört fersah uzakta olmalan-

ramen piramitler dokunulacakm kadar yakn gözüküyordu.

re'nin

dousundaki Mukaddem Tepesinin yamaçlarna yerletirilmi bu yapnn teraslarndan seyredilen kent manzaras nefistir. Mehmed Ali döneminde saraydan bakldnda ufukta piramitler

Çplak gözle bile talan ve kumlardan yükselen Sfenks'in görebiliyordum; piramitler ve Sfenks o kadar büyüktü ki, dürbünle bakldnda basamaklar, Sfenks'in gözleri, ve kulaklan seçile-

Dalan görülmekteydi. Mukaddem Tepesi'nden douya bakldnda görülen, korkutucu bir çoraklkt. Msr'n her yerinde olduu gibi orada da yaam çöl seviyesindedir. Bu duygu birçok ki-

biliyordu."

ve Libya

i

tarafndan

olduu

vardn,

hire'ye

2

da

gibi Chateaubriand'ca

Lltineraire de Paris a Jerusalem

adl kitabnda

kasm günü

hissedilir. Yazar,

kasm 1806 günü KaMehmed Ali'nin

1

kaleye giderek

yokluunda olu brahim tarafndan kabul edildiini ve bu görümenin üzerinde pek de olumlu

bir etki

brakmadn söyler:

"En

ban

az

Burada da Chateaubriand'm dü krklndan deil, fazla heyecandan abarttm düünüyorum. Mukaddem Tepesi'nden ya da kalenin teraslarndan hiçbir göz yukarda saylan ayrntlar göremez. Herkesin bildii gibi Sfenks bir vadinin dibindedir ve Keops Piramidinin basamaklarn ayrt edebilmek için Gize Platosu'nun ucuna kadar ilerlemek gerekir. Yine de bir yazan hayal görmekten ne alkoyabilir?.. Valinin Kahire

m 27

Linant

de Bellefonds

Bey,

Memoires sur

les

principaux travaux

d'utilite

publique

executes en Egypte, Paris, 1872-1873.

28

Yllar geçtikçe bu ev gerçek bir saraya dönüür, yeni yaplan bahçe ve sütunlu

havuzuyla bütün ziyaretçilerin

bugünkü galeri

ad "Çeme

hayranln

ve her dört köede de mermer birer aslan görünür.

kendilerine

özgü

döenme

biçimleriyle dört

ölümünden sonra ubra Saray kaderine Bu havuz bugün de botur.

terk

ayr salon edilmi ve

1

bir

Ayn havuzun çevresinde yer alr. Mehmed Ali'nin

ikametgâhlan da sade birer evden

yapm austos 1817'de biter.

kazanr. Söz konusu sütunlu havuzun

Kökü"dür. Havuzun etrafnda mermer sütunlardan oluan

dndaki

baka bir ey deildir. skenderiye'de anna uygun bir saraym yaplmasna çok direndikten sonra izin verir. Rasü'd-din Sarayinn29 Bu saray hakknda bize ilk bilgileri veren talyan gezgin Forni'dir:

"Saraya girdik. Avrupa zevkine

uygun

olarak

yaplm ol-

masna ramen bizim gözümüzde askerî bir bekleme salonundan

875'te havuz boaltlmtr.

29

Bellefonds, a.g.e.

baka eye benzemiyordu. rili

bir

örtünün kaplad

Valinin salonu güzeldi; srmalarla çev-

geni bir sofa salonu çevreliyordu. Lima-

na bakan açk pencerelerin yannda denize yöneltilmi

bir teles-

kop vard; valinin oturduu yerin yaknma küçük bir dürbün kon-

mutu." 30 Vernet bu

tantm tanmlamaktadr:

bölüm lüks döenmi, ama

zevsizdi.

mutu.

halknn yaad

Yatak odas, Paris yapm boy

aynalar, konsollar, aynalar ve daha

Ortadaki yatak, kenarlar

"Saray

baka

mobilyayla doldurul-

srmadan bir eritle bastrlm tülçekici

baka bir

odas olan yuvarlak salon bir Fransz döemecinin bütün ini yanstan mavi hal ve perdelerle kaplanmt.

zevksizli-

den cibinliin altna

yerletirilmiti.

Sarayn dikkat

on dokuz yama giren Mehmed

Ali

olmutur. Kavala

valisinin

onu

damatla kabul etmesinin nedenleri aratrlabilir. Böyle bir karar, Mehmed Ali'nin yldznn parlayacann bir göstergesi midir ? Ya da brahim Aa'nn görevinin bir etkisi olmu mudur? Ya da, o dönemin görüüne göre artk pek de genç saylamayacak 33 dul bir akrabann bagöz edilmesi istei mi ar basmtr ? Cevap vermek güç. Bilinen tek

ey Mehmed Ali'nin, an ve öhret kazanp harem-

lerini cariyelerle

doldurduktan sonra bile Emine Hanm'a ne yllauzun ayrlklarn ypratamad bir sevgi ve sayg besleEmine Hanm ölümüne kadar Mehmed Ali'nin tercih ettii

rn, ne de diidir.

kars olarak kalacaktr. Resmim görebilenler, güçlü kiilii olan, kaln siyah kal,

ciddi, hatta tehdit edici bir ifadeden söz ederler. 34

Paa'nn ziyaretçilerini kabul ettii geni, kare salon, alçak bir divanla çevrilmiti. Bu salona k, ince sütuncuklar üzerine oturtul-

Mehmed Ali mays 1812'de eski Trablusgarp Beyi Ahmed Paa'nn dul eiyle evlenirse de bu evlilik sadece siyasal nedenlere da-

mu kemerlerin arasndaki vitraylardan gelmekteycü."

yanr. ''Msr paas, Trablusgarp paasnn dul eiyle evlendi ve einin yoksullua erkek kardelerini önemli görevlere

31

Paul Chaix'nin gözlemleri: "Liman, ehir ve deniz arasnda

bulunan sarayn yeri çok güzeldir. Binann cephesinde çknt yapan ve sütunlar üzerine oturtulmu bir boluktan görülen deniz

manzaras hayranlk vericidir. Harem saraydan ayrdr ve bahçelerin ortasna yerletirilmitir. Mobilyalar yar Türk, yar Avrupa zevkinde, hepsi de çok güzeldir.

Oymal parkeler ve bilardo

nu göz kamatrmaktadr. Fransa kralnn bu saray

salo-

porselenler,

masalar, kristaller, saatler ve kumalarla daha da zenginletirdii bellidir.

Banyoyu, zevkle ilenmi, beyaz mermerden

yaplm iki

dümü

lar

elinde

bulunan Kuzey Libya 'y

lar Drama'da

on

inden olma oludur.

çocuu

ait,

Milano, 1859.

32

Histoire

de l'Egypte sous

eserinde Felix

Mengin

olarak adlandrr. Bu

Mohammed Aly entre 1828 et 1833, (Paris, 839) adl eine hayalî soyaac verir ve bu kadn "Zelfa Kalfa" 1

valinin

bilgileri bir

gezginden, Baron Ruppell'den

aldn

belirtir.

olacaktr.

amac

nedan srasnda

mad

yapt düü-

brahim, sekiz yandaki Ah-

Bu kalabalk aileden sadece üç kz, Tevhide, 36 bir

dedikoduya göre ibrahim, Emine

Jules Planat gibi yazarlarca

olu

ibrahim'in

birincilii

Mehmed

biliniyor.

babasndan sonra

Abbas'a kazandrmak Ali

de sultana

olarak tantr. Öte yandan, her

dedikodunun

34 Marsot,

Paris.

doan

yazd

Hanm'n

da tekrarlanan bu

1846 ylnda, brahim'in yeeni Abbas'n taraftarlarnca bir söylentinin

Dir

31 Goupil Fesquefden alnt, Voyage d'Horace Vernet en Orient,

yl önce

bir

33 Bu konuda ortaya atlan

gireli

Viaggio nel'Egitto en nell'Alta Nubia, 2

için

med Tosun, be yandaki smail, üç yandaki Tevhide ve bir yandaki Nazl. Mehmed Ali'nin on yedisi erkek, on üçü de kz olmak üzere

Mehmed Ali hâlâ denize bakmaktadr... Birkaç adm ötede ei Emine Hanm32 gündelik ilerle urar. Nusretli adl küçük bir köyde domu olan bu kadn hayatim

Forni,

geçirmek

Rüzgârn denize doru sürükledii sesler arasndan çocuklarnla duyulur. Limandaki veba salgnndan kurtulmak için kaçtk-

otuz

30

ele

nülebilir." 35

oda oluturur."

on iki yl olmutu^ Kavala valisinin uzaktan akrabasdr ve ilk evliliinden dul kalmtr. Eline geçen mirasla daha iyi bir evlilik yapabilecei düünülebilir. Ancak bu mutlulua erien, daha yeni

getirdi.

Mehmed Ali'nin bu evlilii sadece eski Msr krallarnn bir zaman-

tahta

olabilir.

ilk evlili-

söylentinin

yayld

sanlyor. Böyle

çkmasn

engellemek ha-

Bu dedikodunun

doru

ol-

birçok mektupta ibrahim'i büyük

iki adam arasndaki yanl olduunun baka bir kantdr.

çok güçlü benzerlik böyle

a.g.e.

35 iskenderiye Konsolos Yardmcs Saint-Marcel'in 30 mays 1812'de Dileri Bakan Bassano Dükü'ne yazd mektup. Archives des Affaires etrangeres, siyasal ya-

zmalar, Msr, 1803-1841.

36 Muharrem

Bey'le evlendi,

1830 ylnda, otuz üç yanda

öldü.

.

Nazl37 Zeyneb IV38 ve

yedi erkek, brahim, Tosun, smail, Said,

ya da -daha sonra göreceimiz

Hüseyin, Abdülhalim ve

Mehmed Ali çocuk yata ölümden kurtu-

sinde de

,

Mehmed

lup yetieceklerdir.

Sonradan çiçek hastalndan delik deik olan yüzünü say39 Camazsak babasna en çok benzeyen çocuk, brahim'dir .

dalvene40 bize oldukça ayrntl bir portre

"brahim, ksa bo-

çizer:

yu ve geni gösüyle, ona bir yataan darbesiyle boann ban vücudundan ayrma imkân veren gücüyle insan etkiler. Kimi zaman görülen çevik ve gamsz yürüyüü içindeki canlln tandr. Çizsakal seygileri düzgün, kalan kaln, baklan sert, dudaklan ince, rek ve aklanmaya yüz tutmutur. Baklarndaki sertlii yumuatan

gülümsemesi tatldr.

korkmad

Sk sk att

izlenimim

En ölümcül kurun

Yüzü

verir.

atei

alaya kahkahalar tehlikeden hiç

yaratlma

tehlike için

karsnda bile

benzer.

sakin, tasasz, hatta

alaya

görünür." 41

mak ister.

Gürültülü bir

gülüü vardr;

valinin

gülüü

ise

kkrda-

Ali maiyetinde çalanlara

hakaret edip en

kar

çok

serttir,

onlara

aamasz cezalara çarptrma tehditlerini savurmak-

O

tan çekinmez. dönemde yaayanlarn büyük çounluu gibi ne kendi hayatna, ne de çevresindekilerin hayatna fazla deer verme-

mesine karn tehditlerini gerçekletirmez. Yanna yaklaabilenlerin üzerinde çok nazik ve ettii

zarif,

harika bir insan izlenimi brakr. Kabul

bütün yabanalar srarla bu

niteliklerinden söz eder.

Örnein Hamont: "Kafasnda bir sorun yoksa, konumas son ilgi çekicidir. Mehmed Ali onu ziyaret eden yabanalar üzerinde derin bir üstünlük duygusu yaratr." Madden: "Davransamimi, cana yakand ve yüksek bir zekây gösteriyordu. Hareket-

derecede

leri

ve

özellikle el hareketleri

ketleriydi.

Türkçe'den baka dil konumayan Mehmed Ali'nin tersine brahim sadece Arapça konuur ve Türk'ten çok Msrl olarak tann-

gibi- politik stratejinin belirlenme-

yaanr.

leri bizi

divana

çok

iyi

eitim

alm bir insann hare-

Yürüyüü derin bir asaleti yanstyordu." Vernet:

parkeleri

"Altes-

Avrupa biçimi cilalanm bir salonun köesindeki

uzanm olarak karlad. Nizam elbisesi giymiti, sa elin-

de

ili bir çubuk tutuyor, dirseini bir yasba dayam, sol eliyle dalgn dalgn sakalm svazlyordu. Geliimizi görünce kara gözleri

maya benzer. Saraynn koridorlarnda kedi admlanyla sessiz ilerleyen Mehmed Ali'ye karlk brahim'in asker admlan fersahlarca

iyimser bir merakla parlad."

ouldan ayran ayrntlar sadece bunhakkndalar deildi. Kiilikleri, Osmanl mparatorluu ve dünya

dm etme kararlldr. Fildii kulelerinde oturan hükümdarlara

uzaklardan duyulur. Babay

ki görüleri

de sk sk çeliir. Ayn çeliki, örnein bir Msrl askerin

subayla yükseltilmesinde (Mehmed Ali buna kesinlikler kardr) 37

Defterdar

Mehmed

Mehmed

Bey'le evlendi,

bir yanda öldü. ad tayan dördüncü kz

Ali'den

sonra,

1860

dokuz

yan-

yaklak on yl

ylnda, altm

38 Ayn dayken

lad 39

öldü.

Sadrazam Yusuf Kemal Paa'yla

evlendi, bir köleyle birlikteyken yaka-

einden boand.

R. R.

Madden,

Trove/s in Turkey, Egypt, bilgi

Nubia and

sahibi

Palestine,

olmadmz

Londra,

1

829.

iadamdr. Msr'a

bir yolculuk yaparkada J. de Breuver/le birlikte gelmitir. Nil birkaç yl geçirKahire'de sonra, baz Fransz bankalarnn temsilcisi olarak

dii sanlyor.

Bilinçli bir

very'le birlikte

yazdklar

gezgin olarak yolculuklarn ve Msr'daki hayatn Breubir kitapta anlatr: L'Egypte et la

Cadalvene ayn zamanda, bu kez temel

2

bir

cilt,

boyunda

829'da,

tktan

elli

aamalarn

E.

Barraulf la birlikte

Nub/e, 2

cilt,

Osmanl-Msr

Paris,

Paris,

1937.

41 Cadalvene ve Barrault, a.g.e.

841

çekimesinin

da anlatr: Histoire de guerre de Mehemet-Ali contre

tomane (1831-1833),

1

la Porte ot-

dier özellii de bakalarna yar-

benzemez: "Vali tarafndan kabul edilmekten kolay

bir

ey

yok-

hükümdarn yanna girmek ona yaklamak kadar kolay deildir. Hiçbiri güvenliine onun kadar az deer vermez. Halbuki her an bir fanatiin saldrsyla karlaabilir." Bu sözlerin tur.

Hiçbir

sahibi Prens

mek istendii lirtir.

40 Cadalvene, hakknda fada 1

üçü küçük yata ölmütür),

(ilk

Birçok kez tekrarlanm bir

Pückler-Muskau

Mehmed

Ali'nin Bat' da gösteril-

nefret ettii bir despot olmadn beGerçek bir despot kendi güvenliini bu kadar hiçe sayar ? gibi

halknn

m

Soru böyle sorulduunda cevap "Hayr" olacaktr. Ancak Pückler-Muskau bir noktay göz ard eder: fiziksel ya da ruhsal, Meh-

med

Ali çok cesur birisidir.

arasnda

Ölüm korkusunun onun düünceleri

yeri yoktur.

Kavalal'nn kiiliini özetlemek

gerekirse, akla ilk gelecek ta-

nmlama "çifte kiilik" olacaktr. Hayatn yazanlarn skça tekrarladklan "hem aslan, hem tilki" tanmna daha çada bir görüntü vermek

gerekir: Dr. Jekyll

ve Mr. Hyde.

mza bir Machiavelli portresi

Msr gelenekleri de kar-

çkarmaktadr. Hükümdar yazan

için

.

söylenen bir cümle, Paa'ran dudaklarnda bir retilerinin

aka olmutur: "Ö-

deeri çok abartld. Ona ders verebilirdim !" Yine o

dar yükseklere çkabilen politikaclarn yavelist gibi hareket etmesi

Sabr,

Mehmed

ka-

çou gibi onun da bir Mak-

Baz tarihçiler prensin bu niteliklerini reddederken onun babasna gönderdii mektuplarda yer alan "Askerlerin rahatn düünmek, onlarn

birer

yük hayvan olmadklarn

muamelesi görmelerini istemek" 45

artc olmamaldr.

Ali'nin niteliklerinden biri deildi. stediini

dir.

belirterek insan

gibi cümlelerine yer vermekte-

Tarafsz bir gözle bakldnda bütün bunlar büyük komutanla-

hemen

o an elde etmesi gerekirdi. Cadalvene bir

valinin eline

rn aksine brahim'in adamlarm iyi yönettiini ve onlarn sevgisini

Paris'te

Thouvenin tarafndan gösterili bir cilt haline getirilen sken-

kazandm gösterir. Ayn yetenek Napolyon'da da vardr ve bu ni-

Hayat kitabnn geçtiini

der'in

gün

telik

anlatr:

- Bu kitab kaç ayda

him'in halk tarafndan sevilmediini tekrarlayacaktr:

çevirebilirsin ? diye sorar.

"Msr'da yokluundan memnun. Açgözlülüünden ve sertliinden en çok çekmi olan tüccarlarn imdi çok mutlu olduklann sanyorum. Hiç olmazsa yokluu süresince falaka korkusu herkes (brahim'in)

-Çok uzun!" Nöbetçilerden birisinin

yataann

alr ve kitab üçe böler ve

"Üçünüz de hemen çalmaya balayn. Kitab iki ayda istiyorum." 42 brahim'in kiilii çok daha düzdür: Özel sekreteri olan Nubar

aldrmaz ve

sert,

Paa43 Memoires adl

despot.

kitabnda maiyeti-

nin brahim'in ölüm günü çok neeli ve canl olduunu,

gören bir yabancnn, cenaze törenine deil, bir

bu havay

düüne

geldiini

Hamont daha da ileri gider: "brahim

kzd zaman çok

yaamayacaklar.

öfkeli,

tehlikeli olabilen birisidir.

çabuk alevlenen

Prensin kiiliinde-

bu bozukluk ordunun moralim de etkilemitir. Yüksek rütbeli su-

baylardan bazlar görevlerini terk etmek zorunda kalmtr..." Driault'ya göre brahim'in çok kibirli

davrand

ve yanma

yaklamann çok güç olduu söylenmektedir. Davranlar genellikle yakn ve insancl olan babasnn tam zdddr: oul cimri ve

Davranlar ve despotluu bu ülke insanlarnn ondan nefret etmesine yol açyor: sadece yabanclara iyi davranyor.

arasnda uçurumlar

a.g.e.

43 1825 ylnda zmir'de doan» Fransa ve Nubar Nubaryan Paa

1

çarld. Önce Mehmed oldu,

Avrupa'da

Ali'nin

etti.

La formation de l'Empire de

Msr

Kraliyet

Corafya

dilerinden sorumlu mektup.

eitim gören

bir

Ermeni olan

bakan, daha sonra da ibrahim ve Abbas'n özel

Msr ona kark

Hatralarn aktard Memoires,

44

isviçre'de

839 ylnda amcas Boos Yusufyan Bey tarafndan Msr'a

daha sonra demiryollarnn

temsil

Gerçekten de

bana

geçti

ve

ismail'i

Mohamed Aly de Pilavoine'n

bakanna

birçok kez

mahkemelerin kuruluunu (1875) borçludur.

Mirrit Butros Gali'nin önsözüyle

Enstitüsü,

devlet

Mehmed

Babas

ile

onun

yönetiminden

Ali

karn onun üstün niteliklerim ve insanlarla uramamasn unutmak mümkün deildir. Eer insanlar, Mehmed Ali'nin Msr'n kaderini elinden brakaca günü endieyle bekliyorlarsa

bunun nedeni brahim'in boyunduruundan

yazd

l'Arabie

brahim'in bir sava ustas ve büyük bir askerî önder olduu üphe götürmese de, doutan yönetici olduu da açktr. Özellikle

tarm konusunda mucizeler gerçekletirir ve

E.

yaklat

devlet hazinesinin yö-

Bu konuda Nubar Paa, b-

srada ona ünlü Fransz hekimi

Lalle-

mand' çarmay önerdiini, brahim'in de "Hayr, davet etmek gerekmez. Ona sadece bana Msr'a bir kez daha gelmeyi vaat ettiini hatrlatalm" dediini belirtir ve "Pinti herif Anlamtm. Lallemand'm onu tedavi etmesini o da istiyordu, ama vizite ödemekten de kaçmaya çalyordu" der. !

brahim'in

alkolle

de aras iyidir. Hamont (bu konuyu anlatan

yaymlanmtr.

au Soudan (1814-1823).

17 ocak 1820 tarihinde ve

kork-

malardr." 46

rahim'in ölüme

sekreteri

var.

netiminde son derecede kat davranr.

kan dökücüdür. 44

42

Msr yönetiminden brahim'in Mora'dan dönmeyaknld hiç olmamtr.

sinden beri duyulan ikâyetler kadar

edilen hakl ikâyetlere

sanabileceim belirtir.

ki

yazd

"Drogmanlarndan birine - Üç ay

ve

barbarl önleyememitir. 5 nisan 1831'de Sebasmektupta Mimaut Suriye'ye hareket eden bra-

kiiliindeki

tiani'ye

Driault

45 Marsot,

a.g.e.

Paris'te

tarafndan aktarlan

46 G. Douin, La premiere guerre de Consuls de France, Kahire, 1931

Syrie, La

paix de Kutahia, correspondence des

sadece o deildir) bize brahim'in "Sarho

olduunu ve sarholuu

rnn hâkimi olsa da ülke temelleri üzerinde sallanmakta, duvarlar

srasnda tehlikeli hale geldiini" söyler.

çatlamaktadr. Üstelik dünya beklemede, imparatorluktan arta ka-

Nubar'n gözlemlerine göre: "Çou kez brahim'in arabn ya ampanyann etkisinde kalarak sava hikâyeleri anlattn görda düm. O vakit geni aln aydnlanr, doutan yumuak mavi gözle-

lanlar

ri

parldar ve yüzünün

alt

bölümü o kendine özgü acmasz ifadeyi

paylamaya hazrlanmaktadr. stanbul'un kullarm

manl dünyasndaki yerine geri döndürülecektir. mparatorluun tüm eyaletleri gibi Kavala da görevi yerine getirmitir: üç

kaybeder." Cinsel

hayatna

erkeklerden de

gelince,

Hamont, kadnlardan olduu kadar

holandn anlatr. Her iki cinsle de iliki kurma-

manl

cekler ve Majesteleri

dan

drmayacak bir durum... En azndan emin olunacak

Msr'dan söküp

ikinci

olu

Mehmed

geni azmda her zaman bir gülümseme olan bu adam babasndan çok annesine benzer.

Yumuak, yardmsever,

askerler tarafndan

olduu kadar halk tarafndan da sevilen bu genç adam ayn zamanda savurganlyla da ün kazanmtr. Elinin açkln sk sk eleti-

Valinin

III.

George'un donanmasyla birleerek üç yl-

yerlemeye çalan Franszlar

atacaklardr.

olu Ali,

Mehmed Ali

tr.

düen

kii. Bunlar stanbul'a gidip Os-

beri ele geçirdikleri topraklara

Ali,

Tosun'u tercih etmektedir. Zarif, ince, kahverengi saçl,

yüz

üzerine

kuvvetlerine katlacaklar. Oradan, Marmaris Koyu'na gide-

nn -kapal da olsa- olaan karland bir bölge için aknlk uyanbir gerçek vardr:

sk tut-

mas gerekmektedir. Franszlar bir kere denize dökülsün, Msr Os-

bölüünün komutanlna atanmde onun yardmcsdr. Kimsenin pek beklemediKavala

i bu rütbenin iki nedeni olabilir: valinin bir yalanyla evli olmas ya da bölgeyi avuçlarma almaya çalan ekyayla ettii mücadelesinin

veya vergi ödememekte direnen baz köylüleri "ikna" etme-

sinin valinin

gözünden

kaçmam olmas. Destanclarnn iddiala-

ren babasna: "

Muhterem Pederim sizin babanz vali deil, bu nedenle tutumlu olmanz gerekir; bense Mehmed Ali Paa'mn oluyum, adma uygun davranmak ve eli açk davranmak zorunda-

rnn aksine, Ege Denizi' nde cirit atan korsanlara kar savam olmas pek düünülemese de, gençliinden beri onun gözünde denizin, köylüler ve süvarilerin korktuu bir felaket kayna olmad

ym" 47 der.

da açktr. Bu donanma kurucusunun ruhunda

Üçüncü karde olan smail de kibirli ve serttir ve brahim'den sadizmi ve kan dökme tutkusuyla ayrlr. Aabeyinin gururu ve öfkesini almtr, ancak iradesi zayftr. Zafer kazandktan sonra kurbanlarnn

iini

bitirir.

Kibriyle tutsaklarna hakaret eder. çindeki

iddet ve hogörüsüzlüü aa sonuna neden olur.

bir denizci

olmas

gerekir.

Mehmed Ali kendisini uzaklara çkmamtr. Balangçta valinin önerisini kesinlikle reddetmi, ancak yal bir bilgenin ona Nil Vadisi'nde an ve eref kazanacan söylemesi üzerine kararm geri Birçok kez tekrarlad gibi

götürecek bu yolculua isteiyle

almtr. Bunun anlam ya kendi hakknda bir efsane yazmak istei,

Mehmed Ali gözlerini bulutsuz göe çevirir... Yarm afakta gemiye binip stanbul'a gidecek, oradan da hakknda hemen hemen hiçbir ey bilmedii efsaneler ülkesi MOrada savaa girmek, igalci Franszlar ve Osmanl mparatorluu'nun bir eyaletini ele geçirmeye cüret eden sr'a hareket edecektir.

u generali -Msrllarn takt adla Abounaparte'- kovmak gereke-

ya da böyle bir yolculuk

s olmaddr.

için gerekli

malzemeyi alacak kadar para-

48

Mehmed Ali ayaa kalkar, uzaktan birisi ona bir el iareti yapmtr. Adamn siluetinden onun, otuz yldan beri Kavala'da bir ticaret irketi

yöneten Marsilyal dostu Lion

olduunu

anla-

mtr.

cektir.

Babâli hâlâ -ve ne pahasna olursa olsun- Akdeniz'in, Kuzey Afrika'nn, Balkanlar'n,

Ortadou ülkelerinin ve Karadeniz kyla-

48

Prof.

med

47

Enkiri, a.g.e.

Marsot'ya göre, ona bu yolculuk

Agyazar adl

öder.

Ali

bir

için gerekli

paray borç olarak veren

Ermeni arkadadr. Bu iyiliin altnda kalmak istemeyen Meh-

borcunu Agyazar' istanbul'da resmî kambiyocu olarak görevlendirerek

Birçok kiinin (bu arada Mouriez'in49 ) on,

Mehmed

Ali'ye

öüt vermekten

ve

sk sk belirttii

iyilik

yapmaktan

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

gibi Li-

geri dur-

Sir Ralph,

maz. Bu baba yaknlnn aras genç maceracnn yabanc topraklardaki yükseliinde yanndan ayrlmayacak ve baanya

Abdullah Menou'ya

ulat zaman

(1801-1803)

da unutulmayacaktr. Bize anlatlanlara göre daha sonra, 1820 ylnda

Msr valisi50

olarak

atandnda, lion'un

akbetini

merak

kar

eder.

Doduu kente döndüünü örenince onu Nil kylarn ziyarete daNe yazk ki Lion, gemiye binecei gün ölür. Bu haberi alan Mehmed Ali, Lion'un kz kardeine bir basal mektubu ve deerli bir armaan gönderir. Baz tarihçilere göre bu öykünün Mehmed vet eder.

Ali'nin Fransa'ya

kar sevgisi üzerinde büyük etkisi bulunur. Ancak

daha sonra da göreceimiz daha

gibi

kark nedenleri vardr.

valinin

bu balln çok daha derin ve çok

Ebukir Körfezi, 8 mart 1801.

Güne birkaç saat önce domutur.

Yine Lion gibi kiilerin de müstakbel

maiyetinde çalacak olanlarn seçiminde büyük

etkisi

oldu-

Deniz sonunda sakinlemitir. ngiliz bayraklar gemilerin direinde gururla dalgalanr. Lord Keith vatanda Sir Ralph Abercromby'ye döner. Hiçbir ey söylemese de yüzünden geni bir fe-

unu reddetmek zordur. Onun Avrupallara, ama özellikle Yunanllara,

tr.

Franszlara ve Ermenilere olan saygs bu dönemlerde balam-

Baa geçtiinde bu saygy,

çevresindeki önemli görevleri

bu üç

rahlama duygusu okunur. Nihayet Frtna neredeyse !

kökenden gelenlere vererek kantlayacak, dine ve rka bakmadan ye-

beri karaya asker

tenein bulunduu yerden alnmas gerektiine inanacaktr.

gemiye

dolumu

çkanlmasma ve

izin

vermemitir. Yüz doksan

ey yapamaz

hiçbir

bir haftadan

haldeki adamlar

be

sknt

içindedir.

Rüzgâr durmutur... Balkçlar

Ralph dürbününü

Sir

alarn hazrlarlar. Mehmed hareketsiz,

durur. Ve-

da an gelip çatmtr. Dalgn dalgn sakaln svazlar. Birden keskin-

askerlerinden 20 000'ini

leen baklan içindeki gerginliini davurur. Kafasnn içinde dolaan bu son dakika düünceleri

oras olacaktr. Bu kaleyi

Onu karlamaya bir yl,

daha

hazrlanan

fazla hayatta

nelerdir?

an m düünür? Yokluunda bir ay,

kalmaya çabalayacak, pek önemli bir para

brakamad ailesi için mi endielenir ? Bu belirsizlik akln kurcalayan en önemli düünce olmaldr, çünkü Msr topranda onu bekleyen inanlmaz kaderi tahmin edebilmesi için falc

49 Mehmed da yaklak

Ali'nin biyografisini

üç yl kalmtr. Bu

ilk

kal

yazanlardandr. Msr'a

ona

ülkeyi bütün

na atlmayacak ayrntlara ulama frsat tanmtr. çok ve ülkedeki bütün kurumlarn genellikle olumludur. Histoire

yozlam

Eletirileri

cilt,

847'de gitmi, bura-

ayrntlaryla tanma ve yaba-

olmasna karn

de Mehemet-Ali, 5

1

olmas gerekir.

Paris,

saylamayacak kadar

vali

hakkndaki görüü

1855-1858.

5.

cilt tari-

hî belgeler içerir.

50

Valilik,

paa

tayan bir

Oras ilk hedeftir.

Majestelerinin

sandallarn yönelecekleri

hamlede

ele geçireceklerdir:

yer

ilk

Fransz

Dou Ordusu'nun büyük bir bölümü kalede deil, uzaklarda, deltada bir yerlerde, Fransa'nn dourduu generallerden en budalasnn, Menou'nun ya da, bir Msrlyla evlenip slam dinine geçtii için

Abdullah Menou'nun emirlerini beklemektedir. 1 Sir Ralph dürbününü yeniden kyya çevirir. lk sandallar

varmtr.

gün sonra Osmanl kuvvetleri de katihr ve Fransa'nn Msr'daki varl sona erer. hile

1

ngiliz ve

tek söyledii

Birkaç

Osmanl donanmasnn

u olmutur:

parlak

klc hep Franszlarn

cektir!" Bkz. Cabarti, fi

ba

1886-1896.

9

kylarna

ey yok.

zaferi en çok

yaklatn

cilt

(5

Fr.

çrpn.

As-

hak edene verecek. Meleklerinin

mart 1801

ya da

sa-

ngilizlere

duyan Menou'nun

Bu, ingilizlerin son

üzerinde olacak ve Fransa

20 evval 1215

el taracim ve'l-akbar,

toriques, Kahire,

Msr

"Korkulacak bir

lnda onlar buraya Tanr gönderdi,

bü'l-atar

rütbesinde, yenilenebilir birer yllk sürelerle üstlenilen bir görevdir.

Msr kylarnda gezdirir.

Solda, Ebukir Kalesi görülür.

).

dümanlarn yok

ede-

Cabarti Abdürrahman, Acai-

çev. Merveilles

biographiques et

his-

ngiliz

polyon'un

haksz

dou

yüz doksan kii

deildir. Bütün bunlar izleyen haftalarda Na-

rüyas sona

ile

17 mart

kerleri ile toplar, atlar

erer.

günü

Ebukir Kalesi, garnizonundaki

teslim olur. Geri kalan ngiliz as-

ve cephane de karaya çkartlr. Olaylar, bir

hzyla akmaya balar.

nehir

18 martta

Menou nihayet skenderiye'ye varr. Yannda 10 000

piyade ve 5 500 süvari vardrr. ngilizler

hem

sayca,

hem de bulun-

duklar yer bakmndan üstündür. Reynier ve Lanusse tarafndan yönetilen Fransz saldrs 21 martta balar ve beklendii gibi sonuçlanr: büyük bir yenilgiyle

Menou yine de geri çekilme ve toparlanarak talihini daha sonra bir daha deneme imkânna sahiptir. Beceremez. Kendini birdenbire Napolyon !

ve Kleber'in tüm özelliklerini benliinde toplam bir komutan olarak görür ve Kellermann'n Marengo'daki süvari

hücumunu

Ebukir'de

tekrarlamaya yeltenir. General Royze'a ngilizlere saldrmas emrini

armtr

Royze duyduklarna o kadar ki emri üç kere tekrarlamak gerekir ve sonunda Royze komutann kararndan vazgeçirverir.

meye çabr. Bouna. rar.

O zaman Royze öfkeyle kime saldracan so-

Menou umursamadan,

"Önünüzdekilere" diye cevap

verir. 2

m

Yabana

güçlerin bir kez daha

?

Paa Küçük Hüseyin Osmanl donanmasn Osmanl askeri karaya çkarak ngilizlerin yerini alr. Osman-

l hilali, yeni Britanya bayra Union Jack'in yanna, göndere

çekilir.

Mehmed Ali, alü bin Osmanl askerinden birisi olarak, oradadr.

Msr toprana ilk kez ayak basmtr. Baklar ilk kez skende-

riye'nin kumsallanna, palmiye

aaçlarna ve Dou'nun kubbe ve susam dolambaçl dar sokaklar ve daha arkada Maryut Gölü'nün kentin duvarlar üzerinde yansyan sular görülmektedir. Kalenin bir bölümü bahçeler ve minarelerine taklr. Geri planda gölgeye

Arap mezarlaryla kapldr. Çaülan, kulübeler göze çarpmaktadr.

terasl bir iki

beyaz ev, toprak

Bu harap barnaklarn içinde keçiler,

öküzler, solgun benizli insanlar,

ve gözleri sineklerce

2 Henry

rzna geçilmi kadnlar, yan çplak oyulmu çocuklar, karmakank yaamakta-

Laurens, L'Expedition d'Egypte,

1

798- 801 1

,

Paris,

1

989.

bu son dorudur, ama yine de... Yoksa gekorkuyor? Kimse bilemez. Ama hareket-

lecek

çarpmalardan

m

lerinden bir brakp gitme arzusu okunuyor; birkaç kelime ri çekilmesini salayacaktr. Kald

onun ge-

Mehmed Ali varken onun burada bulunmas da art deildir. Mehmed Ali "fedakârlk" yapmaki,

ya ve

kar

bölüün komutasn almaya hazrdr. Hatta Ali'yi babasna O gün Ebukir Yarmadasnda olanlar bize

da koruyacaktr.

m

eksiksiz anlatabilecek bir tarihçi

çkar ? Her neyse, Ali geri döner, daha kullanmaya frrsat bulamad süahlarn Mehmed Ali'ye uza-

Bölüün bana geçen Mehmed Ali birdenbire binba olmutur Geni bir tebessüm Kavalal'run br.

an yükseliinin hakl olduunu

yüzünü aydnlatr. Savaacak ve

gösterecektir.

General Hutchmson nisanda askerlerini 8 derir. ehir 10 nisanda düer.

amsmdadr. Bu

25 martta Kaptan

Gemilerin, özellikle

günlerde, çok fena sallandklar

olan,

getirir.

parçalan-

Kavalal'run yannda üstü, valinin olu Ali vardr. Mehmed Ah ona gözünün ucuyla bakar. Genç adamn yüzü solmu, çizgilen genlmitir. Acaba deniz mi tuttu

doru geri çekilir.

sona

paylamaya çalaca

eski bir toprak parças...

Kanopos Sava olarak adlandrlan çarpma sabah on buçukerer. Kahramanca olduu kadar gereksiz olan bu saldrda Royze ve subaylarnn çou hayatn kaybeder. Franszlar Kahire'ye ta

50

d.r.

Reid

kentine gön-

May* aynn banda Mehmed Ali birbirine yakn doru ilerleyen ngiliz-Osmanl

halinde Kahire'ye

iki kafile

kuvvetlerinin

kafilelerden biri

da Reid'den sonra

Demenhur yolundan, daha büyük

Nü kysn izleyerek yürümektedir Yok

edilmez olduklar anlalan Memlûkler Hutchinson kuvvetlerine

katlmtr.

^m^günüGeneralLafrangeRahmaniye'yiboaltarakKahre ye doru çekilir. Fransz ordusu ^

gerçekten de ikiye bölünmüEn kötüsü bölünme yüksek komutaya da sçram ve Menou nun askerî operasyonlar yönetmedeki açk yetersizlii askerletür.

rin cesaretini

krmta.

Haziran ortas.

Düman Kahire yalanlarnda mevzilenir, ken-

ü ablukaya alarak giri

çk denetlemekle

Ote yandan skenderiye'de smrlenrr ve

yetinir

kalm Menou yerinde

kendme kulak verme bahtszlna

Otuz bin kiilik

duramaz

uram

herkese!

Fransz ordusu irlanda'y ald Fransz ve ispanyol donanmalan Akdeniz'de." Kendinin bile öütleri tekrarlar: ngilizlere ve Türklere sürekli olarak saldrn; onlan bir an bile rahat brakmayn !" bir

!

uymad

22 haziran günü teslim olunur.

lamasna

Anlama koullan El-Arih Anbenzer, sadece malî yükümlülükleri ve vadeleri daha

ardr. Sonraki günlerde bütün Müslüman tutsaklar serbest lr ve bakentin burçlarnda

brak-

Osmanl bayra dalgalanr.

temmuzda Franszlar Kahire'den ayrlr ve Nil boyunca ilerleyerek Akdeniz kysnda Reid kentine varr. ngiliz sava gemilerine binmeleri 9 temmuz 1801 günü tamamlanr. 14

Hâlâ skenderiye'de kuatma alünda olan Menou sinirli hareyapmaya ve teslim olmay reddetmeye devam etmektedir.

ketler

Günlük emir olarak "Kahire'de bulunan Fransz kuvvetleri, çevredeki kaleler ciddi bir saldrya

vata

bu

uramadan

kent ve

teslim oldular. Sa-

bamzdan geçmi

teslim

en olaanüstü olay olarak göstereceim olma karan hakknda hiçbir görü belirtmeyeceim, çün-

kü Fransa'ya ve cumhuriyete layk bütün insanlar

layacamdan korkuyorum"

banda

diyebilecek kadar da

deriye önlerinde

yordT

WT

Türk

akndr.

gibi

kuvvetleriyle

gerçekleir. Kendini göstermek

ounluu Bengal ve Bombay Re ld kenti ve çevresTUggeneral Bard bulU

498 kii-

balamda

-

onlar

kuu g,b her seferinde karmzda

doan Anka

belirecektir

"Onun için ne kandrd sultana

balhk, ne alay ettii uygarheyecan duygusu, ne üzerinde oynad bir satianç |h tasma benzettii imparatorluun kaderine sayg, b" bir ey yok^

kar

bir

iman,

ksa, ekilsiz ve topaldr. Yüzündeki çirkinlii sadece fesinin altndaki kaim, beyaz kaslarnn

alay ve yergi örter.

Bu ksa

bu Rahmaniye yaknlarnda, Lagrange

7

e

-5

6sk Cürcü köle kÎbZ ktaburaz boyunca tn ortaya akacak, kendi küllerinden

Eylül

sefer süresince Mehmed Ali silah kullanma ve komuyeteneklerim gösterme frsat bulur. Birçok tarihçinin de belirttii

gibi

aIml

grup

Hüsrev Paa'nm komutandadr. Kaf« S*»** dUrdUrmak amaCmdakl bu

teslim

mas srasnda

ikinci

erefsizlikle suç-

olma sras skenderiye ordusuna gelir. Vebaya yakalanan Menou, kenti en son terk eder. 3 Her ey bitmitir. ta

kamp kurmutu. Ç

^ahilerinden oluan

karla-

frsatndan gerektii

Ç

Krmz

^m

^

brKa Ç ocuundan Ç okbir baÎL^' T: saka,,n,n f beyazlyla daha cok ortaya çk****** bir ten içinde boulmutu, Gû^kunJ^. barbar andtran

m

rik3ani'

hatlar,,

yararlanm olmaldr ki, kaptan paadan serdengeçti unvann

alr.

Ite Kahire'de mrmiran olarak görevlendirilen ya da yanlca "hdiv"* olarak adlandrlan kii. de e era va,isi

Yetim bir ülke

allm'

ady.a vah, veya

Ekim 1801. Franszlar gitmitir, ama sorunlarn hiçbiri çözümlenememitir. Ülkeyi ne Osmanllar, ne ngilizler, ne de Memlûkler yönetmektedir. ktidarda olan karklk ve anaridir. ngiliz ordusu üç gruba

ayrlmtr. Bunlardan birincisi -24 786

kii- Sir John Hely Hutchinson'un (Ralph

çarpmada 3

Dou

ald

ordusunun yenilgisinden ve

Imdan ölümüne kadar bir

Abercromby 21 marttaki yaralardan ölmütür) emri altndayd ve skenMsr'n kaybndan

d, '!^ Soylu

Sidir §1

4 Cadalvene

hareketleri,

ve Barrault, a.g. e

«Awd* *

~

Faa tamamen baka bir ki-

7 '7f

m

gerektiinde gururlu, gerektiinde yar-

.

i» y„Mi gibi

™«l Al do„em,„d, bu d„,„ *S,i,

ani™*,,, „

bJ,,, çol

^^ „I le

Beyl.rb^iyJ.

anh „ da

d

fc^J^ J^™,

"

T'T""

sorumlu bu adam, 1810 y-

anlayamadmz

bir nedenle Napolyon'un gözünde önemli yer tutmu, italya'da yönetici görevlerine getirilmitir. Napolyon'un gözlerinin

çok da kapal rumluluk

olmadnn

kant

tamam olmasdr.

ise

Menou'ya

verilen görevlerin en ufak askerî so-

des arcn,*»

^u* du Q^

Kof)ire

,

930

ean ""tt

Sommam

bakmdan saygdeer bir

mükemmel bir insan olmak için gerekli niteliklerden pek az eksikti. Hurid Paa'nn ihtiyacn duyduu, insanlarn doutan sahip olduu bir bildmsever, her

gi,

idare edilmeyi isteyenleri görür

kii.

Onda,

görmez tanmaya

izin verecek

bir yetenekti." 6

Ordunun

rlar.

de ngilizler,

Msr'n öneminin bilincindedir; zaten Napolyon onla-

rn

açmam mdr ? Ancak,

Hüsrev Paa'ran denetim alana

içinde,

alamad

Osmanl davasma pek bal olmayan Tahir Paa

gözlerini

olan,

Türkler

Türkler

gelince, onlar sadece

kendi beylerinin emirlerini

Osman elMehmed el-Elfî (ngiliz yanls ve El-Bardisi'nin amansz düman) 8 ve yal brahim Bey9 Ayn rktan gelmi olmalarna uyguluyorlard. Bu beylerden en önemlileri unlard: Bardisi 7,

.

karn, her üçü de birbirleriyle rekabet eder, servetlere el

koymaya çalr.

Msr yönetimine el koymak için

M-

Franszlardan alnan iktidar kimin eline geçecektir ? ngilizler,

sr'n Osmanllara verileceini vaat etmitir. Bu vaat arasnda 5 ocak 1799' da imzalanan anlamaya,

hem

iki

ülke

hem de Fransa tara-

fndan 25 mart 1802'de Amiens'de imzalanacak nihaî belgeye hazrlk niteliindeki protokollerde de tekrarlanmtr. Paris'te ngilizlerin

imzalarna sadk kalmayacaklarndan

üp-

ayn üpheyi payla-

he duyulur. stanbul'da da sultan ve bakanlar

Memlûklerin iktidan

ise

ele geçirmelerinden önceki

nna sadece görünüte bir iktidar brakmay. Bu zorlar.

çelikili istekler ngilizleri arabulucu rolünü oynamaya Tarafszlktan ksa süreli oiacaktir. Gerçekten de Kahire üze-

rine yürüyü

ayn soruyla karlar: ne yaplmaldr ? Daha dorusu,

süre sonra üç grubun önderi de

kazd bir dönemde

duruma dönmeyi arzular, dier bir deyile tüm haklarn geri kazanmak isterler. Memlûklere gelince, onlar Fransz dou ordularnn Msr'a çkmasndan önceki günleri özlerler, yani stanbul sulta-

Msr topranda kalan

Güçlerini daha da artrmak için 5 000

kiilik Bedevi kuvvetleriyle birleirler.

Ksa

Memlûklerin birbirinin kuyusunu

ile

nasl gerçekletirilebilir ?

emrindeki Arnavutlar.

Memlûklere

o dönemde bir tek amaçlar

dönüünü engellemek. Bunun için gerekMsr yönetiminin salam olmasdr. Böyle bir yönetim,

vardr, Fransa'nn Msr'a li

tek bir güç vardr:

Bu üphe, her zaman olduu gibi, yine hakl çkar. Gerçekten

srasnda Memlûklerin katld kuvvetler ne sadraza-

mn askerleri, ne de kaptan paann yeniçerileridir. Memlûkler güçlerini

Hutchinson ordusuyla

birletirir.

gilizlerinkidir. ngilizler onlara

güvenceler

Cevap

verdikleri davet

Londra yönetiminin de

Memlûkleri koruma düüncesi,

verir.

de birleir. Hutchinson, üstlerinin bilgisi

n-

onaylad

baka bir görüle

dnda, Türkleri aa gö-

Msr halknn onlardan nefret ettiinin bilincindedir. Türkler askerî alanda yetersiz, yönetim açsndan beceriksizdir ve Msr ül-

rür,

kesini idare

etmek ve

gelecekteki yeni bir Fransz saldrs karsnda direnmek konusunda onlara güvenmek mümkün deildir. Öy-

Memlûk kartm oynamas doru olacaktr. Daha Hutchinson Memlûk önderlerinden olan ve Mu-

leyse ngiltere'nin 6 Mouriez,

7 Çerkez

5

a.g.e.

artc

olan El-Bardisi

bir

insand.

Ksa

boylu ve çok güçlüydü. Usta bir

biniciydi ve bütün askerî becerilere sahipti. Cesareti becerisi mitler

tün

Sava'nda

mucizeler gerçekletirdi.

kayplarn paylat,

Murad Bey

keskin bir zekâ ve

sadk

bir

ile

kadar önemliydi.

Port Said'e

kadar

Pira-

gitti,

bü-

yürek gerektiren tüm pazarlk-

mays

1801'de

rad Bey'in

selefi El-Bardisi'ye

yazd

koruyacama ve ne sizin ne de ten

bir

mektupta "Çkarlarnz

ailelerinizin

herhangi bir kötülük-

korkmasna neden olmadna güvenmenizi istiyorum" 10 diye-

cektir. lara katld.

8 Kahire'ye rildi

Hicret'ten

1

139 yl sonra (\776A777)

ve "Mecnun" adyla tannan

Ahmed Çavu'a

bir esir

satld.

Ksa

El-Gazuy'un mal olmu, daha sonra da bin ölçek zahire

satlmtr.

9 Fransz

Elf

Arapça

askerleri

"bin"

anlamna geldiinden,

geldii dönemde,

ha cesur olan Murad Bey Franszlara nilgisi

tüccar tarafndan getisüre sonra Selim

karlnda Murad adn ald.

Aa

Bey'e

"El-Elfi"

Msr' Murad Bey'le birlikte yönetiyordu. Dakar savarken, brahim Memlûklerin ilk ye-

(Imbaba, 21 temmuz 1798) üzerine Suriye'ye kaçar. Fransz kuvvetlerinin

keyi terk etmesi üzerine ülkeye dönerse

elinden alamaz.

1

81 6'da

ölür.

de Mehmed

Ali'nin

kazand

iktidar

Yine de tartmadan tartmaya,

görümeden görümeye, iki anlaamamas üzerine, vezir ve kaptan paa içinde bulunduklar çkmazdan kurtulmak için kökten bir çözüm ararlar. Bu çözüm bütün beylerden kesin olarak kurtulmaktr. taraln da bir orta yolda

22 ekim 1801

günü kaptan paa

Aa Msr'da bulunan bütün

ül-

onun

10 Georges Douin ve

Mme

Fawtier-Jones, L'Angleterre et l'egypte, la politique

melouke (1801-1803), FAO, Kahire, 1929.

Ma-

beyleri Ebukir'e

ferman

okutur.

olacaklar, derleri

çararak onlara Babâli'den geldiini söyledii bir Fermana göre bütün beyler aff al ianeye mazhar

bütün mallar kendilerine

geri verilecektir.

sultann bu soylu hareketini kutlamak

gemisine davet

edilir.

Beyler hiçbir

için

Memlûk

kaptan

ön-

ölür, dierleri (bu

kalananlar tutsak

Dier

edilir.

fermannn

sahte Ebukir

arada El-Bardisi) yaralanr. Ya-

taraftan vezir, Kahire çevresindeki

Onlar karargâhna davet ederek

beylere benzer bir tuzak kurar.

bir benzerini okur. Gelenlerin hepsini tu-

tuklatarak kaleye hapsettirir. Bir tuzaktan

Gize' deki ngiliz

yadrr ve onu Msr Kalesi'ndeki tutuklular serbest

zorlarken Londra'ya

Osmanl yöneticilerinin barbarl-

n ve ildyüzlülüunü bildirir. Öfke ve tehditleri o kadar güçlüdür ki Osmanllar (görünüte) onu memnun etmek için 13 kasmda beyleri

serbest

brakr. ngiliz

Memlûklere

askerleri

skenderiye'de

kald

Mehmed Ali

ayn eylemi baaryla tamamlad düünülürse Osmanllarn operasyonunun ona baz fikirler verdiini kabul etmemek zordur. Msr'a geleli birkaç ay olmutur. Bu karkl yaar, güçlü ve güçsüzleri

yakndan

tanr, ülkenin geleneklerini

ve -hiç kukusuz kararl ve zeki

bir

izler,

adamn- bu durumdan

nasl yararlanabileceim hisseder.

ekim

1802' de Birinci

y'nn komutan Horace

Konsül'ün yalan adam,

Sebastiani 11

9.

Süvari Ala-

skenderiye'ye varr. Görevi

boaltlmas ileminin pürüzsüz gerçekletirildiini görmek ve ülkenin genel durumu ile Msr halknn düüncelerini yerinde kentin

deerlendirmektir.

önce

1 1

Doal

Kont Horace de Sebastiani

(1

nazr

ve stanbul'dan Talleyrand'a Babâli'nin içinde

bulunduu

hem

Rusya'nn iyi niyetine karn ngilizlerin Msr'dan çkmay

gecikti-

receklerinden ve gitmeden önce de ülkeyi Memlûklere teslim edeceklerinden korkuluyor. Kafalar o kadar kark ki, ne yapmalar

General Stuart,

772-1 851 olacaktr.

korumas altndaki Memlûklerin durumunu

düzeltmek amacyla Hüsrev

1803'te gelen

Paa nezdinde son bir giriimde bulu-

adm atmasn

talep eder, Kahire'ye

1.3

ubat

Binba Missett araclyla Paa'ya iletilen mektup bir

diplomasi örneidir: "Alteslerinin elinde bulunan yetkilerin, beylere, daha önce ileve en güç artlar altnda bile reddedilenlerden daha deiik koullar sunmasna izin vermemesini üzüntüyle karlyorum. tilen

(...)

Efendim kraln bu topraklardaki ordularn geri çekme kara-

kda bulunmak istei olduunu Alteslerine birçok kez belirtmitim. (...)

Kendilerine

Memlûkler daha sonra riyle

dolu olan

kar

giriilen

bütün hareketlere direnen

zaferlerim, ovalar hâlâ ölülerinizin cesetle-

Aa Msr'a kadar tadlar. Demenhur

ve çöl arasndaki dar alan kefensiz 3 000 askerinizin cesediyle kapldr. Beyle-

rin

davasn

destekleyen güçlü Arap kabileleri, denetimlerini Nil'in

kysna yaymaktadr. Karargâhna çekilmek zorunda braklp kuatma altna alnan, olaylar ile sonuçlarn sipeneredeyse bütün sol

rinden izlemekten onuru,

baka

elinden bir

ey

gelmeyen generalinizin

onun yerinde olan herkeste de görülecei

gibi,

kenderiye'de bile bizim gidiimizden sonra beyler lerin ilerleyiinden

olarak ilk istei ngiliz askerlerinin bir an

Msr' terk etmesi olur.

Louis-Philippe'in hariciye

tayan hem

de ngilizlerin tereddütlerini yanstr: "Burada hangi taraf tutmak gerektiine karar vermek çok güç ve Fransa ve

cevaplayacak bilgilere sahip deiliz.

Ancak, on yl sonra

16

1802 tarihini

rn geciktirmesinin tek nedeninin ülkede sükûnetin yerlemesine kat-

ortadan kaldrlma ilemine

katlm mdr ? Bu soruyu

inceler

kasm

güç durumu,

sürece

kar hiçbir giriimleri olmaz.

Memlûk beylerinin de

16

gönderilen imzasz bir mektup

nur ve ondan geri

Haberi örenen Hutchinson öfkelenir, tehditler savurur, vezi-

brakmaya

bileceklerdir.

el-Elfi gibi beyler,

uyarr.

re protestolar

hesaplamak arzusunda olan ngilizler gitbir yara olan Memlûklerden kurtula-

onlarn gözünde

gerektiini onlar da bilmiyorlar." 12

üphelenen Selim ve Mehmed

bu arada Yukar Msr'a kaçar, kaçmadan önce de yetkililerini

tikten sonra

paann

eyden üphelenmeden bu ça-

rya uyar. Gemiye gelmek üzere sandallara bindiklerinde ate açlr. Aralarndan bei

Beylerle yeniden

ile

krlmtr. sArap

kabile-

korkulmaktadr.

Memlûklerin ikâyet

ettikleri

harekete geçiren öç alma duygusuna

hakszlklar karsnda, onlar

ardm

söyleyemem. Yine de son ana kadar gücümü ac çeken insanlk adna kullanmak ve )

istanbul büyükelçisi, Fransa

mareali ve

12

Msr

konular üzerine mektup, Cattaui, 1931, a.g.e.

buradan, Babâli'nin çkarlarn tehdit eden

iyle bu konuya

zandklar

el

önlemek isteatma kararndaym. Beyleri imdiye kadar ka-

zaferlerde gösterdikleri ölçülü

felaketleri

davranlara devam ede-

Yukar Msr'a dönmeleri için ikna etme göreYukan Msr'a dönmekle kaybedecekleri üstünlük-

rek sakin bir ekilde vini üstlendim. lerin bilincinde,

ancak hayatlarn daha önce de

dostluun hatrna yine de böyle lesine soylu bir

kurtarm

olan bir

fedakârla kararldrlar. Böydavranta bulunurken tek umutlar, birçok kez tekbir

rarladklar ricalarna Babâli'nin arük kulak le bir

karar almak için art olarak,

cyla, skenderiye'de ortak

acil

çkamayacadr. Böyihtiyaçlarn karlamak ama-

dümanmzdan birlikte aldmz mal-

zemeden küçük bir bölümünün kendilerine verilmesini talep ettiler. Buna haklar da vardr. Bu malzemeyi alnca Msr' bo-

Aa

altmay ve Kâhya Bey ordusuna

güvenli bir geçit açarak

nin bakentine gitmelerine izin vermeyi kabul

ceklerini,

halinde, sultana

kar

ettiler;

rn snrlar içinde kalacaklarn vaat ettiler." 13 Bu mektup, maalesef, hiçbir sonuç getirmedi.

öte taraftan

hiçbir

Beym ölümünden arasnda

bir liderlik

sonra,

çou konuda ayr düünen rakip

beyler

çekimesi balamta.

Osman el-Bardisi Murad airetine komuta eder ve merhum beyin aksine Fransa-taraftar gözükür. brahim Bey ve adamlarm da

etkisi

ye

çalmamas

altna alr. Bu artlar altnda Hüsrev

düünülebilir mi

Aa

Paa'nm onlar ezme-

Bunu dener, ancak baaramaz. ve Orta Msr'a dalm, iyi örgütlenememi?

Arnavutlara gelince onlara güvenemez ve onlarn yerine Sudanllardan oluturduu milisleri tercih eder. Bu nedenle bir taraftan adamlarn yeniden toparlamaya çalrken, dier yandan görüme-

ilerde

eyin kararlatarlmadran

lere

balama karar alr. Bunlar yaparken iki

temel hata iler.

boalm kasalarn doldurmak için, zaten çok güç durumda olan Msr halkm daha da büyük bask altna alacak bir Devletin

ngilizler, 11

mart 1803'te istemeden de olsa Msr'dan çekilmeye karar verdiler. Eyalar arasnda bir an da götürüyorlard. Elfi Bey ve on be Mem-

Msr'da daha

saygn bir önderin yönetiminde iktidar Hüs-

Paa'nn elinden almalar beklenebilirdi ama, deerli ve büyük önderleri Murad Bey'in ölümüyle bu yol da kapanmta. Murad rev

tir.

görevlerim eksiksiz yerine getire-

bu piyonlardan

melerdi. Yetenekli ve

Elindeki güçler

sadk kullarndan olacaklarn ve onlara tannan toprakla-

lûk; ngilizlerin gizli hayali

Bedevilere yanatlarsa da,

gibi usta süvariler

ve cesur savaçlar olmas' beklenemezdi. Zayflamalarnn baka bir önemli nedeni de iç çeki-

altesleri-

Babâli temsilcilerinin onlar endielendirecek davranlarda bulun-

mamalan

mamlard. Bu boluu kapatmak için Araplarn Memlûkler

yararlanmakt.

vergi

karar çkartr ve böylelikle Kahire eriflerininin 14 öfkesini çeker. Öte yandan ve daha da önemlisi, Tahir Paa

komu-

tasndaki Arnavut askerlerinin hir

bilincinde, barut

fçsnn kendi kendine patlamaya brakldnn farkndaydlar. Bütün oyuncular yerini almt ve hareketsizdi, hepsi Cebindeki kozu

yamuru

Paa

ve yardmclarndan

arken, dier

maan be ay boyunca ödemez. Ta-

biri

yardmc Mehmed

olan

Hasan Paa garnizonda ya-

Ali askerlerleriyle birlikte Kahire

yaknlarnda görevlendirilmitir.

!

saklayan ve

tüm beklentilerin

k durumu çözecek

aksine içinde

bir tanesi

dnda. Bu

bulunduu karmakarson dakika oyuncusu

Mehmed Ali'dir.

Bu önemsiz ayrntnn sonuç üzerindeki etkisi büyük olur. Kavalah'nn karantinaya konulur gibi devre braklmas onun hakknda üpheler olduunun kantdr. Çevredeki güçlerden hangisini kendine yakn görmektedir? MemlÛklerle

d

mesafeli, hatta

manca ilikileri vardr. Hüsrev Paa

Hüsrev Paa'nm skntlar ngilizler gider gitmez Türkler

ile

hâkimiyet kurulabilmesi

Memlûkler açk

bir

savaa

Memlûkler eskisi kadar güçlü deildir. Fransz istilas onlar önemli ölçüde zayflatm, kayplarnn yerlerim, Babâli'nin giriirler.

navutlar kalr. kökleri

ise

için birleilecek birisi deildir.

Belirli bir ilikisi

dü-

bu kadar kark bir ülkede Geriye Ar-

olan Arnavutlarla, eninde sonunda

ayn deil miydi? Hüsrev Paa'nn Mehmed Ali'nin bana ama bu sorunlarn neler ola-

açabilecei soranlar tahmin edebilmi,

Gürcistan'dan köle getirilmesini yasaklamas nedeniyle, doldura14 Bu unvan

13 a.g.e.

belirli bir

dinî

sayg.ya hak kazandrr (dinî yönetimlerdeki erif ayiayüksekliinin nedeni budur), ancak bir dini soyluluk oluturmaz. erifler güçlü ve halk üzerinde etkili bir gruptur.

nn

can

belirleyememi olmas muhtemeldir. Kavalal'nn valinin

bekledii sadakati göstermemi askerî operasyonlardaki

neden

olduu

açktr, ayrca görev

ald

yumuak tavr ondan kuku duyulmasma

Ancak Hüsrev Paa'ran gelmekte olan frtnay önleme

olur.

gücü yoktur. Kahire olan

rm,

ile

Yukar

Minya kenti, nisan

ilk

sonucu ülkenin

rnn kesilmesi

arasndaki

1803' te

ikiye

ulamn kavak

Memlûklerin eline

Paa'ya giderek birikmi alacaklarn

isterler.

Tahir

Paa

bo olduunu ve Arnavutlarn ikâyetlerini, bir kararla elinde tutan

Mehmed

Aa Msr

Arna-

kasasnn

vergilerini

Ali'ye iletmelerini önerir.

Mehmed Ali elinde bir kuru bile bulunmadn söyler. kovar,

dece

ikametgâhna

girer

ve paralarn isterler. Defterdar elinde sa-

söyler.

Arnavutlar bu paray reddeder ve Halil Efendi'yi

Umutsuz kalan defterdar, Hüsrev Paa'ya haber gönderir, vali durumun öneminin farkna varmadan cevabn bilditehdide balarlar.

ey ödemeyeceim

"Hiçbir

ve hiçbir ödeme emri vermeyece-

im. Bu haydutlar ülkemi terk edip gidecekler, yoksa onlar son adamna kadar öldürtürüm." 15 Ona bu "haydutlar"m 6 000 kii ol-

mesi ve yeni bir harekete

Paa ertesi gün

az

ve ulema olan Cabarti 1753'te Kahire'de

bilgi

vardr. Fransz igali

dadr. Birçok ünlü kii gibi kentten kaçar, Napolyon'un geri döner.

Ne Napolyon'un,

ne de Kleber'in onu

iyi

srasnda krk

do-

be yan-

davranma sözü üzerine

tandna

ilikin bilgi yoktur.

Öte

yandan Menou onu Franszlar tarafndan kurulan üçüncü divann dokuz üyesinden olarak seçer. Görülen, Cabarti'nin

biri

hayatnn bu döneminden ve

birliinden pek söz etmediidir. Franszlarn gidisinden sonra, lar

beslemedii

Mehmed

Ali'den uzak durur.

Hayatnn

yaar: olu

da esrarengiz ve

1

825 veya

bir 1

Halil

19 temmuz 1822'de

hakknda

Mehmed

Bir

Ali'nin

ölür.

eder.

Hüs-

hazinedarnn kaleyi

olan, Kahire'ye

hâkim olur.

kaleyi

kalkmamasdr. Bu hakarete kzan Tahir

kuatr. Hazinedar derhal kaplarn kapatlister.

Bu

istei önce

reddeden hazinedar karmdakilerin saysndan korkar ve anah-

Paa'ya verir.

tarlar Tahir

Bakentin her köesinde ani ve küçük çarpmalar görülmeye

Mehmed

balar.

Ali'nin sahneye

çkp

asileri

desteklemesi ite bu

rastlar. 16

Çarpmalar srasnda ölüme çok yaklar. Arka arkurun elbisesini deler, giydiklerinin çok geni olmas nedeniyle vücuduna dokunmaz. Atlatt tehlike, en azndan daha sonra bir görüme srasnda Prens Pückler-Muskau'ya anlatt kasraya

kaya

iki

daryla, budur. Cabarti ve Nicolas Turc

kuklac

gibi

ise

bütün ayaklanmada

adamn Mehmed Ali olduunu, karanlktaki bir

bütün ipleri elinde tuttuunu iddia eder. 17 Bunu kabul

etmek güçtür, çünkü asker maalarnn ödenmesindeki gecikmede düünülemez. Gelecekteki aylar boyunca ayn

zamanda oyuncu ve

izleyici

rolünü baaryla oynar.

rak senaryoyu deitirir, seyirci kalarak

masn

izler,

zaman

tüm

Oyuncu

ola-

taraflarn birbirini kr-

bu güçsüzlüklerinden yararlanmay

gelince

bekler.

16 Edouard Gouin, L'Egypte au XIX9

17 Cabarti açkça "Bütün bu

çkn-

ka

bir

dayanamaz

ra

Hüsrev

da

Türklerin

saraynn

devam

duygu-

yl sonra korkunç

ekilde boularak öldürülür. Cabarti bu acya fazla

826'da

iyi

son yllar aclarla doludur.

Hastalanm, kör olmu, yaz yazmay 1821 ylnda brakmtr. bir felaket

igalcilerle i-

top atei

emreder, Tahir, kalenin anahtarlarn

bir etkisi olabilecei

tarihçi

atila-

Mehmed Ali kadar tedbirli olmayan ya da daha gözüpek olan Tahir Paa isyann bana geçer ve Arnavutlarla birlikte Hüsrev Paa'dan görüme ister. Valinin verdii cevap geldii yere geri dön-

15 Cabarti,

de

aamaya ular,

tuttuunu bilir. Kaleye hâkim

perde arkasndaki

a.g.e. Kendisi

ayaklanmaya top

sakin görünmektedir çünkü

duunu ve ordusunun en seçme birliklerini oluturduunu unutturan bir hafza kayb mdr ? Karklk büyür, isyan resmen balar.

du. Kiisel hayat üzerine pek

60

Paa oldukça

altm bin kuru bulunduunu, verebilecei tek parann bu ol-

duunu

rir:

Gerginlik en son rev

masn

Öfkeli Arnavutlar tekrar Halil Efendi'ye dönerek nöbetçileri

verir.

may tercih eder.

elinde

günlerinde Arnavutlar da ayaklanr. Önce Ta-

Paa

Kent halk Arnavutlarn ehri

ele geçirerek yamalayacandan korkar. Sokaklarda gezen tellallar halk silahlarn alarak yönetim yaranda savamaya çarr. Bu çarya sadece birkaç kii katlrken halkn çok büyük bir çounluu geri planda kal-

Bu baar-

geçer.

bölünmesi ve bakentin yiyecek yolla-

vutlar Defterdar Halil Efendi'ye gönderir. Halil Efendi

haksz

noktas

olur.

Temmuzun ilk hir

Msr

Ezbekiye Saray'na kapanan Hüsrev nyla cevap

ey

deildi.

olaylar

siecle, Paris,

Mehmed

1847.

Ali'nin

eytanca entrikalarndan ba-

Önce Arnavutlar Hüsrev Paa'ya kar ayaklandrd, daha

Paa'nn gücünü yardmyla

Tahir

Tahir

Paa

ve Arnavutlarn yardmyla yok

Paa'dan da

kurtuldu" der.

etti.

son-

En sonun-

gün Tahir Paa'nn elindedir. Hiç beklemeden Hüsrev Paa'nn sarayn topa tutar. Cabarti'ye göre Hüsrev Paa, Kale

düüp baylr. Konsolosluk görevlisi Caffe raporunda öyle yazar: "Dün akam ve Ezbekiye üzerine gelen

ilk

top mermilerini görünce

bu sabah Kahire'den gelen mektuplara göre ayn 10'unda ve de Arnavutlar Paa'nn sarayna

12'sin-

saldrm ve toplarn karlkl aü-

durmamtr. Tüfek ve klç savalan da sürmektedir; zafer Arnavutlarn olmutur. Paa'nn saray, Franszlarn genel karargâhlalan

rn kurduklar Ezbekiye Saray, yanmaktadr.

baka gidecek yer

bulamamtr. Arnavutlarn ba Tahir Paa kendini kentin yeni vailan etmitir

Ertesi

çalr.

(...)"

18

gün Tahir Paa kaleden kente inerek halk yattrmaya

Barikatlar kaldrlr, frnlar

ve aevleri yemden açlr.

alarak Dimyat'a kaçar.

sürmütür.

Ertesi

Bütün hâkimiyeti on be ay ve yirmi gün

gün Tahir Paa bütün eraf çevresinde toplar Ba-

bâli'nin fermanm beklemeden kendini Yetkisi

Msr kaymakam ilan eder.

kendinden kaynaklanan bu yeni yönetici de selefinden mi-

ras kalan sorunlar çözebilecek yetenekte deildir.

y

amaçlayan bir

bildiriyle kiilerin

açklar; Rosetti'ye Hristiyan

olacam

tekrarlar

lar:

Halk yattrma-

ve çkarlarn eitlik içinde koru-

nacam

haklarnn güvence altnda

ama, gerçekte hep söylediklerinin tersim uygu-

hakszlklar, ikence, nedensiz tutuklamalar, ezici

vergiler...

kor saylabilecek bir süre içinde sadece askerleri deil,

Re-

tüm Kahire

halkm da karsna almay baanr. 27 mays 1803'te, iktidara geliinden üç haftadan daha ksa bir süre soma yeniçerilerin ayaklanmasna sebep olur: kafas kesilerek öldürülür. Sahnede Arnavutlan yönetebilecek ve iktidar isteyecek iki kii kalr:

Mehmed Ali ve Hasan Paa. Kavalal'nn boynuna aslan "Mac-

hiavelli" etiketini

yalanlamak

için

Tahir

Paa'nn öldürülmesinde en

olmadm belirtmek gerekir: Tahir Paa'nn talihsizli-

ufak bir

etkisi

ini, her

eyi tek bana yapmak istemesinde aramak gerekir.

18 Dsilikiler Bakanl'na, Mektup 27, 5 sulaires, a.g.e.

mays 1803,

kendinde

olacak askerî bir güce ihtiyac

-dehasnn

ilk

Mehmed

merhum dindann tahtna oturacak gücü

daha görmez. Bu tahta oturabilmek için güçlü parltlanndan

bir dosta,

ona destek

olduunu anlamtr. Bu askerî gücü biri

budur- eski dümanlarndan,

Memlûklerden ister. Önderleriyle anlar, onlara genel

af

sözü verir

ve iyi niyetinin göstergesi olarak da bakentin kaplarn Memlûkle-

Yok olmak üzere olan Memlûkler mucizelerdir. Neredeyse

bkz. Cattaui, Rapports Con-

için

bunlar beklenmedik

yapayalnz ve hareket yetenekleri kstl

bir paadan çekinmelerine gerek yoktur. Gözleri

geçirme tutkusuyla

Msr' yemden ele

kamam, tuzaa düerler.

1 haziran 1803 günü Memlûk beylerinin en önemlileri, brahim ve El-Bardisi, Kahire'ye girer. O günden sonra Msr, Memlûk-

lerin,

Yapacak hiçbir eyi kalmayan Hüsrev Paa karlarm ve servetini

çözebilecek beceride deildir. Gölgede kalr.

Ali'ye gelince,

Paa kaçmak

zorunda kalm, Fransz ordularnn kenti terk etmesinden soma geride kalan birkaç Fransz askeri ve Türklerden

durumu

re açar.

Yeni binann tüm bölümleri zarar görmütür;

lisi

Hasan Paa yeteneksizdir ve gittikçe karmak hale gelmi bir

ertesi

Mehmed

Ali'nin ve Arnavutlarrnn

elindedir. Kavalal,

kimseye

belli

paylat bir yönetimin

etmeden zirveye yaklamtr...

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Firavun'un tahta

çk

(1803-1805)

Geçen günler birbirine benzer: Babâli Msr'a yeni bir vali

ata-

mtr, Tarabulsi adnda biri. Onun iktidar daha da ksa olur: Memlûkler

hemen kaleyi kuatarak talihsiz adama kenti terk etmesi için

yirmi dört saat tanrlar. Dimyat'taki Hüsrev tidar geri kazanma gününün gelip

rüme karar

Paa elinden alnan ikçattn düünür. Kahire'ye yü-

Yannda yeni dostu Osman el-Bardisi ile Mehonu karlamaya gider. Kavalal, Arnavut piyadelere, Osverir.

med Ali man da Memlûklere ve onlarla birleen Bedevilere kumanda eder. Dimyat ele geçirilir ve Hüsrev Paa teslim olmaya zorlamr, 27 temmuz sabah Kahire'ye getirilerek kalede hapsedilir. Bu durumun da geçici olduu ksa zamanda anlalr, çünkü 8 temmuz 1803 sabah skenderiye'ye çkan bir ibozan, Ali Paa 1 ya da adyla Cezayirli Ali Paa, Babâli'nin Hüsrev Paa'nm yerine gönderdii yeni validir. Çerkez'dir ve çok genç yata Cezayir daysna2 köle olarak satlm, Cezayirli adn buradan almtr. Efendisinin bilinen

ölümünden sonra onun kardei taralndan Kapta mdcrya Hasan Paa'ya hediye edilmitir. Bu hediyenin bir rastlant olarak görülmemesi

kardei de Hasan Paa'nm kölelcrindendir. Memlûklerin, ne de Mehmed Ali ile Arnavutlarnn

gerekir. Ali'nin

Ne

rindeki nimeti

bu yeni

Üstelik Cezayirli'nin

yarmdaki

lamak için çok azdr.

Gelir

görev ve

1

unvann

elle-

gelene teslim etmek istemeyecekleri açktr. askerlerin says ona istediini sagelmez beylere birer mektup göndererek

bildirir.

Beyler ise bakentte onunla

görümeyi

Gabriel Guemard, les reformes en Egypte d'Ali Bey el-kabir â Mehemet-Ali, Ka-

hire,

1936.

2 Day:

Tunus, Cezayir yöneîicilerinin unvan.

AK Paa Kahire' de stanbul'un bir

kesin olarak reddeder. Cezayirli

fermann okutarak beylere önemli ödünler verir. Her bir bey bundan sonra ylda on olacak,

be kese

Memlûklere

netimine kesinlikle katlmamaktr. Böylelikle

kabul edilmeyi baarr. Gerçekte

Cezayirli, Kahire

Memlûk

beylerince

Mehmed askerlerinin banda

ise El-Bardisi

tuzana dümütür. skenderiye'den

ve vergilerin yö-

ve

yaknlarnda El-Bardisi ve Kavalal'nn ordusuyla

karlar. Savamaya

cesaret

sonuçlanr. Tutuklanr ve

edemez, çekilme istei baarszlkla

öldürülür. 4

?

diye sorar El-Bardisi. Kimin

gizemlidir:

- Kurtlar yabanclar parçalayacak. Beyin

Msrllarn

srta ürperir,

çünkü

'yabana' olarak Memlûkleri kastettiini bilmektedir.

Öyleyse, Arnavutlardan

Ali'nin

ayrlan

gürültü nereden gelecek

htiyarn cevab

gelir elde edebile-

bildirilen tek art, ülkenin

Bu

kam dökülecek? Kim galip gelecek?

altn gelir getirecek topraklara 3 sahip

bey yardmclar da köy ve kasabalardan

ceklerdir.

-

baka kim 'kurt

7

olabilir?"

Yalan ya da gerçek bu "kehanet" in bey üzerinde önemli bir olduu söylenemez; hiçbir zaman anlamay bozmaya ça-

etkisi

lmaz. Daha tiklerimizi

imdiye kadar ihmal ettantmakta yarar olduunu düünüyoruz: Kahire ve fazla ilerlemeden taraflardan

Kahireliler.

eytanla bir anlama

Mehmed

Ali,

stanbul tarafndan gönderilen

ede tek bana kalaca ana

doru ilerler.

ibirlii sürecee benzemektedir. Birbirlerine

olmulardr5 ne

getirir,

.

El-Bardisi

brakr. Aralarndaki

karlkl

dostluk gös-

bu dostluu perçinlemek için kan kardei

Kavalal'nn söylediklerim gözü kapal yeri-

bütün önerilerini kabul eder. Kendi muhafzlarnn Mem-

olmasn bile reddetmez. Yine de ruhunun "doaya kar" bir birlikten memnun mudur ?

lûkler yerine Arnavutlar derinliklerinde böyle

Büyük dostunun

dümana

tehlikeli bir

mi ? Edouard Gouin,

dönüebileceini görmez

El-Bardisi'nin endielerini gösteren,

melen hayal ürünü bir olay

muhte-

anlatr: "Cezayirli'nin öldürülmesinden

sonra kendini peygamber olarak tantan bir

ihtiyar,

beyin çadrna

çanlr. Bey ihtiyar yarana oturtarak Memlûkler ile Arnavutlar arasndaki birlik konusunda neler

vap

verir:

Büyük ulema ve küçük halk

yok ede

1804 ylnda, son eylemle-

rinin ürünlerini kendi arzusuyla El-Bardisi'ye

tereceklerine ant içmiler,

valileri

düündüünü sorar. Yal adam ce-

'Bayram srasnda çok gürültü çkacak, kan akacak.'

Araplarn Ümmü'l- Dünya, "Dünyann Anas" olarak adlandrdklar Kahire, sözünü ettiimiz dönemde terk edilmi bir kenti andryor, yolu oralara yordu.

rilen

toprak parças"dr.

biçimine

Konumuzda

eden hanedan üyelerine tazminat olarak

"beylere sadakatleri

karlnda

age, 1847, Cezayirli'nin son

karladn

belirtir.

yataan

Cellatlarna her

ve cesedinin gömülmesini vasiyet eder. Hicri

yabancy yoksulluuyla art-

görülebilecek büyük ve güzel

yaplarn etraf ykk antlar ve harap

kulübelerle çevriliydi.

Msr nüfusunun yaklak dört milyon olduu Kahire' de 250 000 kiinin

düünülürse,

yaad ve bu saynn Mehmed Ali'nin

1849 ylndaki ölümüne kadar fazla

artmad

Kentte çeitli yabana toplumlar bulunur. 1798

düünülmektedir6

1218 (1804),

a.g.e.

darbesini bile

zaman yannda

verilen ücret"

azndan

tad

.

ylnda 10 000 kii ol-

duklan sanlan Koptlar ve Yahudiler (yaklak 3 000) dnda, Maripliler ve Suriyeliler (15 000-20 000 aras), Türkler (10 000), "Melki ya da Yunan-Katolik" olarak adlandrlan Hristiyanlar runiler (1 000),

Yunanllar

Asl halka

gelince, her

(5 000)

zaman

ve Ermeniler tarak,

(2

(4 000),

Ma-

000) görülmekte-

pek ender oyuncu,

6 Bu rakamlar 1846'da

sürekli

yaplm

bir

saymdan alnmtr ve

La Description

saydan (263 000) düüktür. Aradaki fark sürekli görülen ba salgnlarndan (1835 salgn 500 000 kiinin ölümüne sebep olacaktr) ve leradan 1 83 l'de 80 000 ölü) kaynaklanr. Bütün bunlara, önemli birer kayp l'Egypte'de yer alan

çkmadan 5Cabarti,

bir

ve-

dönümütür.

4 Gouin,

rir

66

"tahttan feragat

düen

ihtiarrandan geriye sadece isimsiz ve pislik dolu

dolambaçl sokaklar arasndaki baz harabeler kalmt. Çok ender

dir.

3 Anlam genel olarak,

Geçmi

kötü söz

kefenini ve-

(

1

deni olan seferberlik ve angarya Paris,

1

993.

da

eklenmelidir. Bkz.

Andre Raymond,

de veko-

ne-

Le Caire,

.

sömürülen, hiç sömürmeyen bu topluluun çekirdeini sanatkârlar 7,

uasnda

ler

eyhler ve ulema oluturur.

balanüdaki yüreim temsil

1804

Eitmen olarak maa almalarna karn, dinî vakflar (evkaf) araclyla önemli ayrcalklara sahiptirler: emeklilik, Hazine tarafndan ödenen maaeder.

faaliyetlerden

yazc veya

ek kaynaklar salar.

Çou zaman kütüphaneci ya da

(çok daha ender durumlarda)

olarak görülürler.

en büyük katklar dükkân ve atölye

sahiplikleridir: ipek

tezgâhlar, deirmenler, kireç fabrikalar,

nn

inanlmaz

hrdavatç ya da

terzi

Ama bu hukuk doktorlarnn ülke ekonomisine

servetleri

vb...

vardr. Bunlardan

dokuma

Aralarmda bazlar-

eyh

el-Sedat8 Ev-

yam sra, çeitli spekülasyonlardan da büyük paralar kazanmt. Örnein Kahire'nin Bulak Mahallesindeki üç katl bir binaya 1792 fiyatlaryla 450 000 para deer kaftan elde ettii önemli gelirin

biçilmekteydi.

Bu

kiiler sürekli olarak yönetici snflar

ile

kullar

arasnda

arac rolü oynamlard. Dinî, yasal ya da eitim görevleri, insanlarn kriz annda onlara bavurarak yöneticiler nezdinde araclk

yapmalarn

istemelerine yol açyordu. 9

yl balarnda Müslüman toplumunda öne çkanlar, bü-

tün eyhler tarafndan seçilerek Kahire'deki

onaym

alan El-Ezher Üniversitesi rektörü

loncalarnn

vergi baklklar, para veya

mal olarak alman taynlar. Bütün bunlara bazlarnn kent yaknlarnda ya da köylerde ilettikleri tarlalarn da geliri eklenmelidir. Ulemadan çou çeitli ekonomik lar,

halk hareketlerine baklar, en azndan anlalmaz

olmutur.

Ulema, ya da hukuk doktorlar, dinin El-Ezher Camii üniversitesiyle sürekli

-

ba El-Mahrukî10

,

sivil yöneticilerin

eyh

de

el-arkavî; ticaret

Kzldeniz'in varlkl tüccar El-Mu-

vaclihi,

daha önce sözünü ettiimiz

sofilerin

ba olan eyh Halil el-Bekrî ve nihayet nakibü'leref unva-

n

eyh

el-Sedat,

onunla

birlikte

tayan, Peygamber soyundan gelenlerin bakam eyh Seyid Ömer Makram. Gerçek bir halk kahraman olan ve kitleleri ayaa kaldrmakla ünlenen Said sal hayatta faal

Ömer Makram bütün dönemlerde

siya-

olmutur. 1798'de, Piramitler Sava'ndan soma ba-

kentteki sanatkârlarn

çounu bir araya toplayarak Memlûkler tara-

fndan terk edilen Kahire' de bir milis gücü örgütlemeyi baarmt. 1800 ylnda Fransz varlna kar ikinci ayaklanmann gerisinde yine

eyh Said Ömer Makram vardr.

Hristiyanlar arasnda en önemlisi Napolyon'un vergi yönetiminin bana getirdii zengin bir Kopt Georges (Girgis) el-Cevhe

Franszlarn gidiinden sonra bile

rfdir.

siyaset sahnesinde

kalmay

baarmtr. Cabarti'ye göre bir

saydmz bütün bu insanlarn kuku çekici

yan vardr.

Yabana istilaclar da -Memlûkler, Osmanllar ya da Franszlar- siyasal çekime dönemlerinde ulemamn desteini almaya gayret gösterirdi. Yine de

Msr toplumunun kesin bir tablosunu verme iddiasna girmeden yaplacak tanmlama öyle olacaktr: ticaret er-

eyhleri yönetici kadrolarla birletiren maddî ve toplumsal balar-

bab

oynamak zorunda brakldklar "popüler" sözcü rolleri arasnda önemli bir çeliki vardr. Halkn çektii sknt ve aclarn kayhemen her seferinde ulemann dorudan bal olduu yöne-

ve en geride, toplumun büyük bir

la,

na

timdeki snflard. Bütün

Msr tarihi boyunca ülkede gelien kriz-

Halka

Bu konuda bkz. Andre Raymond'un hayranlk

merçants au Caire au

8 ci

s'ec/e,

eyh emseddin Muhammed kiilerinden

kar

kibirli

dakilere

9

KVIF

ve

kar

biridir.

cilt,

am

Fransz

acmasz;

eseri, Artisans et

Ebu Enver ibn el-Sedat kendi döneminin en

Cabarti onun

hakknda pek

bakan iyi

entrikac, servet ve öhrete aç."

Bkz. Afif tütfü el-Seyyid Marsot, The röle of the

ulama

in

com-

etkileyi-

olarak insanlara

eyler yazmaz: "Altn1

8

ve

s, afyon

ücretliler, satclar,

çounluunu oluturan yoksul kullanmnn bu kesimde yüksek olma-

sanclarnn lonca kurmasna

deildir. "Birinci

snf

'

tarmla uraanlar

ihtiyaç

duyulmas

olarak adlandrlan içiler

Mavi yünden bir entari giyer,

sefil

bir

rastlant

hayat sü-

kulübelerinde, tek varlklar olan

hasr üzerinde karlan ve çok sayda çocuklaryla

birlikte yaarlar.

1973.

Enstitüsü,

1768'den sonra Baniü'l-Vefa'nn

aalaycyd. sert,

2

uyandrc

(tüccarlar), sanatkâr

ve muhtaçlar. Uyuturucu

rer.

7

gelince...

1

3'te öldü.

Egypt during the early

ba

10 Tüccar loncalarnn El-Mahrukî, Napolyon tarafndan divana atanmtr. Büyük Kahire ayaklanmas srasnda Osmanllarn yannda yer alm, amansz Fransz

dümanlndan

vazgeçmemitir. Daha sonra yerel politikayla yakndan ilgilenmi,

Kopt El-Cevherî'yle

kasm

XIXth century, Kahire, 1969. ti,

birlikte

Mehmed

Ali

döneminde

kentin yöneticiliine

atanm. 25

1804'te aniden ölmü, cenazesi büyük törenlere sahne olmutur. Bkz. Cabar-

a.g.e.

1

çou zaman çplaktr ya da paçavralara sarnr. "kinci snf" içiler ise evden çok odaca benzeyen yerlerde yaar, birinci sÇocuklar

raftakilerden sadece giyim

yoksa

alannda

(fes,

muslin entari) ayrlrlar,

ayn sefil yaam sürerler.

Tüccar ya da "üçüncü snf," toplumsal merdivenin en üst ba-

samadr.

Malî güçleri ve

Msr

denetimleri alfanda tutmalar

ekonomisinin temel sektörlerini

bu snfn

önderlerine ülke yetkilileri

yukarda ulemayla

iyi

geçinmenin ne kadar önemli

ol-

duunu belirtmitik. Bugüne kadar kimse onlar kesin olarak kendi baaramad. Mehmed Ali'den daha önce Msr'n

tarafna çekmeyi

Msr

halknn da desteinin kazanlmas gerektiim anlayan Napolyon böyle bir baarya çok yaklat, eyhlere kar bütün çekiciliini kulland, ii onlarn karsna Dou biçimi elbiselerle çkmaya, kendisinin ve ordusunun slam dinini kabule hazr olduunu söylemeye kadar götürdü. Bütün bunlar eyhleri etkilediyse de amacna ulatrmad. eyhleri etkileme sras ksa süre sonra Kavalal'ya gelecektir. askerî fethinin yeterli

ve bu ülkeyle gelimeye balayan

Elfi'nin

olmayacan,

lûk emrlerinin mirasçsdr. "Kendi sahasnda,

dönüü

boyu ve

al-

Muhammed Bey el-Elfi'yi oyuna sürmeye karar ve-

Mathieu de Lesseps daha

gilizlerin

d

bir

yl önce Talleyrand'a

yazd

bu ülkeye kar siyasal hareketini izledim. Valinin temsilcileMsrl olsun, yabanc olsun iyi eitilmi kiilerle yaptm özel

re'nin

ve

konumalar ve aratrmalarmdan,

ngilizlerin

Msr'dan ayrlma-

dan önceki davranlarndan onlarn istemeden de ri

olsa

Memlûkle-

kolladn ve güvenlerini kazanmak için ellerinden geleni yaptk-

ilginç kyafetleri

kulaklarna ulancaya kadar.

O anda Elfi tekrar deer kazanr; artk Saint-James yönetimi 13 politikasnn birinci derecedeki bir silahdr. Kendini imdiden

kabul eder. lerde çkacak frsatlar ya da tannacak ayrcalklar pay-

lalr. Sandklarnn içinde krallara yakr eyalar vardr ve söylentilere

göre yolculuu için ayrlan firkateynde müstakbel kraln gü-

bal

muhafz birlii de bulunmaktadr.

olan ngiltere'nin hükümeti

Msr' ticaret yoluyla

kazan-

davranlar ona Kahire halknn desteini sa-

lamsa da Elfi'nin Kahire dndaki bölgelerde hatn saylr taraftan vardr. Bal olduu airet önemlidir ve onun yokluunda görevlendirdii bir kâif14 tarafndan

yönetilir.

efendiden ayrt edilmek

"genç"

için

Ad Elfi olan bu yönetici, asl

Elfi

olarak

rer.

Çok ksa sürede bulutlan skenderiye'ye

kurtulmaya karar rarak onlarn

kurulmu bir yönetime gerek olacaktr. ngilizlerin, kendi yarattbeylere iktidar salamak için elindeki tüm politik etkiyi ve entrikalar kullanacandan eminim. Memlûk beylerinin böyle bir iktidar ngiltere için avantajl saylabilecek artlarla satn alacandan

gi-

srtüstü düecektir.

vard anda Mehmed Ali ve El-Bardisi ondan

verir.

ubat ortasmda taraftarlarma bir tuzak ku-

dalmasn salarlar. Elfi kaybettiini anlar, yakalan-

maktan son anda kurtularak Yukar Msr'a kaçar. Talleyrand'a gönderdii 23

unlan

belirtir:

ubat 1804

tarihli

11

20 haziran 1803,

12 Cabarti,

yazda Lesseps

"Arnavutlarn sevincine diyecek yok. Memlûklerin

mak niyetindedir: bugün bu amaca ulamak için Msr'da bu gayeyle

adlandrlmtr.

Sürgündeki bey skenderiye'ye sanki bir bulutun üzerinde

lar görülmektedir. Savalan ve görümeleri sadece ulusal çkarlar-

na

kaplarn açmt. Hareketleri, uzun merak ve hayranlk yaratt. Ancak kibir-

Msr'n efendisi olarak görür ve tüm önerileri Msr hâkimi olarak

mektupta bu entrikay görmütür: "Geldiim günden beri ngilte-

ri

insanlarn-

den baka bir özellii yoktu ve ksa sürede moda olmaktan çkt, ta ki Bardisi'nin bir ayaklanma sonrasnda iktidara geldii haberi n-

Bardisi'nin cesareti ve

tahtas üzerinde ilerlerken ngilizler yolculuk öncesi yanlarna

rirler.

rknn

dan çok deiikti." 12 ngiliz bakentine geldikten sonra bir yl boyunca Londra sosyetesinin gözbebei oldu. Saraya resmen takdim

Ancak Elfi'nin Msr'daki etkisini göz ard etmek yanl olur. El-

Mehmed Ali ve Bardisi, ubat 1804'te Msr ad verilen satranç dklar piyonu,

engelleyeceinden

Cabarti'ye göre El-Elfi tam bir despottur. ddial ve kendinden emin halk gerçekten korkutan birisidir. Buna ramen büyük Mem-

venliiyle görevli özel bir

Lord

ticaretimizi

korkuyorum." 1

edilmesi ngiliz, soylularnn

karsnda önemli bir güç verir. Biraz

.

bkz. Cattaui, a g.e.1931

a.g.e.

13 Büyük Britanya Dileri

14 Eyaletlerdeki hükümet

Bakanl.

temsilcisi, bir

çeit yerel

temsilci.

9

yok ettiklerini gördüler. Memlûklerin yok olmasna kat-

birbirlerini

kda bulundular ve onlardan korkmamay örendiler... Size imdiden Mehmed Ali'nin plannn iktidara geçmek olduunun anlal-

dm

söyleyebilirim." 15

Görüldüü gibi, Mehmed Ali'nin silahlar deiir, ama yöntemleri ayn kain-, önünü açmak için bazen bir rakibinden, bazen de bir

dierinden yararlanr. Bardisi'nin en ufak bir önsezisi

adamn kehanetini gösterisi

yal

olsa,

hatrlayacak ve kendi kendine "Böyle bir iddet

daha benim kaybettiimi gösterecektir"

diyecektir.

Meh-

med Ali'ye verdii destek artk gereksizdir. Mehmed Ali de yeni bir

Msr halkna. ktidarm sürekli ve güvenli ekilde salamann yolunun Msr halkndan geçtiinin bilincindedir. destee

yönelir:

ini unutmayalm.

düen kukla

Sonuç ne olursa olsun, sorun çözümlenmemitir.

satlr

ekmek)

(ardab' 50

ki.

mümkün

sknts

durmak üzeredir. Bulunduunda öyle fiyatlara

paradan

artar.

fazla) 16

buday almas

yoksullarn

olmamaktadr. Memlûklerin pazaryerierini

zaman, Bedevilerin kervanlara

daha da

artm

saldrd

görülür

olan- askerler Nii üzerinde

sr'dan yiyecek getiren kayklara

el

soymad

-maa

alacaklan

Aa ve Yüksek M-

koyar.

ker alacaklarnn emirler arasnda

önlem de

yeterli

dost bakente geri döner. Etraflar

kalabalk tarafmdan

Mehmed

disi,

m

çevrilir.

umutsuzluunu haykran bir

nsanlarn görüntüsü karsnda

Bar-

açlmasn ve depolanBu karardan yararlanan

Ali'ye emir vererek silolarn

hububatn halka

datlmasn söyler.

kim olacaktr ? Cabarti'ye göre

Bardisi. 17 Yine

de yarulmayalrm ve

Mehmed Ali'nin halkn duasnn önemli bir bölümünü sahiplendi15 Bkz. General Weygand, Paris,

Histoire militaire

de

Mohamned Alyetde

500 paraya kadar

fiyat

24 parayd. Bu

fiyat sürekli

17

fils,

2

bir kararla vergi verecekler

da

çkar. Fiyatlardaki oynamalar Nil'in yükselip

ölçüler için, bkz. kitap

"Yüreklerini

arasna bakentin yabanc tüccarlarn

katar. "Eski haraç diizenine

ristiyanlar üzerine

dönen yeni hükümet, ülkedeki

H-

ar bir yük bindirdi. Bu Hristiyanlar arasnda

ellerinde Babâli'nin

ferman olan Franszlar, burada konsoloslar

sveçliler ve

Fransz ordusuna hizmet etmi

tüccarlar

sonunda ki

düük

kahveye

Bardisi halka

konur ve en

yem bir vergi daha yükler. Barda taran damla bu

vergidir.

Daha somaki günlerde Kahire da ayaklanmalar ba

gösterir

bir

mizden baka hangi vergiyi alacaksn ?" ellerini

yanardaa

döner.

ve minarelerden "Ey Bardisi 1

Her yan!

Sefaleti-

diye barlr. Erkekler ve

yas iareti olan maviye boyar. Dükkânlar kapanr

ve askerler

Aa ya da Yukar Msr'dan

mankinden

fazla soyarlar. Halk,

gelen cerm'levi 20 her za-

buhranl zamanlarn toplant

yeri

olan El-Ezher Camii'ne yönelir.

Y umruklar havaya kaldrlr. Ancak

-Mehmed

davrandnn kant- bu öfke selin-

Ali'nin daha kurnaz

den müstakbel paa hakknda hiçbir ses yükselmez. Gölgede bekleellerini ovuturmaktadr. Bardisi'yi tuzan içine itmek za-

mekte,

man gelmitir. Arnavutlarm bakente datarak Memlûklerin kalabala kötü davranmasn

engeller.

Halk gökten gelen bu kurtar-

kentin

ileri

gelenlerini

çarr ve

olaylarn

Bardisi ulema}!, batüm sorumluluunu on-

tamasndan ya da 1

973, a.g.e.

18 tesseps'ten Talleyrand'a, bkz. Cattaui, a.g.e.

19 Cabarti, el-Bordisi'ye

el

konur ve satlr. Ordunun desteim de almak isteyen

el

Yaylan ayaklanmann öfkelendirdii

tablo.

skan endie kayboldu ve Osman Bey

baklar altnda mallarna

piyasaya sunulur. Fladramut ve Yanbu'dan gelen

fiyatla

cilt,

olarak deiir, bazen de

Hazine'de nakit bulunmamasndan kaynaklanr. Bkz. Andre Raymond,

Arlk ve

olmaz. Bardisi Kahire tüccarlarna vergi yükümlü-

cyla daha yakndan ilgilenmeye balar. ses

1936.

16 Ardak' m ortalama

paylatrlmas kararlatrlr. Bu

lüü getirmekle kalmaz, konsoloslarn tüylerini diken diken edecek

kadnlar

Mehmed Ali'nin ülkenin bama ittii zavall Bardisi'nin karsndaki artlar bunlardr. Rebiyülevvel'in 7. günü (22 eylül 1804) iki

Bardisi, bi-

rikmi alacaklarm her gün artan bir srarla isteyen askerlere cevap vermek zorundadr. brahim Bey'in evinde bir toplant yaplr ve as-

Tüccarlarn üzgün ülke can çeki-

mektedir, yollarm güvensizlii nedeniyle ticaret (yani

de-

da bulunmaktadr." 18

Msr'n durumuna bir bakalm: hazine botur, Buday

Hem hububat halka datan Mehmed Ali

il midir ?

bulunmayan

Yere

.

dua

ettiler."

a.g.e.

20 NÜ üzerinde çalan büyük

nakliye kayklar.

1

931

lara

yükleyerek hakaret eder.

Mehmed Ali

derhal

ulemann

taraf-

n tutar, asker maalarnn Msr halknn deil, yönetimin sorumluluunda olduunu belirtir. Bu davranyla erafa, halkn çkarlann korumak için Memlûklere kar gelmekten çekinmedii mesajn vermektedir. Belli etmeden önemlisi,

halkn gözünde

bir kurtarc,

daha da

gözü tok bir kurtanc resmi çizmitir.

Ayn günlerde sekiz aydr maa alamayan Arnavutlar tahrik Memlûk avna çkarak yüzlercesini katleder, önde gelen beylerin, özellikle de Osman el-Bardisi'nin ve brahim'in saraylarn kuatr. Kuatma o kadar baaryla düzenlenir ki içerideki-

adm fsldar. Önerisi sultann da onaym alr ve böyle bir görev beklemeyen Hurid Msr valisi olur. 5 mart 1805'te Bernardino Drovet-

ti

21

Paa

ancak silah

duyduktan sonra kuatldklarnn farkna

seslerini

vanr. Saraynda kuvvetle direnen El-Bardisi cesaretle nur, ancak

kaç

sadk

ksa sürede her eyi kaybettiini

anlar.

kendim savu-

Çevresindeki bir-

adamm toplayarak saraynn kapm açtinr dörtnala d-

ar frlar, dümanlarm devirerek enstitü yaknlarndaki bir kaleye snr. Gecenin karanlnda kaleden çkarak Kahire' den ayrlr ve brahim'in bekledii çöle saklanr. Kötü gün dostu Bardisi sahne-

den çekilmitir... Cabarti'den

acmasz bir özet: "Bütün bu olaylar Allah'n iste-

i ve Mehmed Ali'nin hesaplaryla gerçeklemitir."

paalna getirildi.

Kahire

olduu ve

ancak uysal

öyle demektedir: "Hurid Büyük düünce sahibi birisi deil,

çevresindekilerin deerli

olduu

söyleni-

yor. "22

Olaylar

eder. Arnavutlar

ler

Talleyrand'a gönderdii mesajda

Hurid Paa'nn en

ufak bir otoritesinin

olmadn

Mehmed Ali bunu önceden bilmektedir. Hurid Paa'nn emrine girmek üzere bir Arnavut birlii gönderir. Hurid Paa sgösterir:

kenderiye yönetimini hazinedarna devreder ve Hassa

banda

Kahire'ye

doru

Alay'nn

yola çkar. 2 nisanda Bulak'ta kanfm-

dan 23 indiinde top atlanyla karlanr ve

ertesi gün bakente töMüzik ve dualar eliinde onun oturmasna ayrlan El-

renle girer.

Davudiye Saray'na götürülür. Yirmi gün soma bul'dan resmî fermam

getirir:

"Msr'n

idaresini

bir ulak

stan-

Ahmed Hurid

Paa'ya veriyoruz. Bu seçimimizi onun bilinen becerilerine, hukukun üstünlüüne olan inancna ve yönetimindeki davranlarna dayanarak yapyoruz." 24 Ferman,

Mehmed Ali ve hareketleri hak-

knda tek bir söz bile etmez. Sanki Babâli böyle birinin varlndan habersizdir.

Anlalaca gibi, Hurid Paa'nn iktidar sadece görünürde karmakta, Kavalal'nn kiisel tutkularna paravan olmaktadr. Hiç-

Kraln soytars Hurid Paa

Aa

Arnavutlar bakent ve Msr'n tek hâkimi klan baarkarn Mehmed Ali iktidara geçmek istemez. Herhalde bunun zamannn gelmediini hissetmektedir. artc bir alicenaplkla ya

Hüsrev Paa'y

serbest

bir yetkisi yoktur, rindedir.

valinin derhal görevden

Mehmed Ali'nin em-

Dier taraftan her ikisi de, özellikle Mehmed Ali, Memlûk

tehlikesiyle

alnmasn

ister.

Kavalal

etki

altnda kal-

21

kar karyadr. brahim, (kovulmasn hazmedemeyen

7 ocak 1 776' da

Torino yaknlarnda Barbania'da doan Bernardino Michel Maeitimini tamamladktan sonra on sekiz ayda hukuk diplomas alr. Bu meslekten ksa sürede salarak yirmi yandayken önce Torino kent milisine, daha sonra Frans.z ordusuna katlr. talya seferinde yararlklar rie Drovetti klasik

gösterir

getirilir

iyi bir

askerî birlikler

brakr ve Babâli'nin fermann beklerken

Msr'n bana geçirir. Arnavutlar neredeyse ayaklanacaktr. Hasan Paa ve Arnavutlarn büyük bir çounluu Hüsrev Paa'nn intikam almasndan korkar. Hepsi de Mehmed Ali'ye itiraz eder ve onu

maz. Daha

ama bütün

anlatmla karanmn geri alnmasna

izin verir.

ve

da

birliklerinde görevlendirilir. Sol elinden

astemenlie

yaraland Maren-

go'dan sonra Piemonte hükümetinde sava sorumluluuna getirilir, daha sonra yüzolur. 22 mart 1806 tarihli imparatorluk kararnamesi onu Bakonsolos Yardm-

Hüsrev Paa'y ülkenin bana yeniden getirmekle gücünün snrlarrn denemek ve ulemaya ve halka siyasal tutkular olmadm gös-

cs

termek istemitir. Zavall Hüsrev tekrar tutuklanarak stanbul'a gö-

Drovetti'nin biyografisi için bkz. Jean

türecek gemiye bindirilmek üzere

1994.

Reid Limam'na götürülür. kiyüzlülük politikasn devam ettirmeye kararl olan Mehmed Ali Babâli'nin kulana skenderiye Valisi Hurid Paa'nn

ar

ba

olarak iskenderiye'ye gönderir.

22 Douin, 1926,

a.g.e.

23

Nil üzerinde yolcu

24

Cabarti, a.g.e.

Mehmed

Ali üzerinde önemli bir etkisi olacaktr.

Jacques

Fiechter,

La moisson des dieux Paris

1926.

tamakta

kullanlan yelkenli ve hafif tekne.

Bardisi), El-Elfi

Bakentin civarn, da

tutarlar.

ler,

Gize'yi,

Sakkara ve mbabe'yi denetimleri altn-

Aa Msr'a szarak Kalyub'u

Birketü'l-Hac'da görünürler,

tartmasz

ele geçirir

ve talan eder-

Yukar Msr'n ve El-Feyyum'un

efendileridirler.

huzur, ne de

için

bile

skntsdr. Kamu

edilmeyecek kadar azalmtr. Sadece asker

maalarm ödeyebilmek için dâhi bir iktisatç ya da bir sihirbaz

ge-

rekmektedir. Yönetimin esas hedefi olmalar nedeniyle, Memlûklere

kar yürütülen savan finanse

edilebilmesi için onlardan vergi

alnmasna karar verilir. En önemli taraftarlar yakalanarak ar vergiler ödemeye mahkûm edilir. Murad Bey'in dul ei, ünlü Nefise Sitt (Hanm) bile vergi ödemeye davet edilir. Mathieu de Lesseps, Paa'nn günlerinin sayl olduunun farkndadr. Livorno'dan Talleyrand'a gönderdii raporda

en büyüüyle

kar

nun ac olduunu

Mehmed

"Msr

Valisi

Hurid Paa

dertlerin

karya. Bunu benden gizlemedi ve durumu-

söyledi" 25 der.

Ali'ye gelince,

daire içindeki ani saldrlarla

ele

geçirmek

ister.

Babâli

Ali'nin ve birliklerinin

Msr' terk et-

"Geçmiteki olaylardan bildiiniz

gibi,

amacyla maddî ve

O

dönemden

tekrar

Memlûk saldrlarna kar

kstldr.

Birlikleri

kent merkezine kadar ilerleyecek, ancak Süleyman Bey komutasn-

Memlûk kuvvetleri karsnda geri çekilmek zorunda kalacaklardr. Bu baarszlk cesaretini krmaz. Birkaç gün sonra yeniden saldrr ve 25 mart günü kenti ele geçirir. Minya o günlerde Memdaki

Msr'n ana

nelikleri

Minya' dadr. Kentin

Memlûk hâkimiyetine

girmesine neden oldular. Babâli bü-

Ne

olursa ol-

af kalemi kabahatleri silmitir.

imdi Babâli sizi Msr' terk etmeye ve kahraman Arnavutlarla biryuvalarnza dönmeye davet

likte

ediyor.

Kollarn

açm

sizleri

yanna dönüü daha geciktirebilir misiniz ? Geçmiteki olaylarn unutulduundan ve Hüsrev Paa'nn valilii srasndaki olaylarn soruturulmayacandan emin olmanz istenir. Babâli bu cömert davete uyacanzdan ve emirleri gerekli olan

bekleyen

ailelerinizin

Babâli'nin istekleri

caddesidir; toplar ve cepha-

alnmas Yüksek

Nil Vadisiyle

ba-

lantnn yemden kurulmas ve açlktan ölmek üzere olan Kahire'ye

salanmas anlamma gelir. Geni çapl bu baar beylerin durumunu gerçekten de güçleHurid Paa'nn yönetimi altndaki topraklar geniletir ve

karlksz kalr. Paa

Dengeyi salamak isteyen Hurid

meye

lk darbe baaryla sonuçlanr.

gözünde Yukar

açsndan büyük fedakârlklar yapmtr. baz kötü niyetliler Nil Nehri'nin

geçmi artk kaybolmutur ve

sun,

Msr'n

sonra aranzdaki

tün sorumluluu sizin üzerinize yüklememektedir.

düzenle-

Elfi

lûklerin

askerî

Fransa'nn

bu topraklar kurtarmak

uysallkla yerine getireceinizden emindir." 26

Bey ve taraftarlarnn El-Feyyum bölörenir ve yokluklarndan yararlanarak Min-

15 mart 1805 günü,

ya'y

Mehmed

lecek bir mektupla

nen seferlere kaülmaz, askerî faaliyetleri Kahire çevresindeki dar bir

gesine geldiklerini

olduunun farkndadr.

idaresini eline geçirmesi üzerine Babâli

Yeni valinin en önemli sorunu hâlâ para artk sözü

için bir tehlike

de bu konuda ayn eyi düünmektedir. Diplomasi örnei saylabi-

dnda tüccarlar

güvenlik vardr.

gelirleri

navutlarrmn kendisi

melerini "önerir":

Bakentin ne içinde halk için

Kendinden öncekilerin aksine Hurid Paa Kavalal'nrn ve Ar-

ve dier beyler birlemi, taraftarlarn toplamtr.

karar verir.

Çounluu

Kürt olan bu paral askerler

mparatorluu'nda ünlüdür ve 1805

süvari birlikleri getir-

delil

27 olarak

Osmanl

adlandrlr. 29 mart

günü 4 000 delil Kahire'ye girer. Yeni gelenler disiplinsizlikleri

ve kötü davranlar nedeniyle halkm nefretiyle karlamasalar, bu

operasyonun verimli olaca düünülebilirdi. Drovetti'nin 11 aralktaki di.

yazsnda

"Kahire'ye

1

500 kiilik yeni bir

Kent Arnavutlardan daha

disiplinsiz olan

delil süvari birlii gel-

bu yeni

askerlerin var-

lndan rahatsz olmaya balad. imdiye kadar epey karklk yarattlar" 28 der.

Devam eder:

meyen Mehmed Drovetti yine

"Babâli'nin görülerine pek

Ali'nin artk

önem ver-

patlamasn beklemek yanl olmaz."

doru düünmütür. Kavalal nihayet elini açacaktr.

erzak

tirir,

Mehmed Ali'nin kiisel prestijini yükseltir.

26 26 mart

1

805

27

Silahlar bir klç,

eritle tutturulmu

25 10 aralk 1804,

bkz. Cattaui, 1931, a.g.e.

tarihinde

man. Bkz. Rene ve G.

28

on

Mehmed

Cattaui,

iki

be

Ali'ye ve birlik

komutanlarna gönderilen

Fer-

1931, a.g.e.

tabanca ve

bir

ksa

tüfekten

oluuyordu. Balklar kafaya

santim yükseklikte siyah keçeden bir

Talleyrand'a rapor, bkz. Douin,

1

926, a.g.e.

silindir

biçimindeydi.

bir

Nisan ortalarna

doru Arnavutlarn toplar, Minya'dan ayr-

verir. Drovetti,

3 floreal XIII (23 nisan 1805) tarihinde Talleyrand'a

ve güçlü adamn gerçekte ne istedii tam olarak bilinmese de (Hur-

yazar: "Mehmed Ali'nin Kahire'ye giriinden beri onunla Hurid Paa arasnda bir çekime var. Daha birbirlerini ziyaret etmediler. Mehmed Ali, Paa'nn ülkeyi eline ald günden bu yana Hazine'ye girenlerin hesabn istiyor; kendisi Kahire'de beklerken Yukar Msr'a gönderilecek ordunun bama Kâhya Bey ile kaledeki birliklerin komutan Salih Aa'nn getirilmesini talep ediyor. e-

dank olarak duran bü-

hirde yüksek sesle alacaklarn isteyen 8 000-10 000 asker var. Bütün

Suveyf ten

larak Kahire üzerine yürür. 11 nisanda Beni

"Bu

geçer.

günü bakent üzerinde toplanan ayaklanma bulutlaryla daha da kararmtr. Yannda

talihsiz

ülkenin ufku "der Drovetti" 16 nisan

bütün Arnavutlar ile Mehmed Ali Yukar Msr'dan aynlarak birik-

mi alacaklarn Hüsrev Paa'dan istemek üzere geliyor. Bu tutkulu id)

Paa

askerî önlemler alyor.

tün toplar kaleye tatt. 1 500 lendi,

Gize garnizonu takviye

ehirde

Osmanl ve Arnavut Tura' da mevziedildi. Deliller eski

mevzileniyor. Kent sakinlerinin bütün bunlar

Kahire evlerinde

karsnda

ne yapa-

caktan da merak konusu. Onlarn tepkisinden emin olmayan

Paa

da kendini güvene almak için eyh Abdullah el-arkavî ve eyh Sü-

leyman el-Feyyum'u

Bu arada

Bedeviler Kahire'deki

kanklklardan yararlanarak En önemli hedefler, sken-

verirler.

yllk ürününü almakla kalmazlar,

develerini ve

dier hayvanlarn

da götürürler. Memlûkler ise Yukan Msr'daki hâkimiyetlerini sür-

dürmekte ve Kahire yollarn kapatmaktadr. Drovetti, Talleyrand'a

o kadar artt ki hiç kimse, Müslümanlar bile, Kahire sokaklarn-

da dolamaya ya da kentin liman olan Bulak yoluna çkmaya cesaedemiyor. Yola

çkmak zorunda

rülmekten o denli korkuyorlar

ki,

olanlar

soyulmaktan ve öldü-

paçavralara

tarihli

Ali arasndaki

devam

bürünüp yoksul gö-

cesaret edemiyor.

raporda yazlanlar: "Hurid

Paa ile Mehmed

anlamalara karn, iler Paa'nn aleyhine gelimeye

ediyor. Ellerine geçen peinattan

vutlar, onlara hiçbir

memnun olmayan Arna-

zaman ödenemeyecek paralar istiyor. stedikle-

12 000 kese. Hazine'nin onlara böyle bir

rakam ödemesinin imkânsz olduunun söylenmesi üzerine de Arnavutlar maliye yöneri

ticilerinden, asker

yazd raporda devam eder: "Tehlike-

çkmaya

gitti."3l

28 nisan

deriye'nin güneyindeki Bahriye bölgesidir. Yoksul fellahlarn bütün

ret

dükkânlar kapal ve kimse evinden

Mehmed Ali'nin askerler ve kent halk üzerinde büyük bir etkisi olduu belli ve Hüsrev Paa'nn kentin ileri gelenlerinin Mehmed Ali'yi ziyaret etmemelerini istemesine ramen hepsi de Kavalal'ya

rehine ald." 29

Aa Msr'da haydutlua hz

ler

öyle

maalar

gelirinin nereye gittii

için

kullanlmas kararlatrlan miri32

konusunda hesap soruyor.

Kahire'nin u andaki durumu gelecek için umut vermiyor. Tamamen rahatlamak için, Mehmed Ali'nin batan beri Kahire pa(...)

aln gözüne kestirdiini, Babâli adna giritii tüm eylemlerde hedefinin en tepe

olduunu unutmak gerekir." 33

rünmeye çalyorlar. Kahire' de tam bir anari hüküm sürüyor. Askerler üstlerini, subaylar

hapsedip sokaklarda, dükkânlarda hatta

evlerde bulduklar her eyi yamalyor.

Paa'nn hiçbir gücü yok ve

bu durum daha uzun süremeyecek kadar korkunç." 30 14 nisan ler,

günü Mehmed Ali, Tura surlarnn dibindedir.

Delil-

maalarn almak için döndüklerini ileri süren askerledümanlk göstermez. Kavalal, 19 nisanda Kahire'ye girer,

birikmi

re hiçbir

ve kentin merkezindeki Ezbekiye Saray' na yerleir.

Ayn gün Hur-

id Paa'dan Arnavutlarn alacaklarn ödemesini ister. Kskaç ralmaktadr. Hurid en ksa zamanda iki bin kese ödeyeceine

da-

Kutsanma Mays 1805 balarnda artc bir olay: Hurid Paa kaleden kadnn makamna gider ve toplad divanda, kadnn da huzurunda Mehmed Ali'yi Cidde paalna atayan ve asi Vehhaçkarak

savamaya gönderen sultan fermanlarn okutur. Bu ferman yaklak iki aydan beri Hüsrev Paa'nn ellerindedir. Ferman bata

bîlerle

gizlemi, daha sonra söylentiler

söz 31 a.g.e.

29

a.g.e.

32 Arazi

30

a.g.e.

33 Douin,

vergisi.

a.g.e.

1

926.

çkarm, imdi de Mehmed Ali'yi

uzaklatrma zamannn geldiine

Kahire' den kesin olarak

inan-

mtr. Bu yeni rütbeyle kendine kurulan tuzan farknda olan Meh-

med

nunda Canip Efendi'nin evinde bulutuktan ve banma koullarn belirledikleri,

paal kabul etmesine karn gönderildii yere gitmeyi

Ali,

bu koullara göre Paa'mn Arnavutlarn alaca yedi

aylk maan yarsn ödeyecei,

kar Msr'a göndermeyi kabul

Mehmed Ali'nin de askerlerini Yu-

düünmez. ktidara çok yaklamtr, onu ele geçireceinden ve elinden alnamayacandan emin olmas gerekir. Arabistan'da Vehhabîlerle çarpma bekleyebilir. Ne zaman gidileceine kendisi ka-

larndan bir bölümüyle Kahire' de kalacak ve

rar verecektir.

bunu hemen

Paala

yükseli töreni Seyid

Aa'nn

evinde, görünürde

natan Araplarn üzerine

haberlerine

mek üzere olan yeni paann yolu alacaklarn hâlâ isteyen Arnavut milisler tarafndan kesilir. Korkusuz Mehmed Ali parmayla Hurid Paa'y gösterir. "Benim yapabileceim bir ey yok, Asaletmeaplanna bavurun." Baka bir ey eklemeden toplanüdan ayrlr ve

Mehmed

Ezbekiye yolunda

daür.

-etkileyici bir eli

açklkla- altn ve

gümü

para

tarafta,

Aa'nn

Seyid

evinde kalan Arnavutlar

Hurid

Paa'ya yüklenerek onu kamu paralarm kendi hesabna aktarmakla suçlar. Bu ayaklanmann Mehmed Ali ve dier Arnavut önderi

Hasan Paa tarafndan düzenlendii üphe götürmez. Hasan

Paa

Hurid Paa'y Arnavutlarn öfkesinden kurtarr ve kaleye dönmesine izin verirken ordu maalarnn ödenmesi için imkânszn yaplaca vaadini almaktan da geri kalmaz. Hurid Paa iyi niyetini göstermek için ayn gün ikier bin kese vergi sald El-Mahrukî ve Georges Girgis'i (El-Cevherî) makamna çanr. Bu para okyine de

yanusta 3 re' den

bir

damladr ve

gerginlik artmaktadr.

mays

1805'te Drovetti, Talleyrand'a

on

günden

iki

deheti altnda

olduu

beri haber

unlar

yazar: "Kahi-

alamyoruz. Bakentin anarinin

söyleniyor. Hiçbir

Avrupal evinden çkma-

ya cesaret edemiyor. Askerler her türlü suçu

iliyor,

ama cezaland-

oy -

tahta gitgide

yaklatna emindir,

Ali'nin

arasnn

kesin olarak düzeldii

olaylarn gelime biçimi beni Ekselanslarndan

Ali'nin iktidar eline geçirmesi ya da herhangi bir ayak-

lanmann Babâli

knacam beklerken,

Ayn istei s-

talimat istemeye itiyor.

müsteara da gönderdim, Ekselanslarnn talimatm

onun bana

Bu ite

geçici emirler

Drovetti'nin

ettiini belirtmeliyiz, bir talimat

hâkimiyetine son vermesi halinde ta-

yetkililerinin

tutum hakknda

tanbul'daki

O günden sonra halkn gözü sadece Mehmed Ali'yi görür.

Öte

karn

at

gün yazdklarndan anlamak mümkündür:

ertesi

"Hurid Paa ve Mehmed

dostça bir atmosferde gerçekletirilir. Tören biter bitmez, evine dön-

Aa Msr'da

yürümek için hazrlk yapacak."

Mehmed Ali'nin

Konsolos

de adam-

ettii söyleniyor. Kendisi

hakkn

verebileceim

düündüm."

teslim etmeli ve akllca hareket

çünkü Talleyrand ona uzunca

göndermeyecektir.

Tüm zamann

ayran Napolyon, Osmanllar kzdracak

bir

mücadelesine

çarla

hiçbir

zaman hiç-

eye

cesaret ede-

mez. Bu nedenle dönemin stanbul Büyükelçisi Sebastiani'ye Bab-

suyuna girmesini ve Msr'da

âli'nin

dikkatli

davranmasn emre-

der. Talleyrand

da sonunda Drovetti'nin dikkatini

ki olaylar sizin

Arnavutlarn

lideri

Mehmed

çeker:

"Msr'da-

Ali'nin iktidar eline

geçirmesi ya da herhangi bir ayaklanmann Babâli yetidlilerinin hâ-

kimiyetine son vermesi halinde

taknacam tutum hakknda

mat istemeye

aldm majesteleri imparator M-

itiyor.

Görülerini

tali-

7

sr da ne olursa olsun görevinizde kalmanz ve kim olursa olsun, bataki

yetkililerle

temasta kalmaya

devam

etmenizi

Gerçekten de Mösyö, uzun zamanlardan beri yetkililer için geçerli

istiyorlar.

Dou'da

ticarî

hükümet ilerine karher eye yabana olan ticarî yetkililerin

olan kurallar, onlarn

rlmyor." 34

malarn

maysta ufukta sükûnet görüldüünü, ama bunun yanltc olduunu yazar: "Msr Genel Hazinedar Canip Efendi' nin, yann-

diplomatlarla hiçbir ortak yanlan yoktur; siyasal otorite onlar sade-

5

da önemli eyhlerle birlikte culuk yapu

söylentileri

Paa ve Mehmed Ali arasnda arabulu-

yayld. Uygun bir yer bulamadklar

daha önce görüemedikleri söylenen

Paa

ve

Mehmed

için

Ali'nin so-

ce ticarete otorite

c.g.e.

1926

yapaca

iyilik

ve kötülükler ölçüsünde

ilgilendirir.

hangi ellerdeyse, korumakla görevli olduklar,

ticarete

Bu

ve ça-

ltktan kuruma zarar vermedii sürece, o elleri yasal bilmeleri gerekir. Her halde, her koulda uygulamalan gereken iki kural vardr. 1.

34 Douin,

yasaklar. Siyasal

Otoritenin sadece zaferin ülke kaderini etkiledii

taranmas.

zaman

!

2.

Ne türlü bir ayaklanma ya da isyan

rinin terk edilmemesi. Majesteleri

- Artk yeter Genel valiyi devirmeye karar verdik

olursa olsun, görev ye-

!

Müstakbel genel vali

imparatorun size iletmemi istedi-

i ve sizin de tüm davranlarnzda uygulamakla sorumlu olduunuz

iktidar can çekimektedir. Gerekli

na çarr. Bunun anlam, kent halknn yeni sdr.

Deliller

paray

vergilere

hazrlanma-

ayaklanr, kzar, öfkelenir, kuvvet gösterilerine balar. El-Ezkesilir,

esnaf protesto

amacyla dükkânlarn kapatr.

Halk Paa'nn adamlarna saldrmak için eyhlerin iaretine bakar. Gölgede kalan Kavalal olanlar alklar. Hurid Paa'nn saatleri

sayldr. 10 mays olaylarndan sonra Drovetti'ye göre

"Altesle-

Hurid Paa kaleye snmay baarmasna karn, Msr'da daha fazla hükümet etmesi mümkün görünmüyor. Hrsl olduu kadar ri

gayretli, entrikada

m

bir

uzman, askerin ve halkn desteini arkasna

al-

adama kar savayor. Maliyenin içinde bulunduu duru-

unu söyleyip eyhleri ve kent halkn etkisi altna alan bu becerikadam memnuniyetsizliin yaylmasn ve

taht

yolunun açlmas-

n istiyor ve böyle görünmemeyi de baaryor. Kentin önde gelenleri

yine de Makyavelist bir yaklamla iktidara halk tarafndan

nmak istiyor,

eylerin ve Kahire

için

Böyle bir erefe layk önerilen görevi reddeder.

görümeyi baarrlar. eyhler

delillerin kentin

dna çkarlmas

Paa'ya üç günlük bir süre tanrlar. Üçüncü günün sonunda deliller hâlâ Kahire'dedir ve toplanp

Mehmed Ali ise halk ve ulemay des-

teklediini açklar ve askerlerinin halka kar herhangi bir hakszlk-

bulunmasn yasaklar. 12

olmadn ileri süren akll Mehmed Ali

Ulema kararldr. Israrlar uzun sürmez, bir

getirilir, Nakibü'l-eref Seyid Ömer Makram ve Seyh el-arkavî tarafndan Msr valisine giydirilir.36 Mehmed Ali büyük bir ciddiyetle, Msr halknn haklarna

sayg göstererek eitlikle davranacana ve önceden ulemaya dan-

madan

hiçbir karar almayacana söz verir. Sözlerini yerine getirulemann onu görevden alma hakkna sahip olduunu ekler. Bu sahneyi göz önüne getirip gülümsememek elde deildir. Hukukçular ne kadar da safça davranmlardr Kavalal'nn söylediklerine gerçekten de inanmlar mdr ? Mehmed Ali'nin yeni unvann örenen Hurid Paa umutsuzlua dümez. Biraz da aalayc bir tavrla cevap verir: "Beni

mezse,

sultan atad; felahin (fellahlar) görevden alamaz

Mehmed

Ali tepki göstermez, ii

Hurid'in tutumu

Ali'ye giderek

ona açkça öyle

derler:

ulema,

Mehmed

ulemaya brakr, onlar da

onaylamasn istemeye karar verirler.

i yaplmtr. Msr tarihinde ilk kez

lar, ülkenin ileri gelen yerlileri

din adam-

kendi yöneticilerini seçmi ve sö-

dorudan temasa geçerek seçimlerinin onaylanmasn istemitir. Msrlnn ilk defa ayaa kalkp kendi kaderine sahip çkmürgecilerle

t

sanlmaktadr. Ütopya Olaylar örenen kent halk barikatlar kurmaya balar. Hur-

id Paa'yla bir çatma olaca düünülerek elden geldiince silahlanlr. Yeni bir "firavun"un gelii olaanüstü umutlar

36 Mehmed

Ali'nin tahta

rafndan

ileri

Mehmed

Ali'nin

37

çknn kesin tarihi

için

dourmu-

bkz. Jean Deny, a.g.e. Cabarti ta-

sürülen 18 haziran, stanbul'dan gönderilen

fermann

tarihidir.

Deny,

ulema tarafndan seçilmesinin muhtemelen 12-13 mays, en geç 17

mays olduu sonucuna ay.y.

!" 37

karsmda dorudan sultana yazarak seçimlerini

mays 13'e balayan gece Hurid Paa'nn onlar aradan ç-

karmay tasarladn örenen kadlar, eyhler ve

35

davrandnz

saat sonra bir kaftan ve bir hilat

Benzersiz bir

gönderdii kâhya

aas halk tarafndan talarla karlanr. Yine de eyhler-

gitmeye hiç niyetleri yoktur.

ta

birçok kere cömert ve adaletli

Valimiz olacaksnz ve bizler artlarnza uyacaz.

istiyor."

Hurid Paa karklklar yattrmak ve yeniçeri

ta-

halknn desteiyle yetinmeyip

Türk hükümetinin ona muhtaç olmasn

için

kar

göz önünde bulundurarak sizden baka kimseyi düünmüyoruz.

onun arkasnda ve istediklerinin gerçeklemesi için bir iareti ye-

terli;

le

getireceksiniz ?

!

mun ve Kahire' deki karkln tek nedeninin kötü yönetim olduli

- Halka

miri,

imdad-

yasad davranlarna yeniden balarken Kahire hal-

her'de dersler

artc bir saflkla:

Cevap kesindir:

tuz vergisi ya da baka kaynaklardan salayamaz, bakenti

k

- Yerine kimi

emirleri bunlardr." 35

Hurid Paa

!

Cabarti, a.g.e.

varr.

tur.

Bazlar

tar.

Konumas çok etkileyici olan Ömer Makram kent sokaklarn

ya da tüfek alabilmek

pala, hançer

için elbiselerini sa-

dolaarak kalabalklar coturmaya çalr. Hurid Paa'nn asker-

çou kaçar ve önderlerini kaderiyle ba baa brakr. Gar-

lerinden

nizon birkaç günde tenhalar. Drovetti'nin raporuna göre "Kahi-

Fransz

re' de

heyecan ve ate'' duyul-

htilali'nin ilk günlerindeki

Msr

Benzetme, abartl gibi gözükse de, dorudur.

Roma, Yunan ve Arap igallerinden beri

maktadr. Bu güvenilir

insanlar,

ilk

bir

halk,

gelenleri

ileri

ufuk göstermilerdir.

adam buna inanm, ulemann Mehmed Ali'yi göreve getirmesiyle Türk igalinin, yani zulüm ve basknn sona ereceini düünmütür. Sokaktaki

id'in rir.

bir

gelime olmadan

bir

ay

geçer.

Mehmed

Ali,

Hur-

kapand ve çkmay reddettii kaleyi kuatmaya karar ve-

Arnavutlar paralarm almadkça savaa girmeyeceklerini

Ona Fransz ordusunun yemden Msr'a gelebi-

leceini ve ngilizlerin dostu Bey

rumda

ile

onun koruyucularnn zor du-

kalabileceklerini belirtiniz. Majesteleri

Fransa'ya olan

balln bildiini

imparatorun onun

ve bu nedenle Genel Komiser

unu

bil-

söyleyiniz. Elfi'nin yenilgisi

imdi

ise,

verilirse,

eer

srasnda bizim zafer kazandmz dorudur.

Elfi'nin iktidan

ucundan da

kazanan ngilizler olacaktr, çünkü

olsa

paylamasna

izin

Msr yönetiminin için-

de, bize zarar verebilecek bir ibirlikçi bulacaklardr. Böyle bir tasan

varsa,

onu önlemek zorundayz. Dier yandan, eer Mehmed

Ali'nin

bütün beylerle

rürseniz,

anlam olduunu -bana göre imkânsz- gö-

o zaman yöntemi deitirmeli ve onunla çok

dikkatli ko-

numalsnz. Konuya girmeden Mehmed Ali'nin neler tasarladn örenmeli ve beni durumdan haberdar

etmelisiniz. Böylelikle neler

ellerinde talar, teraslarda mevzilenir ve gördükleri yerlerde

yaplmas gerektiini düünebilir ve Paa'yla bir sonraki konumanzda yararlanabileceiniz notlar hazrlayabilirim. Bilmenizi istedi-

çkmay dener, ba-

im bir ey de Reid'den buraya gönderilen bir mektupta Elfi Bey' in

dirirler. lar,

bileceini anlatnz.

defa sesini çkar-

hukukçular ve kent

hâk'm olduu

onlara eitlik renklerinin

Pek

yannda yer alarak Babâli nezdinde kötü duruma düece-

ini, halbuki halkn isteiyle geldii iktidarda stanbul'la iyi geçine-

General Lesseps zamannda verilen sözlerin tutulmasnm art oldu-

maktadr.

Pers,

beylerin

Halk kendiliinden onlarn yerini

alr.

Hurid'in askerlerine saldrr. Hurid kaleden

Kadnlar ve çocuk-

aramaz. Bernardino Drovetti lizlerin Truva

ise

Fransa'nn çkarlarm düünür. ngi-

aü Elfi Bey ile Mehmed Ali arasmda muhtemel bir ya-

knlamadan endielenir, Babâli'nin Mehmed Ali'nin apansz atanmasna ne tepki göstereceim merak eder. 20 maysta Fransz ticaret görevlisi Felix Mengin'e 38 unlar yazar: "imdi iki taraf arasnda durup hiçbirini kzdrmamak için çok dikkatli davranmanz gerekiyor. Buradaki söylentilere göre Elfi Bey ve Mehmed Ali aralarnda anlamür ve Elfi Bey Kahire'ye girmek üzeredir. Mehmed Ali'yi görerek

Mehmed

bu konudaki görülerini örenmeniz gerekiyor. Eer

Ali'nin Elfi'yi desteklemeyi

onu bu fikrinden vazgeçirmek

düündüünü

için elinizden geleni

görürseniz,

yapnz; ona

Paa ile bayram akam yemek yedii, bu görüme srasnda Mehmed Ali'nin Msr valisi olduu zaman Elfi Bey'in eyhülbalad makamna getirilmesi konusunda anlatklandr. ngilizlerin durumdan memnun olmalar gerekir: Melmed Ali'yle yazp yazmadklarn ve eer yazyorlarsa mektuplarn konusunu örenmeye çaln." 22 maysta yine Mengin'e yazlan baka bir mektup: "25 floreal (15

sna

38 Önce imparatorluk, daha sonra da Restorasyon döneminde, Chateaubriand'n

yan

bakanl srasnda

çok az belge vardr

iki

ama

kez Kahire temsilcilii Drovetti'nin

eseridir.

Elimizde

gönderdii ve Memlûklerin

dar Kahire' de geçen olaylar içeren raporlarn büyük

memurun

yapmtr.

çounluu

bu

imzasn

ykmna

ikinci

ta-

ka-

dereceden

ziyareti

Kahire'nin yeni paa-

onaylyor, yine de, Babâli'nin bu yönetim

deiiklii konusundaki görülerini örenene ve üstlerimizden ayrntl talimat alana kadar son derecede dikkatli davranmamz gerektiini hatrlatyorum. Paa'yla

yer

görüüp onun bizim tarafmzda

almam salamak ve dümanlarmzm entrikalarm boa çkar-

ama onunla görüürken mümkün olduu kadar gözden uzak davranmak, baka bir deyimle sultann yasal temsilci-

mak

dileri

mays) tarihli mektubunuzu aldm.

yapünz

lerini

görevinizdir

incitmemek gerekir."

Dier yandan Mehmed

Ali

kuatmay daha da sktrmaz.

Sultann gözündeki yerini daha da kaybetmek istemez ve uîemamn stanbul'a gönderdii

mektubun cevabm

bekler..

Sonunda, 18 ha-

ziran 1805'te Babâli Kahire'ye Salih Bey'i gönderir ve

durumu ye-

Hurid Paa'nn görevde kalmas ya da Mehmed Ali'nin yeni görevinin onaylanmas seçeneklerinde ne yaplmas gerektiini örenmesini ister. Hurid'in her türlü anlamay reddetmesi nedeniyle durum bu kez küçük ürrahorun Kahire'ye gelmesirinde görmesini,

ne kadar gelimez. Küçük imrahor herkesin bekledii fermanlar getirmitir: Valisi

de

"Sabk Cidde

Mehmed Ali'ye.

yapt

edilecektir.

ve 20 rebiyülevvel'den beri

Msr

ulemann Mehmed Ali'nin kiiliinve Hurid Paa'nn görevine son verir.

Babâli

seçimi onaylar

Hurid Paa,

valisi

rütbesinin gerektirdii itibarla skenderiye'ye yolcu

Orada,

baka

bir vilayete

atanmak üzere

fermanmz

olaylara,

Babâli'den gelen yeni talimata

kar kayt-

devam eder. Onun bekledii Hurid Paa'nn gitmesi deil, tüm Osmanl ordusunun Msr' terk etmesidir. Baka bir deyile kendi bamszln ister. ki ay dünya bu noksz, hayat mücadelesine

tada çelimektedir: ulemann, erafn., kentin

ileri

gelenlerinin dün-

yas ile hayatnda hiçbir deiiklik olmayan sokaktaki adamn dünyas. Drovetti'nin isyanclar neyi beklediini gördüü anlalmaktadr:

larn

"Bu kentin insanlarnn Jüpiter'den bir

kral dileyen

kesinleir kesinlemez

dnda kalmalar gereken bir çekimede onlarn oynayaca hiçbir rol olmadm açklarlar. Bundan

ulema toplanr ve batan

beri

böyle politik oyunlara katlmayacaklardr. El-Ezher'in rektörü ve

arkadalar halka sokak savalarm derhal durdurarak ilerinin

bana dönmeleri çars yaynlar, ayn zamanda da Mehmed Ali'ye olan desteklerini tekrarlarlar. "Sükûnet geri gelmelidir" derler,

"Her

dönüünün sebebi nedir ? Bu sorunun ceva-

b basittir: ayrcalklarn ve vakf mallarm koruma arzusu onlarn 1789 biçimi gerçek bir bir

ihtilale izin

vermesine imkân taramaz. Böyle

ayaklanma onlarn durumunu da tehlikeye

Erafa ve

onlarn tek istedii yollarda güvenlik ve

özellikle tüccarlara gelince,

kervanlarn özgürce gelip girmesiydi. caret

atabilirdi.

yeniden balamalyd.

Ne pahasna

olursa olsun

Dier yandan, yukarda da

ti-

belirttii-

bu 1805 baharnda savaa götüren adamlarn da deeri tartlabilirdi. Ömer Makram'n dnda, ne Abdullah el-armiz

gibi fellahlan

ne de

doru

eyh el-Sedaf m bir idealin temsilcisi ya

yükseltebilecek insanlar

gerçekletirenin

ey

pek bir

Mehmed

Ali

olduu

ya da

bir

da halk

a

söylenemezdi. steklerini

bakas olmas,

onlar için

fark ettirmiyordu.

Sultann desteini kaybeden, adamlan tarafndan terk edilen

Hurid Paa teslim olmak zorunda kalrsa da baz artlar ileri sürer: 1. Ondan hiçbir suretle hesap sorulmayacaktr. 2. Hasan Paa'mn ikametgâhnda güvenlik içinde kalabilecektir. skenderiye'ye gidebilmesi

3.

likler

için

emrine tekneler, askerî bir-

ve erzak verilecektir. Askerlerine birikmi

maa alacaklarnn

bir araya getirilir

ve sabk

vali

zorlukla da olsa

7 austosta ailesiyle birlikte nehir

li-

man Bulak' tan gemiye biner. 28 austosta bir firkateyn skenderiye'ye varr. 40

önce el yazsyla hazrlad bir not unlar

ratorluun en müthi

mzn

asisi

olacak bir

belirtir:

Ayrlmadan

"Arkamda impa-

adam brakyorum. Sultanlar-

hiçbir zaman ne onunki kadar kurnaz politikalar, ne de

onunki kadar kararl ve güçlü .idamlar olmutur." 41

ey bitti." Biten nedir ? Rüyalar doru çkmayacak mdr? Bü-

tün bu yaananlar, baarszlkla

mdr ?

Bütün yaplanlar

sonuçlanm

adi bir

ayaklanma

Msr'n bu muhteem ilkbahardan önceki

durumuna geri dönmesi için mi gerçekletirilmitir? Ya igalciler? Ya bamszlk ? Ulemann ne istedii açktr: düzene dönme. Halk artk hayallerini unutabilir. Bu hayalleri ne ilk, ne de son kez görmektedir. Baz Don Kiot'lar silahlar brakmayp savaa devam et-

40 Daha lip

39

ani

-yaklak be yüz kese- ödenmesini ister. Bu rakam

geri dururlard."

Hurid Paa'nn görevden alnmas

ksa zamanda ezileceklerdir.

Ulemann bu

kurbaa-

masaln bilmedikleri belli: bu masal duymu olsalard, bir de-

iiklik istemekten

Direniçiler

kavî,

bekleyecektir." 39

Halk bu

mek isteyebilir... Halkn eyhleri alçaklkla suçlad da duyulabilir.

sonra Halep

kafas vurulacaktr.

41 Mouriez, a.g.e. Cabarti, a.g.e.

paalna

getirilecek,

burada da halk ayaklanrnasyla

devri-

BENC

BÖLÜM

Britanya aslan ve Arnavut

tilkisi

(1806-1807)

12 ri

mays 1805 in Mehmed Ali'nin yaamnda çok önemli bir ye-

vardr. 44 yl boyunca elinde

Herkese ve her

tutaca Msr hâkimiyeti o gün balar.

eye kar, imkânsz baarmtr. Ancak onu

bekleyen güçlükler, atklarndan da büyüktür. Ele

ald ülke iflas

etmi ve anarinin pençesine dümütür. Kervanlar Bedeviler tarafndan soyulur. hire ve

düzenli olarak

Mehmed Ali'nin etki alan sadece Ka-

Aa Msr'la snrldr.

skenderiye, sultan tarafndan görev-

lendirilmi bir yetkili tarafndan yönetilir. Bakentte ise askerler, ma-

alar yeniden geciktirilirse harekete geçecekleri tehdidini savururlar.

Bu nedenle Mehmed Ali balangçta iki önemli ve acil sorunla kar karya kalr: para sknts ve Memlûkler. Hâkimiyetinin ta-

nnd Kahire'nin dnda

yetkileri sadece

iktidarn kazanlmas gerekmektedir.

kât üzerindedir.

Gerçek

lk alt ay günlük ihtiyaca cevap

vermekle ve Msr'a nefes aldrmak istemeyen Babâli'nin bitmez tükenmez istekleriyle uramakla geçirir. stanbul'dan kaleye gelen fer-

manlar okumak, Babâli'nin gerçek

niyetini

anlamak

için yeterlidir.

"Mehmed Ali Paa'ya ve defterdanna, skenderiye ve Reid Gümrüklerinin Muhafz Ahmed'e, skenderiye askerî yöneticisi Osman'a: Msr' n stanbul Cephanelii'ne her yl göndermesi gereken 300 000 torba barut güherçilesrnden hazr gönderilmesi. Baruthane

top barutu ne' de her

1

Recueil

d'Egypte,

1

yapmnda

Müdür Muavini

olannn gemilerle derhal Tahir'in

de

belirttii gibi

önemli bir etken olan güherçilenin Barutha-

zaman bol miktarda bulunmas gerekir." 1

c/es

firmans imperiaux ottomans adresses aux walis et aux khedives

597-1 904,

Msr Kral

Kiisel Mallar Yönetimi).

Fuad'n emriyle toplanmtr

(Kraliyet

Saraylar ve

Fermanlar bazen edebiyattan çok uzaktr:

"Mehmed Ali Paa'ya ve

Msr

valisinin Medineli

Arnavutlarn bandaki Mehmed Ali dümanlarna ani darbe-

defterdarna,

eyh

Hasan

ler

ibra

AbduiTahman'a

günlük 15 para emeklilik ödeyecei kararlatrrlmb. Bu konuyla ilgili

kararname kaybolduundan..." 2

Mays aynn sonlarna doru sun'u yarana

getirtir.

rahim hemen kale ler

brahim on

yedi,

olunu, brahim ve To-

yandadr. bBu konuda deiik görü-

Tosun on

muhafzlna atanr.

iki

bu görevin Tosun'a verildiini ileri o dönemde Kahire' de bulunmuyordu. Buna

vardr. Mouriez ve Bankes

sürerlerse

de

hiçbiri

karlk Cabarti brahim'in adn belirtir ve dahas, Mehmed Ali'nin -tercih ettii olu olmasna karn- on iki yandaki bir çocuu böylesine

önemli bir göreve getirebilecei düünülemez.

Mehmed dier

lûkler ve

Ali'nin acilen Hazine'yi yöneticiler vergilerin

gulamada

bir

doldurmas arttr. Mem-

dnda olaanüstü bir kayna-

Bu kurala aykr davranmayan Mehmed Ali uy-

deiiklik yapar ve yükümlülüklerin en

arn halk

tarafndan en çok nefret edilen varlkl Koptlarn srtna bindirir. Yönetimini

tam olarak oturtmadan etkili ve güçlü eyhlere dokunma-

maya özen gösterir, böylelikle Bardisi ve dierlerinin hatalarn tekÖnce Kahire'nin Hristiyan yerli tüccarlarn vergilendiKsa süre sonra Koptlarn Genel Kâhyas Girgis el-Cevherfyi tu-

rarlamaz. rir.

tuklatr ve kendi

hesabna

aktard 4 800 keseyi iade etmesini

iste-

önemli vergiler koyar. Sonunda esnafa yönelir ve tartclar, odun çiftçileri vergilendirir.

Maliye sorununu geçici olarak çözümledikten sonra sra son

dümanlarna, Memlûklere

gelir.

Bütün

güçlerini onlara

kar

Baz beyleri 19 ve 20 austosta Kahire' de bir tuzaa çarr. Beylerin çounun ölmesine karn bazlar tuzaktan kurtularak Yukar Msr'a, taraftarlarnn yanna kaçmay baarr. Tutsaklardan seksen kadar kaçmaya yeltendiinde, hepsinin grtla kesilir. katlan

be

Dou

Ordusu'ndan kaçp Memlûklere

Fransz da vardr. Drovetti onlarn

zaman bulamamtr. a.a.e.

el-

mi beylerle balatlan görümeler de sonuca varmaz. Elfi ball karsnda El-Feyyum, Beni yüz köyün bulunur. eder.

d

Mehmed

Ali

Nisan 1806'da

Suveyf, Gize ve Buhayre kentleri

ile iki

Yanndakiler de inanlmayacak taleplerde

gelirini ister.

bütün bu artlar reddeder ve sava devam

Elfi

Demenhur'u kuatr.

O yln baharnda Mehmed Ali'nin durumu daha önce olmakadar

ngiliz

kritiktir.

basksna dayanamayan Babâli onu

gö-

artmaz. Türk yetkiKavalal'nn seçimini onaylam olmalar bir ol-

mays 1805'te karsnda kalmalar ve olaylar deitirecek güçte olmarnalarndandr. O günden beri, skenderiye'deki temsilcileri Binba lileri

dubitti

Missett tarafndan sürekli olarak uyarlan ngilizler de sultana ka-

pal kaplar arkasnda önerilerde bulunmu,

Mehmed Ali'nin Fran-

szlarn hizmetinde bir kukla ve imparatorluu tehlikeye atabilecek önemli bir

asi

olduunu belirtmitir. 3

tan nezdinde srarla öne gilizler

min

Britanya diplomasisinin sul-

çkard bu ikinci tehlikedir. Böylelikle n-

Memiûklerin tekrar güçlendirilmesi ve Msr'daki yöneti-

bana

kendi adamlar Elfi'nin getirilmesi konusunda sultan

uzamas durumunda stanbul'a olan güvenlerinin kaybolacan ve Fransa'nn Msr'a yeniden ayak basmasndan korkarak ngiltere'nin güvenlii için gerekli önlemleri almak zorunda kalacan bildirir. Sebastiani'nin Türkiye'den, Lesseps'in ve Drovetti'nin

Msr'dan

karn -politikasna sadk kalan- Talleykanmaya yanamaz. Bu nedenle Sebastiani'ye

gönderdikleri alarm notlarna

rand

Msr

mays

ilerine

1806'da

Msr'da

bir iç

yazd mektupta Fransz askerlerinin gidiinden beri sava yaandn

zin bir müdahaleniz

hatrlatr: "Bu ülkedeki olaylarn,

olmadan gelimelerine imdilik

si-

izin verin." 4

yardmna koacak 3

Ayn düünce

Britanya'nn stanbul büyükelçisinin 6

kan Charles James Fox'a

yazd

bkz. Rene ve G, Cattaui, a.g.e.

2

çkan Muhammed

ortaya

yenilmekten kurtulamaz. Her zamankinden daha da sertle-

bir-

letirir.

Ölenler arasnda, Fransz

Aa Msr'da yeniden

beldenen sonucu salamaz

ikna ederler. ngiltere açkça Msr'daki sorunlarn

yerek hapse attrr. Önce Reid, sonra yeniden Kahire tüccarlarna

satclarn, tuzlu balk tüccarlarn ve

yönetilirse de,

revden almaya karar verir. Bu karar kimseyi

a da bavurmulardr. Acil durumlarda para bulmann en kolay yolu olan zorbalk.

hatta Hasan, Elfi'ye

vali, iki

çou zaman da

indirmeye balar. Bu operasyonlar bazen kendi,

Hasan Paa tarafndan

4Douin,

a.g.e.,

1926.

temmuz

1

S06'da Dileri Ba-

mektupta da görülmektedir. Arbuthnot'tan Fox'a,

Ancak bu dönemde Napolyon'un Msr konusunda göründü-

ü kadar

içerdikleri

olmadn belirten tuhaf eyler olmaktadr.

ilgisiz

Mays 1806'da Ali Bey el-Abasi adnda biri skenderiye'ye gelir.

5

Sözde Mekke'ye, hacca

adnda

Leiblich

gidecektir. Gerçekte

Barcelona'da

domu

bir

ise,

Badia Castillo

spanyol, çok

bilgili bir

Fransz dostudur. 30 ekimde Reid'e, 10 kasmda Kahire'ye

Mehmed

Ali tarafndan

ke'ye gidecek bir gemiye

ahsen kabul

edilir.

15 aralk

gelir

ve

günü Mek-

binmek üzere Süvey'e hareket eder, ama

daha önce, Matarya köyünün kuzeyinde Drovetti'yle buluur. Dro-

yannda Msr valisinin hizmetinde çalan be Memlûk Fransz vardr. Bu görümeden elimize hiçbir bilgi geçmemitir. svetti'nin

panyol skenderiye, Reid ve Kahire'deki Arnavut garnizonlar

hakknda

bilgi

toplam ve gezdii

notlar tutmutur.

ren Vehhabîler

ekim

1

cez'e 6 gönderilen bir

(Arabistan)

hakknda

kutsal

ilgili

bulabileceiniz bütün

mekle görevlendirdi. Toplayacanz

Ne

vakit geçirmeden

olursa olsun, görevim

gelen bu köktendincilerin

M. Coran-

bu

ülkeyle

bilgileri

iletme talimaü ver-

bilgileri,

bulabileceiniz en

bana göndereceksiniz." 7

amaçlarn örenen Abasi haziran Filistin ve Suriye'de devam

edecektir.

Gerçekten de bu esrarl kii kimdir ? ngilizlerin iddia

ettikleri

Napolyon'un bir casusu mu ? Onunla tanan Chateaubriand,

nu sanmtr. Kesin

merakls bir Türk olduu-

olarak bilinen sahte Abasi'nin

imparatorla Bayonne'da

bulutuu

mays

1808' de

ve ona Asya'daki yolculuun-

dan Madrid'e birçok Msr, Arabistan ve Küçük Asya haritas

5

Ali

Bey

el-Abassi,

Voyages en Afrique

1805, 1806 et 180/, 3

6

O dönemde

cilt,

Paris,

et

Asie pendant

/es

annees

1

803,

getir-

habî Arabistan hakkndaki bilgilerin yaylmamasn istemesinin ka-

ntdr. 9 Tarihin de bazen çekindii eyler vardr... mgilizlerin stanbul sarayndaki basks beklenen etkiyi gösterir. 1806 ylnn bir temmuz sabah, Salih Paa'nn yerine kaptan pa-

ala atanan Hac Mehmed Paa, 3 000 askeriyle birlikte Msr'a varr. Elindeki

fermanda

Mehmed

Paa'nn, Selanik

Ali

Valisi

Musa

verir. Yalmz kaldnda kendi kendine güler: "Msr' klç gücüyle aldm, klç gücüyle veririm Türkleri iyi tara!

rm. Hepsi satlktr ve onlar satn alacam.

1

804,

Be yüz kiiyle bir ih-

imdi etrafmda bin be yüzden fazla adam var, eserimi korumak için fazla bile. Daha fazla altn gösteren, demiri daha hzl sallayan, buralarn efendisi o olacaktr." gerçekletirdim,

tilal

Her zamanki kurnazlyla, Babâli'nin gözükür. Bir taraftan sultann taraftan

da

el

elçisini

emirlerine

uyacakm

paraya ve hediyelere bo-

altndan haberler yayarak ocak komu-

tanlarnn ve ulemann ayaklanarak görevde kalmasn istediklerini söylemelerini salar. Gerçekten de eyhler kaptan paann makam-

na bu yönde

bir dilekçe verirler.

Bu

dilekçeden sonuç alamaymca

paann son direnilerini de ortadan kaldrr ve Flac Mehmed Paa denize açlmaya raz olur. Ancak Mehmed Ali Paa vaat edilen 6 000 keseden

oju

önerilir.

Baka bir bahi

bir tanesini bile ödeyebilecek

vaadi kaptan

durumda olmadndan, büyük

brahim'in bu borcun tamamen ödendii güne kadar rehine

koul daha vardr: Dimyat, Reid ve Mehmed Ali Paa'nn yönetiminde saylmayacak ve bu kentlerden elde edilen tüm gelirler doruca imparatorluk hazinesine gidecektir. 10 Bunun dnda beylerle

kalmas kararlatrlr. Son

bir

skenderiye limanlar bundan böyle

mprimerie Royale, 1814.

Halep'te ticarî ilikiler sorumlusu.

9

7Cattaui, 1931, a.g. e.

8 John Murray, Narrative of a journey racts,

Dou'ya

yaymlanm olmas, Napolyon'un Mehmed Ali'nin Msr' ve Veh-

da 6 000 kese vergi

Abasi' nin zengin, seyahat ve astronomi

biridir.

hiz-

yapt yolculuun aralarnn daha sonra, Restorasyon döneminde

arken, dier

tamamlayan ve zamanndan önce

1807'de Süvey'e dönecek ve görevine

gibi, 8

srasmda Fransz

metine girmi afrancesados'lardan (Fransa taraftan)

gibi

uygun yollarla ve

belgeleri" almakla görev-

seferi

etrafl

ele geçi-

mektupta Napolyon'un dünyann bu bölgesi-

hatrlatalm: "Napolyon beni size

ilgiyi

üphe götürmeyen bütün bu

Gerçekte de Castillo spanya

ve kaçamak cevaplar

ehri

1803'te Talleyrand tarafndan

lendirir.

bilgiler

Paa'yla yer deitirmesi emri vardr. Kavalal fazla heyecanlanmaz

hakknda derin bir inceleme yapar. Burada bir açk-

lama yapalm ve

ne gösterdii

çeitli ülkeler

Buradan Mekke'ye geçerek

diini söylediidir. Napolyon derhal Murat'y "çok yararl

Londra, 1816.

in

Egypt and the country beyond the Cata-

Bkz.

Amoury

Faivre d'Arcier, Les agents

Napolyon ncelemeleri Merkezi, 10 Gouin,

a.g.e.

1

990.

de Napoleon en Egypte, 1801-1815,

bar yapmaya ve

onlara belirli topraklar vermeye zorlarur.

Bütün

karn brahim 2 ekim 1806'da skenderiye'den hareket eden kaptan paann firka-

bu artlan kabul

eder,

en azndan görünürde. Buna

iki

hafta arayla ölmesi o

Yukan Msr'a

Böyle bir durumda, Kavalah'nn

dnda hemen herkesin ma-

n

düünürdü. Kavalah'nn

dnda hemen herkes. Bu arada ha-

ürlatlmas gereken, hemen hemen her zor duruma bir

mucizenin ona yeniden

ayaa kalkma

frsat

dütüünde

vermi olduu-

dur. Talih, zafere giden yollarda vazgeçilmez bir yoldatr.

med

Meh-

bulunduu zor durumdan kurtaracak olan bir mucizedir. Osman Bardisi safra kesesi iltihabndan bir-

Ali'yi içinde

deil,

iki

denbire ölür.

27 ocak 1807' de ölüm sras

Elfi'ye gelir. Elli

be ya-

anda

sr,

adna dünya

denilen

bu

sadece birisidir ve lerce kilometre

kileyecektir.

bu

tahtadaki -en önemsiz

nn haremde

Elfi'ye zehir

ve kaslmalar sonucunda ce kendi yerine

ise

Msr'n

etkisiyle

kusmalar

öldüünü ileri sürüyor. Ölümünden ön-

ahin Bey'i

kar ibirliine gitmeleri; Napolyon'a ka-

rada, ngilizlere denizde üstünlük

Amansz dümannn ölüm

haberini alan

Mehmed

Ali önce

habere inanmaz. Haberi getiren Bedevf yi dört gün boyunca yann-

dan ayrmaz ve haberin gerçek olduu

belirlenince

giydirip altna boar ve haberleri bütün kente

ona

bir kaftan

yaymasn emreder. 12

Memlûklerin son büyük emiri de sahneden çekilmitir. Bu

adam hakknda Mehmed Ali "Bu adam hayatta olduu sürece kendimi güvende hissetmeyeceim. Uykuda gezen iki kiiye benziyoruz, tek fark onun uzun bacaklar olmas" 13 diyecektir. Elfi ise son nefesini vermeden önce unlar fsldayacakür: "Her ey bitti. Artk

sancak göstermezse Hindistan klabilir."

ngilizler

Msr

en büyük dümanlarnn, Memlûklerin en önemli

iki

önderinin,

skenderiye'den gönderilen 2

12 Cabarti, 13

ay.y.

ubat

1

807

srmnz koruyan engel bir anda y-

M

Boaz'nn

ikili

bir askerî

operasyona karar

yeniden ngiliz hareket alan

içine girecektir.

Missett'in rolü reddedilemez.

Çanakkale

Hükümetinin

Bu kararn ne bü-

görülecektir.

çekime ve ayaklanmalar, birsays Missetf i karklk ve dengesizlii önlemenin tek yolunun Memlûklerden geçtiine inandrmtr. ngilizlerin Msr'a dönmeleri gerektiine gönülden ikna olmu, muh1803

ile

1807 arasnda görülen

birlerini izleyen valilerin

temel bir igalin

yardmc güçleri olarak gördüü Memlûklerle ay-

rcalkl ilikiler gelitirmitir. Yasal yöneticiler olan Hüsrev, hir

Ali,

Ta-

ve Hurid paalarn devrilmelerinden sonra da Elfi Bey'e yönel-

mitir.

Mehmed Ali'nin iktidara gelii hesaplarm bozar. 1804 ve 1807 aamada Mehmed Ali'nin ilerleyiini önlemeye çal-

arasndaki her

stanbul'a mektuplar göndererek

Elfi'nin isteklerini destekler,

Memlûklerin yeniden güçlendirilmeleri tarihli

verirler:

denizden zorlanmas ve skenderiye'nin igali. Böylece

yük felaketler yarataca ksa sürede

r, 1 1

zayflatr ve Britanya'nn prestijini düürür. Majestelerinin bü-

aknlkla yazacaktr: "stanbul sadece Fransz etkisi altnda, sultann bile dümanlarmzn tarafna geçtii söyleniyor. Eer Rus ordulan yürüyüe geçmez ya da donanmamz

Msr Mehmed Ali'ye kald. Onunla kimse baa çkamaz." Hayattaki

salayan Austerlitz, Trafalgar ve

Jena savalar. Franszlarn parlak zaferleri stanbul'daki ngiliz ses-

kararnda Binba

önermi." 11

bile- bin-

tümünü et-

kaderini de etkileyecek bir dizi olay geliir:

Rusya, Prusya) Fransa'ya

öldürdüü eyhlerden birinin kz-

verdiim, bu zehrin

oyuncunun

Amiens barnn sona ermesi; bat imparatorluklarnn (Avusturya,

yükelçisi 16 eylül 1806'da

ne balyor; dier bölümü

geçer,

satranç tahtas üzerindeki karelerden

uzakta da olsa yer deitirmesi oyunun

lerini

Elfi Bey'in ölüm haberini aldm bildiririm. ölmü. Taraftarlar iki görüe aynlm durumda; bunlardan bir bölümü ölümünü, aralarnda bir airet eyhinin de bulunduu be Bedevi'yi baltayla öldürmekle sonuçlanan büyük öfkesi-

bana

Ama hayr. Kendi bana bir toprak parças olmaktan uzak olan M-

nda olmas gerekir. Drovetti, Talleyrand' hemen durumdan ha-

27 ocakta

bütün gücü salamta. Yer-

dald, yolunun artk açk olaca düünülebilir.

berdar eder ve -uzak bir ihtimal olan- cinayetten söz eder: "Ekselanslarna biraz önce

gerekli

saldrlarm artrr, ordusunun

girerek mart 1807' de Asyut'u ele geçirir.

Bulutlarn

teyninde misafirdir.

cerann sonunun geldiini, dünyada yaanacak birkaç gün kald-

kar

lerine geçenlere

mektup, Douin, a.g.e.

dnda bar imkân olma-

a.g.e.

14 Arbuthnot'tan Fox'a, bkz. Rene ve G.

Cattaui, a.g.e.

dn

belirtir.

Bütün bu çabalar sonunda bir ngiliz askerî müdaha-

Mehmed

lesi

kararnn alnmasn etkiler, bu ekilde,

ilk

andan

Ali

kartn oynayan Mathieu de Lesseps

ile

Bernardino Drovet-

beri

bi

Msr' ele geçirmeye çalyorlar. Size, El-Elfi'nin ricalar uyarn-

korumak ve size zafer kazandrmak için geldiklerini söyleyeceklerdir; onlara inanmayn ve bilin ki eer ülkeyi ele geçirirlerse, hiçbir Müslüman hayatta braklmayacaktr. Aslnda ngilizler

ca sizi

ti'den ayrürr.

Reid ya da kum tanecii Kavalal'nn

düman olduunu biliyorsunuz. imdi onun topraklarna saldrdgilar, skenderiye'ye girdiler ve daha önce de Franszlarn yapt

iktidara gelmesinde

Franszlara benzemez; Franszlar hiçbir dine

Fransa'nn ya da onun

adamlarnn dorudan bir katks olmamasna, ngiltere'nin de bu iktidar yürüyüünü önleme çabas görülmemesine karm görüleri o derecede kesin olmutur ki siyasal seçim an geldiinde Paa

ce özgürlük ve eitlik di dinlerine ler.

adna hareket

ederler, halbuki ngilizler ken-

sk skya baldr ve baka dinlere kar nefret besler-

Bu nedenlerle bu

gâvurlara destek vermeniz ve onlara Müslü-

gücü

manlar öldürmeleri için yardm etmeniz yanl olur." 15 Güçlü durumda olduklarnn bilincindeki Memlûkler üphelerini belli eder: "Sizi buraya gönderen adam bir yalancdr. Meh-

Osmanl-Fransz yaknlamas ve Türklerin Rusya'ya kar sa-

med Ali sözünü tutmaz, vaatlerim yerine getirmez ve ikna edici de-

Franszlarla birleecek ve Franszlan kendi politikasnn

itici

olarak kullanacaktr.

vaa girmeleri ngilizleri Franszlarn III. Selim'in de izniyle Msr'a girmeleri konusunda endielendirir. Böyle bir dönüün engellen-

ildir." 16

mesi gerekmektedir.

emirlerin bütün isteklerini kabul

günü General Mackensie Fraser komutas altnda bir ngiliz birlii skenderiye kylarna çkar. Bir çl-

göndermi,

Sonunda Kavalal'dan aldklar talimaü uygulayan

gibi

uraan

Missett kentin

Arnavut askerlerine açlmasn

kaplarnn Mehmed

Ali'ye

bal

önler. General kentin yöneticisi

elçiler,

eder.

Ayn dönemde Missett ve General Fraser da beylere mektuplar

Böylelikle 17 mart 1807

gn

bal deildir ve sade-

ngilizlere destek

ni istemitir. Fraser,

salamak için skenderiye'ye inmeleri-

onlarn cevaplarn beklemeden ve görevlerinin

skenderiye'nin alnmasyla

snrl olduunu

belirten talimatlara

al-

General VVacop

Emin Aa'y çartarak sözde "Msr' muhtemel bir Fransz istilasndan korumak için" skenderiye'nin teslim olmasn talep eder. 20 martta, ksa bir direniten sonra, kent teslim olur. Garnizonu oluturan üç yüz kii sava tutsa olarak Malta'ya götürülür. ngi-

drmadan Reid kentini de ele geçirmeye karar ve General Meade komutasndaki bir birlik 21 martta, hiçbir direnile karlamadan kentin kaplarna varr. Görünürdeki sükûnete ka-

kayb yedi ölü ve sekiz yaraldr. Missett sevincini derhal Britanya Sava Bakanl'yla paylar, katklarn öne çkarmay

girdiklerinde, askerlerle birlemi silahl

lizlerin

Mehmed Ali o sralarda Yukar Msr'da, Memlûklere kar savatadr. Çkarma haberlerim alan Kahire eraf onu bakente

geri

kaçmay baaran Drovetti'nin öütlerine uyarak, Kahire'ye dönmeden önce beylere kar parlak bir baar kazanmak isterse de amacna ulaamaz. Memlûklerin boazmdaki boyunduruu gevetmek zorunda kalr ve ngiliz ordusunu karlamaya giderken beylerle bar görümeçarr. skenderiye'den

balaür. Onlara

nan

lar.

ngilizler bir gezintiye

ngiliz ordusu

çktklar duygusuna kaplrlar ve kente

halkn saldrsyla karlanr-

panie kaplr. Böyle bir sokak savana hazr

de-

illerdir. Mermilere verilen ilk kurbanlar arasnda General VVacop da

unutmaz.

leri

verir.

ngiliz igalinden önce

elçiler

için ileri

"ngilizlerin

sürdüü

nedenler çok

Müslümanlarn sultannn

ey

kaybedilmemitir. Yetenekli bir subayn em-

yüz kadar asker kentin meydannda toplanmtr ve savan kaderini deitirmek, hiç olmazsa sonucu yumuatmak durumunrindeki

dadr. Ancak

ar yaralanan General Meade geri çekilme emri verir

ve katliam balar.

Eer Msrllar ve Türkler kafa kesmekten yorulup

geri dönmeseler, bir tek ngiliz askerinin bile

skenderiye'ye dönüp

bozgun haberini veremeyeceini iddia etmek yanl olmaz.

gönderir ve hiç olmazsa bir atekes elde

etmeye çalr; beyleri ikna etmek kurnazca düünülmütür:

vardr. Ancak her

15 Cabarti, 16

a.g.e.

a.g.e.

Missett tarafndan hazrlanan rapor yirmi

ikisi

subay yüz yet-

mi ölüden ve iki yüz elli bir yaraldan söz eder. 17 skenderiye'deki spanyol konsolosu ra'ya

ise,

stanbul'daki büyükelçi Marki d'Almane-

yazd 3 nisan tarihli mektupta öyle der: "ngilizler 31 mart

sabah

saat 6'da

Reid Meydanna

saldrdlar. Arnavutlar kentin

son evlerinde mevzilenerek sokaklarda barikatlar kurdular ve ya-

rm mil uzaklktaki Ebu Mandur'da siperler kazdlar. ngilizler bir duvar ykarak yolu açtlarsa da

iki saat

kadar süren çarpmalarda

pencerelerden, damlardan ve teraslarndan üzerlerine ate eden Arnavutlar karsnda fazla dayanamadlar ve geri çekilmek zorunda kaldlar. Arnavutlar onlarn ler

çok kayp

verdiler.

luk yetkilisi Msr valisinin yarandan bir an bile ayrlmaz, askerî komutanlara cesaret verir.

peine dütü ve

Arnavutlarn

akna dönen ngiliz-

eline geçenler

arasnda üç

top,

müzik aletleri, birçok rom ve eker fçs vard. ngilizler iki yüz ölü ve yüz elli yaral verdi. Arnavutlarn kayb sadece krk kii; yüz kadar da yarallar var. Arnavutlarn süvarileri olsayd düman toptan yok edilecekti. ngiliz birliinden arta kalanbir obüs, birliin

çkarmay balattklar Edko'ya kaçtlar. Ebukir ve skenderitemaslarn göl araclyla salyorlar. Saldry yapan birliin 2 000 kii dolaylarnda olduu sanlyor. Sava tutsaklar kent yöneticisi Ali Bey' den iyi muamele gördü. Yaralar sanld, ama ölülerin cesetleri hâlâ sokaklarda; kesilen kafalar Kahire paasna gönderildi." 18

Kahire'deki

savunma çalmalarndan memnun olan Meh-

med Ali üç bin piyade ve bin süvarinin bana geçer ve Nil Deltasna yönelir. Kuvvetleri, biri Kâhya Bey, dieri de Hasan Paa komutasnda

iki

gruba ayrlmtr.

21 nisanda, leir. Olanlar

ilk

temas gerçek-

Mehmed Ali'nin zaman kaybetmeden hareket etmesi-

nin bir sonucu

ldr ? Veya,

El-Hamid bölgesinde ngilizlerle

mudur ? Ya da

Cabarti'nin de

mi ba"Msr'n sonsuza kadar ya-

askerleri üzerindeki etkisine

dedii

gibi

amasn isteyen Tann'run ngilizlerin gözlerini körletirmesi" mi ? ey vardr, o da ngilizlerin Msr toprana ayak bas-

Bilinen tekbir

t günden Msr

kar çalt ve olmasn saladdr. El-Ha-

beri kaderin majestelerinin askerlerine

seferinin

korkunç

bir

bozgun

mid'de otuz alt subay ve dört yüz asker kaybetmiler, da tutsak edilmitir.

bir o

kadar

lar,

ye'yle

Gerçekte, Kahire'ye gönderilen

dalarnn

kesik kafalaryla

"Binba Vogelsang'dan skenderiye'de komutan General Fraser'a,

bah

saat 6 ve 7 arasnda tamamlama emrini aldktan sonra yolumuzun çok sayda piyade ve süvari tarafndan kesildiini, bu nedenle

ayn teknede yolculuk ediyordu. Tekne

toplanamadmz ve üç saat süren bir savunmadan sonra çok kayp

Kahire'ye varr varmaz kesik kafalar

mzraklarn ucuna geçirildi ve Ezbekiye Caddesi'nin iki yannda halkn seyrine sunuldu. ngilizlerin Reid bozgununun haberleri Kahire'ye 5 nisanda

Mehmed Ali'nin kente

cektir.

Drovetti tarafndan cesaretlendirilen

destekler. Seyid

Ömer Akram,

Mehmed

Ali,

direnii

El-Ezher'deki derslere ara verdirir,

çarr.

Surlar onanlr. Bulak Lima-

n ve Karnen Kalesi arasnda siperler oluturulur. Büyük çapl topdonanm iki nehir gemisi inanlmayacak kadar ksa zamanda

zayf noktalara demirler. Cezire Adasnda su hizasnda, kum doldurulmu kayklarn gerisine, büyük toplar yerletirilir. Konsolos17 G. Douin ve Mme. 18

verdiimizi, birliklerimizin üçte

ikisini

ölü ya da yaral olarak

sava

alannda

braktmz belirtmek isterim. Ölü, yaral ya da tutsak su-

baylarn

ad ile askerlerin says

iliiktir." 19

gelmesi için 9 nisana kadar beklene-

örencileri ve halk silah bama

larla

ordularnn

Ayn 21'inde Yarbay Mac Leod'dan üç sra halinde geri çekilmeyi sa-

yüz yirmi sava tutsa, arka-

ular.

majestelerinin

Kahire halkna birkaç gün önce rarlanr. Ezbekiye kelleleri

Meydannda

gelen dört yüz

izlettirilen

arkalarndan

korkunç sahne

silah

tek-

arkadalarnn

akn tutsan geçii görülür. Yorgunluk-

tan yere serilenler eeklere yüklenir ve çukurlara atlr. Bitkinlikten ölenlerin kelleleri de

Akam olunksm gömülür; tuzlanm

mzraklar üzerindekilere eklenir.

ca kulaklar kesilen kellelerin geri kalan

ve tabaklanm kulaklar stanbul'a gönderilir. Mehmed Ali engellemede bulunmaz. Bütün bu gösteriler halk üzerindeki

Fawtier-Jones, a.g.e.

a.y.y.

19

a.y.y.

hiçbir etkisi-

ni

Kavakl

daha da artracaktr. Gösterinin yeterli olduuna karar verdiin-

Binba Vogelsang'dan General Fraser'a gönderilen yeni bir mektup bunun tandr: de insanlk örnekleri vermeye balar.

"Kahire Kalesi,

re'nin

büyük paasnn verdii

tedavi edilmeye

baland. Bize

günü ngilizlerle bu konuda bir anlama salanr

14 eylül 1807

davrann

anlatmakla bitiremeyiz; Kahi-

emirler sayesinde yarallar daha

kar çok

iyi

20 iyi davrarulyor."

ve bu anlama uyarnca Mehmed Ali ngilizlere buday satmay önerir.

Öneri görüldüü kadar

savamakta olan

polyon'la

çektikleri biliniyordu.

Bernardino Drovetti'nin rolü

belirleyicidir:

"Tutsaklar kaleye

getirildiinde Fransa konsolosu da hekimlerle birlikte yanlarna geldi. lar

Onlara kalacak yer buldu, subaylara rütbeleriyle orantl oda-

hazrlatt ve ihtiyaçlanm

men her gün ziyaret etti

karlamaya çalt. Onlar hemen

he-

ve Avrupa'da artk bir gelenek haline ge-

len hekimlerin tedavilerini sürdürmesini ve

haklarna sayg gösterilmesini salad."

sava tutsaklarnn

re'nin

den

skenderiye'ye

giliz

gönderir.

Bu

yeni bir maceraya girmeme karan ald ve

politik gerçekçilii

onu

"ngilte-

istemeye yöneltir ve Osmanl ya da Fransz, nere-

skenderiye'nin igal edilmesine

gelirse gelsin,

kar çkacan

Bütün bunlarda artc bir yan yoktur. Hayati boyunca n-

kabusuyla

yaadndan haksz da deildir. ngilizlerle ibirlii

Çok arzulanan bu

ibirlii hiçbir

zaman gerçeklemez.

Valinin görümelerinin dolayl

amacm anlamakta gecikmez.

Ali son ve kesin darbeyi

deerini Missett'ten daha hareket, birliklerinin

vurmaya hazrlanrken,

iyi

anlayan Fraser bir

elçi

tan

ngiliz hükü-

bu kadar.

Drovetti

onun gerçek

17 eylül 1807'de Sebastiani'ye yazd-

bozgununu örenen ngiliz hü-

mesinden sonra,

paa tarafndan kabul edildim. Memnun

yordu. Bir önceki

gün beni görmek istemesinin nedeni üzerinde gö-

görünü-

rüümü söyledim; bana, u anda ngilizlerin çkarlanna kar hiçbir bulunamayacan, ancak skenderiye'yi boaltmalarndan sonra onlar her zaman hükümetinin düman olarak görecei-

harekette

"Lord Castlereagh'dan General Fox'a

ni söyledi.

14 haziran 1807

o kadar iyi idare ediyor ki bana, ngilizler gidene kadar ortalkta gö-

En ufak

rünmememi jestelerine iletildi. Majesteleri

nun

yaad büyük bozgunu

üzüntüyle okudular.

nn Msr'dan

(...)

alnd

ve içerii ma-

General Fraser tarafndan Mr. Wind-

ham'a gönderilen raporun içeriini ve

sizin

anlatan 24

nerali

tarihli

yaznz büyük

bir

Majestlerinin karar majestelerinin ordular-

salamak

bir

ekilde

bile söyledi,

bile

rahatsz etmek istemiyor; onlar

çünkü benim geldiimi gören ngiliz

öfkelenmi ve anlamay

bozacan

söylemiti.

skenderiye 19 nisan günü boaltlr. 20 nisanda top atlanyla selamlanarak kente girer.

Ayn

Mehmed Ali

25'inde

Tuamiral

Hallowel'i25 kabul eder ve birkaç nezaket cümlesinden sonra ngiliz

donanmas demir alir.

23

a.y.y.

yapmanzdr." 22

a.y.y.

24 Douin,

Cabarti, a.g.e.

25 Amiral fewis birkaç gün önce yüksek ateten ölmütür. Vasiyeti uyarnca

22 G. Douin ve Mme.

ge-

Benim yü-

zümden böyle güçlüklerin domasn istemiyor." 24

Reid'de ngiliz ordusu-

aynlarak Sicilya'daki klalarna dönmesini

için elinizden geleni

100

Öte yandan

sknt

mektup bunun iyi bir örneidir: "Dün, ngiliz görümecilerin git-

Messina'dan 14 maysta gönderdiiniz mektup

21

ngilizlerin askerlerini beslemekte

meti elindeki buday altn pahasna satn alr, hepsi

21

kümetinin skenderiye'yi boaltma kararlaryla da uyumludur.

20

artc deildir. ber Yanmadas'nda Na-

yaparak bu gücün yaratt sürekli tehdidi geciktirmek çabasndadr.

çekildi.

Mehmed

dümannn

korumasm"

belirtir. 23

skenderiye çkarmasn izleyen ay boyunca, Memlûkler yerlerini terk etmediler. Fraser

bilincindedir ve onlara kesin

Bu nedenle FraserTa kolayca anlar. skenderiye'nin boaltlmas üzerinde anlama salanr, geriye sadece tutsak deiimi kalr.

mays 1807.

1

Türklerin biz tutsaklara

gücünün

ngilizlerin

artlar dayatmaz.

Fawtier-Jones, a.g.e.

1

926, a.g.e.

re'de gömülebilmesi

için

cesedi bir

rom fçsna

konur.

ingilte-

bakldnda 1807 ngiliz seferinin (alü aydan az sürmütür) Mehmed Ali'ye çok arzulad skenderiye kentini kazandrmaktan baka önemli bir sonucu görülmez. Mehmed Ali skenGeriye

deriye'yi hâkimiyeti alana re

ile

almak isterken bu kent üzerinden Kahi-

Avrupa ülkeleri arasnda bir iliki kurmay amaçlar. O ana ka-

dar sadece gücü ve becerisiyle tutunabildii bir toprak parçasnda bir çete reisi olarak görülürken

de

imdi uluslararas politika sahnesin-

arl olan bir insan olmutur. Askerlerin güçlü bir

ve etkisini derhal artrr, ngilizlerin

sr hayallerini de uzunca bir süre

Buhran boyunca

dmc

için

becerikli bir

ve

Mehmed

dayanmas

Ali

ile

dourur.

nemez. 5 ubat 1807'de, yani çkarmadan bir ay önce yazar: "skenderiye seferinin

Sir

John Moore

çok zor; ancak

"iyi

çkarlmtr. Bütün bu önlemler içinden Ca-

örnek var

ki,

gerçek olup

olmadna inanmak

doruluu kantlanm. Yeni bir vergi çkarlm

haber vergisi" olarak adlandrlmtr. Bu vergi basit

kadar kesindir.

olduu

Ödeme emirleri yazlm, vergi tahsildarlarna veril-

mitir. Vergi tahsildarlarndan önce mükelleflere gidip tahsildar-

larn gelilerini haber verecek memurlar görevlendirir.

Bu haber

lar.

Msr halknn skntlarnn sonuna vardn söylemek zordur. Vaat edilen paray alan Babâli derhal

yanl hazrland

bir firkateyn hazrlata-

Msr'a gönderir. Eer stanbul

hükümeti bu gencin çok ksa zamanda yapacaklann tahmin edebilseydi,

onu göndermemek için elinden geleni yapard. Kahire'ye va-

ran brahim, defterdarlk görevine görevini üstlenmitir) ve

getirilir

(Tosun onun kaledeki

Msr maliyesini yeniden düzenlemek için

babasnn yardmclna atanr. brahim bu görevi dorulukla baaracaktr. Devletin kasasn doldurmak, ordu ve donanmaya geparay bulmak Mehmed Ali'nin en önemli sorunudur. Herkes-

görüündeyim. Türklere uzak eyaletlerinde saldrmann bir önemi

rekli

Osmanl mparatorluu'nun paylalmas halinde iimize en çok gelecek parçann Msr olduu düünülüyorsa skenderiye'yi almamz arttr. Franszlar bizden önce oraya varamazlar, ama savan u aranda ordularmz uzak garnizonlarda hapsetme-

ten iyi bilmektedir ki parasz askerî güç olmaz; askerî güçten

olamaz.

meliyiz. Elimizdeki

hazr kuvvetlerden vazgeçmemiz, donanma-

rum kalrsa yönetimi baarszla mahkûmdur. O güne kadar eline paray alm, baz durumlarda kervanlara bile el koy-

mutur. Malî sorunu çözmek

skenderiye seferinin önceden tahmin edilemeyen etkisi

de

Daha 30 austos

baka

bir

baz

kervandaki

Mehmed Ali'nin Msr'n bir donanmaya ihtiyac olduu-

için

kararllkla ie koyulur, halk ve

ar basklara sokar.

yöneticileri

"Askerin

zenlememizi önleyecektir." 26

mah-

geçirebildii

mzn üstünlüünden yararlanmamz ve saldn operasyonlar dü-

Birkaç

1805'te Drovetti'nin

mallara, özellikle de

yazdklar önemlidir:

Süvey'ten Kahire'ye gelen

ilk

be alt bin okka kahveye el koymas beklenebilir." 27 gün

sonra, 13 eylül 1805'te,

yabanclardan da vergi almay

ayn Drovetti, Mehmed kararlatrdm Talley-

nu anlamasdr. Böyle bir donanma olmazsa Msr, Akdeniz'den ge-

Ali'nin

Baarsz Binba Missetf e gelince, elinden 1807 yl sonlarnda Msr'dan ayrlmaktan baka bir ey gelmez. Dört yl sonra döner.

rand'a bildirirken çok üzgündür: "Kahire' de Hristiyanlarn Kopt-

lecek herhangi bir

ngilizlere

saldn

karsnda

kar kazand

güçsüz kalacaktr.

zaferden birkaç hafta sonra

Meh-

med Ali, Msr valisi olarak kalmas karlnda vaat ettii 6 000 keseyi sultana gönderir. gibi,

Bu

tutar kendinden öncellerinin de

yapt

halkn elinden zorla kopatilmtir. Halkn tümüne uygulanan

26 The Diary of Sir John Moore, General 102

bir

rak brahim'in emrine verir ve onu bir yar-

Msr seferinden çok ey bekleyen ngiltere'de ise ayn bilançonun çkarld söylegünlüüne öyle

bile

M-

durdurur.

danman ve yetenekli

olan Drovetti sayesinde ngiliz saldrs,

Fransa arasnda bir çkar

verdii

karlnda mesajclar becerebildikleri kadar yüksek bahiler top-

Bat ülkesi karsndaki baars Msrlla-

rn gözündeki saygnln

yeni vergi ve resimler barti'nin

mtr, 3

cilt,

Londra.

J. F.

Maurice tarafndan yayna hazrlan-

larn Yunanl ve Musevilerin de vergi ödemesi

alnyor. gi

bütün önlemler

Korumamz altndaki insanlarn büyük bir bölümüne vergibi. Mehmed Ali'ye daha önce

salnd. Dierleri de Franszlar

kaptan paaya verdiimiz notun bir benzerini

rumas

27 Douin, a.y.y.

ilettim

altndaki kiilere yaplan kötü muameleler

testolanm

28

için

1

ekledim." 28

926, a.g.e.

ve Fransz ko-

karsnda

pro-

Bu srada Mehmed için

Ali'nin

ba, ona

ALTINCI BÖLÜM

sadece çkarlar ve para

hizmet etmi, entrikalara bulam ya da askerden

kaçm olan

Firavun, din

gün evine ate açlacak ve kendi muhafzlar atee gevekçe karlk verecektir. 19 austos 1805'te Arnavutlarla da belaya

girer. Bir

Drovetti tarafndan 29 Talleyrand'a bildirilen dir ki

bu

adamlar ve Memlûkler (1808-1811)

olay o kadar ciddi-

Mehmed Ali kaleye snmaya karar verir.

Bu durum -görüldüü gibi- daha fazla süremez. Msr valisi srtnn duvara dayandn görecektir.

Er veya geç

Mays

1808' de

koar: Sultan

III.

beklenmedik

bir olay

Kavalal'mn

yardmna

Selim devrilmi, yerine getirilen Mustafa ksa za-

Mahmud, iktidarn salamlatrmakla Mehmed Ali "konusunu" düünemeyecek kadar meguldür. Mehmed Ali bütün bunlar tahmin etmi midir ? Yine de yeniden Vehhabîlere savamas emri geldiinde çekinmeden

man

sonra öldürülmütür. Tahta

Msr'n

ngiliz ya da Fransz,

necek kadar güçlü bir ordusu

mamas halinde

çkan

Sultan

yabanc ordularn çkarmasna

dire-

olmadn ve onun Msr'da bulun-

felaket olabileceini bildirir. Söyledii, sadece ya-

rm bir yalandr. Güçlü Vehhabîlere kar yaplacak bir savata asker ve silahn

yan sra bunlar Arap kylarna tayacak bir donan-

maya da ihtiyaç vardr. Elde ise telik

gerekenlerin hiçbiri bulunmaz. Üs-

ülke içindeki sorunlardan hiçbiri de çözümlenememitir. Dur-

madan

yeni sorunlar çkar ve

artc olan, hepsinin

de

Mehmed

çkmasnda yardma olanlardan kaynaklanmasdr: eyhler ve ulema. imdi artk onlar bölmeye çalacak ve bir noktaya kadar da baarl olarak bazlarn kendi yanma çekecek, kimileAli'nin tahta

safd edecek, en tehlikelilerini de Kahire' den uzaklatracaktr. Ayn yl bir eii geçerek tehlikeli bir adm atar ve slam'n douundan beri Dou' da bilinen camilere miras braklm topraklar ile evkaf mallarna göz diker. Daha önce Msr' yönetenlerin tümü,

rini

bu geleneklere sayg göstermi, Franszlar bile dinden kaynaklanan bu ayrcala dokunmaya cesaret edememiti.

Msr valisinin hareketlerini daha iyi deerlendirebilmek için o

dönem slam hukukunun sadece kuvveti tandn belirtmek gekazanlm bütün topraklar ve devlet dümanlarna

rekir. Silahla

29

ay.y.

kar kazanlan bütün zenginlikler hükümdara aiitir. Topraklar, t-

lümünü vergi olarak devlete ödemeleri artyla Müslümanlara dev-

Gerçek efendi olan mültezim, topraklan üzerinde yaayanlar karsnda her hakka sahipti. Toprak üzerindeki haklar miras yo-

redebilir.

luyla devredilemezdi,

mar

olarak askerlerine databilir ya da

yllk kazançlarnn bir bö-

slam yasas altnda yaayan ülkelerde mülkiyet haklarna göre topraklar ikiye ayrlr: 1.

Toprak üzerindeki ürün vergisine (öür)

2.

Toprak vergisine

(haraç)

tabi örî.

dayal haraâ.

ama beyler para karlnda iltizamn kuak-

boyu sürmesine ses çkarmazlard. Topraklarn büyük bir bölümünün camiler, dinî kurulular ve hayr kurumlar adna evkafa devredilmesi, Memlûkler döneminde lar

gerçekletirilir.

Devlet yöneticilerinin her an topraklarm ellerinden

Asl Arap topra her zaman örî olarak adlandrlr. Buna karlk haracî, kâfirlerden klç hakkyla elde edilmi topraklardr. Di-

bul ettii

er

s, ailelerinin topraklarn

bir deyimle örî arazi sadece Müslümanlara

haürlanmas gereken slam hukukunun Nil olarak saymaddr,

das

ile

ait olabilir.

Vadisi'ni

Burada

Arap topra

bu hukuka göre Arap topraklar Arap Yarma-

Basra ve Musul arasndaki Irak'tan

ibarettir.

Bu nedenle di-

er bütün topraklar haracî olarak deerlendirilmeliydi. Ancak gerçekte Msr toprak hukukunun Kuran yasalarma tamamen uyduu söylenemez. Geçmite de Ömer'in

yardmclarndan Amr,

Msr

halkndan yllk on iki milyon dinarlk bir vergi almakla yetinmitir. Bütün köylerde

paylam yaplr.

ekilebilir

Sonuçta bu topraklar, onlar ileyen toplumlarn

ve Türkler devlet topraklarn en iyi askerlere ödül olarak da-

tmaya balad. Bu ekilde daülan topraklar vergiden muaft. Mültezimlerin ya da toprak sahiplerinin ortaya

çk böyle

ol-

mutur. Varlkl bir kii önceden belirlenen bir süre için bir veya birkaç köyün gelirim satn alr, devletin parasn her yl banda pein olarak öderdi. Topraklar Kahire yönetimi taralndan

Mültezim, topraklar için pein olarak yatrd paray

u zaman büyük

t

hizmetler

bir kârla geri

karlnda

datlrd.

faiziyle

ve ço-

alrd. Hepsi bu kadar deildi. Yap-

ayrca "bey hakk" denilen" vergiden

muaf birkaç feddan toprak alrd. Sahip olduu fellah olarak adlandmlan baka bir topra belirli bir yllk kira karl köylülere kiralard. Köylü böylece kölelie çok yaklard. Toprak üzerindeki haklarm mirasçlarna brakabilmesine karm, bu hak efendisinin iki 1

duda arasndan çkacak bir söze balyd.

kazancndan uzun süre

bu topraklar

Yüzölçümü

birimi,

yaklak 4 200 m 2

dinî

yönlendirir. Vakfettii kendi topraklarm

meye

ka-

yararlanabilmesi-

kurumlara vakfet-

kullanmak üzere

evkafa belirli bir kira öder, bu kira da -en önemli ayrcalk- vergiden

ve Memlûklerin elinden kurtulur. Böylelikle vakflar bilir

Msr' n ekile-

topraklarnn hemen hepsine sahip olur. Topraklar ulema

tokrasisinin

aris-

mal olarak, kar durulamayan Kuran yasasnn koru-

masna girer.

Msr valisine yalan olmakla suçlanamayacak Cabarti bile bu yöntemin zararlarm ve eitsizliini ri

kibirli

yapt; bu

anlatr.

"Bu ayrcalklar eyhle-

durumun sonsuza kadar süreceim düündüler, düük fiyatlara satn aldlar. Dünya nimet-

vergiye tabi imtiyazlar lerine

balanp okumay ve

eitimi unuttular; ayrcalklarn koru-

yapmalar gerekenden fazlasyla ilgilenmediler. mak Evleri eski dönemlerdeki emirlerine benzemeye balad; için

hiz-

metçiler ve kâhyalar tuttular; insanlar tutuklattlar, dövdürdüler,

kötü muamele

ettiler;

yanlarnda Kopt kâtipler çaltrdlar; hizmet-

lerinde çalanlar için yol vergisi koydular.

ödeyemeyen köylüleri lerden uzaklatlar;

Borçlarm zamannda

tehdit ettirdiler. Sonunda yapmalar gereken-

konutuklar konular sadece dünya

ileri, imti-

konumaya, onarlamaya baladlar. Onlara sayg

yazlar, faizler, davalar ve ikâyetler oldu. Koptlarla

larn

ileri

gelenlerini evlerinde

duydular, onlarla bir arada olmaktan onurlandlar. Onlara hediyeler verdiler, hediyelerini kabul ettiler.

rinden nefret

ettiler, birbirlerini

Bütün bunlarn yannda,

birbirle-

kskandlar ve kötü duygularnn su

yüzüne çkmasndan utanmadlar. Birbirlerinin srtna basarak yükselmeyi amaçlamaya ve dünya zevklerinden tat almaya baladlar.

Mehmed Ali önce imtiyazlarn 1

slam hukukunun da

bu yöntemi skça kullanr. Vakflarn devredilemez olma-

ni isteyen toprak sahiplerini,

alanlarn köylüler arasnda yeniden

mal gözükür, ama gerçekte, hükümdarn gücüne bal olarak devlete ait olurdu. Köylü iledii topran sadece ürününden yararlanrd. Ancak halifeler ve onlar izleyen Fatimîler, Eyyubîler, Memlûklar

alabileceinden çekinen toprak sahipleri

gerektiini

bildirir.

geçerlilii için kendi

onaynn

Mültezimlerin güçlü itirazlarna cevap olarak

107

haklarn bura-

genel bir kadastro oluturulur, iltizam sahiplerinin

ya kaydettirmesini, böylelikle gerçek sahiplerin belirlenmesini

ister.

Sözde bahaneler uydurarak imtiyazlan sahiplerinin elinden Devlet

memurlarna ev ve bahçeler dndaki

iltizamlara2 el

alr.

koyma

hakk tanr, buna karlk mültezimlere daha önce kazandklar ra

kadar

geçer,

maa balar.

Böylelikle

ksa sürede mültezimlerin

Toprak, çalabilir yataki köylü olarak ürün

lem

için

lerin bir

yazk

yerine

topran tek sahibi olur ve hakl olarak "Ben, Msr'm"

Küçük asker Kavalal, neredeyse

karlnda

kiralanr.

der.

bana

üç ya da

Köylüye tannan bu hak, bu iDefter-

yarar daha vardr: toprak vergisine temel oluturmak.

Ne

daülmas çou kez yerel yöneticiler

ta-

rafndan yaplr, onlar da kendi akraba ve yaknlarna öncelik tan-

maktan

tüm yaptktan içinde hakknda en çok konuulan ve yazlan, topran "devleÜetMlmesi"dir. Ancak yapld

alm

de olsa, fellahn hayat artlarnn iyiletii söylenebilir.

gibi, çiftlik sa-

balangcnn Kahire' de uyandrd

duy-

gular kolayca tahmin edilebilir. Kent saldnlerinin geleneksel toplan-

t

yeri El-Ezher

Camii önemli günlerde olduu

gibi kalabalktr.

Bü-

yük mültezimler evkaf getirlerinin geleneksel Arap konukseverliini sürdürebilmek için art olduunu ileri sürer. Onlara verilen ce-

dümanlarna kar

sava nedeniyle Hazine'nin her zamankinden çok paraya ihtiyac olduu bu ihtiya-

vap, din

Arabistan'da verilen

ne kadar saygm olursa olsun, bütün dier

da,

önüne

isteklerin

geçeceidir. Seyid Ömer Makram bakanlndaki eyhler ve ulema

Ali'nin

dönem ve uyguland ülke göz önüne alndnda inanlmaz sonuçlar dourmaz. Bu düzen, yüzyllar boyu en koyu yoksullua fellahn durumunu düzeltmese de hayatn daha da kötületirmez, çünkü hiçbir zaman hiçbir eyi olmamtr. Sadece parasal açdan, ksa bir süre için

Fransz imparatorluk marealleri

hibidir.

cn

geri durmazlar.

Mehmed

lara gelince onlar,

Böyle bir "reform"

be feddan

verilir.

ilenmemesi ya da üçüncü ahslara kiraya verilmesi halinde geri alnabilir. Mehmed Ali'nin aile üyelerine ve yüksek rütbeli subay-

firavun olmutur.

hazrlanm defterlere ilenir ve yazl bir hak olur.

ki fellahlara toprak

pa-

d) ad

Topraa balanmalar, böylelikle ekyalk geleneklerini brakmalar için Bedevilere datlan topraklara da ayn ad verilir. Toprak imtiyaz topran gerektii gibi

ebediye (kadastro

öfkeyle

halkn haklarm korumak için gerekirse hayatlarm verecek-

lerine ant içerler.

Mehmed Ali her zamanki tepkisini runu okar, onlar yumuatr,

gösterir.

nsanlarn guru-

böler: "Öneriler, eletiriler,

niz söyleyin; onlar dikkatle dinleyecek ve

ne

isterse-

hounuza gidecek hiçbir

kaçrmayacam. Ancak nereden gelirse gelsin, hiçbir toplu gösteriye ya da ayaklanma çarsna izin vermem Üstelik bu bo gösteriler beni korkutamaz; dediiniz gibi halk ayaklanm olsa onfrsat

!

Mehmed Ali'nin toprak politikasn en acmaszca eletirenlerden John Ninet'ye3 göre: "Fellah çok para kazandnda bu paray hzla harcyordu. Onu pazarlarda görmek kolayd: köleler, gümüler,

mücevherler, mobilyalar, pahal yiyecekler... Her eyi alyor,

is-

teklerinden bazlarm tatmin ettikten sonra eskisinden daha yoksul

kalyor, tefecilerin eline

Mehmed

düüyordu."

Ali'nin de örnek

ald

Napolyon

4 klç ve intikamdan baka bir ey düünmezdim." Olay ksa sürede biter. eyhlerin entrikas ksa zamanda boa

lar için

Mehmed Ali'nin paalk uncezalandrlmasna kalr. Makram'n Ömer vann borçlu olduu Korkusuzca nakibü'l -eref unvann geri alr ve bu makama Dim-

çkarlrsa da asl mesele baaktörün,

gibi yönetimini yat'ta

destekleyecek ve eserlerini koruyacak bir toprak soyluluu olu-

turmak istedii kesinlikle biliniyor. Böylece daha 1829' dan itibaren ilk silah

arkadalarna topraklar datr, bu topraklarn deerlendi-

rilmesinden onlar sorumlu tutar. Vergiden muaf bu topraklara

sürgünde olan

eyh el-Sedat'

getirir.

Bu

hareketiyle

kar

halkn

harekete

güzünde iktidarn elinden alabilecek, kitleleri ona geçirebilecek tek kiiden kurtulmak istedii düünülebilir. Bu görevden alma Paa'nn kiisel yönetimini bir kez daha gösterir: talar kullanr, yerlerini deitirir, kendisine yararl olabileceklerden

azamî fayda salar ve sonunda, hiç üzülmeden, satranç tahtasnn 2 Köylerde toprak hakk. 3 Gerçek adyla Jean Isaac Louis Ali'nin daveti üzerine 1

08

l'Egypte agricole

Msr'a

du XIX*

Jules.

Cenevre doumludur ve

gitmitir. Bkz. Enver Luka,

siecle,

Une

John Ninet (1815-18951.

1

839'da Mehmed

vision

dna atar.

europeenne de

4 Mouriez,

a.g.e.

109

-Memlûk leri saymazsak- en son muhalefet kalesi de Ulema yerine oturmaya zorlanmsa da etkileri tama-

Böylece yenilmitir.

de bu satlara kar çkyordu. stanbul ihtiyac olan budayn

men yok edilememitir. Yine de güçleri geçmiteki kadar ürkütücü

gün yükseltmektedir. Ksa sürede

olmaz.

çkar, ngilizler

itiraz

1813'te ngiliz birliklerinin

Mehmed Ali'nin Msr'a geliinden itibaren yaptklann özet-

Ali'nin

da para kazanmay baarr. 1812 ve

subay ve

veterinerleri,

ihtiyacn karlamak

sataca hayvanlar

ber Yarmadas'ndaki

için

Msr'a

gelir

ve

süvari

Mehmed

seçer. Drovetti yine itiraz eder, yine so-

lemeye kalkarsak tarihin en artc deiikliklerinden birisiyle kar-

nuç alamaz.

karya kalrz. Osmanllara kar Hüsrev Paa'yla ibirlii yapar daha sonra Tahir Paa araclyla ona ihanet eder. Memlûk Beyi ElCezayirli'yi

Mehmed Ali ngiltere dndaki ülkelerle de ticaret yapmaktan kaçnmaz. Ticaretinin merkezi Malta'da olmasna karn bütün önemli Avmpa limanlarnda, Marsilya, Livorno, Trieste, Barcelona

Bardisi'yi etkisi altna alarak Elfi'ye

ve hafta Stockholm'de yetkililer bulundurmaktan geri kalmaz. Fran-

Bardisi'ye dostluklarn en güçlüsünü vaat ederek

öldürmeye

zorlar,

daha sonra

onu

kar kullanr ve kaçmaya zorlar. Hurid Paa'y, Ömer Makram ve ulemay, onlarn araclyla halk Paa'ya kar ayaklandrana kaEn sonunda Makram' dan da kurtulur. Vakflara el koymak Msr valisine önemli bir gelir salarsa da asl kazanç buday satlarndan elde edilir. 1809' dan 1813'e kadar en önemli alclar ngilizlerdir. Örnein ekim 1810'da skenderidar destekler.

ye'ye otuz ngiliz gemisi gelir ve 72 000 hektolitre

Deneyimli

Sat

bir tüccar gibi

buday alr.

Kavalal da veresiye

saü yapmaz.

sa ve ngiltere'nin

Msr da bulunan Yüzba Boutin 29 temmuz 1811'de Sava Bakanl'na Mehmed Ali'nin buday olmasa gizli

ngiltere'nin

görevle

7

ber Yarmadas'ndan geri çekilmek zomnda kalaca-

n, çünkü askerlerinin yeterince beslenemeyeceini

yazmaktadr. 5

Ancak stanbul'daki ve skenderiye'deki Fransz

buday

sevkiyatn durdurabilmek

tadr. Drovetti'nin Fransa'nn

sundaki ikâyeti lizlerin gelip

için ellerinden geleni

dümanlarna

satlan

yapmakkonu-

karsnda Paa, buday ngilizlere satmasa, ingi-

buday Msr'dan

almalar tehlikesinden söz eder.

bakla, mercimek,

par, kahve,

Buday ticaretinden rahatsz olan sadece Fransa

deildi, Babâli

gittikleri

a.g.e.

Bunun yan sra

deri, fildii,

Arabis-

satnda da araclk ya-

altn tozu ticaretine giriir. stanbul'a

bamsz bir ülke yönetiyormuçasihracat vergisi uygular.

yetinmez. Hububat yüklü gemilerin

Malta'dan ambarlar bo dönmesinin zarar olduunun far-

kna vararak onlar Msr'da yüksek kârlarla sataca Avrupa ürünleri,

gelimekte olan sanayi

silah

için makineler,

ordu ve donanmas

için

ve cephaneyle doldurur.

Her an yeni kaynaklar arayacak, bu kaynaklar ele geçirmek olmayan yollara bavurmaktan çekinmeyecektir. Örne-

için yasal

in, para

basmndan kâr salayacak kendi belirledii kambiyo

de-

erlerindeki deiikliklerden yararlanacaktr. Fazla ayrntya girmeden, Msr valisinin yönteminin orijinal olmadn ancak, bir görevli tarafndan uygulandm hatrlatmak

Babâli'nin gözünde bir "kul"dan baka bir

basmak, kolaylkla rastlanacak

disi

bir

ey deilken paMsr'n efen-

örnek deildir.

dolamdaki çeitli paralarn deeri üzerine spekülasyon yapar,

kurlar emirlerle yükseltip düürür. Vergi toplarken kurlan rür, askerin

5 Guemard,

zamk,

Büyük tüccar ihracatla da

meyi reddetse önemli bir kazançtan vazgeçmekle kalmayacak, ngi-

t.

karbonat...

na ardab bana on ya da on iki kuru

ra

Msr' igal ederek budaya el koymasna yol açacak-

soan, sabun,

gönderilecek hububata gelince,

isteriz.

güçlerinin

Rusya ve Prus-

oynad büyük savata tarafsz kalr ve sava-

tan'dan ve Afrika içlerinden gelen ürünlerin

Haksz deildir. Trafalgar zaferinden beri ngiliz donanmasnn denizlere hâkim olduu biliniyordu. Altn karlnda buday verliz

geldii, Avusturya,

an taraflara Msr'n verebilecei her eyi satar: buday, pirinç, arpa,

görevliler

buday

kar karya

ya'nn figüran rolünü

karl para, sava gemileriyle skenderiye'ye tanr. O dö-

nemlerde

110

budayn hektolitresi elli franga

etmeden paray öder.

Becerikli tüccar atlardan

Firavun'un maliyesi

ihra-

cn yasaklar. Mehmed Ali yasaa aldrmaz. Kald ki, fiyatlan da her

di

düü-

maan ödeyecei srada yükseltir. Dier yandan ken-

parasndaki deerli maden oranm azaltr; 1815'te baslan para-

.

lardaki

d

gümü,

yöntemi

geçmitekinin dörtte

gelirleri

biridir.

Mehmed Ali bu yasa-

arttktan ve yönetimi yeniden örgütlendikten

sonra terk eder. Çeitli kaynaklardan

salanan gelirler

devletin

kasalarn dol-

min yoklamalarm duymamazlktan

gelir.

1812'de ngiltere'ye

daha çekingen olmasna karn Mehmed Ali ayn soruyu,

de sorar. ngiliz onunla bu ko-

Paa

Osmanllarla savaa girse da-

nuda görümeyi reddederse

de,

oluturma, ksacas kendi piramitlerini yapma imkân tanr: "Mehmed Ali gelecekteki kara günler için ylda yirmi milyon biriktiriyor.

u anda Osmanl mparatorluu'nun en zengin paas olduu san-

babo

lyor." 6

bayra

hi Majesteleri'nin onunla

hayattan usanan

ngiliz

Memlükleri ölümü maysnda güvende olduunu düünerek ei Emine ve kalan üyelerini muhteem bir törenle Kavala'dan getirtir.

1809

Fazla abartmadan (sekiz yla yakn bir süre çok büyük zorluklar-

Bey taraftarlarndan hayatta kalanlar daha güçlü

Elti

saldrsndan ümit kesmezler. Aralarndan en iyimser

lar Britanya

atiesinin geri

dümanlarndan birçounun Paa'mn ama yine de tehlike bitmi sa-

altna toplandklar gerçektir,

ylamaz.

Krall'ndan önemli miktarda para

sinin askerlerini rüvetle

hayal ediyorlard.

bir

olan-

Msr vali-

alarak

satn almay, böylelikle de onu devirmeyi

Temmuz 1810'da ahin Bey'in (Elfi Bey'in halefi)

bakanlnda Kahire kaplarnda, Gize de görünürler ve valiyi silaSava Feyyum yaknlarnda El-Lahun'da

dan geçmi) bu adamn onlarn geldii gün neler hissettiini talimin edebiliriz. Bir ya da iki gece iktidarn yükünü, askerlerin maa alacak-

ha sarlmaya

zorlarlar.

gerçekleir ve

Mehmed Ali öylesine ezici bir zafer kazanr ki Mem-

larn, Memlûkleri, ngiliz ve Franszlan unuttuunu düünebiliriz.

lûklerin kesin olarak

Bütün ömrü boyunca

oyun

çifte ti'ye,

stratejisi

uygulad

ngiltere ve Fransa arasnda

sultan Fransa'ya

sava ilan etse bile tarafsz kalacan açklar.

majestelerinin tebasna ve onlarn mallarna zarar vermeyeceini, tersine,

onlan

Bamszlk

koruyacan

gibi

yeniden canlanrlar. Kavalal o za-

onlara son ve kesin darbeyi

belirginlemeye balar. Aralk 1809' da Drovet-

Bir yl sonra ise Dou Hindistan Kumpanyas'yla bir anlama imzalayarak Türkler ile ngilizler arasnda bir çatma çkmas halinde

tam

man

1

mart 1811 günü,

vurmaya karar

olu Tosun'un

düüncesinin bu dönemlerde

Arabistan'a seter yapacak

Msr ordularnn bana geçmesi nedeniyle düzenlenen tören bahanesiyle

Memlûk

seçkinlerini Kahire Kalesi'ne davet eder. Gelenler-

krk kadar onlarn yerel görevlileri ve dört Balarnda ahin Bey vardr. Olaylarn tan olma-

den yirmi dördü bey,

yüzü

askerdir. 8

doduu

doru-

Tuzak nasl kurulur? Memlûkler kolayca göz önüne

getirilebilir.

tirmek için sanki isteyerek seçilmi geni

1

839-1 841

,

5

cilt,

IFAO, Kahire,

1

931

fndan

yönetilmitir.

çilmitir.

1671 ylndan

için

göreve gelen

itibaren Cezayir yöneticileri

bir

paa tara-

ocak tarafndan

se-

daha sonra

gi-

Önceleri korsanlarn birlii tarafndan gerçekletirilen seçim

derek askerlerin eline geçmitir. Sultanlar seçilmi Cezayir beylerini onaylamakla yetinmitir.

Bu

beyler,

örnein

Msr

valilerinden çok

daha

özerkti.

ipek giysiler

domular

gibi yü-

rürler.

7 Corafyada Barbaryu (Berberi ülkesi) sözcüünden gelir. XVI. yüzylda biraz da aalayc bir ekilde Osmanl hâkimiyeti altndaki Kuzey Afrika topraklarn (Cezabalanmtr. 1587'den yir, Tunus ve Trablus eyaletleri) belirtmek için kullanlmaya sonra Cezayir, beylik derecesine indirilmi ve üç yl

Yürümeyi güçle-

kamir ve

içinde resmi geçit yaparlar, atlaryla tekvücut Driault, L'Egypte et l'Europe,

verir.

dndan, verdiimiz saylar kesin deildir.

belirtir.

dur. Mart 1810' da Drovetti'den Napolyon'un onu da barbar güçlerin 7 durumuna getirip getirmeyeceim sorar. Drovetti bu biçim ze-

6 Edouard

Ama gerçek bu de-

yok edildii düünülebilir.

Dokuz bal canavar

ildir.

Aylar geçer.

12

yl ön-

ce skenderiye'ye geri dönen Missett'e

ban içinde yaayaca güvencesini verir. Hareket alann geniletmek için Msr' Memiûklerden kurtarmaktan baka yapacak bir ey yoktur. ngiliz bozgunundan beri,

durur ve ona paral asker tutma, askerî gücünü artrma, donanma

1

bir

kar

Kaleye Babü'l-Cedid'den (Yeni Kap' dan)

Paa

girerler

tarafndan karlanrlar. Meivmed Ali her zamanki

ve avluda

nezaketiyle

onlar arlar, bir ziyafet verir ve kutlamalarn sonunda da aralarn-

dan en önemlileriyle görüür.

8 Rakamlar

n

kesin deildir. Cabarti

belirtmekten geri kalmaz.

krk kadar

isim sayar,

ama

listesinin

tam olmad-

Bu aamada

iki

görü

vardr.

Baz

yazarlara göre, Tosun'un

ordunun bana geçi töreni Kubbetü'l-Azab'da yaplacaktr ve korBabü'l-Azab'a

tej

doru yürüyüe

geçer.

Dier

yazarlar ise kutla-

malarn bittiini ve konuklarn ev sahibiyle vedalatklann ileri süGerçekte

rer.

daha sonra

ise

bu ayrnü çok önemli

Kortej,

daha önceden belirlenen

a'nn muhafzlar en bata yürür, ardnda da belki de gelir.

deildir,

çünkü önemli olay

geliir.

delillerin

Yürüyüçüler ana

iç

bir

düzene göre oluur. Pa-

olan Babü'l-Vastani'ye

ler.

Rampa

yönelir-

dar ve dolambaçldr, yan yana üç süvariden fazlasnn

Surlarm tepesindeki Arnavut

askerler, geri

dönemeyecek ka-

skk sralarda ilerlemeye çalan Memlûkleri

izler.

rin

sonuncusu Babü'l-Sir'den yeni geçmitir; böylelikle hepsi dar bir

yolda kalmlardr. Babü'l-Azab'n

adamlarnn önünde kapanrken

ar bronz kaps ahin Bey ve

geride Babü'l-Cedid ve Babü'l-

Vastani de menteeleri üzerinde döner.

Be yüz asker tam bir tuza-

a düürülmütür. Surlarn tepesinden kurun yaar. Kan ve ate karm, tam bir katliam. Efsaneye göre bu katliamdan tek bir Memlûk kurtulur. Kurtulan, Elfi'nin

ta

kardei Emin

gecikmi, kaleye

Bey'dir. Acil nedenlerle

vardnda

delillerin

evinden çkmak-

çkmakta olduunu

gör-

mütür. Kaplarn kapandn görüp ilk ateleri duyunca atini çevi-

kaçmtr. 9 yaymlanan yo-

olamadan ksa admlarla gidip gelmeye balad. Bütün bu süre zarfnda ürkütücü derecede sessizdi. (...) Böyle bir katliamn Mehmed

Bu

arar.

Çevresinde on be metre yükseldikteki surlar dan baka bir ey

göremez, tereddüt etmeden geriler ve

a

atlar.

atini

ruhunda iddetli duygular

olay srasmda,

cudu kasld. liini

bir

mahmuzlayarak bolu-

At ölür, kendisi kurtulur. Efsane mi, yoksa gerçek mi? Her

(...)

yapan ve zplar

9

Fichter, (a.g.e.)

baka

görütedir: "Emin Bey yanllkla üzerine kahve

çkmak zorunda kalmtr.

nu düünerek kaleden ayrlmtr..."

114

10 Yl

II,

say 26.

Bu

sakarlnn

kötü bir iaret

(...)

hastalna "Ate balaynca vübir sinir

yürüyen Cenoval Mendrici'nin neeli Vabitti Altesleri için ne mutlu bir gün

gibi

'

!'

!

cevap vermedi, dudaklar küçümser bir gülümsemeyle kvrld, hekime knayc gözlerle bakt." Pückler-Muskau: "Olay annda di-

li

dar çkarld ve Paa yalnz kald. Solgun, üzgün, sessiz, balalarn bir noktaya dikmi ve sarn çkarmt. vana kapand, herkes

Atein en iddetli olduu an o kadar heyecanland ki yüreinin s-

ktn

hissetti

ünlü tablosu

ise

ve biraz su istedi" demektedir. Horace Vernet'in bize katliam sükûnetle izleyen bir

Mehmed

Ali

gösterir.

Gerçekten de,

Mehmed Ali'nin

geçmiteki hareketlerini ve ki-

bulundurduumuzda kendine bir hayli hâkim olduunu düünüyoruz. Asab olduu izlenimi verdiyse, bunu o anda zihnini kurcalayan tek soruya balamak gerekir: operasyon ? Onun bak açsndan bu eylem, ne kabaaryla sonuçlanacak iliini göz önünde

m

dar

acmasz

olursa olsun,

askerî bir operasyondu.

sinde Memlûklerin

kabul salonundan

dourmas düünülemez.

daha kurtulamayaca

Uzun ve ac verici sessizlik, Paa'run özel hekim-

haykryla bölündü:

rerek dörtnala önce Basatin köyüne, oradan da Suriye'ye

Bu görü nisan 1811 tarihli 10 Moniteur egtfptien'de rumdan daha az taraftar bulur. Dergiye göre Emin Bey kortejin son srasndadr ve dörtnala kalenin içine kaçarak kurtulacak bir yol

ko-

ey yazlmtr.

yakaland." Gouin gördüklerini öyle aktarr:

Paa'run muhafzlar Babü'l-Azab'a vardklarnda Memlûkle-

hali.

"Ar bir gerginlie girdi -der Clot Bey- ve sinirlerine hâkim

Ali'nin

geçmesine izin vermez.

dar

nusunda çok

doru inen

rampaya gelerek Rumeli Meydaru'na açlan Babü'l-Azab'a

olay ve olayn Kavalal'nm üzerinde yaratti ruh

Bu

pelerinden Memlûkler, onlarn

kaç yolunu kapatt ikinci bir birlik

kap

eye ramen bugün bile Kahire' de turist rehberleri beyin efsanevî atlayn gerçekletirdii yeri gösterir ve orann adnn "Memlûk'ün Atlay" olduunu belirtirler. Bu arada katliamdan bir kiinin daha kurtulmu olmas muhtemeldir: hayatn kurnazlna, ölü taklidi yapmasma borçlu Süleyman Aa adnda birisi. Arkadalarnn cesetleriyle birlikte kaleden çkanlm, kaçmay baarmtr. 11

dier operasyonlardan farkl olmayan

Ordusunu Arabistan'a göndermenin arefe-

gücünün ve entrikadaki ustalnn

bilincinde

dökmü, olduu-

1 1

Muskau,

Aa

Rumeli

saklanr.

a.g.e.

Dier yanda,

Meydan'nda

Mehmed

Ali

Fiechter, (a.g.e.)

öyle

kortejden ayrlr ve Sultan

tarafndan

der: "

Endielenen Süleyman

Hasan Camii'nde

balanr ve Paa'nn

sekreterliine

bir

mezara

getirilir..."

olarak di.

arkasn güvenceye almadan savaa girimesi düünülemez-

Böyle bir

ey delilik olurdu.

Bu operasyonu knayacak olanlara böyle bir hareketin o dönemin ve o bölgenin politik geleneklerine çok uyduunu hatrlatmaya

m

mart 1811 katliam bütün kentlerde ve bölgelerde balatla-

ne

askerî,

ne de

siyasî hiçbir etkileri

paa Ebukir ve Kahire' de ayn yapmlar, Sultan Mahmud da 1827' de yeniçerileri öldürteyleri II.

Bundan sonra var olacaklan

mekten12

yerine getirmeye hazrdr, iler türlü

gerek var

?

Sadrazam ve kaptan

çekinmemiti. Mart 1799'da Napolyon, Yafa surlarnn

önünde kl kprdamadan Philippe'in

tutsan öldürülmesini emreder. 13 Templier övalyeleri'nden nasl kurtulduunu anmsa2 500

mak gerekir mi? Katliamlar konusunda XX. yüzyl da dierlerinden geri

kalmaz. ktidar Sir

için

ilenen cinayetlerin

Charles Murray öyle yazar:

züyle yarglamaya kalkarsak

listesi

"Mehmed

uzundur.

Ali'yi

yabana

onu korkunç ve tasavvuru

mahkûm etmemiz

gö-

mümkün

Dier taraftan yaptklarn vatandalarnn gözüyle deerlendirirsek hemen beraat ettirirdik." Daha da ileri gider: "Mehmed Ali hakknda iddia ediolmayan

bir

suçtan

lenleri tarafsz bir gözle incelersek,

sr valisine katliam sorduunda

gerekirdi.

onun zamannn

den uzaklamadn kabul etmemiz

gerekir. Bir

Mehmed

Ali

geleneklerin-

Fransz gezgin M-

yaptm

Enghien

dükünün öldürülmesine benzetir, böylelikle Napolyoriun yaptklarnn kendisininkilerden çok daha korkunç olduunu belirtir." Msr'da artk iki irade için yeterli alan kalmadndan, güçlerden birinin ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Üstelik Paa bu "askerî harekâttan" hiç onur kazanmaz. 1837' de Prens Pückler-Muskau'nun

Mehmed Ali'ye hayatinin ilk dönemlerinin iyi bilinmemesi konusunu açtnda Kavalal "Hayatmn o ksmn sevmem. nsanlk yaamaya zorlandm mücadeleleri, sefaleti, kurnazlklar, dökülen kanlar örenmekle ne kazanacaktr

?

Benim hikâyem bu topra,

bütün kstlamalardan uzak, yüzyllarn uykusundan uyandrd-

m 12

gün balar" cevabn verir.

Tehlikeli,

saldrgan ve

disiplinsiz olan

bu askerlerden kurtulmak

sinin öldürülmesini emretmiti. Birkaç saat içinde

13 Yirmi yl kadar sonra,

St.

çe

sayp

silaha sarlan

El-Arih'ten

miyordu.

için sultan

hep-

kii öldürüldü.

der: "Yafa'da El-Arih'teki teslim

ile

Yafa ku-

artlarn

hi-

2 500 kiiyi öldürttüm. Geride kalan önemii saydakilere do-

kunulmad." Bu açklama çürük

da

6 000

Helene Adas'nda özel doktoru O'Meara

atmasn konuurken Napolyon öyle

116

1

Memlûk avnn habercisidir. Sadece kadnlar hayatta kalr. Geride kalan, sayca çok azalm ve önderlerini kaybetmi Memlûkler cak

bir

temele dayanr. Gerçekten de Yafa garnizonun-

gelme askerler vard, ancak bunlarn says üç ya da dört yüzü geç-

tek yer,

kalmayacak kadar güçsüzleir:

Mehmed Ali'nin ordusudur.

Msr valisi artk Vehhabîlerle savamaya, hizmetinde

iyi bir

iç

tehlikeyi

sultann

isteklerini

yok etmi, sultann

kuldur.

En azndan sultanda uyandrmak istedii budur.

YEDNC

BÖLÜM

Firavun ve köktend inciler (1811-1815)

XVIII.

yüzyln ortalarna doru, Arabistan'n ortalannda bni

Abdülvehab adl biri daha sonra Vehhabîlik1 adyla tannacak doktrin gelitirdi.

Bu doktrinde Emevîlerden beri bütün halifelerce getirilmi yenilikler küfür olarak saylr, uygulanacak tek eyin Kuran hukuku-

nun kat bir yorumu olduu belirtilir. Vehhabîlik Arabistan'da ve bütün Müslüman dünyasnda, Peygamber ve onun ilk halifelerinin döneminde olduu gibi "saf" bir slam'n hâkim olmasn öngörür. ksa sürede Kuran' da belirtilen cezalarn deitirilmeden uygulanmasyla tannmaya balar: zina yapm kadnlarn talanarak öldürülmesi, hrszlarn elinin kesilmesi, vb... Bütün bunlara tütün, musiki, elence, mücevherat ve Kuran yasasnn dnda Tarikat

gibi alglanabilecek her

bu

eyin yasaklanmas da

doktrin Suudi Arabistan rejiminin

taya alr.

eklenir.

Bugün

bile

dayand en güçlü temeldir.

Doal olarak Osmanl hâkimiyetini reddeden bu hareketin orçkmasyla birlikte Sultan II. Mahmud'un dinî saygnl yara Müslümanlarn

halifesi olarak,

slam'n

kutsal

sayd yerlerin

korunmas, Hac yollarnn güvenliinin salanmas onun görevidir. Babâli'nin bu kâfir asilere

sava açmas ve Kutsal Topraklar kaçnlmaz olur.

üzerin-

deki hâkimiyetini perçinlemesi

Dier taraftan Rusya'yla savata olan sultann elleri baldr bu nedenle 1807' den 1811'e kadar Mehmed Ali'ye bask yaparak ve kendi yerine Arabistan'a onu göndermeye çalr.

Kavakly Cidde Paal'na göndermek istemesinin nedeni bu yoldan Mehmed Ali'den kurtulmak olBalangçta Babâli'nin

1

Abdülvehab' n 1740'ta öiümünden sonra

yerini

olu Muhammed almtr.

duu kadar, bilinen askerî yeteneini Vehhabîlerin karsnda kullanmakt. stanbul'un sonraki srarlar

ise

sadece Arap

Yarmada-

Savan bitiminden sonra sultan Msr' tekrar vilayet haline getirebilir." 3

Önerinin ne kadar kurnazca hazrland açktr. Yine de, hak-

s'ndaki koullarn gün geçtikçe kötülemesinden kaynaklanr.

Daha önce

saydmz tüm nedenler -iktidarn yeni oluunun

Mehmed

Ali'yi

l olarak kukulanan Babâli

çekimeler-

Mehmed

rekâtn gerekliliim, kendi komutas altnda yaplacak seferde

sr'n yan l

Mehmed

askerî güçlerini

Ali herhangi bir görev için fedakârlkta bulunacak

deildir, önemli olan

onun

kiisel çkarlardr.

birisi

Bu maceraya atlma

kararm, ancak bu hareketin sonucunda elde edecei kâr hesap tikten sonra verebilir.

Bu yararlardan

birisi

ve de en önemlisi

et-

gizli-

bamszlk hayalidir. Bamszlm kazanmak için da-

bir askerî

nun farkndadr. Bu sr'n

ticaret

güce ve daha fazla zenginlie ihtiyac olduuiki

ihtiyac

gibi

Moka da

Afrika

tan'dan maysta gelip eylülde döner. Her ait elli

M-

teknelere

yük

olacam ileri sürer. Böylelikle her üç bölgenin de kaynaklarm ve

iki

Suriye'ye sahip olma arzusu zamanla tutkuya

filolar

savaa katlmaya karar verir. Yüreinin derinliklerinde bugün diplomasiyle kazanamadklarm bir gün kuvvetle koparp alacan bilmektedir.

Gemiler, silahlar, barut

Hindis-

Msr hâkiminin

Böyle bir maceraya atlmadan önce para bulunmas gerekir. Arabistan seferi pahalya mal olacak bir harekâttr.

ve onlardan gönüllü veya gönülsüz, 24 000 kese

satiri

Msr

kahveyi Malta üzerinden Ameri-

almak zorunda kalmtr.

Haziran 1811'de Drovetti, Talleyrand'a yeni bir rapor gönderir

ki

Paa'nn gizli tutmak kaydyla ona Akdeniz ve Kzldeniz'deticarî projelerinden bahsettiini anlatr. Paa'nn arzusu, Babâve

li'nin ngiltere'yle

savaa girmesi halinde. tarafsz kalacak bir ticaret

filosuna sahip olmaktr. 2

Birkaç ay sonra,

torluu arasnda ülkeleri

bir

kasmda, Mehmed

Ali,

Vezir Necib Efen-

Osmanl mparaBabâli Msr'a barbar

sava çkmas

halinde

örneinde olduu gibi, özerklik tanyabilir.

ilikilerini

sürdüren Msr,

(yemden) Koptlara yönelmeye karar

ngiltere'yle

iyi

Topraklar üzerindeki görev ve yükümlülüklerine dokunulmaz,

Cidde tüccarlarna 30 000

O

talari

dönemde Msr'da

toplar.

Daha soma

Cevherf nin

halefi,

Yu-

vergi yükleyecektir.

hiçbir askerî üretim yoktur. Bir tüfek

dipçii bile yapacak atölye bulunmaz.

Msr valisi, Kahire ve sken-

malzemeden bir ksmm

üretebilecek tesisler kur-

maya karar verir. Topa ve baruta ihtiyaç vardr. Kavalal stanbul'a her biri 972 okkalk5 75 kazan bakr siparii verir. Daha önce yaplmam ölçülerdedir, yine de bir sanatkâr dövme yerine dökme bakr hazrlar ve

3

a.g.e.

4

Bkz. Sabry, L'Empire egyptien sous

1849), Paris, Bkz. Cattaui,

Kamuoyunu dagelenlerim toplar

Osmanl mparatorluu 'nun ihtiyaçlar-

n karlayabilir. Dier taraftan Osmanl mparatorluunun Kutsal

2

verir.

ileri

nanl Katolik Muallim Gali'yi ve kardeim tutuklatarak 6 000 kese vergi ister. Bu daha balangçtr. Bir kez Arabistan'a çktktan sonra

deriye'de gerekli

di'ye kurnazca bir öneride bulunur: "ngiltere ve

20

dönüür. stanbul bir

tuzan farkna varr ve taraflar arasnda yaplan "kaybeden kazanr" biçimi uzun yazmalardan soma Mehmed Ali

kez daha kurulan

limanda da çok varlk-

kadar tekne bulunur. Burada,

gelmemitir ve

düünür. 4

eline geçireceini

habî hâkimiyetine geçmesinden beri Hindistan'dan Süvey'e bir tek

ka'dan

1

iddet kullanmadan

ha fazla isyan ettirmeden eyhleri ve kentin

bile

M-

sra Suriye ve Badat'tan da harekete geçilmesinin yarar-

göz ard edemeyecei bir servet yatmaktadr. Ancak, Hicaz'n Veh-

gemi

bir askerî ha-

olabilir.

kylarn dolaan

vermekte, ambarlan her çeit malla dolu gerçek

l armatörlere

birisi

karlamann yollarndan

yollarn daha da geniletmek

Maskat

yitirmeyen

tehlikeli bir

deni sadakat deildir. Geçmiindeki örneklerin de gösterdii gibi

ha büyük

Umudunu

reddeder.

uzun süre tereddüte brakt, böylesine

Ali stanbul'a

maceraya atlmaktan alkoydu. Emirlere 1811 ylnda uymasnn ne-

ce besledii

teklifi

bavurarak daha geni çapta

iç

getirdii güçsüzlük, askerî ve malî imkânlarn azl,

Mohamed Aly et l'Europe,

Paris,

1

950.

5

1

123

kg.

1930.

Mohamed Aly et

la

auestion d'Orient (1811-

teslimat

ra

Msr gemileriyle skenderiye'ye gönderilir. O günden son-

Msr, daha önceden fitil ve halat salad imparatorluk donan-

masnn en önemli kayna olur.

dmclna

deneyimi ve

nan hazinedar Ahmed'i

cesareti nedeniyle

Bonaparte olarak tan-

getirir. 8

Bütün bunlar yüzyllardr kimse-

donanma bulundurmad Rezildeniz' de yepyeni bir deniz kuvveti oluturmann yannda çocuk oyunca gibidir. 6 Arabistan'a gitme kararn alr almaz Mehmed Ali ülkenin içinde savaacak birliklerin ihtiyaçlarn karlamak için bir sava ve nakliye filosunun gerektiini anlamtr. Msr'dan hareket eden süvari birliklerinin ky yoluyla Yanbu ve Cidde'ye ulamalar, oradan da kutsal kentlere varmalar mümkün olsa da piyadenin ayn yolu izlemesi düünülemez. Malzeme ve erzakn Arabistan'a götürülebilecei tek yol, deniz yoludur. Msr'n Kzldeniz kysndaki iki limannda da tek bir sandal bile yoktur. Bu limanlarn halk her eyin, bata da tahtann skntsn çekerler. Getirilebilecek tek çözüm, 1798' de Kzldeniz kylarna gelen ve oradan Hindistan'a sçramanin

Kutsal yerlerin

muhafz Firavun

Balangçta güçlükler yaanr. Yanbu Liman'n ve küçük Zuba kentini kolaylkla ele geçiren Tosun'un askerleri içerlere yönelirler ve "kutsal snrlar" a, Medine'ye yaklarlar. Onlan orada kanl bir yenilgi bekler. Kutsal kente

giden yol Safra ve Gideyda geçitlerinden ge-

on kilometre uzunluundaki geçitler bazen bir devenin zorlukla geçebilecei kadar daralr. Tosun hiçbir kefe gerek görmeden asker-

çer,

lerini

geçide sokar. Harb airetine

bal savaçlar

saldrr, Tosun'u

ordusundan geri kalanlarla birlikte Yanbu'ya çekilmeye zorlar. Tarihin bir cilvesi, dümanlar onun yenilgisinden yararlanmay düünmez.

Onu

limana kadar izleyecekleri yerde Medine garnizonunu

y amaçlayan Franszlarn da düündüü yöntemdir. Napolyon'un

takviye ederler ve Safra mevzilerini kent sakinlerine devrederler.

emriyle Mühendis Feraud, Bulak' ta bir tersane

Bu yenilgiye üzülen Mehmed Ali, yine de oluna takviye gönderir. Bu bozgunda bile sevinecek bir ey bulmutur: çarpmalarda ölenlerin büyük çounluu Arnavut'tur. Suud'un askerleri istemeden de olsa Msr' bu tehlikeli paral askerlerden kurtarmtr.

oluturmu, içilerin

ürettii alopalar parçalar halinde ve deve srtnda

Süvey'e kadar

tanm ve orada birletirilmiti. Kavalal bunu tekrar etmek kararndayd. Bulak

tersanesi

canlandrlr ve on ay sonra, skenderi-

ye'den ve Avrupa'dan gelen içiler, özellikle Anadolu'dan getirtilen

tomruklardan yüz ve yüz

elli

tonilatoluk

on

sekiz tekneden

oluan

bir flotilla gerçekletirirler. 7

Günler geçer. Geçitlerin muhafzln yapan kabileler alün keseleriyle satn alnr ve 1812 ekiminin ilk günlerinde genç kuman-

dan yeniden çarpabilecek duruma

Süvey'te, siperler arkasnda gemi montaj

oluturu-

tesisleri

En güç ksm parçalarn deve sründa tanmasdr. Bu i için on bine yakn deve kullanlr, bunlardan yüzlercesi yükün altnda öl ür.

ne

lur.

ele

gelir.

Bu kez

talih,

onun yüzü-

gülecektir.

ki hafta süren bir kuatmadan sonra kasm 1 812'de Medine'yi geçirir ve garnizonun bir bölümünü klçtan geçirir. Aralkta

denizcilerden ya da Nil Nehri insanlarndan mürettebat oluturma-

Cidde üzerine yürür. Burada yeniden çkmaza girer. Msr ordusunun ilerleyii Begüm airetinden Galiye adl bir kadnn komutas

ya

altndaki Vehhabî birliince durdurulur.

Herkes görevinin

bana döndüünde

sra skenderiye'deki

gelir.

Bir

ordu

gerekecektir.

silahlarla

beslenemeyeceine göre erzak nakliyesi de

Bu nedenle Kuseyr'de ve Süvey'te buday depolar

kurulur.

Sonunda, ekim 1811'de alt bin Arnavut piyade ve

iki

bin sü-

O dönemde on sekiz yanda olan Tosun, bakomutan olarak atanr. Msr valisi emin olmak için olunun yarvari gemilere biner.

haberlerin

Msr'da, Türkiye'de ve bütün slam dünyasndaki yan-

klarn tahmin etmek güç deildir. Msr valisinin üçüncü olu smail yannda nü edeceimiz)

6 Durand

7 ay.y.

Viel, Les

Campagnes navales ve Mehemed-Ali, 2

cilt,

Paris,

1

Çarpmadan çarpmaya,

sonunda kadn kumandan yenilir. Tosun, Cidde'yi kolayca ele geToprakçirir. Ocak 1813'te srasyla Mekke ve Taife girer. Kutsal lar'm ele geçirildii haberi Kahire'ye ayn sonundan önce varr. Bu

935.

8 Gouin,

o.g.e.

Latif

(daha sonra sözü-

Bey olmak üzere derhal stanbul'a hareket

eder ve sultana Mekke ve Medine'nin anahtarlarn sunar. Sultan iki

adam baarnn önemine uygun bir törenle kabul eder. Armaanylmaktadr:

lar

smail'in ayaklar dibine

ler,

elmaslarla bezenmi sorguçlar. Vali için bir kaftan ve

klçlar, deerli hançer-

kamir hrayrlmtr. Önce Babâli'nin bir görevlisi skenderiye'ye koa-

kalar

rak Mehmed Ali'ye sultann tebriklerini

lad

fetih

kavuan

haberine

Ali'ye "gazi"

II.

Uzun zamandr arzuMahmud doal olarak Mehmed iletir.

unvan verir.

aynda Cidde'ye vanr. Oradan Mekke'ye hareket eder ve 6 ekimde büyük bir törenle kente girer. Ksa sürede aralarmda Suud' un güçlü adam erif Galib'in de bulunduu birçok Bedevi önderi onun taralna geçer. Bunlardan gelirinin büyük bölümü CidEylül

de Liman'ndan gelen Galib'inki ani ve beklenmeyen bir destek deildi.

Vehhabî saldms ve hâkimiyeti srasnda gümrük gelirleri yok

denilecek kadar

azalmt.

Gizli bir

yazmayla Mehmed

Ali bölge-

nin güvenliini yeniden salamay, böylelikle limandaki

ticareti

devam eden Binba Mis-

canlandrarak erifin tekrar eski varlkl günlere dönmesine yar-

"Mehmed Ali Paa bugüne kadar Babâli tarafndan asi olarak tannmt; paalk unva-

dmc olmay üstlenir. Galib ksa zamanda tehlikeli bir yardmc ol-

Kavalal'nn sett,

temmuzda

7

hareketlerini izlemeye

üstlerine bir rapor gönderir:

n güçlükle tannyordu ve onun Msr'n yöneüminden indirilmesini

sadece

Osmanl mparatorluu'nun güçsüzlüü

önlüyordu.

duunu

gösterir

kinmez.

Mehmed Ali, Galib'i tutuklatr ve üç çocuuyla birlikte M-

ve

sr'a gönderir. Galib

Paa da stanbul'la

ilk frsatta

daha sonra sürgün

arasndaki ilikiyi iyi biliyor ve Babâli'yi karsna almakta saknca görmüyordu. imdi durumu temelden dei-

tana bomaktan çekinmez.

mitir. Vehhabîler tarafndan igal edilen Kutsal Topraklar'n geri

ünü açklar,

kazanlmas, hakkndaki kötü izlenimi silmi ve Paa'y sultann en

lük gösterilerinde bulunur.

yapmür. (...) de büyüme ve bamszlk hayallerinden vazgeçebilece-

Yine

ine inanmyorum." 9 Bütün parlak Hicaz

zaferlere

ele geçirilmi,

toparlanmü. Suud

Daha

ey vard.

yarmadann içlerine çekilip etmiyor, olu Abdullah kar

Ezamanl olarak vergilerin düürüldümuhtaç kiilere yardm eder, eitlik ve alçakgönüllü-

sonraki haftalar gelecek seferin hazrlk! aryla

geçirir.

Suud, mays 1814' te aniden ölür. Onunla birlikte Vehhabî davasnn

en önemli

karn, daha yaplacak çok

gittii Selanik'te ölür. 1]

Kavakl gittii her yerde onun tarafna geçenleri altna ve kaf-

kulu

sevgili

yeni efendisine ihanet etaekten çe-

destekçisi

kaybolmutur.

sonra ölüm üçüncü kez Kavalal'nn

ancak Vehhabîler

dullah

yenilgiyi kabul

ruma

babasnn

çöl airetlerini

yeteneklerini

lginçtir, Bardissi

ve Elfi'den

imdadna

çünkü Ab-

yetiir,

yönetme ve onlarn çkarlarn ko-

almamür. Karsndaki

rakip kararszdr ve

saldrya hazrlanyordu. Bütün bunlara ek olarak, o güne kadar sekiz binden fazla kii ve bir o kadar da yük hayvan kaybedilir, M-

Vehhabî mealesini yeniden ateleyemeyecek kadar da güçsüzdür.

sr hazinesinden 170 000 kese çkar.

meyen Mekke, kaplarm yeniden haclara açar; o yl hac çok kalabalkta. Aralarnda Driault ve Gouin'in de bulunduu baz biyografi yazarlar o yl haclarn seksen bin dolaymda olduunu hesaplar.

Durumu yerinde görmenin daha doru olacann bilincinde, endieli Mehmed Ali, Vehhabî hareketini kesin olarak yok etmek için neler yaplmas gerektiini kararlatrmak üzere Arap Yarmadas'na hareket eder. Gitmeden önce Kahire yönetimini, sadk ve güvenilir

him'e,

adam Muhammed Lazolu'na, Yukar Msr' olu braMsr' da kaynbiraderi Hüseyin Bey'e emanet eder. 10

Aa

28 austos günü maiyetindeki

altm

kii ve

iki

bin piyadeyle

denize açlrken bin süvari ve sekiz bin deve karayolundan Arabistan'a

doru harekete geçer.

9 Sabry, 10

Ayn yln kasm ay hac dönemidir. Uzun süreden beri girile-

Mehmed Ali'nin ei Emine Hanm da hacca gidenler arasndadr. Cabarti, hide'nin

Bey'in de

iki

olunun, smail ve brahim'in, aralarnda

kz Tev-

ei ve karanlk bir ünün sahibi Defterdar Muhammed bulunduu damatlarnn da Süvey'e kadar ona elik et-

tiklerini söyler.

Oraya varr varmaz çevresi kent yöneticisinin belir-

ledii geçi parasnn (25

talari)

yüksekliinden ikâyet eden haclar

çevrilir. Emine Hanm, bütün haclar kendisiyle beraber kar kyya geçirilmezse yolculuunu iptal edeceini bildirir ve ge-

tarafndan

a.g.e.

a.g.y. 1 1

Mouriez, a.g.e.

çi parasn

ini

belirler.

gösterir

ve

Bu öykü Emine'nin olaanüstü nitelik ve kiili-

Mehmed Ali'nin ona bu denli balanmasnn nede-

nini açklar. Cidde'ye

varn bütün detaylaryla anlatan Driault bu

yolculuktaki ihtiamyla

1815

onu "Semiramis"e benzetir.

ylnn balarnda askerî harekât yeniden balar. Bu kez banda olan Msr valisi ilk hedefine, Taraba kentine

ordularnn

7 ocakta Kalat yönünde gelirler.

ilerler.

bu harekâtn komutanlna

atana-

ama kimse baaramaz. stenilenin imkânsz olduuna karar verilir. Babasnn daveti üzerine brahim de ansn dener. Çok ksa boylu olduundan

baarszla uramas

brahim

kesindir.

hiç kimseye

aldrmadan

elma kol menziline girene kadar haly sarmaya koyulur, elmay alr

Ayn 20'sinde Bisel dolaylarna

Ovalara hâkim tepelerin yamaçlarna yerletirilen 30 000

i en youn düman kuvvetlerinin kasndadr. dengesizlik zaferin Vehhabîler tarafndan

yordu ancak Msr-Türk ordusunun

ki-

Güçler arasndaki

kazanlmasn

tersine

gerektiri-

Abdullah'n elinde top

Gerçek lomat

mek

tuzaa gözleri kapal

Kavalal, sözde bir saldrdan sonra lah tereddüt

dalarlar.

çekilir gibi yapar.

Abdul-

Msr süvarisi yüz geri ederek saldrr.

VVilliam Palgrave'in 12

isteyenlerin

de

ngiliz

aratrmac ve

dip-

belirttii gibi, bölgeyi eline geçir-

karlaacaklar

güçlükleri gösterir:

dalmadan önce balantlarn güvenliini salamak

"Arap hals-

gerekliydi."

Vehhabîlere kar savata desteini sona erdiren Mehmed

Msr'a dönmeye karar verir.

Gidiinin,

Bir yandan,

Ali,

Msr da ve Avrupa'da ge7

lien iki olay üzerine aceleyle gerçekletirildii

etmeden peine düer ve güvenli mevzilerinden çkar.

Vehhabîler ovaya iner inmez

olduu kukulu bu hikâye,

nn dikkatle ve özenli bir stratejiyle sarlmas, ülkenin derinliklerine

Buna ek olarak Vehhabîler güvende olduklan yüksek yerleri

terk ederek Mehmed Ali'nin kurduu

Yanbu'dayken yaylan

söylenir.

bir söylentiye göre

sr'da Babâli tarafndan düzenlenen bir ayaklanma

M-

balad; dier

yandan ise Napolyon'un Elbe Adas'ndan kaçarak Avrupa'ya dön-

Katliam...

En ön safta çarpmaya katlan Paa daha önce ngilizlere kar-

kazand zaferlere bir yenisini ekler. O günden sonra ordusunun gücü bölgede tannmakla kalmaz, bu ün tüm Akdeniz'e yaylr.

Avantajndan yararlanan

Mehmed

Ali,

sundaki Taraba ve Biça kentlerini ele

Yemen Dalan'nn dou-

geçirir

ballklarn bildirir. Konfoda'da ksa

ve bölge kabileleri ona

süreli bir

moladan sonra 21

mart 1815'te Mekke'ye döner.

kanmasn

yasaklayan

anlama imzalamak zorunda kalr.

ya balar. Bu görü ele

doru deildir. Bunlardan birincisini, Kahire'yi

geçirmeye yönelik "darbe"yi ele alalm. Bu olayn

ylnn

sonlannda, smail'in

karlanan

Latif Bey'dir.

yannda

kayna,

1813

stanbul'a giderek törenlerle

Gürcü asll bir Memlûk kölesi olarak Arif

Bey adl birinin mal olmu, daha sonra Mehmed Ali'ye hediye edil-

onun hzla yükselmesini salar.

Latif

daha sonra valinin oluna s-

tanbul yolculuunda elik etmekle görevlendirilir ve stanbul'da

böyle bir görevin onu mutlu edecei düünülür.

«*.

doruluu,

Babâli'nin entrikalar Vehhabî hareketi ölümcül

düü duyulmutu. Birçok tarihçi Paa'nn ani dönüünü bu iki ola-

mitir. Cabarti'nin dediine göre, Latif Bey'i çok seven yeni sahibi

Abdullah, Tosun'la Hicaz'n ilerine bir

getiren

caktr" der. Srayla herkes yere uzanr, kolunu uzatr,

ve babasna uzatr.

yürür.

yoktu.

meden bana bu elmay

Latif Bey,

paa

Rene ve Georges Cattaui

ama

Memlûk-

Bu düüncenin

rütbesine getirilince daha iyi anlalr. gibi yazarlar

sultann onu

Mehmed

olu brahim'dir. Bu konuda anlatlan bir Arap söylentisine göre Mehmed Ali Paa seferden önce ülkenin

yokluundan yararlanarak bir isyan hazrlamakla görevlendirdiini ileri sürer. Onlarn görüüne göre Memlûk, sultann imzalad gizli bir ferman tar, bu fermanla Kavalal'nn yerine Msr valiliine getirilmitir. Bu görüü kantlayacak hiçbir belge yoktur. Öte yandan, Cabarti'ye inanmak gerekirse, stanbul'dan dönüte

komutanlarn Kahire' ye toplar, amaçlarn anlatarak tutulacak yol hakknda görülerim ister. Salonda yere serilmi geni halnn ortasndaki elmay gösterir "Ayaklarn halya dedir-

E.

lerin aksine, küllerinden tekrar

bir yara alr,

ölmez.

doar. Tosun daha çok

gençtir. Sa-

va sürdürmek için gereken Mehmed Ali çapmda bir komutandr. Bu adam da Paa'nn tüm

ikinci

Ali'nin

yönetici ve

12 Une annee de voyage dans l'Arabie centrale (1862-1863), ngilizce'den çeviren Jouveaux, 2

cilt,

Paris,

1866.

yeni rütbesiyle

davranr

Msr

ki,

ba dönen Lütfü Paa o kadar kibirli ve aalayc Msr yönetiminin büyük bir bölümünü deil, kethüdas 13 ve Memlüklerin ezelî düman 14 Mu-

kendi

sadece

valisinin

hammed Lazolu'nu da karsna

Lazolu'nun en önemli gö-

alr.

revlerinden biri gözlerini Lütfü Paa' dan

Mehmed

dükçe,

bir kez

daha kantlar. Gerçek olsun ya da olmasn, bakent sokaklarnda söylenti yaylr. Kendini

beenmekten

gözleri kör olan

bir

ve Mehmed

Paa'nn Arabistan seferinden canl dönemeyeceine inanan Latif Paa, hükümeti devirecektir. Bu haberi alan ve Memlûk ten kurtulacana memnun olan Lazolu önde gelen yetkilileri çevresine toplar ve hep birlikte Latif Paa'nn öldürülmesine karar verilir. Ertesi gün evi askerler tarafndan baslan Latif Paa bulunmaz. Aramalar devam eder ve birkaç gün sonra haremaasmn ihanetiyle sakland yer belirlenir. Hemen tutuklanr ve evinin merdivenleri-

Ali

için gerekli

bana yapmas gereken bizleri,

geni topraklarmza, Akdeticarî

konumumu-

zun mükemmelliine ramen dünyann en geri kalm uluslar ara-

snda görmekten nasl utanmam?" 16

dönüüne gelelim. Katamamen vazgeçtiine

kinci noktaya, Napolyon'un Fransa'ya

Msr'n

va ial'nn imparatorun

fethinden

inanmadn daha önce belirtmitik. letiimin o dönemdeki yava-

l

göz önünde bulundurulduunda, bu haberin Arabistan'a var-

mas olan

için

uzun zaman

Mehmed

Ali,

gerekecektir.

ünlü

kaçan

VVaterloo

onu ksa sürede hakl

Öte yandan deni,

domakta

Babâli'ye

bir siyasal tecrübesi

Fransa'ya döner

saldrmaktan çok daha önemli ilerle tir.

Önemli

dönmez Msr'a

uraacan tahmin edecek-

çkarr...

Mehmed Ali'nin Msr'a dönmek istemesinin ne-

olan bir ülkenin dizginlerini ele almak arzusu ve

kar besledii sürekli kukudur. Eserinin Türk efendile-

nin dibine kadar sürüklenir, klçla üzerine saldrlr. Bir türlü ölme-

rinin entrikalaryla bugünden yarma yklabileceinin bilincindedir.

yince kafas "bir keçinin kafas gibi" 15

Kant olarak, Missetf in Paa'nn Kahire'ye dönüünden birkaç gün önce, 5 haziranda yazdklarna bir göz atalm: "Deiik kaynaklardan alman ve Babâli'nin toparlad orduyu kaptan paa komutasnda Msu-'a göndereceini ve bu topraklara sultan adna el konacan belirten haberlerden sonra bu hükümet ülkeyi savunma durumuna getirmek için her eyi yapyor." Mehmed Ali'nin Babâli'nin adna V ehhabî bataklnda debelendii srada stanbul'un onu gözden çkarm olduu açktr. Bütün ömrü boyunca Kavalal, elindekinin Türkler ya da ngilizler ta-

kesilir.

yllk bir aradan sonra- Mehmed Ali'nin

Böyle bir olayn

"aceleyle"

-bir

Msr'a dönüü-

ne neden olduunu kabul etmek mümkün deildir.

Bu konuda, mparatorluk Muhafz Alay'nn

eski

subay ve

Mehmed Ali'nin müstakbel genelkurmay bakam (1824-1829) Jules Planat'run tikac,

Lazolu hakkndaki görüleri ilginçtir: "Kurnaz bir poli-

doru fakat korkutucu bir nazr, önemli ilerde beceri ve uy-

gulama yöntemlerinde deiiklik

gibi iki

deerli nitelii kendinde

bal, hazinenin sarf edilmesinde sk sk görüü almyor. Muhammed Bey Lazolu hem Paa'y hem de Msr' Memlûklerden kurtarmtr. Bu olaylarn bilinen yönüdür.

topluyor. Efendisine sadakatle

paann kafasn kestirmitir ve güçîü kolunun ucunda çou

Asi bir

zaman klç vardr. Gerektiinde kullanlan açk sözlülüü sever ve ulusal cehaleti kabul eder. Bir gün yanndaki subaylara 'Bakn beyaz sakalm ne kadar sayg görüyor, bu sakal yanl prensipler ve ülkeyi

karanla ve barbarla

reliyor.

Yüz yldan

13 Dier

bir

beri

bir

uygarla

hire'ye girer.

14 1

lerce kilometre uzakta

Bonapartçlar yenilginin

15 Cabarti,

1

a.g.e.

fikrini

onun

dümanl

alad

ileri

o

yasn

tutmaktadr.

dolu bir kafay çev-

bulden sonra, iki yl önce, seferdeyken doan Abbas'a sarlmaya koar.

Gerçekten de bir gün önce,

denli ünlüdür

ki,

Mehmed

valisinin

dünyasnn gözünde Kutsal

kurtarcs ve hac yolunun

Lazolu'nun Memlûk

katliam

Msr

ulam Ruslar gör-

deyile kâhya.

Muhammed

mart 181

Ka-

Msr bakenti onun zaferlerini kutlarken oradan yüz-

kahraman Napolyon, hayallerini VVaterloo Ovas' nda brakmak zorunda kalmtr. Tosun, kasmda babasnn yanma döner. Halkn sayglarn ka-

iten önyarglarla

yüksek

alnaca korkusuyla yaamtr. 19 haziran 1815 günü Mehmed Ali muhteem bir törenle

rafndan

Kavalal artk slam

128

her türlü araçtan yoksun olan, her eyi

kaplayabilecek zenginliklerimize, askerî ve

ayrmamasdr. Bu da

eyden kukulandn

Ali'nin herkesten ve her

niz'i

baar

Ali'ye

sürülür.

16 Histoire de

la

Topraklar' rn

bekçisi olarak gözükecek, kâfirlere ders

Regeneration de l'Egypte, Paris,

1

830.

veren komutan olarak anlacaktr. Yükselen saygnl Msr'daki hâkirmyetrnin güçlenmesine ve Babâli karsndaki

gücünün

SEKZNC

art-

masna neden olur. Bunlar kadar önemli baka bir sonuç, Arabistan genç Msr ordusu için deerli bir deneyim olmasnn yarmda, balca sorun kaynaklar Arnavutlardan da kurtarmasdr. Bu arada, Vehhabîlere kar kazanlan önemli zaferlere karn, sava dala bitmez. brahim her seferinde küllerinden yeniden doseferinin

BÖLÜM

Firavun'un

olu

(1816-1819)

an bir dümanla karlar ve Arabistan seferi gün geçtikçe uzar, malzeme kaybna neden olur. Bu sava Msr için -benzetmelerin balanmasn]

insan ve

ruz- 1962 ve 1963'teki yetler'in

rica ediyo-

Yemen Sava, Amerika'nn Vietnam ve Sov-

Afganistan maceralar gibi

ar bir yük getirir. Arap Yarmadasna gitmek üzere 23 eylül 1816' da gemiye bibrahim tam yirmi yedi yamdadr. nen Bir süreden beri sabrszlanan yeni komutan zaferler kazanmak ister. Yukan Msr'da yönetimi altndaki bölgelerde Memlûk-

kar giritii

lere

savalarda

savaç ve

örgütçü

niteliklerini

kant-

lama frsat bulur.

Önündeki harekâtn en büyük güçlüklerinden nacak sava politikasnda ve askerî yönetimde

birisi,

yatar.

uygula-

Medine'den

anahtar kent Dariye'ye kadar 800 kilometrelik bir çöl alacaktr.

Medine'nin Msr'dan, ordunun insan ve malzeme kaynaklarndan

uzak olduu unutulmamaldr.

Bu geni Bu manlarnn

çölde, genellikle birbirlerine

airetlerin gelenei sürekli

ussel 19 der:

iç

platolara

austos 1818

düman airetler yaar.

küçük saldrlar düzenleyerek dü-

varamadan ypranmasn salamaktr. Ro-

tarihli

mektubunda

Richelieu

düküne öyle

"Hâlâ Arabistan'a asker gönderiliyor. Bu sava, dokuz bal bitecee benzemiyor. Vehhabîler

navar

gibi,

mekle

yetiniyorlar, gerçek bir

sava

dört kii biniyorlar, yanlarndaki

düman

rahatsz

caet-

ilerine gelmiyor. Bir deveye

iki deri

torbadan birinde un, die-

rinde

unu bulamaç haline getirmek için su var. Bununla beslenerek

sekiz

gün dayanyorlar.

ye ihtiyac

var.

7 000 kiilik Türk

ordusunun 40 000 deve-

Birçou dizanteriden ölüyor, ama bu kayplar, Meh-

med Ali Paa'run sürekli gönderdikleriyle göze batmyor." 1 Bu 130

sözler

brahim'in giritii macerann

karkln bir kez

dala belgeler. Babas onun yarma askerî danman olarak bir Fran-

1

E. Driault,

1927, a.g.e.

sz subaym, imparatorluk iç savalarndan kurtularak 1814 ylnda Kahire'ye gelen Albay Vaissiere'!2 rinde Vaissiere

Fransz

katmtr. Daha seferin ilk günle-

pusulasn ve matematik

yetkililerini

aletlerini

kaybederse de

harekâtn seyrinden ve gidilen yönden haber-

dar etmekten geri kalmaz. 3 Oldukça karanlkta

to'yu

bulduu

getirir,

ve Socio'yu

kalm bir insandr

ve hakknda Gabriel Guemard'n Castres nüfus dairesinde bilgiler

Bu nedenle o dönem için olabilecei kadar ileri bir salk örgütü oluturur. Bu örgütün bana talyan cerrah Doktor Antonio Scot-

yardmclna da üç talyan hekimini, Gentili, Tedeschi

seçer.

Balangçta, kardeinin geçtii yollar kullanr.

havan ve obüslerle

nda 9 ekim 1816'da Yanbu'dan aynlr ve Hudeyde üzerinden Medine'ye yönelir. Medine'den Henakya'ya geçer ve karargâhn kurar.

ubat

1786' da

alnmak üzere muayene edildi ve miyopluk nedeniyle geri çevrildi; o dönemde örenciydi. Francis ve Cachin Marie-Antoinette'in çocuuydu. O günden

da

1836'ya kadar izine rastlanmaz; o tarihte ise nüfus dairesi kaytlarn-

olu Tosun anszn ölür.

çois Marie'nin

hiçbir ri

Bu

yaad felaketler içinde onu en çok etkisi altna alan, üphesiz

bu olaydr.

Yirmi üç

yamdadr.

doum kaytlarnn düzeltilmesi talimatna rastlyove ölümü hakknda

kollarnda geçirdii zevk gecesine balar. Buna inanmak güçtür.

tarihten sonra

bütün

izler siliniyor

ey bilmiyorum..." Mimaut tarafndan 3 mart 1835'te Dile-

Bakanl'na gönderilen dier bir mektup: "Umulmayacak yarar-

llkta bir

i baardm adl bu

ve

bir

Fransz tüccarn

tüccar, Vehhabîlere

iflastan

kurtardm.

kar savata Paa'ya cesaret

ve ballkla hizmet ettikten sonra birkaç yl önce

ticarete

atld. Ha-

beistan'da geçirdii üç ylda önemli miktarda kaFve toplad ve bu

Msr'a getirdi. açmay umuyordu. Msrllardan

kahveyi satmak veya Avrupa'ya nakletmek üzere Böylelikle yeni bir ticaret yolu

umduu gibi kolaylk ve destek yerine vergi uyguland, sonra

(...)

tekel

yönetimi ve vergi

karlat. Malma ödeyemeyecei oranda

idaresinin tehditleriyle

da el kondu. Doruca Paa'ya gidip ikâyet-

bulundum, yanmda bu ite bana büyük yardmlar dokunan Bo-

J.

Bir söylentiye göre

göstermez.

lnda serbest braklmasn saladm." balca nedenlerden

biri

selefi

Tosun'u

baarsz

Ald cevaplarn büyük bölümü

olarak elverisiz

salk koullarn

Fransz subay olarak

tantm olmas

25

nisan

1817 ve 29 aralk 1819

tarihli

akla da-

Egypte, Collection de l'Univers pittoresque. Bu eserin Doubilimci

olduu

ileri

sürülür.

Roussel, Vaissiere tarafndan Arabistan'dan gönderilen mektuplardan alntlar ya1

927, a.g.e.

Gerçekte

ise eser,

birçok kiinin

Arap ve Türk dönemleri konusundaki

mektuplarda, le ilgili ikinci

par. Bkz. E. Driault,

Mehmed

Ali'nin

olu-

kunsa" denirdi, "o anda bütün cimrilii büyük bir berekete dönerdi."

tir.

yazd

Bu konuda da güverilir hiçbir tanklk yoktur. Söylen-

ne kadar deiik olursa olsun, hepsi de

belirtir.

ha yakndr. 1861 ylnda Hartum'da öldü. Bkz. Guemard, a.g.e. 3 Richelieu düküne

sk ilikiden rahatsz

nun ölümü karsndaki büyük aasn ve Msr halk ve ordusunun Tosun'a besledii sevgiyi anlatr. Salnda "Bir cimri onun eline do-

4 kendisini üst rütbeli eski bir

kardei ve babas arasndaki

olan brahim, kardeinin ölüm haberini aldnda hiçbir üzüntü belir-

tiler

brahim, Kahire' den ayrlmadan önce

ver-

meye cesaret edememi, ceset kapa açk bir tabuta konularak gece karanlnda saraya getirilmi ve kadnlar bölümünün kapsnn önüne braklmtr. Sabah haremden çkan Mehmed Ali olunun ölüsünü görmü, bir çlk atarak cesede sanlm ve uzun süre kollarnda tutmutur. Daha soma sarayna kapanm, devlet ileriyle uramadan günler boyu yalnz kalmtr. 4 Bu ani ölümün nedeninin ve kara haberin Paa'ya bildirilmesi konusunda deiik yorumlar yaplmtr. leri sürülen görüler arasnda cinayet bile vardr. Ancak bu iddiann hiçbir dayana yoktur.

tisi

klan nedenleri örenmeye çalr.

bu kara haberi

Marcel'in anlattklarna göre kimse Paa'ya

os vard. Sonunda Vaissiere'in malnn düük bir transit vergi kar-

2 Msr'da

O srada Demenhur'daki karargahnda bulunan sevgili

Bazlar Yunanl bir köle kadndan veba kaptn ileri sürer. Gouin ise ölümün gerçek nedenim çok ateli bir Gürcü kznn

Vaissiere

te

O srada Mehmed Ali Kahire'de bir felaketle yklr. Hayatn-

gözüküyor). 1806'da askere

srada Kahire'de subay olarak bulunan Veissiere Joseph Fran-

(...)

top,

dodu (doum ad Vaissiere deil, Bes-

siere olarak

ruz

be

dnda hiçbir ey bilinmemektedir: " Vaissiere Joseph Fran-

çois Marie, 2

da, o

12'lik

donatlm yaklak 7 000 kiilik bir ordunun ba-

cü bölüm ise

me bata

bölüm A. Ryme tarafndan, P.

ve H. Prisse d'Avennes

birinci

Ali

J.-J.

Marcel'e

yazd çok kaln bir

bölüm yazara

Mehmed

ile

birlikte

aittir,

dönemine

Fransz

ayrlm

seferiy-

olan üçün-

Hamont taafndan hazrlanm, bu

Aline Raffeneau-Delile olmak üzere birçok kii

yardm

etmitir.

ait

cilt-

bölü-

Cenaze

töreni,

tahmin edilebilecei

kerî ve sivil yöneticiler tabuta elik ederken

kadar

muhteem olur. AsMehmed Ali mezara

gibi.

düküne

yazd

Mehmed

Ali'nin

tarihinde Richelieu

Roussel olaylar anlatr: "Monsenyör,

mektupta

babas

çekimlen

için

büyük bir

felaket oldu,

Vehhabîlerin öfke ve nefretine neden olur. Dire-

derhal artar ve kent çevresindeki

Tosun

Ölüm ha-

askerlerce sevilen ve

bir insand." 5

sava prensin ölümünden etkilenmez. brahim merhum kardeinin balad ii devam ettirmek zorundadr. Arabistan'daki

Üç yllk sava bütün ayrnülaryla anlatmak zaman kaybna olabilir. Bu sava genel olarak ani saldnlar, kuatmalar, kentlere girmelerin bir karmdr ve brahim'in tüm çabas Arapneden

Ali'nin

kaçmasn

ve bölünmesini salamakta.

oluna ilettii öütler birkaç kelimeyle

lü önderlere altn ve

Mehmed

özetlenebilir: açgöz-

ganimet vaatet; daha hrsl olanlara

lecek bölgelerin yönetimini öner; Vehhabî

ele geçiri-

an delmeye çal ve

göçebe halkn kentlere ve kasabalara saldrmasn sala. Bütün bun-

açdan önemli Dariye'yi almak. Genel olarak babasnn görülerini paylaan brahim, göçebe-

larn arasnda,

stratejik

ler ile kentlilerin

llk da

vardr.

belirttii gibi

Bu yanllk

salk

kapmalarn salamann daha kestirme bir yolu

de görülmesini salayarak kendini sevdirmeye ve kendinden

çeki-

baarmaya çalr. Bu nedenle eyhleri iyi karlar ve onlardan haraç almayacan, Suud'un kötülüklerini tekrarlamayacan, ordusu için alaca bütün malzemenin karln pein ödeyeceini anlatr. Kaftanlar datr, armaanlar verir ve genel af ya da aman ilan eder. Bu ekilde Msr davasna yakn bir görü domasn salar ve Vehhabîlerin baskc ve dinci iktidarndan nefret eden çok sayda insann ordudan kaçmasna neden olur. Yine de gerçekleri söylemek gerekirse bu harekât, sadece bra-

nilmesini

him'i tutan yazarlarn saklamaya ya da küçültmeye

5

olur.

Jules Planat, Histoire

de

çalü katli-

Mauye'nin alnndan sonra bütün tutsaklarn

la

Regeneration de l'Egypte, Paris,

1

830.

biyografisini

yazan Gabriel Enkiri'nin

nedenlerinden deil, onun gençliinden ve he-

yecanndan kaynaklanr. 6 000 nüfuslu El-Ras kasabasna gelir gelmez, hiç bir hazrlk yapmadan ve Vaissiere'in öütlerini dinlemeden saldry balatr ve askerlerinin çok ar kayplar vermesine neden olur: sekiz yüz asker ölür. Kuatma uzadkça uzar (alt ay), as-

gün tekrarlanan ve aralarmdan onlarcasnn ha-

yatna mal olan saldrlarn baarszl karsnda umutsuzlua kaplr. Eer Abdullah durumdan yararlanp Msr ordusuna saldrsayd, brahim'in Nufud'un ötesine kadar çekilmesi gerekebilirdi.

Sonunda görümeler balar ve Msr ordusu kuatmay kaldrarak Nufud'un içlerine

doru

ilerler.

brahim El-Ras'tan Habra'ya, oradan da Anayza'ya geçer. Kent, bu kez Vaissiere tarafndan yönetilen iki günlük bir kuatma somasnda düer. Anayza'dan sonra kuzeye Bureyde'ye yönelinir. El-Ras önündeki ders unutulmamtr. brahim kente hemen saldrmaz, obüslerini asl hedefi olan Dariye'ye ticisi

saklar.

olan HagilanT, çocuklarn rehin alp

ten sonra

Burayda'nn yöne-

ballk yemini

ettirdik-

balar.

28 aralk 1817

olduunu düünür. Suçlular cezalandrarak ve otoritesinin her yer-

amlara da sahne

için

Msr ordusunun ilerleyiini önleyen önemli bir stratejik yan-

kerler yorulur, her

Arap hals

larn askerden

ayaklanmay yattrmak

kin'de de farkl davranmaz.

olu, Mek-

ke Fatihi Tosun Paa, Demenhur'daki karargâhnda öldü. beri

ni

Msr ordusunun büyük gayret göstermesi gerekir. brahim Hane-

olunun cenazesinin ardndan yürür.

Aralk 1816

kuruna dizilmesi,

günü Mehmed Ali'nin olu Bureyde'nin seksen akra üzerine yürür ve kenti, birkaç gün süren

kilometre ötesindeki bir

kuatma sonucunda Böylelikle

alr.

brahim, Bedevilerin de desteiyle yava yava çö-

lün efendisi olmaya balar. Haftadan haftaya, Fransa'nn alt kat bü-

yüklüünde bir çölün ortasndaki Msr ordusum gerilla taktikleriyle ypratp çökertmek isteyen Abdullah'n planlarn boa çkarr. Palgrave, Abdullah'n planmn daha az becerikli bir düman karsnda baarl olabileceini yazar. Ancak brahim asl amac olan korku ve sayg uyandrma hedefinden bir parmak bile aynl-

madan Arap halsn kvrmtr. Nufud'daki

ilerleyii

srasmda

kendini bir fatihten çok bir müttefik olarak tantr, Bedevilerden al-

nan en deersiz maln bile karln bolca öder,

askerlerinin

ve su-

baylarnn silahsz halk aalamasn yasaklar. Yine Palgrave'e gö-

re,

"Msr gücünden etkilenen, kâr umuduyla hareket eden,

onlara

sunulan güvenlik ve düzene kanan köyler ve airetler teker teker

Anlamak isteyenler hemen uygun koullarla karlanyordu. Gerçek slam davasn brakmay reddeden ve 'Msr Çakal'nn hâkimiyetini kabul etmeyen küçük bir aznlk kalr. brahim iddete bavurmaz, direnenleri Nufud'a dokoparak brahim'e balandlar.

ru sürmekle yetinir ve onlara alayc bir dille

'Muhammed'e sadk

n

mesini salar.

ve rehber olarak

bayra

yardm

coarken Bulak' ta karaya çkan tutsaklarn

bu yapnn içindeki esirler halka Vehhabîlerin önderi de

rakr."

Msr ordusu Arabistan'n iç plato-

sunun ortasndaki Dariye kentim uzaktan

ur.

Mehmed Ali tarafndan onur ve

say-

gyla karlanr. Kahire' den stanbul'a gönderilirken yannda Kavalal'mn onun için af talep eden bir mektubu da vardr. Sultann ka-

mamasn istemektedir. Suud'un olu, paçavralar içinde, üç gün bo-

kabileler

tüm malzemeyi yaranda tayan brahim Msr'la olan balanüsn devam ettirir ve ardnda sadece dostlar ve müttefikler b-

surlar

gösterilir.

Paa'nn 'Necd adl Arap halsn adm Bütün

adm sararak merkez platoya günden güne yaklaarak, ordusu için

biri

dileri sökülmütür. Nil

üzerinde Dariye Kalesi'nin bir benzeri kurulur, kartondan yaplan

yunca stanbul sokaklarnda dolatrlr. Dördüncü gün kesilen kafas bir havan içinde

Ksa

gerekli

Sonunda, 6 nisan 1818' de

Kahire yedi günlük kutlamalarla

siz sevinç gösterileriyle kutlanr.

rar kesindir ve vaizlerin ateledii halk da Abdullah'n cezasz kal-

ederler.

alünda toplanr. Böylelikle,

aln haberi Msr'da tarif-

karlnda develerini

Bedeviler bir avuç tütün ve biraz para verir

sava-

sürdürebilmesini salar ve çabas baaryla sonuçlanr. Dariye

15 eylül 1818' de teslim olur. Dariye'nin

ordularn saysn artrma' y önerir. Bu strateji Abdullah'n ie yara-

maz ve karn aç bir kalabalkla uramasn ve kaynaklarnn tüken-

Austosun sonuna doru Msr'dan gönderilen takviye,

görür.

Abdullah orada,

arkasnda güçlü bir ordu ve toplarla beklemektedir. Kent, her

çevrili surlarla korunan be mahalleden oluBe mahallenin çevresinde, alt kilometrelik bir çember olutu-

su hendekleriyle

ezilir.

bir süre sonra

saraydan gönderilen

bir

ulak brahim'e

atandn bildirir. Babasndan ald talimat uyarnca brahim Vehhabîliin kayna Dariye'yi yerle bir eder, Basra Körfezi kylarna kadar Msr garsultan tarafndan üç tulu paa rütbesine

nizonlar kurduktan sonra Kahire'ye döner. Haritaya baknca

zldeniz iyi

kylarnn Msrllar

gözündeki

stratejik

K-

önemi daha da

anlalr. brahim'in Necd'de kalarak ülkeyi yeni batan örgütlemek is-

Bu düünce yazmalarnda açkça

ortaya ç-

ran surlar bulunur.

temesi muhtemeldir.

Kuatma için brahim'in elinde 5 500 asker vardr. Haziran ortalarna kadar liçbir baan elde edemez va babas onun yerine subay-

karsa da babas Vehhabîliin canl güçlerinin (geçici olarak) yok

larndan biri olan Halil Paa'y göndermeyi ciddi olarak düünür.

Skntlar daha da artrmak

için 21 haziran

günü çkan

yangn, cephanelie sçrar ve büyük kayplara neden

nun

elinde çok az

belle'e göre

olur.

mühimmat ve on günlük erzak kalmtr.

bir

OrduVaula-

brahim olaanüstü ruhsal güç ve o yataki bir gençten

beklenmeyecek bir irade

Artk gözünde baka hedefler vardr. Bir görgü tara "Dariye'nin dümesinin ve Abdullah'n gidiinin Vehhabîlii kesin olarak yok ettii düünülüyor" diye yazar,

edilmesiyle yetinir.

"Necd'de yordu.

karlatm

bütün Bedeviler Sünnî olduklarn söylü-

Riyad'da rastladm çok

az sayda insan hâlâ Vehhabîlie

bal olduklarn söyledi; onlar da Bedevi deil, Dariye'den arta kalanlard. Bedevilere gelince onlarn

sergiler.

Balca yardmclarndan biri olan ve ileri cepheyi yöneten Uzun Ali alevlerin her eyi yakp yakmadn sorar. Genç komutan

lerinin tek

Abdülvehab'n yolundan gitme-

nedeni korkuydu. Vehhabîlik güçlü

olduu sürece talan

ballklarn artrd." 7 brahim'in bir baka baars,

tutkusu

1819 ylnn ortalarnda biten kvarl süresince, savatan harap olmu bu bölge halknn yaam

ey kurtaramadk, dümana saldrmak için elimizde cesaretimiz ve klçlarmzdan baka bir ey kalmad; ancak, eer istersek,

sa

bu kadar da sava kazanmaya yeter. 6

standardnda önemli deiiklikler yapü. Palgrave ayrnt verir: "b-

"Hiçbir

6

Histoire

de l'Egypte sous Mehemet

Ali,

2

cilt,

1

830-1 836.

7

Sabry, a.g.e.

rahim'in ayak izlerini kendi gözlerimle gördüm:

ekilmi

tarlalar,

kazlm kuyular,

açlm atölyeler..."

aktardklarn belirtmek

gerekir- biyografi yazarlar, Pa-

a'nn kan dökücü niteliini öne çkarmay tercih eder. Herhalde brahim'in dümanlarna kar amansz davranmayaca düünülemez. Roussel ve Richelieu arasndaki edilir:

yazmada bu

iddetten söz

Gouin'e göre manzaraya hâkim El-Guri Camii'nin bahçesinden töreni izleyen Mehmed Ali, bütün gösterilerin oluna yöneE.

lik

yaplmasn salam,

de

bir seyirci gibi izlemi,

plan sevgi

gösterilerini

Kahire sokaklarndan geçen

kalabal sa-

kendi varlyla muzaffer komutana ya-

engellemek istememitir.

"brahim Paa Vehhabîler karsnda, akra adl bir yerde ye-

ni bir zafer ri

günü brahim, Kahire'ye girerken geçecei yolla-

r iki tarafl kalabalklar doldurulmutu.

Dier taraftan, Mengin ve Hamont gibi -ikinci elden aldklar bilgileri

9 aralk 1819

kazand ve

Durma' da bir yenisi

Kahire'ye 1 200

çift

kulak gönderdi.

Bu zafe-

Teslim olmayan Arabistan ve ngiliz görüü

izledi." 8

Arabistan'daki kor, hiç

sönmeden yanmaya devam

gün yeni direni yuvalan ortaya çkar ve lemek da

için

kalr.

Mehmed Ali

ara sra yeni kuvvetler

alkanlnn tersine,

Her

göndermek zorun-

Bu nedenle, tüm hâkimiyeti -1840 ylma kadar-

her zamanki

eder.

yangnn yaylmasn önsüresince,

elde ettii topraklar yeniden ör-

gütlemek frsat bulamaz, bitmek bilmeyen bir mücadeleyle yetinir.

Bütün politikas önemli kentlere

Msrl

askerî valiler atama, yeni

eyhler ve önderler bulma, zekât ödemesinin sürmesini salama ve

hükmetmek için bölmekten ibaret kalr. L'Empire egyptien sos Mohamed-Ali et la question d'Orient, 18111849 adl eserinde Sabry, Arabistan seferinin ksmî baarszlna çok tarafsz bakar, bunun nedenlerim aratnr: "Arabistan'a tamamen hâkim olmak hiçbir yönetime nasip olmamtr çünkü, Bedevileri

çöllerinde

Araplarn

kovalamak ya da dalarn ele geçirmek imkânszdr.

ittifak

yeminlerine ve

him, Bedevileri kazand,

ballk

sözlerine inanlmaz. bra-

ama onlar yenemedi.

Kaleleri ve kent

halklarm sadece topçusunun üstün ate gücüyle deil, özellikle be cerikli hogörü politikasyla kendine balad. Onun gidiinden son-

Msrllar Hicaz ve Necd'in belli bal kentlerine hâkim oldular, ancak çöl ve dalar halkn bamszl için mükemmel bir savun-

ra

ma

hatt oluturdu. Vaulabelle'in de belirttii gibi daha önce Veh-

habîlere

bal bölgeler artk tek merkeze bal olmadklarndan; on-

lar güçlü klan

ba kopmutur. Her airet, her kent kendi kiiliini

öne çkarmaya çalr. Tek bir cümleyle Vehhabîler, artk tek efendinin iradesi altnda, ayn imam, korunma duygusunu ve öç alma ar-

Arap Yarmadas

zusunu paylaan bir 8

E. Driault,

hire,

1927.

La formation de l'empire

politik

güç olmaktan

çkmtr.

brahim Necd'de kalsayd kalc bir eser yaratacana ve halk

de Mohamed Aly de l'Arabie au Soudan, Kaiyi

örgütlenmi toplumsal

bir

düzene altracana

üphe

yoktur.

Ama haleflerinde onun saygnl ve etkisi görülmüyordu. Bastrl-

m

ayaklanma sadece kafasn kaldraca günü bekliyordu."

Kzldeniz kylarnn

igali,

dünyada yanklar yapar. Daha

bata

lerler.

rndan birinin, Napoli Konsolosu

Kzldeniz

ticareti

1818' de Richelieu

Fantozzi'nin

azndan laf almay

dükü anlamann en önemli üç

maddesini bildirir:

maddede Hindistan'dan Süvey ya da Kuseyr'e gelen mallarna bütün Msr'da yüzde 3'lük bir vergi uygula-

"Birinci

tüm

ngiliz

bölgeleri

olmak üzere tüm

ngiltere

1818' de ngilizler

konusunda Mehmed Ali'yle bir anlama imzalamt. Bu belgeyi ele geçiremeyen Fransz Konsolosu Roussel, Boos Bey'in arkadalabaarr. 6 eylül

itahlarn kabartr ve buralarda Türklerin yerine geçmeye hazrlanrlar. Üstelik, daha önce Memlûklere yardm ettikleri gibi, Arabistan seferi boyunca da açkça Vehhabîleri destek-

ney

naca belirtiliyor. kinci maddede, boaltldklar limandan skenderiye veya

Dimyat'a nakillerinde güvenlii salayan Msr'a ödenecek yüzde 6'lk baka bir vergiden söz ediliyor.

Üçüncü madde Paa'nn gizli tutmak istedii bir maddedir. Bu maddeye göre ngilizlerin Babâli'yle savaa girmesi halinde on-

Araplarn

söyleniyor.

giltere'nin yeni

konsolosu Henry Salt'u çararak Yemen'in üç yüz-

can belirtir. Babâli de benzer bir protesto notas göndermitir. Mehmed rimli

Msr'daki tüccarlarn ve gemilerinin rahatsz edilmeye-

su

Ali ve sultan arasndaki

sonuç verir. 3 aralk 1820' de

göndererek majestelerinin tebriklerini

iletir

ney bölgelerine ban getirmek için bir

ittifak önerir.

ve Yemen'in

siyasî

masn güçletiren korsanlara bir saldr düzenlemektir. 10 Bütün bun-

sr güvenilmez prenslerin

emirinin rzasyla yaplr.

brahim

öneriyi

babasna

iletir,

Mehmed Ali Paa ordularnn Necd Seferi' nden sonra dinlenip toparlanmas gerektii gerekçesiyle ibirlii

Msr valisi

stanbul tarafndan,

Paa tarafndan uyarlmtr:

teklifini

özellikle

nezaketle geri çevirir.

Mehmed Deni amac daha sonra ül-

de Vezir

"ngilizlerin temel

ve

ticarî bir

anlama kopardktan sonra

dostlarnn da bulunduu bazlar, onu bu anlamay kabul etmekle

Yemen

Moka önlerine varan ngiliz filo-

Mehmed Ali'nin protestosu etkili deildir. Aralarnda Fransz

c, majestelerinin tebaasna ait gemilere sürekli saldran, ticaret yapl-

lar

genellikle ve-

çekilir. 13

dou ve gü-

Bu ittifakn ama-

dayanma

kyy topa tutar, ksa süreli bir çkarma gerçekletirildikten ve

emirden çok yararl Sadlier'i

ilettik-

ngilizlere gösterdii

yldan bu yana Türk topra olduunu hatrlatr ve Moka'ya bir ngiliz birlii çkarmann Kahire ve Londra arasndaki ilikileri boza-

süre içinde

Bombay hükümeti Yüzba

bakomutannn

çkarma yaplmasn ve Yemen emiri tarafndan ayaklar altna alnan ngiliz onurunun kurtarlmasn ister. Mehmed Ali'nin cevab ksa sürede gelir. Mekke muhafz olan yeeni Ahmed Paa'y ngiliz saldrlann geri püskürtmekle görevlendirir. Daha sonra da n-

tamamlayabilmeleri için bir yllk bir süre tannyor, bu

Zafer haberini alr almaz

"ngiliz-

saygdan söz ediliyor." 12 Vatandalarnn kötü muamele görmesini bahane eden ngiliz Moka konsolosu, sava gemilerinin gelmesini, liman kapatmasn,

lara ilerini

cei belirtiliyor." 9

ubat 1818'de Roussel, Richelieu'ye unlar yazar:

Vehhabilerle temasta olduklar, onlara top ve cephane

lerin leri

8

Kzldeniz'i ngilizlere terk etmekle

lecek

durumda

suçlar.

Hakl deillerdir.

M-

hüküm sürdüü bu bölgede etkili olabiuyarnn iyi anlald ve Meh-

deildir. Yine de

med Ali'nin o andan itibaren Arap önderleriyle ilikilerini sklatrmaya balad görülür. Bu çabas Fransa'nn önce Maskat, daha sonra Moka konsolos yardmcs Armandy tarafndan daha da kolaylatrlr. 14

Mehmed

kenin ele geçirilmesini salayacak köprü balan oluturmaktr." 11

Ali'nin hayali

baz durumlarda zamansz

gözükür.

Önerileri geri çevirilen ngilizler gözlerini Maskat'a ve Basra

Körfezi ülkelerine diker. Gerçeklen de

tan yolu için hayatî önem

Moka ve Yemen'in -Hindis-

tayan- Babülmendeb yaknlarndaki gü-

12

1927,

E. Driault,

13 Bu

anlamann

tandalar

ingiliz

a.g.e.

maddelerinden birine göre Moka'da

bayrann

yüzde 3,5'ten yüzde

2,25'e indirilecektir, ingiliz arivleri,

9a.g.e.

10 M. Sabry,

Henry

ay.y.

10 ocak 1821

a.g.e.

14 1 1

Salt' a

Viel, a.g.e.

tarihli

mektup.

yapan tüm

ngiliz va-

vergi, ngiliz

mallarna

ticaret

korumas altndadr; uygulanan

FO

78,

cilt

103. Bruce'tan

Hindistan yolu üzerindeki yerinin önemine karn, Kzldeniz larnda, bölgesel zenginleme tur.

DOKUZUNCU BÖLÜM

ky-

dnda gerçek bir ticarî faaliyet yok-

Msr bu denize srtn dönmütür. Süvey, Kuseyr'den yüz ki-

II.

lometrelik ssz bir sahille ayrlr. Bölgenin ticaretinin canlandrlma-

Pepi'nin izinde (1820-1822)

s için Kzldeniz'in bir çkmaz olmaktan kurtulmas gerekir. Süvey Kanal henüz gündemdeki yerini almamtr.

Mehmed Ali gözlerini bu bölgelerden hiç ayramaz. Uzun bir süre Hindistan'dan haber alr, o yöredeki rolü daha bitmemiçesine

örenmek ister. duyduu güvenYemen'e çkmasnn Süvey saldrsnn

hareketleri, zenginlikleri, siyasal dengeleri

Moka

önlerindeki ngiliz

sizlii artrr. ngilizlerin

habercisi

olduundan

duunu

ve inanlmaz

çkarmas, onlara

emindir. Gelecek bir

sezi yetenei

maceras belki de dorudan onu

onun bu konuda hakl

olduunu

gösterir.

Msr'n snrlarn geniletmeye ve

bu kez Sudan'a yürümeye yöneltir.

Msrllar uzun

ol-

Moka

ginliklerle

bir süredir

Sudan' esrarl ve inanlmaz zen-

dolu bir ülke olarak tanyordu. Daha

(VI. sülale)

bu ülkeye düzenlenen

II.

seferlerden önemli ganimetler,

insanlar, hayvanlar, her çeit zenginlikler, hatta

bilen" bir

Pigme bile

ubat

1820

Pepi döneminde

"Tanr' nn raksn

getirilmiti.

balarnda Mehmed

Ali'nin gözlerini Sudan'a ve

ötesine çevirmesinin nedeni bölgenin kimsenin elinde

olmamas ve

kolay bir av olarak görülmesi deildi. Asl nedenler çok daha kan-

kt.

Nedenlerden biri, belki de en önemlisi artan para ihtiyacyd.

Vehhabîlere

kar verilen sava devlet hazinesini boaltmt. Uzun çökmü olan halk daha fazla skt-

süreden beri dizlerinin üstüne

ramayacana

göre hazineyi

yemden doldurma yollarm daha

uzaklarda aramak gerekiyordu.

Okuma yazma bilmediinden Sudan hakknda yazlm tariyandan konuma her Doulu

hî belgelerden haberdar deildi. Öte gibi

ce

onun günlük hayatnda da önemli bir yer tutuyordu. Daha öngibi yanna yaklamak kolayd. Saraya girmekte

de belirttiimiz

Paa'mn sk görütüü kiiler arasnda birçok Avrupal da vard. Bu konuklarn içinde çok bilgililer, hatta bilgeler de bulunuyordu. Mehmed Ali'nin onlarn araclyla Sudan hakknda yaymlanm eserlerden haberdar olduu düünülebilir. zorluk çkarlmyordu.

Böylelikle aralarnda Etnograf

Johann Ludwig Burckhardf

bulunduu

kurduu

gezginler, hayalini

güce ulaabilmesi

n

1

da

için ge-

reken altn ve dier madenleri yüksek topraklarn yüreinde, Nüb-

1

142

sviçre

d,

doumludur, daha sonra Müslüman olarak brahim

Msr toplumuna

tam

bir

uyum salad.

ibni

Abdullah

adn

al-

.

ye, Fazogl,

Kordofan ve Darfur'da bulacam

re göre yeni firavunu bekleyen

Mehmed Ali

anlatlanlarn

inanlmaz

gibi alan

söylerler. Söylenenle-

zenginlikler oradadr.

Bu

madeni ve deerli ta tutkunu

büyük olmas kaçnlmazd. Adamlarn bu zengin yataldar bulmaya gönderir, ancak gidenler

üzerinde etkisinin

birisi

birçok kez

her seferinde

elleri

dönerler. Prusyal

baarsz

olur.

Zümrüt arayan

Caillaud sadece zebercet bu-

Piemonteli Boreani Hartum'dan Fazogl'a giderek altn arar, ya-

lur.

bo olduunu

taklarn

ayn

Ali de

söylemesi üzerine gözden düer.

bölgeyi gezer,

baarl

olamaz. 2

Msr'n

Mehmed

ithalatnda

önemli bir yer tutan deerli fildii de bu uzak güney ülkelerinden gelir.

Dahas parfümlerin,

tütsülerin,

peçelerine sürdükleri miskin

buhurlann ve kadnlarn ince

kayna da bu topraklardr.

Sudan seferinin birinci nedeni ekonomiktir. kinci neden hem

hem de askerîdir. Stratejik olarak kaynan, bilerek ya da bilmeden,

stratejik,

Yeniçerilik sistemi basit bir prensibe

Yukar Msr' Afrika kabilelerinin saldmlarndan korumay amaçlamlard. Öte yandan bölge belirgin corafî snrlarla çevrili deildir ve Nil Vadisi araclyla Msr'n bir devam gibidir. Firavunlar ve Yukar Msr taçlarn birletirme yön-

Aa

uzaa gönderir, Nü Vadisi'ni iziej^erek vardklar Sudan'n Msr'a balanmasn salar. Sudan' hâkimiyetine almak isteyen Mehmed Ali böylelikle Yukar Nil'in prenslerinin götemleri onlar

revini

daha

de devralr.

Operasyonun dan, 1801 ylndan,

askerî

yönü ise ilhamn daha yakn bir zaman-

Mehmed Ali'nin bir Osmanl askeri olarak Ebu-

kylarnda General Menou'nun ordusuna kar

lerden alr.

Kavalal

dedii

dümann askerî sanatnn etkisinde kalm ve Bertiier'nin

gibi "düzensiz

deerlerin

disiplinli cesaret

zaferler

karsnda

den örgütlemesi, yeni

kurmas

artt.

bir disiplin düzeni,

zafer

kazanarak denetim

düzensizlie son vermek isteyen herkesin acilen orduyu

Cedid'i

gün-

O günlerde Fransz ordusu bozguna uramasna karn

kazanamayacana inanmt. Büyük

d

savat

dier

bir

deyile

)'eni-

el

tksz

padiah

bir

parlan,

a.g.e.

sevgisiyle yetitiriliyordu. Ailelerinden zorla ko-

bekârla mahkûm, çok kati

vllar süren bir

disiplin kurallan

çraklk döneminden geçen

altnda uzun

yeniçeriler ortalarndan

baka kimseyi tanmaz, Allah ve sultan sevgisinden baka sevgi bilmezlerdi. Uzun yllar sonra -bekârln ve klada yaama zorunluluunun sona ermesi, fetihlerin durmas- deiik nedenlerle bu seçkin birlikler de bozulmaya yüz tutar. Savaç ruhunun kaybolmasyla birlikte yeniçeriler dünyevî zevkleri de tanmaya balar. Ksa sürede Yeniçeri

Oca sadk ve fanatik bir çekirdek olmaktan çkar,

halknn ortak niteliklerini tayan bir kalabala döyüzyln sonlarndan itibaren ayaklanmalar, saldrlar, XVI.

imparatorluk

nüür. 3

bakaldrlar ve antaj görülür. Yabanc gezginlerin Kanunî Sultan

Süleyman'n soylu

askerlerini

kalmtr. Donanmaya lerle snrl kalm, olu turulmutu

beeniyle izledii günler çok geride

gelince, gemiler sadece

mürettebat

kadrga ve çektirme-

ise kölelerden

ve maceraclardan

Son yeniçerileri yeniden düzene sokma çabalarndan biri 1792 ve 1793 yllarnda gerçekleir, III. Selim'in tahtana mal olur. Yeniçeri

Oca'mn yok edilmesi

yeniçerileri

için

Sultan U.

Mahmud'un

klçtan geçirmesini beklemek

Mehmed Ali daha 1815' te Nizam

1826'da

tüm

gerekir.

Cedid kurmaya

kalkar, an-

cak askerinin tepkisi yeniçerilerin III. Selim'e gösterdii tepki kadar güçlüdür: talan, Avrupallara saldn... Arnavut askerlerin artiklan olsun, Türkler olsun herkes yeni projeye kesinlikle

kar çkar. Paa

açkça "gâvurluk"la suçlanr ve ayaklanma bakente yaylr.

Tehli-

Nizam 3 Saylar

m, daha 2 Guemard,

ço-

konuyordu. Bu zorlama askerler slam inanyla ve ka-

cuklarna

XIV.

yüzyl sonlan ve XV. yüzyl balarnda 8 000'ken Kanunî Sultan Sü-

leyman döneminde

144

tut-

saklarnn en seçmeleri ayklanyor ve Hristiyan kullarn erkek

böylelikle

ler,

varldr. dayanyordu, sava

nedeni, sürekli bir ordu denemesi olan yeniçerilerin

eski çalar-

dan alr. Firavunlar da Orta Afrika ve Sudan'a hâkim olmak istemi-

kir

O güne kadar sava alannda Osmanllarn üstün görülmesinin tek

Rüppel Sina'da, talyan

Arap çöllerinde aratrmalar yapar. Lmant de Bellefonds Et-

Brocchi

bay'da

bo

Kukusuz Mehmed Ali böyle bir projeyi düünen ilk kii deildir. Daha XVIII. yüzyln balarnda baz aydnlk görülüler Osmanl ordusunun yeniden yaplanmas gerektiini belirtiyorlard.

1

2 000'e, XVI. yüzyl sonunda 26 000'e,

1

653'te 55 000'e çk-

sonra 30 000'e inmi, 1700'de 70 000, ksa süre sonra 35

yüzyln balarnda

ise

65 000 olmutur.

000 ve

XIX.

keden haberdar olan Mehmed lur

ve dizginleri yeniden

projesinden vazgeçtiini

Sudan'n

fethi,

Ali,

kaleye snabilecek

zaman bu-

eline geçirebilmesi için yalan söylemesi,

açklamas gerekir.

ona ilerleyiim engelleyen birkaç dikbaldan

ayrcal olmayan yeni adamlar getirme için frsat hazrlar. gale hazrland topraklarda onu yeni bir ordu kurmaya yetecek sayda insan beklemektedir; "bakir" kurar,

rakt tüm zenginliklerin çkanlaca"

bir or-

bu orduyu Nizam Cedid örneine uygun olarak ekil-

Seferi güçler haziran ler

ticaretidir.

Zenciler

hazinenin yeniden doldurulmasn salarlar. "Her eve gerekli"

daha önce MemJûklerin

hatl güzel kzlar Habeistan

hayet Afrika

seferi

tercih ettii

açk

tenli,

er-

düzgün

Dalar'nn eteklerinde yakalanr. 4 Ni-

1811 Katliam'ndan sonra Dorgola'da toplanan

ve baz söylentilere göre Nil Vadisi'ndeki yerlerine geri dönmeyi sarlayan

Memlûk kalntlarnn da yok

karayolundan giderken daha sonra oluturulacak kervanlarda

üç bin

örgütçü olan Kavalal sefere hazrlanr. Protestolarla

denizlerle

ta-

karlaaca-

be yüz

amacnn Habeistan olduunu saklar. Gizlice,

Bey komutasnda

snrna kadar ilerler ve

yaklak üç yüzü ballklarn bildirirken geri kalanlar önce Sennar'a, 7 oradan da Darfur'a çekilir. Daha soma Kzldeniz

kysna snrlar ve orada sefalet içinde

ölerek tarih sahnesinden

çekilirler.

Genç paa

gelir

gelmez

Msr güçleri kinci Çalayan' a, Vadi-

doru yürüyüe geçer. On gün kadar süren bir moladan soma Marakak'a doru hareket eder ve hiçbir direnile karlama-

Halfa'ya

dan kenti

ele geçirir.

Ekim 1820 sonunda bir eyleri

ordu, silah olarak ok ve

mzraktan baka

olmayan birçok kabilenin bulunduu aykiye bölgesine

girer.

ama genç komutann ileri sürdüü artlar öylesine ardr ki savaarak ölmek daha uygun bir seçenektir. Teslim olmay kabul etmemeleri karsnda öfkelenen smail saldr ya da daha doru deyim-

kiilik iki

ordu harekete geçmek

beklemektedir. 5 Bunlardan birincisi

olu

için emirlerini

smail'in, ikincisi

de da-

mad Defterdar Muhammed Bey'in komutas altndayd. Artk -buradaki fark önemlidir-

Muhammed

keif birlii Dongola

smail görümeleri balatr. Kabileler teslim olmaya hazrdr,

Hedef Hartum Her biri 4 000

süvarilik bir

çlerinden

doru artk hazrdr.

il, kendi

kaykla Nil yolunu kullanr. smail, Kahire'den 20 tem-

yolunun üzerinde rastlad Memlûk kalntlaryla savaa tutuur.

çevrelenmi ve Süvey'ten Binbir Gece Masallar' nda sözü

edilen büyük Arap limanlarna kadar tüm Dou Afrika'y kaplayan büyük bir imparatorluk peindedir. 1820 ylnn mays aynn son-

larna

hafif

ksm

muzdan önce ayrlmaz.

edilmesini salar. Titiz bir

nn bilincinde, bu sefere bilimsel bir görüntü verir ve ana hedef olarak Sudan' gösterir,

macerac

ay boyunca Assuan'da toplamr. Süvari-

smail'in geliini beklerken

Sudan seferinin önemli bir nedeni de köle ile

bir

kullanlacak develer Esneyn'e gönderilir; ordunun geri kalan

lendirir.

kekler

sözünü veren

kalabal da vardr. 6

kurtulma ve yerlerine kast

du

ya da hekimlerden oluan Kavalal'ya "cehaletin toprak altnda b-

Mehmed Ali stanbul'un bir kulu olarak de-

adna savaacaktr.

le, ti

katliam emrini verir. aykiyelilerin toparlanmaya çaltklan Kor-

köyü yerle bir

edilir,

köylüler yaralamr ya da öldürülür. Yüzerek

sa kysna varmak isteyenler yakalanr ve klçtan geçirilir. smail'in her çift kulaa yirmi be kuru verecei haberi adamlarnn katliam sürdürmelerine neden olur. Günün sonunda kahranehrin

manlk] arnn

Sudan' almak görevi smail'e verilir. Yannda, talyanlarn çounlukta olduu, sözde doa bilimcilerinden, maden uzmanlarndan

yacaktan

4

yelilerin

1

göstergesi olarak

komutanlarrnm ayaklar dibine ko-

200 kulak tuzlanarak

Mehmed Ali Paa'ya gönderilir.

Kavalal'mn tepkisi eletiri doludur: "Mektubunuzu ve aykiBkz. Deherain, a.g.e.

5 Vaulabelle'e göre

Msr ordusu

bir topçu birliinden,

aralarnda

deiik

en Egypte,

cilt

X.

Sevgili

olum, halkn ^reinin

airetler-

den 800 Arap askerinin de bulunduu 3 500 piyade ve süvariden oluur. Bkz. foire scientifigue et militaire c/e l'expedition française

kulaklarm aldm.

His-

ve Weygand, a.g.e.

6

ay.y.

7

Bölge

adn

eski

Fung Krall'nn bakenti Sennar'dan

alr.

sadece

adaletle

kazanlacan,

bir ülkeyi ele

geçirmek

için incelik

ve siya-

her hükümet bilir. Çünkü hiçbir hükümet adaletli olmadan eserini tamamlamay ve görevini bitirmeyi baaramamtr. set gerektiini

Atlarm ve silahlarn

teslim etmelerini isteyerek nefretlerini ve

is-

yanlarn körüklemek yerine aykiye halkm hogörü ve yumuak-

kazanmanz daha doru olurdu..." 8 Sudan seferi ngilizleri endielendirir. Sudan neyse, ama Kavalal'nn Habeistan'a dokunmas düünülemez bile. Kendisi de o bölge konusunda uzman olan9 Henry Salt, Paa'dan derhal bir gölkla

ubatnn ilk haftasnda göz alabildiine uzanan ve Habeistan'a doru iyice yükselen büyük bir step olan Sennar'a ular. Yln sekiz ay boyunca çöl manzaras gösteren bölge, yamur mevsimiyle biriikte youn bir bitki örtüsüyle kaplanr ve hem scan, hem de bitkilerin neminin etkisinde kalr. Burada yaayan çeitli topluluklardan her birinin banda biSudan'

ele geçiren smail, 1821

malik veya yerel derebeyi bulunur. aykiye halkndan daha

rer

kel silahlar

vard ve daha önce

nedenle de savaçlar

çarpmann

rüme ister, hükümetinin endielerini dile getirir. Hükümetinin Hadüman bir dünyann ortasnda ba-

nerden geldiini anlayamazlar.

mszlm ve dinini korumay baaran

la verir

gücün eline geçmesine

asla

göz

den -kolayca anlalabilecei

büyük

ülkeyle ilgilenen ve

Müslüman bir

yummayacam bildirir. 10 Dinî ne-

gibi- bir bahanedir.

Çünkü aslnda bu için frsat

kollayan ngiltere'nin kendisidir.

Paa balangçta zaman kazanmaya, oyunu kartrmaya çalrsa da ngilizlerin kararll karsnda Salt'a belirlenen snrlarn almayaca sözünü vermek zorunda kalr. Görümeleri 20 kasm dileri bakarma ileten Salt, raporuna görülerini de ekler: "Kararl davranm gören ekselanslar sonunda tutum deitirdi ve en açk ekilde bana, fethinin tamamlanmak üzere olmasna kar-

kenti hiçbir direnile

n hükümetimizle

ilikilerini tehlikeye atmamak için altn ve deta dolu Habeistan üzerinde herhangi bir istekte bulunmaya-

can vaat

etti.

Beyaz

Nil'in

kullanma ve Büyük sken-

zamanndan beri birçok büyük inam baarszla uratan Beyaz Nil hakknda bilgi toplama olduunu-anlatt." 11 der

u-

ular ve

sol

kysn

izleyerek

güneye

Dou

Sudan'n

or-

bu noktaya var, gerek Msr,

ge-

bulutuklar noktaya varr. Artk

tasmdadr.

mays

smail'in 27

1827' de

rekse de Sudan tarihleri için önemli bir gündür. Ertesi yl smail, Be-

yere

sol kysna sürekli bir askerî kamp kurdurur ve bu ssz yal bir kadmn adm verir: Omdurman. ki yl sonra da Meh-

med

Ali buralar

yaz Nil'in

görmeye

gelir

ve buradan nasl yarar! anlabilece-

ini kavrar. ki nehrin birletii bu noktada, ticisinin

askerleri

toplard.

karlamadan ele geçirir. Ertesi gün endi'ye

Beyaz Nil'in (Bahrü'l-Ebyaz)

Ekselanslar daha sonra bu seferin ana hedefinin ar-

ak rahatszlk verici hale gelen

Çalayan civarnda

doru ilerler, erzak sknts ve hava koullarnn dnda güçlükle karlamaz. Mays aynn sonunda Krmz Nil (Bahrü'l-Ezrak) ile

1820' de

erli

ve ordusunu Dördüncü

bat ortasnda yeniden harekete geçer, 8 martta Berber'e

girer,

onu korumas altna almak

balarnda, aldklar yaralarn

smail, Sennar içlerine girmeden önce birkaç günlük bir mo-

beistan gibi Hristiyan olan ve

bir ülkenin

il-

ve top görmemilerdi. Bu

hiç tüfek

yerleecei müstakbel kentin yerini

sü'l-Hartum

(Fil

Msr Sudan' nm yönebelirler.

Kent önce Ra-

Hortumunun Ba), daha soma da ksaca Hartum

olarak anlr.

Ancak 1821'de artk smail buralarda oyalanmaz. Assuaridar ayrlan üç yüz tekneden ancak bei çalayanlar geçip buraya vara-

8

9

Msr 1

arivleri, bkz. Sabry, a.g.e.

802 ve

1

bilmitir.

806 yllar arasnda Vikont George

Valentia'ya Seylan,

beistan yolculuu srasnda ressam olarak elik eder. Yolculuk anlar

yaymlanm

Msr

ve bu kitap sayesinde

konsolosu olarak

10 Daha

IV.

atanmasn

kazand

Msr 1

ve Ha-

12

nn

yüzyln balarnda Habeistan kral tarafndan kurtarlan ve sarayda

girer.

Kral Badi derhal

Mehmed

ballm bildirir.

12 Funglarn

rihte

piskoposu oldu.

V.

yüzyldan sonra iskenderun'dan gelen

iler kraln ve halkn tümünün Hristiyanl kabul etmesini saladlar.

ke-

kökleri

hakknda

çelikili

görüler vardr. Bazlar onlar iluklara

bazlar da Darfurya da Habeistan'dan

bul ettirdi ve ülkenin

Sabry, a.g.e.

sonra, 12 haziranda, Fungla-

ingiltere'nin

lar,

1 1

atktan

salar. Bkz. Fiechter, a.g.e.

büyütülen Frumence adndaki Suriyeli kazazede, Habeistan kralna Hristiyanl kailk

El-Cezire'yi

bakenti Sennar'a törenle

814 ylnda Ali'ye

ün onun Missett'in yerine

smail

ilk

geldiklerini

ileri

sürer.

kez XVI. yüzylda, Nübye'deki Hristiyan krallklarn çöküünden

sonra görülür, isimlerinin

yüzyln balarnda

kral

dnda,

II.

Badi

ilk

Fung krallar hakknda hiçbir

bakent Sennar'da

bir

ba-

Fung Krall iki

ta-

yüzyl

bilgi yoktur. XVII.

cami yaptrmtr.

1821 eylülünün sonlarnda, Sennar'a girdikten üç ay übyo Çölü feri,

brahim'i

soma s-

binden fazla hastayla

ba baadr. Sudan se-

yardma gönderen Mehmed

Ali olmasa, gerçek bir

mail alt yüz ölü ve

iki

bozguna dönüebilirdi. Kavalaî'nn büyük duracak hekimlerle ve hayvan

artk, verilen

zogl'da

gelir.

cesetlerinin

kank

olu önemli bir takviyeyle ve salgm durDoktorlar hastalan karantinaya alr, insan

çürüdüü su birikintilerim temizletir. smail bilgilere

göre Mavi Nil'in ortalarnda, Fa-

olduu sanlan Sudan Eldoradosu'nu aramaya gidebüecekyannda

tir.

Bu

de

bulunmu

sefer

gerçek bir bilim

ünlü bir deerli

adam, Dungula'nn

fethinde

Frederic Caillaud 14

ta uzman

da

vardr. smail,

Mehmed

na Ali'nin fethettii

doru

1

aralk 1821'de Sennar' dan ayrlarak nehrin

ilerlerse

de iler istedii

Sudan

arkasmda ve dar vadilerde saklanan,

brahim'in

yardm

iki aratrma da baarszlkla sonuçlanr. yukar bölümünün altn dolu olduu sanlan Mavi Nü' de sadece deersiz talar vardr. Kölelere gelince, amansz bir takip

ve köle bulunmas. Her

Bütün bunlara yeni bir güçlük eklenir. Fazogl'da baz altn madenleri vardr, ama bulunan altn, bir maden kurulmasn gerek-

varabilir.

ama

smail çabalarn artrr. Her yöne salnan

lür.

birlikler

acma-

anneler, babalar ve çocuklar görü-

lk seçim Assuan'da yaplr.

did'in kurallarm lar

yürüyen

Erkekler onlara ünlü

öretecek acmasz subaylara teslim

Nizam

edilir,

Ce-

kadn-

ve çocuklar ise Kahire köle pazarlarnda Kavalal'mn namna

tlmak üzere

sa-

götürülür. 13

Çarpmalar sMsrllar ksa zamanda yüksek ate ve rasnda çok az kayp veren Bu

talihsiz

na

eden Msrllar arasnda umutsuzluk ba

sonuçta Kahire 'ye bir avuç insan

sz bir insan avna giriir, dou ve güneydounun kara derili halklarn hedef alr. Aileler topluca yakalanr. Msr snrna kadar, birbirlerine zmcirlenerek

düük niteliktedir. Youn bitki örtüsünün arkassaklanm dümann atü mzraklara hedef olmaya devam

tirmeyecek kadar

Özellikle

Sermar' neredeyse boaltr,

insanlarn öcünü Sennar iklimi alr.

bamszln korumaya ka-

dümanla karlar.

rarl bir

Geriye, Kavalal'mn talimatlarm yerine getirmek kalr: altn

kayna-

gibi gitmez. Birlikleri, kayalklar

gösterir.

Bütün bunlar yetmezmi gibi, baka seferlere giünek üzere ayrlan brahim'in yalnz brakt smail, gerginlemeye balar. Gelen haberlere göre, ordusunun büyük bir bölümü güneyde bir yerde

uramnr. Sennariüar ayaklanm ve birçok Msr garnibaskna uramtr. smail hemen (ubat 1822) geri dönmek

bozguna zonu

zorunda kalr, ancak ordusu çok güçsüzdür, malzemenin ve cephanenin önemli bölümü amak zorunda kaldklar dar geçitlerin ve

kalmtr. Beyaz Nü boyunca ilerleyen brahim de dizanteriye yakalanr ve Dinka bölgesinde durmak zorunda kalr. Gerçekte ise, daha has-

çamurlu

nehirlerin dibinde

talanmadan önce salgn hastalklarn pençesindeki

askerlerle Dar-

dizanteriyle tanrlar. Evlerini özleyen, erzak yetersizliinden güç-

süz

düen

ovalarna

askerler

bu hastalklara dayanamaz.

Nü Vadisinin agk

alm Msrl, nemli savanlarda ve Fazogl'un geni or-

manlarnda yabanclk çeker.

14 Msr'a yirmi

aramak si"

150

gnnd, a.g.e.

Histoire militaire

de

Mohamed

Aiy

et

de

ses

fi/s,

bkz.

Wey-

Mehmed

1

81 5'te

gelir. Drovetti

au delâ du Fazogl, dans

ie

Tarihi

Müzesinin müdürüyken

1

onu "Paa'nn Madenci-

Yaadklarn Voyage au Meroe, au

Fleuve

midi du royaume de Sennar, â Syouah et dans

cinq autres oasis, adl ilginç bir eserde anlatr,

a

araclk eder ve deerli ta

Ali'nin hizmetine girer. Drovetti

olarak adlandrr. Bkz. Fiechter, a.g.e.

blanc,

13 A. de Vaulabelle.

be yandayken,

göreviyle

4

cilt,

869'da, seksen

Paris,

iki

1

823-1 827. Nantes Do-

yanda

ölür.

daha

fur topraklarnda

mtr.

fazla ilerlemenin teHikesinin

farkna var-

Yeni doktoru Alessandro Ricci'nin (Scotto ksa süre önce

mütür)

öl-

tavsiyesine uyar ve Bahrü'l Gazal seferinden vazgeçer ve

istemeden Kahire'ye geri dönmeyi kabul eder. "Sennar'daki

10 000 altn frank) verilmesini emreder.

Msr'a ve

kendini tutar, elinden geleni

rekli

kan kaybediyor ve endie

onu

geri

verici bir

hzla zayflyordu. ki kez

dönmeye ikna etmeye çaltm, ama baaramadm. brahim böyle bir zamanda yerini terk etmesinin görevini baaramama-

s

olarak görüleceini

düünüyor ve adamlarna örnek olmak için

aalanmadan baka bir

sini Nil'in sol

mesini

olunca

gili

gerçekleri

düzensizdi.

söylememi

ve daha uygun

bir iklime

O zaman benden durumuyla

il-

Ondan durumunu saklayamadm dönmezse hayat hakknda garanti vere-

istedi.

meyeceimi belktrim/' 15 Mengin'in anlattna göre endieden deliren Mehmed Ali, olunun dönü haberini alr almaz karlamaya koar ve tamamen iyileene kadar onunla birlikte

Roda Sarav'nda

kalr.

smail ise trajik olduu kadar, kendisi gibi acmasz bir sona doru yüriimektedir. Aabeyinin dönmesi üzerine

Mehmed

kaza

oturtmakla tehdit eder.

sonuç getirmediine öfkelenen

yapacan bildirir ve smail'in kendi-

kysnda, endi'nin karsndaki bir kasabada bekle-

Hiçbir tellike kokusu almayan smail maiyetindekiler-

kasabaya gider ve büyük

Nemr konuklarna bir

bir

kulübeye yerleir.

ziyafet hazrlar ve atlara

bahanesiyle kulübenin çevresine

saman ve kuru

ot

Akam

yem verme

yar.

Ali'ye

ba-

e verir, kulübe bir meale gibi tutuur. smail ve arkadalar tek kapdan kaçarak kurtulmaya çalrlarsa da her seferinde mzraklar ve klçlar onlar atee geri sürer. smail, nefretten delirmi bir kalaba-

ln hakaretleri ortasnda

diri diri

yanarak

ölür.

Daha

yandadr. Vücudundan arta kalanlar Kahire'ye sunun yanma mam afi mezarlna gömülür.

brahim'in gidiinden sonra bu ölüm, Sudan'n yönetiminin

iyi

örenim alm, ortalamann üzerinde bilgi sahibi, tarih ve coraf-

yada uzmandr. Kordofan'm

ilk

haritasn çkaran insan olarak

ekim 1822'de olan biteni örendikten sonra,

kitaba almakta yarar görüyoruz:

fethedilen topraklarn ye-

Msr'a doru yaklamasn onaylar. Yannda yüz kadar adamyla smail, ekim sonunda Sennar'dan ayrlr ve geçirmeyi tasarlad Sudan'a doru hareke-

ve To-

Mehmed Ali'nin o srada Kordofan' ele geçiren damad Defterdar Muhammed Bey'e kalmasna yol açar. Eski bir bey ailesinin çocuu ve eitimim stanbul'da tamamlam bir kii olan Muhammed Bey

Fransz Kraliyet Corafya Birlii'ne kabul edilmitir.

izin ister.

yirmi yedi

getirilir

Paa olunun isteini önce geri çevirir: "Hepiniz en güçlü olacanz yatasnz. Savan tehlikelerine ve mevsimlerin güçlüklerine kar mücadele etmeniz gerekir." Ancak vurur ve geri gelmek için

Nemr

Yemein sonuna doru Nemr'in askerleri saman ve otlar ate-

Yolculuumuza Nil üzerinden devam etmek için geldiimiz Verkal'da brahim Paa barsak kanamalarndan, iddetli ba ansndan ve vücudunun her yerinde duyduu aclardan ikâyet edi-

Nabz zayf ve

ister.

le birlikte

ne pahasna olursa olsun ilerlemekte direniyordu.

yordu.

itiraz

ballnn o güne kadar kendisi ve adamlar için hakaret

duundan gitgide daha scak ve daha tehlikeli bölgelere girmek zo-

sal da giderek bozuluyordu. Sü-

Nemr

smail cevap olarak ona hakaret eder ve

söyler.

emrini yerine getirmezse

dr dizanteriydi. Yolculuun amac Nil'in kaynaklarna ulamak olrunda kalacaktk; brahim'in

Prensi

eder ve bu kadar ksa sürede bu kadar önemli sayda insan ve para

bulunamayacam tokatlar,

Msr kampma vardmda brahim Paa bir ay-

endi

zarif hareketlerinin

Bu konuda,

altnda

Ama ince ve

acmasz bir kiilik vardr. 10

ngiliz gezgin Edward Lane'in 17

anlatt bir olay

niden düzenlenmesi kouluyla,

k

te geçer.

15 000 kiilik nüfusuyla önemli bir kent olan endi'ye var-

dnda garnizonu denetlemek için durur ve kent halkndan savaa katk

ad

altnda ödenmesi

mümkün

olmayan

balar

ister.

Be

gün içinde kendisine 2 000 köle ve 20 000 spanyol kuruu (yaklak

16 VVeygand, a.g.e.

17 The manners and Lane'le

am

rahatlkla konuabilecek kadar

bütün

Enkiri, a.g.e.

katld

Arapça

bir

bir

ya-

Kahire'ye uzun seneler önce geldiinde

biliyordu. Ülkesinin gezginlerinden ve gele-

geleneklerini incelemeye,

göreneklerini

rümekten kaçnr, Msrllarla 15

ingiliz var.

zamann Msr

davran, gelenek ve

onu öyle tanmlar: "Burada, deiik

Paul Chaix

tarz olan Mr. Lane adl bir

neklerinden ayrlarak

modern Eg/ptians, Londra, 1908. Edward

the customs of the

Msr'da karlaan

onlarn kültürünün

almaya balad. Mr. tane Avrupallarla gö-

arada olmay

tercih eder. Ziyaret ettii camilerde,

dinî törenlerde, gittii kutsal yerlerde inancyla dikkat çeker."

!

Menufiye bölgesinin yöneticiliine atanan yöneticisi) bir fellaha gider ve vergileri

bir

!

- yi o zaman, nazn öldür Askerler nazr yakalar ve balayarak yere yatrr.

nazr (toprak

karlnda altm riyal öde-

bu kadar paras olmadna yeminler eder. Tek serveti bir inektir ve bu inein sütü ailesinin ancak hayatta kalmas-

Kasap emri yerine

na yetmektedir. Açklamalar nazr etkilemez. Fellaha hayvan ge-

Defterdar köylülere dönerek her birinin bir riyal

karlnda

Bu paray ödeyip

çekildikten

mesini

ister.

-

Fellah

nek altm

tirmesini söyler, köylüleri toplar.

riyalden

sata çkarNazr umu-

lrsa da bütün köyde o kadar paras olan tek kii yoktur.

imdi altm parçaya ayr

parçalardan birini

soma yüz

getirir.

almasn

söyler.

yirmi riyal fellaha iade edilir.

dunu kaybetmez. Köyün kasabn çararak hayvan altm parçaya böldürür. Her bir parça birer riyal karlnda altm köylüye zorla satlr. Fellahn borcu ödenmitir. Kasaba gelince, yapt iin kar-

Tekrar

lnda inein kellesini alr. O dönemin Menufiye

- Tamam, der Defterdar, korkudan titreyen kasaba. Kelle

kaymakam,

Defterdar

Muhammed

bakas deildir. Fellah ona bavurarak ikâyetlerini iletir, adalet ister. Onu dikkatle dinleyen Muhammed Bey, onun gözlerin-

ye

sorar.

Köylü "En az yüz yirmi

riyal" di-

inler.

Vali bir süre

- Bu

düünür, daha sonra nazn çartr.

adamn söyledikleri doru mu ?

kadya dönen Muhammed Bey sorar: Yapt bu i karlnda kasaba ne ödemek

-

Nazr tarafndan verilenin eini.

nindir.

Bey'den

de inein kaç para ettiim

-

Al ve bar içinde

Bir masal andran,

gerekir ?

se-

git.

ama ne yazk d masal olmayan bu

hikâye

Muhammed'in kiiliini göstermesi bakmndan önemlidir. Üstelik biraz sonra anlatacaklarmz hikâyenin gerçek olduunun kamtdr. Muhammed Bey, smail'in ölüm haberini alr almaz katliam yerine gider ve ksa sürede bütün endi bölgesini kan ve atee boar. smail'in karlnda otuz bine yakn kelle uçurur; durumdan

Nazr fellah dorular.

irenen yetkililer tarafndan uyarlan Mehmed

- Peki. Bana kasab çarn..

verme emri olmasa daha çok insann öldürüleceinden kimsenin

Kasap gelir. - Bu inei neden parçaladn?

üphesi yoktur. Bu kadar

- Çünkü nazr beni zorlad. Emrini yerine getirmeseydim be-

"Haremimdeki kadnlar her gün bir çocuk doursaîar bile dünyaya

ni falakaya

intikam duygusu

son

karsnda,

Defterdar'n kendi hakknda söylediklerinde bir gerçek pay vardr:

yatracak ve evimi yakacakt.

W. Palyüzyln sonlarnda bile Defterdar'n ad Sennar

getiremeyecekleri kadar çok insan ikenceyle öldürttüm."

- Anladm. Alclar tanyor musunuz ?

Nazr ve kasap taradklarm

youn bir

Ali'nin katliama

grave'e göre XIX.

söyler, defterdar

hemen huzura

ve Kordofan halklarn hâlâ korkuyla titretiyordu. 18

getirilmelerini emreder.

Msr ordusunun Orta durdursa da Sudan artk M-

brahim'in hastal ve smail'in ölümü

karsnda toplandnda,. - Bu inek altm riyal eder miydi ? - Hayr efendimiz En yüz yirmi riyal ederdi. Mehmed Ali'nin damad kafasn sallar, kady çartarak hiKöylüler

,.

!

aa

kâyeyi anlatr.

Afrika'ya

sr'n

Ne düünüyorsun? - Fellah büyük bir hakszla uram.

kesin olarak

Kavalal bugünkü

Msr'n iki

katna

iki

milyon

ki-

lometrekare topraa sahip olmutu..

Sudan'n lerin

-

yürüyüünü

elindedir.

fethi

altn getirmedi, ancak

Msr'a doal

zenginlik-

yan sra ekonomik ve politik alanda Afrika'nn kalbine

kadar

girme frsat verdi. Elinde bulundurduu Krzldeniz limanlar sayeAllah hakszlar sev-

mez.

18 Sudan'n fethinden yaklak krk yi sonra,

parman kasaba uzatr: - Allah bir ey yapman buyursa, ne yaparsn?

culuk

- Her buyurduunu. Allah her eye

koyar. Bkz.

Defterdar

kadirdir.

srasnda Fransz gezgini Guillaume

1

860'da Kordofan'a

Lejean,

Mehmed

da pek çok ey duymutur. Anlatlanlar Muhammed

Weygand,

a.g.e.

Ali'nin

yapt

bir yol-

damad hakkn-

Bey'in karanlk kiiliini ortaya

Sudan ve Arabistan arasndaki balant Mehmed

sinde,

a'nrn denetimindeydi.

Dier yandan,

Süvey Limann

zeyde

Ali Pa-

ve ku-

elinde bulundurarak bütün Kzldeniz'i

Sudan'n

çkard. Önceden de belirttiimiz ya da karar

kylarn

O güne kadar Babâli'nin bir kulu olarak harefethi onu bamsz bir hükümdar düzeyine

kontrolü altna ald. ket ederken,

Arabistan

gibi, bir

süre sonra para bastrma-

verdi.

Sudan seferinin sonunda

(1822),

Mehmed Ali'nin Msr mpa-

ratorluu'nun resmen kurulduunu

söyleyebiliriz.

Basra Körfe-

zi'nden Libya Çölü'ne, Sudan'dan Akdeniz'e, Kzldeniz'in her

kysna

kadar

sa'nn on

kati

be

milyon kilometrekare, dier

ya da Avrupa'nn yars kadar

dedir. Kavalal,

bir

bir toprak

küçük tütün tüccar on yedi yl

üzerinde taht

onun

gibi bir sürede

polyonvari bir imparatorluk oluturur, böylelikle

iki

deyile Franelin-

Na-

kahramannn

kurduu bulutlara yaklar.

Bu aamalar, Babâli'ye ya da Avrupa'ya bir bedel ödemeden geçmek mümkün deildir. Souvenirs d'Orient adl kitabnda Marcellus kontu bu bedeli anlatr: "Bu andan itibaren Türkiye ile Msr arasnda sonucu kestirilemeyecek bir savan çkacan tahmin etmek

domu

güçlü bir imparatorluun yal ve güçsüz güç deildi. Yeni imparatorluun hâkimiyetinde kalmas beklenemez." ite ünlü

bir

Dou

Sorunu karmzdadr. 19

Msr'n

Yunanistan müdahalesin-

den sonra bu sorun Batl ülkelerin ana konusu olur ve ciddi bir krize yol açar.

D

politika olaylarna

daha

fazla

girmeden önce biraz dura-

lm ve gözlerimizi Msr'a çevirelim.

19

Dou

Sorunu Küçük Kaynarca Antlamas'yla (1774)

syla (1923) sonuçlanan dönemde addr. Temelde kanlar' ve isteklerine

balayp Lozan Antlama-

birbirlerini izleyen tarihî olaylara verilen genel

Osmanl mparatorluu'nun parçalanmasna, büyük

Dou

Akdeniz

dayanr.

ülkelerini denetimlerine, hiç

olmazsa

devletlerin Bal-

etkileri

altna alma

ONUNCU BÖLÜM Firavun'un yönetimi (1808-1818)

Mehmed

Ali 1805

sr, bir ülke deil,

ylnda resmen vali

Murad, brahim Bey,

olarak

atandnda M-

Bey gibi yrtclarn ve adlar saylamayacak kadar çok seleflerinin uruna yllarca mücadele ettikleri, Hz. Süîeyman'm hazineleri gibi yamaladklan bir enkazdr. Her

Bardissi, Elfi

ey karmakarktr.

kamu kuruluu, Yavuz Sultan Selim tarafndan kendibraklmt. Su yollan ve kabakmszlktan yklyordu. Fellah, eline ancak yaamasna

Birçok lerine

nallar

ayrlan kaynaklardan }'oksun

yetecek kadar ücret verilen bir içidir. Günlük deki her

sefaleti,

yolu üstün-

eyi yamalayan ekya ve ürününe el koyan Bedeviler ta-

rafndan daha da

güçletirilir. Ülkeye güvensizlik hâkimdir ve ayaklanmann, hakszln, cinayetin olmad gün geçmez.

Vergi açsndan, yolun sonuna gelinmitir. Devlet kasasna

mümkün olduu kadar çok para koyabilmek için Memlûkler kendilerinden önce gelenlerin yolunu izlemitir: vergi.

ha yüksek söz eder,

Daha sk ve

da-

yazlarnda yirmi dört deiik vergiden Msrllar olduu kadar Avrupallar da vuran resim ve vergi. Cabatti

harçlan eklemeyi unutmaz. Birkaç Kuran okulu ve El-Ezher Üniversitesi dnda eitimden bahsetmek mümkün deildir. Selahaddin dönerninin üstün hastaneleri

yklyor, salk hizmetlerinden söz edilemiyordu.

Ordu, hiçbir seçim yaplmadan askere alman insanlardan olu-

ur: Türkler, Arnavutlar, ünlü

üüen Kuzey Afrikallar.

delil birlikleri,

ganimet

için

Msr'a

Her eyin yemden bulunmas, yemden

yaplmas gerekiyordu. Görüldüü gibi, Kavalal'nn srtladi yük ölçülemeyecek derecede, çok ardr. lk i

olarak, ülkenin

yönetim örgütünü düzene sokmay ka-

159

dayandn-

rarlaürr. Hareketleri temel olarak, askerî amaçlara

tüm aamalarn denetim altna aîmak

dan, yönetim sisteminin

rundadr.

zo-

Uygulad yönetim iki kelimeyle özetlenebilir: mutlaki-

yet ve merkezcilik.

Bu aamada

adaletten söz edilemez.

Bütün Os-

manl eyaletlerinde de böyle olmutur. Bir farkla ki önceki Msr paalar, Memlûkler ya da denetim altna alnamayan baka güçler karsnda baarszla uradklarndan artk durum deiecektir. Ülkenin tek hâkimi olarak kimsenin otoritesine zarar vermesine izin vermez. Stratejik görevler kilit

lesinin üyeleri

arasnda

altndadr. En yüksek rütbeler ai-

dalmad zaman, bu göreve getirilecek-

ona her eylerini borçlu olanlardan

Doululardan söz etmek gerekirse, her zaman sadk hizmetçiler bulur, kâhyas ve uzun süre en önemli yardmcs Lazolu Muhammed Bey, onun adna Yukar Msr' yöneten erif Bey, özellikle de Boos Yusufyan Bey. ler

seçilir.

Kaderini ona balayanlar arasnda

kadar önemli bir erlisidir.

rol

oynayan azdr. Belki de yardmclarnn en de-

Önce doduu kentte ngiliz konsolosluu drogman ola-

rak çalr, daha sonra

sadrazama likte

zmir doumlu bu Ermeni

verilir.

ayn hizmet 1801

Türk-ngiliz seferi srasnda

bu kez

Ali Paa'yla (Cezayirli) bir-

ki yl

sonra,

Msr'a döndü ve Mehmed Ali'nin emrine girdi. Becerisi ve yeksa sürede yükselir, esneklii ve ön plana çkmama ar-

tenekleriyle

zusu kadar eitimi ve görülerindeki derinliiyle etkisi büyük olur.

Bütün bu leyemez.

nitelikler, bir

Yeeni Nubar Paa anlarn yazd Memoires adl kitabn-

liki b,r daha bozulmaz. 1

Boos, Babâli ile Avrupa güçleri arasndaki 1833 ve 1840 krizlerinde ki -pazarlklar srasnda dikkat çekici baarlar kazanmadan önce 1826' dan

ölüm fermandr. Bir kavas emri yeBoos'u dar sürükler. Talihin bir cilvesi

larndan sürüklesinler !" Bu, rine getirmek için frlar,

"Ayak-

bir

Onu cesedi-

olarak kavas kendini Ermeni'ye borçlu hissetmektedir.

nin atlaca Nil kysna götürür gibi yapar, gerçekte

layp Kavalal'ya emrinin yerine

ise

evinde sak-

getirildii haberini verir. Bir hafta

sonra Reid'de para konularndan bunalan ve iddetle bir

u

bandayd.

ve sanayi yönetiminin

tamamen tekeller üzerine kuruldubir görev deildir. Bu görevdey-

düünülürse bu azmsanacak

ken, ngiltere ve Türkiye arasnda

Mehmed Ali'nin ekonomik siste-

mini çökertmek amacyla imzalanan ve

nnn

Msr dahil Osmanl

emri altndaki tüm topraklarn ngiltere'yle serbest

onaylayan 1833

Boos'u

ticaret

bir çeit

anlamasnn

etkilerini

sulta-

ticaretini

sulandrr. Burada

küçük Talleyrand olarak görmek mümkün. Ta-

mamlamak istemedii görümeleri uzatr

ve saldrgan gözükme-

den efendisine kafa tutmakta kimse onun kadar becerikli deildir.

"Bu çekingen adamn Mehmed Ali'nin iradesine

unu, celerle

r da

efendisinin

kar durdu-

onu ikna etmek için kulland cümlelere tek he-

cevap verdiini,

ileri

sürdüü görülere sesindeki okamala-

kattm çok gördüm. - Görülerinde bu kadar srar etme, hakszsn. Benim söyledi-

im makul; gel kuzucuum, fikirlerime, yüreime, ruhuma kaül. Amcam,

gözleri yerde, hareketsiz,

- Hayr, böyle yaparak Kimseyi

saygyla cevap

verir:

emirlerini uyguluyorum." 2

kzdrmamak konusunda

yetenekli, itiraz

ederken

dikkatli, hareketleri her zaman dostça, konukseverÖrenilmi bilgiden çok doal bir zekâ, gerçek bir yetenekten çok kurnazlk sahibi, yorulmaz bir içiydi. Örnek bir ball-

eilecek kadar

lii

zariftir.

, Mehmed Ali'ye kar tükenmez bir sadakati vard. ngiliz yanls olduu

söylenir. 3 Franszlar kiisel

çkarlar yüzünden ngiliz

amaçlarna hizmet ettiinden kukulanrlar. Bu kuku yanl bir de-

uzmann

görüüne ihtiyaç duyan Mehmed Ali skntyla söylenir: "Keke Boos olsayd Beni bu iten kurtarrd..." Emre itaatsizliinden beri kulaklarn dört açan kavas, Paa'nn bu sözlerle kendisini snadn sanr, daha fazla dayanamaz ve Mehmed Ali'nin ayaklarna ka!

itibaren- ticaret

Efendisinin iktisat politikasnn

gümrük yönetiminin çiftliklerinin bana atanr. Hesap yaptklar s-

Mehmed Ali emrini verir:

aran Kavalal "Ne balanmas ?"

karan kavas yalan söylediini ve Boos'un ölmediini anlatr. "Boos hayatta ha !" diye barr vali. "Git ve onu hemen getir, hayatin buna bal" Kavas bu emri sevinçle yerine getirir ve o günden sonra Paa ile hizmetkâr arasndaki i-

Boos Bey (o dönemdeki adyla Boos Hoca ya da Boos Efendi)

rada efendisiyle tartr, sonunda

ister.

diye sorar. Kafas daha da

süre efendisinin gözünden dümesini engel-

da Mehmed Ali'nin Msr paalna getiriliinden ksa bir süre sonra

panarak balanmasn

1

Nubar Paa, Memoires.

2

a.y.y.

3 Asseiin de

men

Cherville tarafndan Thedenat-Duvent için hazrlanan raporda "tama-

ngilizlere

bal"

olarak tantlr. Bkz Driault, 1927, a.g.e.

u

Bu kii müdüriye merkezinde oturan memur

Msr'n içinde bulunduu durumda, denizlerin ve ticaretin hâkimi olan güce kar çkmak delilik olurdu. Boos bunun bilincindeydi. Bunun bilincinde olarak daha iktidarnn ilk döneminde ayn gerçei gören Mehmed Ali'yle ayn safta

fndan

tutulur.

fndan

denetlenir ve kesin hesaplar

yer alr.

r. Mehmed

erlendirmeden kaynaklanr.

Ocak alr. Artin

1844'te

ölümünden

sonra, yerini

Bey de ünlü Descrption

vatanda

Artin Bey

de l'Egypte adl eserin yazarlarn-

dan ve Fransa Enstitüsü üyelerinden ünlü Jomard'n örencisidir. Artin bu görevde 1850 ylma kadar kalr.

Mehmed

Ali'nin toprak ve iktisat

tirdii, "devletçi" sistemini

reformlarn gerçekle-

o,

da kâif bulunan on dört eyalete sr' on dört müdüriye'ye

böler,

Bölgeler de aksam! & ayrlr.

balarnda

bölünmülüünü

bir

dört

aksam üç gru-

balanr. Yukar Msr'daki on aksam iki grup halindedir ve bir grup Tahir Paa'run, dieri de bir kethüdann sorumluluuna verilir.

Daha sonra on dört müdüriye de yediye indirilir, bu say 1834'te Müdüriyelerin

aksam

banda bir müdür bulunur. Memurlar bölge-

Her köyün banda, görevi genellikle babasndan alm bir eyhü'l-beled vardr. En sonunda sarraflar (vergi toplayclar) gelir. Bütün bu dünyann sadece tek merkezin nazrlar

çevresinde

yönetir.

döndüünü söylemek

gereksiz: iki taçl firavundan

bakas deil. Bütün bu görevler balangçta sadece Türklere (kendini

Osmanl'dan çok

Msrl

verilir.

1834'te

sayan) brahim'in de önerisiyle

Mehmed Ali baz görevleri yerlilere vermeye balar, sadece müdüriyeler Türklerin elinde kalr.

kar dan likle

Türk

fazla

Artk Paa'nn kâhyas,

selefleri gibi

Ne yazk

davranr.

ki yeni görevliler

Mehmed Ali

de halka

yöneticilerinin kral-

kralc olmalarn düzeltmeye kalkarsa da zamanla, özel-

Londra Konferansndan sonra,

ginleri elinden

Bütün bu

ilerleyen

ya nedeniyle, diz-

yöneticilerin görevi vergi toplamak, kurallarn uy-

asker almakt. Prensip

mez: para ve süngü. Her bölgenin hesab

olarak adlandrlr.

eder, emir verir

mal,

be

ya da geri

çevirir.

Msr'

d

ilikilerden görevli) Boos' ylnda (bir süreden beri nazr yapar. 1837' de Habib Efendi bakanlnda Dahiliye

1833 hariciye

Bütün iktidar boyunca

milyon Msrly da kullar olarak görür.

Nezareti oluturur ve örgütlenmesini tamamlar. Maarif ve Nezareti'ni Fransa'da

olarak ikiye

skân

eitim görmü olan Muhtar Bey'e verir. Har-

Ahmed

Menikli'yi

getirir.

Yukar ve

Aa Msr

böldüü maliye nazrlklarna Baki Bey ve Mehmed E-

fendi atanr. Bahriye Nezareti

Hasan Efendi'nin yönetimindedir.

Bütün bu bakanlar devlet ilerini divanda görüme geleneini sürdürürler. Tara yönetimindeki reform gibi merkezî yönetim reformu da denetim ve kamu ilerinin verimli yönetimini salar. Kavalal, Msr' "düzenli" bir yönetimin unsurlarna kavuturursa da

tüm yönetimi sk denetimi altna almay da birer sekreter ya da

sürdürür. Bakanlar asln-

danmandr, ona sorunlar iletirler ve emir-

lerini uygularlar.

Fransz igali srasnda, Kahire divan, tara

di-

Msr genel divan gibi danma organlarn balangçta

ye-

Mehmed vanlar,

Ali,

be yl

sonra

monari Fransas'ndan ya da Napolyon örgütlenmesinden

ald

niden canlandrmaz. ktidara geliinden yaklak on

örnekleri uygular ve devlet konseyi, özel konsey, bakanlar ve yük-

brakmak zorunda kalr.

gulanmasn denetlemek ve orduya

defterdar, hazinedar yoktur,

Bu uygulama ksa sürede bakanlklarn oluturulmasma, balarna da valinin yakn adamlarnn geçmesine yol açar. Görevliler kamu hizmetinin dei-

Paa'nn yardmclar "nazr"

biye Nezaretine

ona çkarlr.

leri,

lerine verilir.

rak kalr. Önerileri, düünceleri, görüleri alr, ancak sadece o kabul

bunlar da toplam 64 bölgeye ayrr.

Aa Msr'daki on

hükümete benzer, çalanlar azalr, bütün dizginler Kavalal'nn el-

M-

deitirir ve

dorudan Paa'ya, olu brahim'e ve kard Defterdar'a

ba ayrlr ve

yönteme uygun çal-

doru daha çok Avrupal bir

bey ya

Msr'n yol göstericisidir.

Ülkenin, Memlûklerden devraldklar,

geçerli olan

Ali döneminin ortalarna

Osmanl mparator-

ik alanlarnda çaltrlr: sava, donanma, eitim, bayndrlk, vb. Yine de bu bakanlarn Avrupa' dakil erle ayn yetkiye sahip olduu düünülmemelidir. Mehmed Ali her zaman tek ve güçlü efendi ola-

oturttuu dönem 1808 ve 1811 arasdr.

Paa'run gözünde tek bir gerçek vardr:

onda toplanr.

Balangçta merkezî yönetim o dönemde

luu'nun topraklarnn tümünde

tara-

bir

dei-

Kopt muhasebeci

tara-

sek görevliler kurulu kurarsa da onlara hiçbir yetki tanmaz. Yeni bir reformun, parasal bir

katk isteinin ya da daha fazla insann as-

kere alnmas kararnn fazia direnile karlamamasn istedii du-

rumlarda, nadiren de olsa tara yöneticilerini toplar. lgili köylerin eyhü'l-beledlerini

çarp tek tek kabul eder, bazen de bir araya ge-

Ancak hiçbir zaman halka, devletin yönetimine az da tlma fikrini güden verecek hareketlere izm vermez. tirir.

olsa ka-

ve ulema

lenlerin

giderek kstlar,

etkilerinin

yava yava azaltt

ileri

ge-

Onlar

görülür.

ei timdeki, mesleklerindeki görevlerine dönmeleri-

ni salar. Sadece kritik

zamanlarda hatrlayp desteklerini

ister.

Dü-

ünce eldinin önemli bir baka unsuru da brahim'in tüm basklarna karn Msrllarn sivil yönetimde önemli görevlere, orduda üst rütbelere gelmelerinin çok yava gerçeklemesi, baz ender istisnalarn

dnda Msrllarn, Türkler ve Memlûklerle (bu kelime ar-

tk Msr'a getirilmi bütün beyaz

kapsyordu) eit görül-

köleleri

Msrl da fethedilmi "Msr'da Msrl olan herkes

memesidir. Genel olarak bütün Araplar gibi bir

rkn

üyesi olarak tannyordu:

kahrolsun; Türklere ve Avrupallara özgürlük, ayrcalk,

izin;

Arap-

ve siyahlara haklarn ellerinden alma."

Ne kadar kat olursa ol-

sun Cadalvene ve Breuvery'nin bu yorumu

Msrlnn hangi koul-

lara

lar alfanda

yaadnn daha dorusu hayatta kalmaya uratnn

göstergesidir. Sivil

yönetimde ve orduda yüksek görevlerin

lya verilmesi daha çok zaman görülür.

alr,

Marmont olmak üzere, Marcellus ve Pückler-Muskau mektuplar. stanbul'da bile çok faal bir görevlendirir ve

Yönetilenlerin devlet yönetimine katlmas düüncesi ona yabancdr. Bütün gücün elinde toplanmas, özellikle de bu gücün

kullanlmasyla, balangçta iktidara gelmesini destekleyen

nman ya da yar resmî araclar olarak kullanr ve bu amaçla bata

Msr-

temsilciyi,

gibi kiilerle

Necib Efendi'yi

çkarlarnn divanda korunmas talimatm verir.

Nizam Cedid projesine 1819'dan itibaren balar. Bu "yeni orduya" ihtiyac vardr.

Bamszlk rüyasn

sürdürebilmesi sonuç-

landrabilmesi ve böyle bir hayalin üzerine salaca lerden korunabilmesi için böyle bir ordu arttr.

O

büyük devletgün çattnda,

Türkiye'den, Avusturya'dan, ngiltere'den, Rusya'dan, hatta Fransa'dan, nereden gelirse gelsin habîleri

düman karlayp Memlûkleri, Veh-

ve Sudan kabilelerini yendii gibi yeneceinden emindir.

Ne

kadar

du

için

artc olursa olsun, bu harap topraklar orduyla ve or-

kalkndrmtar. Askerler

için

üniforma

gerekir: tekstil atöl-

yeleri kurulur. Silah gerekir: cephanelikler oluturulur.

bir askerin iyi bir

subay olmas zordur: önce sadece

Eitimsiz

askerî,

daha

sonra genel amaçl büyük okullar kurulur. Birliklerin bir yerden di-

erine hzla nakledilmesi gerei kanallar kazlmasna, yollarn ya-

plmasna neden olur. Msr gibi büyük ve kuzeyde Akdeniz'e uzun bir kys olan bir ülke, donanmas olmadan kendini savunamaz: tersaneler kurulacak, gemiler yaplacaktr. Bu genileme arzusu, bu iktidar tutkusu -çou zaman acyla birlikte- bütün ülkeyi ileri götürür ve karanlklardan kurtarr.

bunda brahim'in önemli pay

O zaman bile en tepedeki görevler yine Türklere ve yaban-

clara ayrlr.

devam etse de yönetim dili olarak Türkçe giArapça'ya brakr ve sadece hükümette konuulur du-

Türklerin etkisi

derek yerini

ruma

gelir.

Gerçekten de

Mehmed Ali

Arapça

konuamadndan

ve görümelerde tercüman kullanmak zorunda

kaldn

söyler.

Bunun doru olduuna inanmyoruz. Bu sözde bilgisizliin, karsrndakilerin düüncelerini daha kolay okumaya hatta belki de tercümann yeteneklerim snamaya yaradm düünüyoruz. Uluslararas temsil açsndan Msr hareketsiz bir durumdayd. Osmanl mparatorluu'nun bir parças olarak ülkenin diplomatik bir temsilcilik

ayrcal

isteme

hakk

yoktu; uluslararas

hukuk böyle bir imkân sadece bamsz devletlere tanyordu. Mehmed Ali bu engeli de bütün büyük Avrupa ve Akdeniz limanlarnda

ticarî temsilciler

bulundurarak aar.

Baz insanlar siyasî da165

ON

BRNC

BÖLÜM

Firavun'un yeni ordusu (1819-1824)

yl önce gerçekletiremedii Nizam Cedid'in kurulmas için Fransz subaylarna ve özellikle birine, Albay Joseph 1819'da, dört

Seve'e dayanr. mparatorluk ordularnn bu eski üyesi Talihini Nil gelen, imparatorluk

kylarnda denemeye üyesi, üzerinde

17 bir

mays

durulmaya deer,

1788' de

ailesi,

eski

ilginç biridir.

Lyon'da apkac bir babann ve deirmenci

annenin çocuu olarak doar. Daha on

1799' da

ordularnn bu

iki

yandayken, 23 eylül

inatç kiiliini törpülemek için onu donanmaya yaz-

dmr. Toulon'dan genç bir tayfa

yama olarak Muiron

1

firkateyni-

ne biner. Dört yl sonra donanmann 2. Topçu Alay'na atanr. Ekim

Savana katlr ve bir balta darbesiyle yaralanr. kyla tanr. Tutsaklktan kurtulduunda baçavulua yükseltilir, imparatorluun son savalarna katlr ve Yüz Gün Savanda Napolyon'un yann1805'te Trafalgar

Alay 1812' de Hannover'e gönderilir ve Rus

da yer

alr.

Bu savalar

-birçok kii için

olduu

gibi- 1815'te

kinci

Restorasyon döneminde askerlik hayatinin sonunu getirir. Birkaç kez orduya geri dönmek için bavurursa da sonuç alamaz, at ve ara-

ba

ticaretine

atlr ve batar.

O dönemde (Mehmed Ali'nin tüm ya-

lanlamasna karn) albay deil, baçavutur.

kapsna dayanmtr. 1818 knda hapkarsnda amcas Juilet'ye snr karlanca atlma tehlikesiyle flas etmi, alacakllar

se

ve kendini unutturmaya çalr. Sonunda bir

ticaret irketi

ona tal-

ya temsilciliini önerir. Ocak 1819'ta Milano'ya gelir ve yeni skntlarla karlar. Ksa sürede tüccar yeteneinin olmadn anlar. O srada ran

1

ahnn ordusunu modernletirmek

için

(ünlü

Napolyon'un austos 1799' da Msr'dan ayrlrken bindii gemi.

Nizam

Cedid) deneyimli subaylar

aradn örenir ve son sadk arkada

Segur kontuna bavurur ondan

Kont bu istei dünyann

ister.

ra,

Mehmed

Ali

Paa'ya

aha yazlm bir tavsiye mektubu baka bir hükümda-

gözlerini diktii

yazd mektupla cevaplandrr.

reddüt etmez. Avrupa'ya veda eder ve ocak 1820'de

Seve

te-

mektubunu alan ve Mimar Pascal Coste'un (Seve onunla skenderiye'de tanmtr) tavsiyelerine kulak veren Mehmed Ali onu kabul eder ve hemen göreve alr. Coste olanlar öyle anlatr: "Kamptayken bir Fransz, Süvari Subay Seve ziyaretime geldi, skenderiye'ye varal bir kaç gün olmu. Bana Mehmed Ali Paa'nm hizmetine girmek isteti

ve hemen Kahire'deki top fabrikasnn bana

Coste bu son noktada yanlr. Seve mühendis olarak ie alnr

ve Yukar Msr'a giderek kömür madeni aramakla

görevlendirilir.

Bazlarna göre

verilmesi bilgi-

sizlikten

bir süvari

subayna böyle bir görev

baka bir ey deildi.

Böyle

bir

rm bilmemekten kaynaklanr. Msr o

komutam,

bir pasaportla

çile

rar

vermemesi yönünde uyaranlar

rr:

"Bana hizmetlerini sunan

elli

doldurdu. Kendisini acele ka-

Mehmed Ali öyle cevapland-

kiiden krk dokuzunun sahte

nemem gerek. kazancm

Hepsini satn alyorum, deerli elmas

larlar ki Boos Bey deiik ülke temsilciliklerine birer yaz göndermek zorunda kalr. Bu yazma, 1818'de Thedenat-Duvenf n Dileri

düünce o dönemin artla-

Bakan General Dessoles'a gönderdii mektuba da konu

Msr Valisi Paa'nn

Birbirinden fiyakal ad ve

emriyle basekreteri ve tercüman

Bey tarafndan, ülkeye yeni gelen birçok Fransz'n

unvanlarla Nil Vadisi'ne gelerek, kendi ülkelerinde yararlanlmad-

losluklara gönderilen talyanca

ndan yakndklar yeteneklerini

mekten onur duyuyorum.

ve

kar karya

Kavalal'mn hizmetine sunmak,

kavumak istediler. Napolyon'un kesin yenilgisi

genç subaylarndan le

mektup

ile

Emin olunuz Monsenyör, son günlerde bu

imparatorluun ihtilal yanls,

çounu iz brakt

getirdi.

olur:

"Monsenyör, Ekselanslar

Boos

gerici yönetimleri

bulduumda

Üstelik bu yeni gelenler o kadar güç durumlar yaratmaya ba-

hareketleriyle polisin dikkatini çektiklerinden

ve Kutsal ttifak'n

ol-

sahtelerinden ettiim zarar yüz kez karlyor." 5

meye

böylelikle servete

Pa-

duunu biliyorum. Aralarndaki tek elmas bulmak için hepsini de-

srada maceraclarn, Avru-

aknna urar.

geldi.

Seve gibi daha birçoklar, anahtar görevlere getirilmeden önce

Yukar Msr'n uzak köelerinde

pallarn yeni Eldorado olarak gördükleri ülkede talihlerim denegelen arlatanlarn

Msr'a

ka'ya geçmeyi kararlatrd." 4

Onu ekselanslaryla tantrdm. Paa Seve'i kabul etgetirdi." 2

Birlii'nin eski

a'nm onu görevlendireceini sanyordu ve bekleyii uzadkça umudunu kaybetti; Süvey'ten Cidde'ye giderek, oradan da Mo-

Msr'a doru

yola çkar. Talih bu kez yüzüne güler. Segur kontunun

diini söyledi.

Topçu

Maltallar ve Yunanllar olmak üzere

yoksulluk hatta dilencilik-

bazlar

li,

Amerika, modernleme hamlesindeki ran

çeitli

suçlardan

Msr onlarn gözlerinde yeni birer umut kayna olur. Her zagibi kukum olan Mehmed Ali balangçta dikkatli davranr.

bana

tercümesini size gönder-

ülkeye,

bata

talyanlar,

çou amaçsz ya da kötü niyet-

hüküm giymi ya da

namuslu Franszlarn bile güvenliini

yakksz

yaknan, bütün konso-

aranan ve ülkedeki

tehlikeye atabilecek bir çok ya-

alan etmektedir."6

manki

Aralarnda daha önce sözünü ettiimiz ve Roussel'in Msr'a geliini

anlatt5 D'Armandy baronunun da bulunduu bazlar kibarca geri çevirilir. "Mösyö D'Armandy, Cumhuriyet Muhafz Alay Seyyar 2 Memoires d'un

artiste.

Notes et souvsnirs de voyages, Marsilya,

1

878.

3 Gerçekten de

Mehmed

Nisan

D'Armandy Maskat'a gitmek üzere Süvey'ten gemiye

tin

1

81 9'da

yöneticisinin

Ali'nin

bu konuda önemli

donanmasnn bana

Muhammed Al Mrza'nn

sabit topçu

getirilir,

kaçrd

düünülebilir. biner,

oradan da ran'a geçerek

Guemard,

kii olarak brahim'e tantr. Seve derhal

ahn olu

giderken korsanlar tarafndan soyulur. Bkz. Gabriel

sini gerçekletirebilecek

bu ken^

bataryalarn düzenler. Buralarda servet ka-

Ne yazk ki denizyoluyla Hindistan'a Hayatnn geri kalan bölümü roman gibidir

zanr.

bir frsat

Paa'nm titizliinin nedenini anlamak zor olmasa gerek. Böylelikle Seve Yukar Msr'a gitmeyi kabul eder. Görevi baarszlkla sonuçlanr: tek bir kömür tanesi bile bulamaz. Ancak üç ayn sonunda Kahire'ye döndüünde Mehmed Ali onu uzun zamandr düünülen Msr ordusunun yeniden düzenlenmesi proje-

a.g.e.

4

Driault,

5 A. G.

6

1

927, a.g.e.

Politis,

Driault,

1

L'Hellânisme et l'Egypte moderne, 2

927, a.g.e.

cilt,

Kahire,

1

928.

aa rütbesini alr ve resmen eitmen olarak tannr. Bu reform proçalan tek Fransz o deildir. Ayn dönemde Msr'da bulunanlar arasnda Yüzba Mari (ya da Bekir Aa, Korsika doumlu-

bozulur, askerler komutanlarna doru koarak balanmalarn is-

bakanln ya-

Doru yola dönen küçük bir gruptur, çounluk deildir. Asker-

jesi için

dur ve

Arabistan ordusunun Genelkurmay

ileride

pacakür) de vardr. Ülkedeki Fransz toplumu tarafndan "Tapin

adlandmlmtr ve ksa sürede ülkede konuulan dilleri örenerek baz askerî kitapçklar Türkçe'ye çevirmeyi baarr. 7 Dier Franszlar Çavu Argault, Yüzba Cadeau, Daumergue ve Bey" olarak

Caisson'dur.

Yüzba

kurmay bölürderinin

Beaufort d'Hautpoul

yeniden düzenlenmesinde

yardmc olur, Prom, Brassy,

Bock, Wal-

fingen ve Arago gibiler Genelkurmay' da çalrlar. Fransa ki

varln yava yava artrmaya balar ve daha

miz

gibi askeriye,

donanma, tp, tanm

alannda

Mimar

dar vardrdklar

ler isteksizliklerini

siz Seve'in önerisiyle)

Pascal Coste'la bir-

imlerine, Assuan yaknlarndaki sna'ya, Girge'ye ve Kene'ye nakle-

dilmesi kararlatinlr. Bu, yeni askerleri bakentten ve

Balangçta yeni ordunun askerleri Kavalal'nn yaknlarnn, yöneticilerin oullarnn oluturduu, doutan ya da zenginlee-

valinin, yöneticilerin

ve vatandalarnn ya-

Müslüman

va yava bu

1823' te

Mehmed

fikri taraftar

bul-

Bu konuda, Msrllarn anlarnda Joseph Seve kabul ettikten sonra aldi adla Süleyman

eder.

Müslümanl

Paa olarak kalacak olan kiinin biyografi yazarlarnn hemen hepsinin aktard bir öyküsünü kitabmza almak istedik. Birliklerden biri Nil kysnda talimdedir. Çalmalar izlemek isteyen Seve talimi

tümüyle görebilmek

için

m

!

neyin."

Atn dörtnala kaldrarak biraz önce durduu yere gider ve

emir verir

"Nian

al

!

Ate !" Bu

cesaret gösterisi

karsnda

a.g.e.

Ali,

onunla ile

gönderilir.

birlikte

Yukar Msr'a

ngiltere Bakonsolosu

disipline giren otuz bin askerin

çekmeleriydi.

Bu durum Mehmed

kndan seçmeye ulusal bir

yönlendirir.

manevrasn

gelen

Salt' a, so-

izlettirme se-

Ali'yi askerlerini

Dier bir deyimle

ordu kurulmasna karar

yerli insan askere alnr.

verir.

Msr

hal-

-önemli bir yenilik-

Eski çalardan beri

ilk

kez

O güne kadar Msr'da bulunan birliklerin

tümü yabanclardan oluuyordu. Yeni birliklerinin eitimini çabuklatrmak isteyen

Mehmed

Ali 1817'de Tourneau adl skenderiyeli bir tüccar XVIII. Louis yö-

yardm salamakla görevlendirir. Kral bu istei askerî okulun ihtiyacm karlamak üzere Saint-Etienne yapm dört tüfek göndererek cevaplar. 9 1824 ylndan Tourneau, daha önce 1801'de Kahire'nin teslim anlamasn imzalayan General Belliard', Pa-

netiminden

saflar

8 Weygand,

7 Guemard,

da yine Yukar Msr Manfolu

Modernletirme hareketinin daha çabuk ilerlememesinin nedeni Sudanl askerlerin kamp hayatna uyum salamakta zorluk

uzaklar. Askerlerin

oluturduu saflarnn karsndadr ve emirler yadrr. "Ate" komutuyla ati ahlanr. Kurunlar çevresinde vzldar, ona demez. Saflarn arasna dalar, krbacyla saa sola vurur ve barr: "Aptal herifler Bu kadar yakn mesafeden karavana atlr ? Bir daha de-

süre sonra örendiklerini dierlerine

Fransa Bakonsolosu Drovetti

vincini yaar.

katlan brahim'e ramen direni ve ayaklanma

Ksa

artar.

yaknndaki Benihali Eitim Kamp'na

für gibidir...

Birkaç haftalk talimlere ve halka örnek olmak için bu talimle-

170

say

aktarabilecek askerler yetitikçe onlar

nunda

de,

Nizam Cedid

düündüklerini kalabalk toplantlarda ya da sokaklarn

askerin bir Hristiyan'n emirlerim dinlemesini gerektirdii için kü-

deil

aa kes-

Msr'n

rek seçkin olan üç veya dört yüz kiiden seçilir. Seve'in inadyla ya-

"yeni düzen," disiplin ve ciddiyet getirdii için deil,

maya devam

eitim kamplarnn Yukan

gölgesinde söyleyenlerden uzaklatrmann tek yoludur.

bana öretmenlere nasl direneceini görüp sevinmek için gelen kalabalk halk topluluunun önünde gerçekletirilir. Yerlilere bu

re

açkça gösterseler de bu yeni sava sanatn öre-

nirler. Onlarn gözünde bir askeri iradesiz bir varla döndüren "mekanik" talimlerde sabrszlanrlar. Bu inatç direni sonunda (üphe-

hakknda

arln koyar.

ka-

söylenir. 8

Msr'da-

Piyade Okulu 1820' de kurulur. lk talimler kalenin dibinde,

Rumeli Meydannda,

Bazlarnn hayranlklarn onun mahmuzlarm öpmeye

görecei-

gibi ülkenin temel sektörle-

rinde önemli görevler üstlenir, özellikle likte ehircilik

ileride

terler.

9

a.g.e.

Hajjar, L'Europe et les destinees

du Proche-Orient, 5

cilt,

am,

1

988.

a'nn

reform hareketinde ona

makla

görevlendirir. Belliard

yardma

olacak bir kurul olutur-

bu kurulun bana eskiden Msr'da

savam olan Baron Boyer'yi getirir. Boyer yln sonuna doru Msr'a geldiinde aylar ri

yannda yardma

olarak getirdii Livron markisi

boyunca Msr ve Fransa arasmda gidip

gelir,

askerî siparile-

yerine getirmekle ve yeni askerî eitmenler bulmakla

olur:

urar.

Msr'daki görevi srasnda Boyer grubuna yeni katlmlar be bölük komutan, iki yüzba, iki baçavu ve Topçu Alba-

yaanrken ad artk "Zalim Paa" olarak anlana beddualar edilir. Sopa ve kurba (suaygr ya da fil derisinden yaplan kamç) 10 darbeleriyle getirilen kaçaklar bölge

o kadar hrpalanr ki askere alma bölümünde çalan hekimler

le

büyük bir çounluunu elleri

lar,

önemli bir ayrntdr.

lar

Msr

Bütün bu çalmalarn sonunda,

1833' te

Mehmed Ali'nin em-

rinde 98 000 kiilik bir kara ordusu oluur. 1929'da Cadalvene ve

Breuvery bu ordunun

saymn

2 piyade

oluan

muhafz alay

140'ar kiilik 6 taburdan

süvari

70 400 5

Suriye'de kurulmakta olan

1

200 kii) 22 piyade alay

1

piyade alay

oluan

(840)

kii 13 süvari alay

3 200 10 290

muhafz alay

g40

Suriye'de kurulmakta olan 1 süvari alay 1

500'er 2 topçu alay

Toplam

lik

oluturduu

840 3 qqq

2 topçu süvari alay Eski askerlerin

4üq

3 Q00 800 kiilik üç alay

2 400

m

0Q0

Ancak ksa süre sonra Mehmed Ali'nin halka bindirdii askeryükü o denli arlar ki askere alma dönemleri fellahlar için tra-

jediye

dönüür.

Senaryo genellikle ayndr. Yönetimlerde müdürlere, onlardan da eyhü'l-beledlere giden emirlerle belirlenen güne kadar belirlenen

sayda kiinin askere alnmas buyurulur. Yöneticilerin em-

rinde çalan yetkililer haber vermeden köyleri basar. Köylülerden bazlar kaçmay baarr, bazlar da mezarlklarda saklanarak elerinin gece

karanlnda kendilerine yiyecek getirmesini bekler. Kur-

unun zarfn açamayacak hale gelmek için, ön dilerini çektirir, ate

balam u,

Kahire'ye veya skenderiye'ye

ayrldklar birlie teslim

edilir.

beklemedii bir ruh

hali oluturur.

ve basklar, slam'a özgü,

iyilik

ve kötülüün Allah iradesiyle geldi-

i eklindeki bir kadercilikte rahat aramaya onu zorlamtr. Osmanl döneminde, elinde sopa tutan bir Türk'ün görülmesi korku uyandrmaya yeterdi. Onlarn gözünde igalci, aalk

duygusuna neden olmasna aldrmadan koyun ve

72

alamamak için gözlerinden birini kireçle köreltirler. Bütün bu aclar

keçi sürülerini

önüne katp güden bir çobandan baka biri deildi. Oysa imdi gözlerden

rak bir

halini unutur.

deiim yaanyordu. Silah altna alman fellah eski Aalanmlktan kurtulur ve köydeki görüntüsün-

den uzaklar. Birdenbire

olmutur. Bu tanm onun

askeri" rin

ona hakaret etmek

tnda

ban kaldrm, artk "Mehmed Ali'nin için

için köklerini

saygnlk belirtisidir. Türkle-

hatrlatmasna

karlk

-haya-

ilk kez- onlara hakaretle cevap verme cesaretini bulur. Böyle-

likle bir

süre sonra ulusal ordu, ulusal kimlii, daha sonra da nahda

ya da rönesans douracak milliyetçiliin beii haline

Buna karn, Mehmed

Ali'nin,

gelir.

ordusunun subaylarn Türk-

lerden seçmesinin nedenini anlamak güç deildir. Kavalal'ya göre -bu görü bizce de dorudur- uzun süredir kölelik altnda yaayan Msrl, komut verme yeteneklerini kaybetmitir. Bu konuda Pa-

a'nn söylediine inanlan, bizce ne kadar gerçek ne kadar uydur-

ma olduu bilinmeyen görüler vardr. Bunlara göre brahim'e öyle der:

"Dikkat

et

!

Msr askerlerini hiçbir zaman ilk safa sürme; he-

men teslim olurlar. Onlar Türk subaylarmzn arasna hapset !" Osmanl'nn demir eli ve Bati'nn kadrolar olmasayd Msrlnn daha önce deindiimiz zaferleri kazanamayaca açktr. Mehmed Ali bunu anlam ve açkça rkç bir tutum sergilemitir.

edememek için, sa ellerinin iaret parman uçururlar ya da nian 1

Bütün bu ac-

Doas gerei Msrl genel olarak barç bir insandr. Firavun-

öyle yaparlar:

(3

çevirmek zorunda kalr. Geriye kalan-

döneminde savaç ve fatih olduu halde yüzyllar süren igaller

bile

800'er kiilik 4 taburdan

geri

maszlklar bu insanlarn tarafszlklarn etkiler ve Mehmed Ali'nin

ordusunun Fransz ordusu gibi düzenlenmesi; kurallarn Fransz ordusunun Arapça'ya çevrilen kurailan olmas

Yeni

arkalarnda

gönderilir ve derhal

hiç de

y Rey.

merkezine götürülürken genellik-

10 Arapça kurbag ve Türkçe krbaç kelimelerinden

türemitir.

Buna karlk, ayn tutumu istisnasz bütün alanlarda göstermesi, yabancy her zaman yerliye tercih etmesi eletirilmesi gerekir. Bu davran, halkn kendi topra üzerinde sürgün hayati yaamasna

ha sonra

neden

mer, maroken getrler ve

olur.

Balangçta subay üniformas kesin kurallara balanmaz. Da-

srma ilemeli ksa bir krmz ceket; kalças bol, baldrdan skl bir alvar, yirmi dümeli bir Türk yelei, altn ilemeli ipek ke-

Kn bu üniforma

büzülmü ve dizden sklm krmz ayaktan bir pantolon, ayn kumatan yaplm ve belde deri bir kemerle sklm ceketten oluur. Yazn ise gri renkli pamuklu kumatan yaplr. Msrllarda da Avrupallarda da fes bu üniformay tamamlar. Hemen belirtelim, bu üniformalar genellikle kötü dikilmi ve ypranmtr. Ayakbeli

buç

giyilir.

Görüldüü gibi henüz Msr askeri Saint-Cyr11 örenci-

benzemez.

lerine

vererek subaylarnn

yüksek

balln pekitirmeye, ayn zamanda da sul-

yaplm ve içleri kadn ve çocuklarla dolu olan sefil kulübelerle dodn ve

deitirdiinde, gidilecek mesafe

çocuklar erkeklerini yalnz

çavralar ve

çika'dan getirtilmi

aletleri,

askerlerin

yan asker görmek olaandr.

çakmaktah bu saygdeer tüfek sayesinde birlikler

trtll süngüler ve ngiltere

Bel-

deiik tüfeklerle donatlr. Bu tüfekler dierlerin-

den bileziksiz 15 namlular ve -ne yazk kiSüvariye gelince, zrhllar,

düük kaliteleriyle ayrlr.

mzrakl

birlikleri

Fransz süvarilerine çok benzedilderini belirtmek de

ile

biniciler 1798

ve avclaryla

gerekir. Gerçek-

modeline uygun, boyunda ve koltuk altnda

maktah ar bir tabanca tarlar. Müslümanlarn apkaya olan tep-

Ali

Bu nedenle kla ve kamplarn çevresi, kurumu çamurdan

Bir alay yer

karn baz

maa

Mehmed

tan en deerli askerlerinden yoksun brakmaya çalr. Kitle halinde firarlar önlemek için askerleri elerinden ayr-

lar.

zaferlerini

kazanr. Buna

krmz çuhayla kaplanm ktk dolu bir zrh, demirden knyla Kligenthal yapm pirinç siperlikti düz süvari klc ve 18 kalibrelik çak-

aldklar arasmda uçurum vardr.

mazlar.

him de bütün

bakla, mercimek veya pirinçMaalara gelince, subaylarn ve er-

Günlük besin genellikle ekmek, lerin

astlarndan

"Yeni askerlerin" silahlan temel olarak bir meçten 14 ve 1791

ten

ten oluur. Et çok ender görülür.

elmas, altin hilal biçiminde

modeli, üçgen süngülü bir tüfekten oluuyordu. Napolyon gibi bra-

Dou geleneklerine uygun olarak çou zaman pa-

kablara gelince,

içi

rütbeliler

Piyade üniformas bütün alaylarda ayndr.

pabuçlar 13 giymeye balarlar. Al-

nian takyordu. Genel olarak yün ve srma karm eritlerle ayrlrd. Baçavular göüslerinde bir hilal tard.

baylar

Nizam'n gündelik yaam

krmz

brakmamak

fazla deilse, ka-

için

srtlarnda pa-

ardmdan yola düer. Çocuunu ta-

Birlik

uzakta bir yere gidiyorsa, geri-

de kalan kadnlar açlktan ölmek ve vücutlarn satmak arasnda

çim yapmak zorunda kalrz. 12 Chaix'ye göre "Bu zavall

aile

se-

baba-

larnn peinden giden kadnlar onlarn mercimeini ve taynn paylar; bu yiyecekler olmasa kadnlar açlktan ölür. Her kampa, aç

dolutuu damsz kulübeler elik eder. Askerlik süresi, asdayamkllna baldr, ölmekten baka kurtulu yolu yok-

kileri

miferin deitirilmesini gerektirir.

korumaya yarayan ok biçimli

bir

Siperlik küçültülür,

burnu

parça mifere balanr. Eski tepe-

liin yerine bir hilal tolga konur, yelesi de örgülü bir ense koruyucuyla deitirilir. Üniforma ise eteksiz mavi bir ceket ve çizmelerin

ayn renkten alvardan ibarettir. Yazn giyilen alvar kumatan yaplr. 16 Böyle bir süvari birliiyle karlaan Eusebe de la Salle tek eksiklerinin kalça zrh ve arma olduunu düünür. 17 1843'te Gerard de Nerval bu süvarilerin mahmal (hacca gidi) törenleri srasnda içine

sokulan

beyaz

günete parldayn görür. 18 Yine de bu yedek süvari gücünün, iklim koullar nedeniyle zrh tamaya bir türlü alamadn belirtmek gerekir. Sonunda geriye sadece onur birlii kalr bütün hurdalar askerî

depolara

tanr.

ailelerin

kerin

13 Avrupallar bu üniformay "Nizam usulü kostüm" olarak adlandrrd.

14 Ksa ve kvrk piyade klc.

tur."

15 Ateli silahn namlusunu tahta bölüme balayan üç madenî halkadan her

16 Guemard,

174

1 1

Saint-Cyr: Fransa'nn ünlü askerî okulu, (ç.n.)

12

Prisse ve

Hamont,

a.g.e.

1

7

1

8 Voyage en Orient, 2

a.g.e.

Peregrinations en Orient, 2 cilt,

cilt,

Paris,

Paris, 1

869.

1

840.

biri.

!

Topçular, o lanrlar: 8'lik,

dönem Fransas'nda da

görülen modelleri kul-

6Tk ve 4'lük toplar. Havanlar ve obüslerle donaüîm

ar topçu birlikleri de vardr. Az ya da çok disiplinli hatta bol askerî

szlm

malzeme

askerler, az

ya da çok eitilmi subaylar

çada bir ordu kurmaya yetmez. Bam-

Ayn Baffi, Libya Çölü'ndeki güherçile madenleri-

ni de deerlendirir ve Roda Adas' ndaki eski Fransz baruthanesini

Bu paray iki yl içinde bitirir ve tekrar döndüü Kahire'de yeniden

çadalatrlmas ilkin El-Tobbal Mehmed Efendi adl bir

Mehmed Ali'nin hizmetine girer. 1831 ylnda Kahire'de Hod el-Maksud'da 24 Marengo adl bir adamn yönetiminde tüfek fabrikas kurulur. Usta, içi ve çrak 1200

günden

Ali

düen Türk stanbul'a dönmek için gemi atamaya geldii

deriye'de tuhaf bir ekilde ölür. tesislere bir

bu

Gonon adnda bir Fransz

delme makinesi ve aynal fnnlar

sken-

1817' de

Balangçta

ekler.

bu

vali

tarafndan çok beenildii, ancak ilikilerin daha sonra karanlk

bir

döneme girdii anlalyor: "Gonon benim için çok önemli" diyordu Paa, "ama paalma mal

olsa

da onu

geri

almayacam." 19

Tesislerin hemen yanna bir silah atölyesi yerletirildi ve

vut ustalar burada

mükemmel

Arna-

yataklar 20 ürettiler. Versailles atöl-

yelerinin eski yöneticisi Guillemain

adl bir Fransz

1833' te

bu

atöl-

yenin

bana getirilir ve böylelikle normal tüfeklerin üretimine ba-

lanr.

Msr daha sonra bir kesici silah atölyesi, fiek

kimhane, bir

fabrikas, 21 di-

l ve Ömer Bey olarak tannan22 bir talyan, Terrane, Amuneyn, Es-

Bedraheyn ve Asyut'ta güne altnda buharlama prensi-

çalacak

güherçilelikler gelitirir.

Bunlardan

ilki

ylda üç bin

kental saf güherçile üretecektir. 23 Korilar ya da Kahire'nin ünlü

moloz ynlar bitmek tükenmek bilmeyen bir kaynaktr. Genellikgüherçile kazanlarda elde

edilir; ithal

edilmeleri gereken

bu ka-

zanlarn yan sra Msr'da yakacak olarak sadece yllk verimi önce-

den kestirilemeyen

ekerkam

bulunur.

Dier

kiinin

çalt bu fabrikada ayda 900 tüfek üretilir. Fransz model-

lerine benzetilen

bir deyimle,

e-

bu

silahlar ngiliz tüfeklerinden

daha

hafif

ve da-

faaliyetlerin Msr'da görevli konsoloslarn gözünden kaçmas düünülemez. Driault'ya göre "Mehmed Ali'nin hakkn vermek gerekir: ayn anda birçok yararl ile urayor. Ülkede biraz daha sükûnet olsa ve Mehmed Ali her eyi kendisi için istemese bu iler Msr' re-

ha kullanlyd. Bütün bu

faha götürebilir. Kavalal'nm arzusu ülkenin

mümkün olduu ka-

dar az konuda da baml olmas ve komularna mal satabilecek hale gelmesidir.

uzman getirtmekten vazgeçmiyor. Biri Kahire'de, dieri Asyufta iki büyük güherçile fabrikas kuruldu. Kalabalk sürüler satn alnd ve çöl kenarndaki Araplara verildi; Bu nedenle

koumhane ve baruthaneler kurar.

Kavalal'nm bamühendisi Pascal Coste denetiminde Baffi ad-

le

on franktr.

te-

ilk

te-

Türk mühendisi tarafndan gerçeldetirilmek istenir. Daha sonra göz-

biyle

liyeti

görür. Kahire Kalesi'nde askerî üretim

mel gerçei daha

ki Kahire,

ürün yüz franktan fazlasna mal

canlandrr. Bu ilginç adam 1822 ylnda Msr'dan ilk ayrldnda yannda inanlmayacak bir servet vardr: yaklak be yüz bin frank

isteyen bir ülke silahlarn

mininde sürekli olarak yabanclara bal kalamaz. Mehmed

den

maliyeti de yüksektir: bir kental

olur. talyan'n gelitirdii buharlatrma yönteminde ise kental ma-

kazanmak ya da korumak

tesislerinin

kerkam yoksa, güherçile de yoktur. Bunun dnda bu yöntemin

her çeit

göllerde bolca bulunan balklar tuzlamaya Avrupallar gönderildi;

Asyut'ta

on milyon hurma

maktan kurtulmak revlendirildi.

için

aac

Dürzi

dikildi

aileler

ve Suriye'ye

baml kal-

ipekböcei yetitirmekle gö-

Yüzyllardr kapal olan Ebukir ve Rahmaniye arasn-

daki eski kanal yeniden kazlacak ve teknelere açlacak. Nehir

tica-

canlandrmann yan sra bütün bir bölgeyi tarma açacak bu proje üzerinde çalmalar balad." Ya da "Paa Avrupa'daki adamlarna her türlü içi bulmalar

retini

kalmamas için ülkesinde fabrikalar kurmak istiyor. Daha imdiden ayak, çuha, pamuklu ve ipekli kumalar üretiyor. Avrupa'nn güneyinde yaanan sefalet onun bu emrini verdi. thalata ihtiyac

19

Planat, Paris, a.g.e.

20 Tanabilir

eski ateli silahlarda

21 Dikkatsizlik sonucunda

mekanizmann

1824 ylnda

bir

üzerine tutturulmu

olduu

parça.

patlama olur ve dört bin kiinin ölümü-

ne yol açar.

22 talyan ordusunun maliye bölümünde 23

Coste, a.g.e.

çalm Pergola doumlu

bir

eczacdr.

24 Türkçe'de "Âklar Çemesi" anlamndadr. Bu mahalle adn, imdi Museum'da

olan Hapmen'in lahtinin

bulunduu yere

borçludur.

British

177

isteklerim

KNC

ON

kolaylatryor ve talya'dan kalkan her gemi ona içi ta-

BÖLÜM

yor."

Firavun ve

Mehmed Ali Paa inatçlyla o dönemde imkânsz görüneni baard, daha bir

ülkede Silah

bulunduuna

bu amaçla

lr ve

amaçl ça,

birkaç yl önce anarinin derinliklerindeki

hem saldr, hem

de savunma silahlarn

göre geriye kafalarn

içini

doldurmak

(1826-1840)

ka-

burada verilen dersler arasnda Arap-

Türkçe, talyanca, aritmetik ve geometri de vardr.

netlenir.

Msr gibi

üretebildi.

askerî okullar kurulur. 1821'de Bulak'ta genel

bir askerî okul açlr,

yanlar ve

düzen ve adalet

bilgi,

Eirim

tal-

Dom Raphael de Monachis adl bir Suriyeli tarafndan de-

Yllar geçtikçe bu temel askerî eitimi daha da ilen götüre-

cek yeni kurumlar görülmeye balanr. 1822 ve 1834 arasnda açlan okullar unlardr:

"Çok Sevgili Baba,

Dimyaf ta bir subay ve bir astsubay okulu, eitim

programn Saint-Cyr'den alan Hanka askerî yüksek okulu, kurmay okulu, ilk konserini 4 mays 1826'da veren askerî mzka okulu. Ay-

Peygamber' in inayetiyle

sa

salim

yolculuumuzun sonuna

salm hakknda endielenme. Görevli hekim, salmn

n okul üç yl sonra Ebu-Zaabal'de Clot Bey'in verdii bir ziyafette

unu

"Marseillaise"i çalar l 25

ilaçlar verdi.

Hatrlatmak gerekir mi ? Bu okullar sadece muharip snflara ve

söyledi; yalnz tenim biraz

Bana ne

verirlerse

sarym,

geldik;

iyi

oldu-

rengini düzeltmek için

alacam, buraya örenmek için gel-

dim...

uzman yetitirmek için kuralmutur. Öretmenlerin büyük çounluu Avrupaldr ve Fransz'dr ve bu durum Mehmed Ali'nin bamszlk hayalleri olmasa sonsuaskerî yönetim kademelerine

Bizi

eitmeden önce

gezdiriyorlar.

Bana Champs-Elysees,

Bu sonuncusu kadar

Palais-Royal'i gösterdiler.

Tivoli

ve

güzel yer görmedim.

Buras bütün dünya zenginliklerinin sergilendii geni bir pazar. Gün

za kadar sürebilecektir. Bir süre sonra

Msrllarn Batl uzmanlarn Bu düünceyle birkaç Msrly

batnmda çiçeklerin havay kokuttuu, çalayanlarn havay serinlet-

yüksek örenim görmek üzere Paris'e gönderir. Böylelikle Msr'da bulunduu dönemde Napolyon'un da düündüü, ancak Msr li-

düündüüm bir sürü güzel göründü. Güzelliklerini saklayacak kskanç bir peçe ya da onlan koruyacak muhafz yoktu. Aralarndan bi-

manlarna

ri

yerini

alma zaman geldiine inanr.

ngilizler tarafndan uj'gulanan

gulayamad

bir projeyi

Napolyon, her zaman

yemden

hayata

tii nefis bir bahçede birdenbire

ambargo nedeniyle uygeçirir.

Bir

kez daha

gülerek bana bakü. Sevinçten sarho gibi peine takldm, ona men-

dilimi atacaküm.

m önlemek

Fransa...

yakndaki bir haremden kaçtiklann

se,

Ama mendilim cebimde deildi. Bir delilik yapma-

için olacak, dikkatli bir el

o yere yine döneceim

bilgin olduktan sonra

22 austos 1826

mendili cebimden almt. Ney-

ve isimsiz güzeli göreceim.

onu bana sabn alman,

tarihli

egyptiens en France au

XIX

eer satlksa..."

Fransz mizah dergisi La Pandore'da yer

alan ve daha sonra Enver Luka'nn nefis e

tabiî

Senden ricam,

siecle

1

eseri Voyageurs et ecrivains

adl kitabna da alnan bu mektup.

Mehmed Ali'nin isteiyle Fransa'ya giden ilk örencileri selamlar. aka bir yana mektup Nil Vadisinden yola çkan ve hayatlarnda 25 Daha sonra, Fransa'ya lor

Misyonu üyelerine

bir dikilita verilmesi

verilen ziyafette

görümeleri

için

de "Marseiilaise" çalnr.

Mssr'a gelen Tay1

Paris,

1970. Bu konuda

yazlm

en ayrntl

eserdir.

ilk

Bat kentine giden

defa bir

gençlerin saflklarn,

meraklarn ve

hatta endielerini yanstr.

Halbuki balangçta, Mehrned Ali'nin yapt projede hedefle-

nen ülke Fransa deil, talya'dr.

yaygn konuulan Avrupa

dili

O dönemde talyanca Dou' da en

olduundan bunda alacak hiçbir

yan yoktur. Sonuçta Fransa'nn seçilmesi Drovetti sayesinde çekleir. Gerçekten de

Boos Bey

duunda

özellikle "gerici bir rejim

Piedmontlu

hayatn durma aamasna

1826' da

geldii" 2

bu konudaki

talya'dan

ger-

fikrini sor-

için bir

gerekti-

bu çok

ilginç

ey yapmay deil, Msr' ve Msrly daha iyi kontrol etme-

yi hedefliyordu.

Askerî eitiminin

altnda entelektüel

kaçnlmas

kiyordu.

Mehrned

yan

lk örenci grubu Jomard'a emanet edilir. Ünlü corafyac bu görevde yanna yardmc olarak 1801 ylndan beri Paris'te Louis-le-

camilerin gölgesinde

yazma ve bazen de hesap

Grand

dr. 4 Bütün

alr.

Saraydan iki yetkilinin yönetiminde Fransa kylarna çkanla-

rn says krk kadardr. Aralarndan on sekizi Msrl, lar

stanbul'dan ya da

geriye kalan-

Osmanl mparatorluu'nun Avrupa ya da

Asya'daki kentlerinden gelmektedir. Jomard gelir gelmez eitimleri

ve özel hayatlaryla -Avrupa hakknda en ufak bir

slam

kurulmu, slam

düünmesi

Olanlar, dinî vakflarca

dininin temelleri,

okuma,

dmda bir ey öretmeyen kurulular-

ülkelerinin

yedi tanesini sayar:

Ethem Hekekyan Bey ve ünlü fizikçinin kardei, Franszca ö-

1.

retmeni Malus'un yönetimindeki teknik okul.

imkânsz ve nazik bir görev- ilgilenmeye balar. Luxembourg Mahallesi'nde Regard Soka, 15'te küçük Guiche

2.

Artin ve stepan tarafndan yönetilen

3.

eyh Refah tarafndan yönetilen tercümanlk okulu.

Ana dilleri, Türkçe veya Arapça dnda hiçbir dil bilmezler. Karlatklar kültür okunu ve Jomard'n üstlendii görevin güçlüünü tahmin etmek zor deildir. Bu örencilerden baz-

4.

Heim

5.

Lambert tarafndan yönetilen madencilik okulu.

6.

Yine Malus tarafndan yönetilen geometri ve corafya okulu.

lürse neredeyse

Oteli'nde kalrlar.

Kimileri Saint-Cyr'e girmeyi bile baarr. Bunlar arasnda

el-Tahtavf nin

eyh Rifat

ad tarihe geçer. Fransa bakentinde be yl süren bir

yaamn gözlem ve deneyimlerini Tahlis'ül-brizfi tedhi Bariz adl kitabnda yanstmtr. Kitabn

mas"

olarak tercüme

1832' de

"Paris'in Özeti,

Altnn Saflatrl-

Fransa'ya

acil ihtiyaç

aralarnda hiçbir iliki yoktur ve bir

eitim program izlemezler.

cu

seçilir,

tlr,

yönetim okulu.

nedeniyle ayr ayr kurulur,

çou zaman önceden belirlenmi

Genellikle örenciler rastlant sonu-

kiisel beceri ve yeteneklerine

mezun olduktan

baklmadan okullara

edilebilir. 3

üp ve cerrahlk deneyimlerini

artrabilmeleri

sonra da eitimlerine dikl
Prisse d'Avennes'e göre

"Bu okullar tamamen

tersi

nasl düünülebilirdi? Hazrlk yoktu ve ülkelerimiz-

de bir kuaktan dierine aktarlan, hayatla birlikte

ja.g.e.)

di Bernardino Drovetti''de

tarafndan da alntlanan 7 ocak 1826

3 Franszca'ya Enver Luka tarafndan

(1826 1831),

ad

altnda

L'or

çevrilmitir, Paris,

de

tarihli

yaymlanan ve

yaanan temel

akl ve kültürden yoksun insanlar birdenbire bilime yükseltmek Luka,

gerekiyordu.

mektup.

Paris, Tahtâv/i, Relations

1988.

askerî bir

amaçla kurulmutur ve çok az yetenekli insan mezun etmitir. Zaten

getirir.

2 AAarro tarafndan La personnalitâ

da-

revlendirilirler.

Doktor Clot, Ebu-Zaabal'deki en iyi on iki örencisini,

Paris hastanelerinde için

ad

sivil

tarafndan yönetilen uygulamal kimya okulu.

Bütün bu kurumlar

lar hekim, bazlar mühendis, öretmen, ziraatçi ya da denizci olur.

180

gere-

getirildiinde ülkede

tümünden örencilerin geldii ünlü El-Ezher Üniversitesinde ise sadece Arapça gramer ve slam hukuku dersleri veriliyordu. Önce "özel halk okullar" kurulur. Jomard 1835'te bunlardan

bilgi sahibi ol-

madan Paris hayatnn ortasma aman Doulular olduklar düünü-

paalna

ad verilebilecek hiçbir kurum yoktu.

okul

öretmenlik yapan Kopt Joseph AJcub'u

sra genel eitimi de

Ali'nin Kahire

ini belirtir.

Lisesi'nde

kua

açk bir Msrl oluuygulamann etkileri çok snrl olur, bunun nedeni de açktr: çok az Msrl bu projede yer alr, gidenlerin büyük bölümü Türk'tür. Nil Vadisi'ndeki adam her zamanki gibi unutulur. Mehrned Ali bu örencileri Fransa'ya gönderirken Msr Cehaletten kurtulmu ve dünyaya

turabilecek

Bu kadar riskli bir

proje ancak

baarszlkla sonuç-

de voyage

4

Bovier-Lapierre, La Renaissance intellectuelle

de

l'Orient, Paris,

1933.

Ayn

Kendisi de her türlü temel eitimden yoksun olan

lanabilirdi.

Mehmed Ali,

kalabalktan asker çkarabilmesine aldanarak sade-

ce kendi iradesinin gücüyle bilim

adam

da yetitirebileceini

sand."

anda

bir

yüksek eitim konseyi de kurulur. Konseyin

görevi askerî si vil tüm okullar denetlemek ve onlar genel anlamda

yönetmektir.

m

Bu konseyin bana o srada Süleyman Paa

olan Joseph Seve

rüünü ya da ihtiyaca cevap vermediini, ilk ve orta örenimde büyük boluklar olduunu görür, genel eitimin batan aaya yeni-

üyesinin Lubbert Bey

den yaplandrlmasnn gerektii gerei ortaya çkar. Lambert ve

sa'y, yönetiminin

gibi insanlarn

da etkisiyle 1835 yl sonlarna

amacyla

eitimde reform

ulusal

ve Bmneau'nun

1820'li

önemli bir

olan ünlü Saint

etkisi

gerçekletirilir.

Simon hareketinin üyeleri oldukla-

duyduu artisti

renciler

snda pan, te

Osmanllar ve

yerliler:

eyh Refah,

üç ayr

tip

okulun oluturulduu genel

okullar ilkokul, Elli

hazrlk okulu ve

bir tasan hazrlarlar.

kadar ilkokul, müdüriyelere nüfuslarna göre

olmak ve

Bu

datlr. Bu

on iki yanda olmak, sh-

sakatl bulunmamak (eitim

bir

Birlik-

özel okullardr.

okullara girebilmek için en az yedi, en çok hatli

Bayumi, Kani Bey, ste-

Hekekyan ve Ar tin gibi Osmanllar ve yerliler de vardr.

sisteminin askerî

amaçla kurulduunun bir yeni kant) gerekir. Okullar üç yl sürelidir le

ve dersler Arap

dili,

okuma, yazma ve temel aritmetik bilgileri v-

okullar, ilkokullardan

gelitirilmesi ve Süreleri dört

mek için yl

çkan çocuklarn eitiminin

sonundaki snavda

gibi bir

baarl olmak

tim Arapça, Türkçe, Farsça, aritmetik,

yaz ve resimden oluur. Özel

hem

hem de

askerî

Tiyatro

de

yaam srasmda

konusunda çarpc bir

doal

örnek...

olarak askerî sistem altnda görev yapar.

Ö-

yüz yirmier kiiden oluan dört alaylk üç tabura bölü-

Eitim ve yiyecek bedavadr. Örenciler, devlet tarafndan ve ailelerinin onlar göndermesini salamak için cep

harçl alr. Konseye bal bir müfetti her okulu üç ayda en az bir kere ziyaret edecek ve raporunu konseye sunacaktr. Snavlar, okul müdü-

rünün ve konseyden lr.

bir

üyenin de yer

Mezuniyet snavlarnda

yönlendirilir.

rnn

baarl

ald bir jüri önünde yap-

olan örenciler özel okullara

Bütün hazrlk okullar ve özel okullarda, ders notla-

çoaltlabilmesini

salamak üzere matbaa

makineleri, aletler

ve kütüphane bulunur.

danmanlar

tim sistemi, hemen söyleyelim,

tarafndan benimsenen bu ei-

umut krc sonuçlar verir. Mehmed

yüksek snfa geç-

den bir an önce yararlanmak istemesi yanllar yaptrr, ksa zaman-

arttr. Burada ei-

coraf-

okullar ise örencilerini

yönetimde görev alabilecek ekilde yeti-

da sisteminin

eksiklikleri görülür.

Okullar daha önce

olanlara oranla bir ilerleme getirmelerine

sadece

acil ihtiyaçtan

eitim

sistemi

karn

kurulmu

harcanan çabalar

kaynaklanr, olgunlamasna zaman brakl-

madan meyve kopartlmak bir

tirecektir.

mümkündür.

tar.

amacn

cebir, geometri, tarih,

ya, güzel

be-

Ali'nin bu kadar nazik bir reformu aceleye getirmesi ve üriinlerin-

onlarn özel okullara hazrlanmas

yldr. lkokullarda olduu

Bu

dedikodularn anlatarak yaar. 1837'de Pückler bu

Valinin Fransz

Hazrlk

tutar.

akam yemei sa-

giydirilir

snrldr.

sivil

kulis

Okullar

nür.

szlar;

adama,

topçu okulu giri jürisinde görür. Yeteneklerin nasl deerlen-

lk komisyon aralk 1835' te, Muhtar Bey' in bakanlnda toplanr. Büyük çounluu Jornard'n eski örencileri olan üyeleri aragibi Fran-

bir

atlerinde Kahire'nin varlkl Franszlar'ndan birinin, özellikle

Mari'nin evinde rastlamak

dirildii

Hamont, Bruneau, Lambert ve Varin,

bir soyludur. Fran-

için terk ettiini söylemesi-

karn alacakllarndan korkusu onu Nil kylarnda

son vermek

Bu arada Lambert

genitir... 5

Clot, Linant,

sarayndan

ne

rn hatrlatalm. Bu konu, üzerinde ciltler dolusu aratrma yaplacak kadar

X. Charles'rn

yasalln reddettii

bek yüzlü, pembe yanakl canayakn

doan ve Msr tarihinde

yllarda Fransa'da

dürlüünü yapm.

doru bu ge-

karkla

reksinimi giderebilmek ve yönetimdeki

bakmmdan bu konseyin en çarpa olduunu hatrlatalm. Paris Operas'nn mü-

lginç bir ayrmt olmas

Yüksek makamlar sonunda baz okullarn dierleriyle örtü-

Bruneau

adn al-

getirilir.

istenir.

oluturmak

"Mehmed

istedi.

Ali kendi etrafnda

Neden? Subaylar,

yöneticiler,

aydnlanmas ve ortadan kaldrlmas için deil. Dünyada

hekimler yetitirmek amacyla, yoksa yerli halkn 5

Bkz. "Ekler"

bölümünde bu harekete ayrlan ksm.

sefaletle

karan cehaletin

1

83

.

'halka açk' olarak adlandrlan

pal' bir

kurum

Msr'daki eitim kadar

'halka ka-

yoktu." 6

srl öretmenlerin yöntemiyle

ilgilidir:

dk kalnarak akldan çok ezbere

baka hakl eletiri de MEl-Ezher gelenelderine sa-

dayanan

bir

eitim uygulanyor-

du. Avrupal öretmenlerin anlattklarmrn büyük bir bölümü, cümanlar tarafndan yanl ve eksik aktarld. Bir

ter-

baka eksiklik de zamanndan önce Fransz öretmenlerin

almas

fellahlarn

için

maden mühendisi on sekiz fabrika yöneticisi ve müfettii salaLambert'in örencileri yirmiye yakn klasik eser çevirir ve okul matbaasnda basarak çoaltr. Ne yazk ki okuldan yeni mezun olan bu uzmanlar kendilerini Türk ya da Türk olduklarn söy-

çalan

Msrl

eitmenler, örencileri olan cahil

mtr.

leyen mühendislerin emrinde bulur; herhangi bir eitim

sonucunda

"Fransz okullarnda birkaç yllk

dilimizi

yeni örendiklerini

bir

yarm yamalak konuabilen bu bakalarna

aktarabileceklerini

çalmann

gençlerin yeni

ummak doru

almam,

tüm bilgilerini deneyimle kazanan bu alayllar deneyimsiz gençlere tuzaklar kurup onlarn gönderilmesini salamaktan büyük zevk airiar.

anlayamadklar edebî Arapça (Nahavi) konuuyorlard.

Pelissier'ye göre

altm iki atölye yöneticisi, yirmi sekiz fen öretmem, yirmi

iki

Poujoulat'nrn sisteme yönelttii bir

yerini

hendisi,

olan bir kurumdan da söz etmek Msr'da ilk kez görülen ve igalin kaybolan matbaa, yeniden Nil kylarna döner.

Eitimin gelimesinde gerekir.

Fransz igaliyle

sona ermesiyle 1821'de

etkisi

birlikte

Osman Nureddin adl bir Msrlnn sraryla Kasrü'l-Aynî

mu? Eitim personelinin yetitirilmesi daha fazla sabr ve olgunluk

okuluna bir Arapça matbaa

ister." 7

yük ölçüde geniletilir. Türkçe, Arapça ve Farsça eserler, Avrupa'da

Okullardan çkan taze yöneticiler uzmanlklaryla

ilgili

kar

karya kaldklar en basit sorunlarda sknt çekerler ve bilgisiz kalrlar.

Yine de her

ey kötü durumda

deildir ve aralarmda teknik

rin bile

hak eder.

ngilizle-

sayg duyduu Charles Lambert'in kusursuz yönetimi altn-

daki düzen sadece Saint Simoncunun

i örenme i'ne göre

i arkadalarna alayabildi-

zevki ve tutkusuyla korunabilmitir. Paris Politekni-

hazrlanm eitim program

ama daha pratik bir okul zeyine

ilgiyi

giderek daha az iddial,

olan Paris sanat ve meslek okulunun dü-

yaklar ve -belki de baarsnn srr buradadr-

askerî düze-

uygulanmad tek okul olarak kalr. 1844

ylnda balca eitim konulan

geometri,

fizik,

mekanik

badatrmaya

çalyor ve örencilerini her gün fizik laboratuvarnda deneme yapmaya zorluyordu. Msr'n Avrupa sanayiine giderek daha az muhtaç olmasn salamak amacyla bu laboratuvara bir bilimsel alet tamir atölyesi de eklenir. Kimya laboratuvar da önemli hizmetler görür. Bütün bu tesisler için bir milyon franktan fazla para harcanr. 1845 ve 1849 arasmda okul, valiye yüz sekiz yol ve köprü

mü-

7Guemard,

a.g.e.

Poujoulat,

Correspondence d'Orient, 7

cilt,

Paris,

1

841

Arapça

bir gazeteyi,

skenderiye'de kurulan bir dier matbaa bir süre sonra ngiliz

Konsolosu

Sait'in

"Msr" adl

iirini basar. Birinci Suriye Sefe-

nden sonra ve stanbul'da yaymlanan Moniteur ot ton tan gazetesinin etkisini hafifletmek amacyla Franszca ve yar resmî Moniteur ri'

egyptien

c

yaymlanarak bana on bin frank maala Parisli bir yaym-

olan Camille Türle

getirilir.

Jomard'a göre 1826' da Bulak ve s-

altm "Tp okulu örenDoktor Clot Memoires''da

kenderiye matbaalar halka fen, tarih ve corafya konusunda dört

deiik eser sunar.

yazarlar alanlarnda birer otorite olarak taranan ve Paris'te

cileri,

ça'ya çeviriyordu" demektedir.

bulan bu

eserlerim Franszca'dan Arap-

Onun

deyimiyle saylar

çevirilerin her biri Kahire' de biner adet

Tarihçi

Michaud 1831'de bu matbaalar

elli ikiyi

baslr.

ziyaret ederken bir ta-

nesinde Fransa'dan getirilmi sekiz pres ve Paris'te

dökülmü -Av-

rupa ve Dou- harfler görür. Matbaann yönetiminde meslei Milano'da

örenen

bir

Marunî bulunuyordu, yannda

dmc, bir talyan düzeltmen, bir Yunanl

dizgici ve

bir

Alman

yar-

on iki Arap içi

çaltryordu. Hiçbir kitap, hükümetin izni alnmadan baslamyordu.

6 M. Michaud ve M.

bilimsel kitaplarn çevirileri ve

yaymlanmakta olan en önemli tp

ve mimarlktr. Lambert hâlâ teoriyi uygulamayla

yl Bulak'a tanarak bü-

Vaka-y Msriye'yi basar.

Sözde mühendisler bir kanaln dibin kazmaktan habersizdir.

okulun da bulunduu baz kurumlar özel

nin

yaymlanm

eklenir. Ertesi

Michaud kitaplarn basksnn kötü

karn

gerçekçi bir

olmadm

belirtir,

buna

deerlendirme yaparak matbaalan "kzgn

bir

kayanrn tepesine oturtulmu pahal bir su makinesi"ne benzetir.

Gerçekten de halk, herhangi bir eyi okumakla ilgilenecek durum-

Bu kitapta skenderiye ve Kahire arasmda açlacak bir kanalm izle-

da deildir. Kitaplar preslerden çkar çkmaz dükkânlara gönderi-

yecei

Kimsenin onlar satn alp okumaya

lir.

teklerine hiçbir rürler.

hyla

Halk büyük

çounlukla

bir

ilgilenilmesini

1840 ylma

is-

ekilde cevap verememesi nedeniyle oralarda çü-

sini istemektedir. di.

olmamas, halkn

niyetli

vergilerin düürülmesini, refa-

ve özellikle kaybettii onurunun geri verilme-

Ama bu durum yabanc aznlk için

deil-

geçerli

doru bazlar belirli aralklarla toplanmaya, fikir al-

veriinde bulunmaya, birbirlerine bilimsel çalmalar konusunda bilgi

vermeye ve

Msr hakknda bir kütüphane oluturmaya karar

verir. Böylelikle Prisse

bott'un srarlaryla,

recek bir

d'Avennes ve ünlü

adn

Msr Cemiyeti olarak deiti-

daha soma

Dou cemiyeti olutururlar. Balarla meydana gelen kü-

tüphane ülke hakknda lerin

hekim olan Dr. Ab-

bir

bilgi sahibi

olmak isteyen gezgin ve

en büyük yardmcs olur. Birçok kii

gibi

turist-

Gerard de Nerval da

yol, Nil üzerinde,

Mehmed Ali'nin olu brahim'in bahçele-

Roda Adas arasmda yaplacak bir asma köprü tasans da bulunur. Bamsz kiilii ve açk sözlülüü onu Türk yetkililerle karkarya getirmekte gecikmez ve 1836' da istifasn verir. Aratrri ile

macla

soyunur,

Müslüman usulü

giyinir

ve dris Efendi adyla

fellah hayati yaar. Önemli bir olay onu 1841'de Luksor naznyla kar karya getirir, elleri ve ayaklar zincirlenerek dört gün boyun-

ca yiyecek ve içecek verilmeden bir hücreye atlr.

amaçsz yaar.

1845'te

Louis-Philippe'e

O günden sonra

Legion d'honneur övalyelii alrsa da Kral

ballk yemini etmez ve kinci mparatorluk y lla-

rnda yayma olarak güçlük ve yoksulluk içinde yaar. 1858'te birçok eyin deitii Msr'a geri döner. Arabistan, Sudan ve Yukar Msr'da aratrmalar yaptktan soma Fransa'ya döner ve 1879' da herkes tarafndan unutulmu biri olarak ölür.

bu kütüphaneden çok yararlanmtr. Benzersiz deneyimleri nedeniyle Prisse üzerinde ayrca dur-

mak dii

Msr'da on yedi yl

gerekir. gibi

ancak

"Bandan geçenlerin karkl ve maceralarnn tehlikesi

bilgisi

ve gözlemleriyle

karlatrlabilir." 8

adn tayan dinî tören papirüsünü borçludur. harcad

Msrbilim ona

Arkeolojiyi

uruna

yllarm ve

servetini

Krallarnn

Odas olarak da amlan III. Tutmosis'in Atalar Odas'nn

arat eserlerle zenginletirir. 9

Karnak

Torino papirüsü kadar deerli bir ant, hiçbir resmî destek ve yar-

dm görmeden kendi hesabna söktürdüü, kestirdii binlerce tehlike

ve güçlükten geçirerek tatt. Abidos'un

Masas'n Louves

iki

Müzesi ona borçludur.

Daha yirmi iki yandayken 1829 ylndan sonra önce Paa'nm inaat ve su mühendisi olarak görevlendirilir, daha sonra Heliopolis

Ovas'nn ucunda Hanka Kamp'nda kurulu kurmay okulunda

topografya öretmeni olarak çalr. Mcmoire sur importants a ezecuter en Basse-Egyptc

8 Voyageurs 9

Les

et

eehvains français en Egypte,

Monuments egyptiens (50 levhaik

de Champollion. les

Firavun'm hekimi

geçiren Jean-Marie Carre'nin de-

L'histoire

de

l'art

cilt),

adl

eserini

FAO,

Kahire,

Monuments de

les

travaux

les

lemy

gelir.

astsubayn

olu

olarak Grenoble'da doar. Marsil-

Clot, 1825'te

ordusunda

bir

dier

ilginç

iki yl soma Montpellier Fakültesinde büyük baaryla tezini savunur. Gerçekte ise Cauviere Mehmed Ali Paa adna, Clot'yu Msr salk sistemini yönetmek için genel tp uzman ve cerrah arayan Tourneau'ya önerir. Balangçta tereddüt geçiren Clot teklif edilen görevi ancak cerrah ve bahekim olmak artyla kabul eder. 22 aralk 1825'te be yllk bir anlama imzalar ve yllk

ya'ya yerletikten

sekiz bin frank ve bir albaya verilen

da Msr'a

dar

malzeme ve yiyecek karln-

gider. 10

Msr'a vardnda salk hizmetlerinin yok denebilecek kaaz olduunu görür. Kukusuz ülkede Cenoval Mendrici'nin

ölümünden sonra Kavalal'run bahekimi Ermeni Bosaryan, skenderiye'deki Ospedale Franco Hastanesi'nin bahekimi talyan Ya-

956.

l'Egypte et

Msr'a

adam Doktor Antoine-BartheOtuz bir yandadr, imparatorluk

viere'in tavsiyesiyle bir

plus

o dönemde yazar.

1

Marsilya'da Hötel-Dieu Hastanesi hekimlerinden Dr. Cau-

de

la

Nubie

hudi si

Morpugo ve Fransz Dussap

gibi yetenekli

ve becerikli he-

egyptien, d'apres les monuments, depuis les femps

plus recules jusgu'â la domination romaine (2

biçiminde 160 levhaik atlas) adl eserin

devam

ciltlik

ve kromolitografi "e gravür

ve tamamlayc parçasdr.

10 Bu ödemeler, Planat'ya göre Nizam'da çalan Avrupal larna

eittir.

bir

baeitmenin aldk-

kimler vard.

Ancak bunlar sadece Türk yetkilileri ve Avrupallar krkç çkkçlar ile arlatanlara

tedavi eder, ülkenin geri kalan, terk edilir.

yetitirmeye karar

verir, ilk

Kasrü'lAynf de kurar. 1827' de

tp okulunu hastanenin yannda,

açl yaplan okul yaklak iki yüz

on be örenciye eitim verir. Müdür olarak atanan Clot dnda ilk

Clot'nun yinin

ler

kurulmas

brakt bu

ii

ilk

salk hizmetlerini yönetecek bir salk konse-

olur.

Yönetimini büyük bir aklllkla Bosaryan'a

konseyin önüne

proje koyar: zorunlu

iki

alanma

hocalar Fransz Barthelemy ve Bernard, talyan Figari ve Ucelli ve

spanyol

ve

model bir hastanenin kurulmas. Bu projelerden birincisi sayesinde Msr' da her yl altm bin kurban alan çiçek hastal ksa zamanda ortadan kaldrlr.

çalan bir he-

kim ve eczac grubu kurmaya gelir. Bunu gerçekletirmek için Fransa'da yürürlükte olan kurallar alr, onlar Böylelikle cerrahî genel

ayrlr ve hekimler

ile

Msr artlarna

tbba balanr ve sistem üç yerine

uyarlar. iki

snfa

eczaclardan oluur.

Öncelikle askerî hastaneler kurulur, bunlardan biri Kahire ya-

nin

büyük bir ksmna evsahplii yapar. skenderiye'de kurulan di-

er

bir hastane

garnizonun ve

donanmann

hastalanyla

ilgilenir.

be yl olarak belirlenir ve bu dönemin sonun-

da "biraz akll ve çalkan olan bir örencinin hekimlik uygulama-

tercümanlar

alm olmas gerektii" 12 düünülür. Ders-

araclyla

anlatlr,

tün eksikliklerini beraberinde re

getirir.

boyunca, Clot Bey "büyük

olan"

1

500 örenci

yetitirir.

bu da böyle

yöntemin bü-

bir

Yine de on sekiz yllk bir sü-

çounluu mükemmel

Kahire'ye

hekimler

yapt bir ziyaret srasmda,

Montpellier Üniversitesi profesörü ve dünyadaki en önemli ritelerinden

knlarnda Ebu-Zaabal'de gerçekletirilen hastane, piyade birlikleri-

süresi

lar için yeterli tbbî bilgi ler

Sra, kesin ve kat kurallara uygun, düzen içinde

Gaetani'dir.

Örenim

nilir

ünlü Hekim Lallemand "Kahire

tp oto-

Tp Okulu'nun güve-

hekimler yetitirdiini ve mezunlarndan bazlarnn eitimde

kalarak kendilerinden sonra gelenleri eittiklerini" 13

Okulun kuruluundan sonra Clot zamann

belirtir.

sivil

tbbn düzen-

lenmesine ayrr. Kahire ve skenderiye kentlerinde bedava muaye-

Ebu-Zaabal'deki eski kulübe yklarak yerine modern, geni, havadar ve bin hasta kabul edilebilecek bir hastane ina edilir. Burada da

ne hizmetleri kurulur ve (en sonunda)

Fransz kurallar

ve bir eczac gönderilmeye balamr. Yllar geçtikçe ülke veba, kole-

geçerlidir. 11

Bu

hastane daha sonra Kasrü'l-Ay-

nfye tar ve Fransz hekimleri Desgenettes ve Larrey'nin dispanserlerini kurduklan yere ina edilir.

Her

iki

kurumun da muhasebe subay, yazcs, hastabakcs

ve ambulans vardr.

duya hizmet

Ama bütün bunlarn hepsi tek bir amaca, or-

eder. Clot'nun

da

belirttii gibi

"Mükemmel olma-

makla beraber bu sistem hemen hemen hep ehir dnda kalan iki yüz bin kiilik ordunun ihtiyacm karlamaya yetiyor." Daha son-

de kabul edilmesine izin

ra, tifüs,

le

verilir.

sivillerin askerî

hastanelere

Her bölgenin merkezine bir hekim

çiçek ve dizanteri gibi yerel hastalk salgmlaryla

imkân salayan

rinin yükseklii

klinik ve dispanserlerle kaplanr.

karsmda harekete geçen Clot

mücade-

Bebek ölümle-

1836' da, bir

olan Mile Palmyre'in yönetiminde bir ebelik okulu kurar,

Fransz

alama

ve kan almay öretir.

Msr o dönemde eczac olarak herhangi bir eitim görmemi, padiah macunu ve muskadan baka bir ey satmayan kökçülerden

"Salk hizmeti balangçta sadece orduya verildi, halkn geri kalanlarnn da imdadna komak Mehmed Ali'nin

baka

aklna yllar sonra

unutulmutur. Clot talyan bir kimyageri, Luigi Alessandri'yi Kahi-

ra

da anlataca

gibi

geldi."

O dönem Msr'nda büyük bir hekim sknts vard ve bu durum en bata fellahlar vuruyordu.

Fellahlar

zaman bulunursa, im-

kân olursa tedavi ediliyordu. Clot -dehasn göstererek yerli hekim-

re' de ilk

temlerle

(1

Compte rendu des travaux de

l'Ecole

1

864.

yapmcl uzun zamandr

görevlendirir.

diplomal eczaclar ksa sürede

Sonuç alnmak-

ilaçlar bilimsel yön-

hazrlamaya balar. Bütün bu çalmalar eletirilerden pa-

alr ve özellikle Hamont, Clot'nun üp fakültesinden

mezun

de medecine d'Abou-Zaabel

825-1 832), bkz. Divers memoires, derniers souvenirs aux academies

medicales, Marsilya,

ilaç

eczaclk okulunu kurmakla

ta gecikilmez:

yn Clot Bey,

1 1

kimseyi tanmaz. En çok kullanlan kimyevî maddeler bile

bulunamaz. Ortaça' rn ünlü Arap

et societes

12

a.g.e.

13 Guemard,

a.g.e.

189

olan askerî cerrahlarn bir eder.

Ona göre,

çk

koyamadklarn

bile yerine

iddia

snavlar ciddiyetten uzak olmakla kalmaz, adaylar,

yöneltilecek sorular önceden örenir.

Bu

eletirilerin

abartl oldu-

unu ve bilimsel kskançlktan doduunu düünüyoruz. nsanlar tedavi edildiine göre dr.

Bu alanda bir

atlarla

da

ilgilenilmesi

ikisi

birinin

de Alforf un eski örencilerindendir. 14

Pretot hastalanr,

düünür ve

Ksa

süre sonra

salna kavumas için zmir'e gitmesi gerektiiDaha dayankl olan Hamont

saysn artrmada

ve onlarn

elinde kalan pa-

etkisini

çoaltmada

Baka

tarihçilere

göre eitim hamlesinden

uzaklalmasmn

umutsuzlua kaplan ve babasna Hazikuramlarn kapatlmasn öneren bra-

nedeni, Suriye yenilgisiyle

ne'ye fazla

yük

getiren

him'dir.

Mehmed Ali'nin dönemi sonunda batmaya mahkûm görünmesine karm son ve kesin darbe Gerçekte

ise,

halka açk eitimin

hizmetlerinin bamda kalr ve okulunu Ebu-Zaabal'de

Paa'nm selefi Abbas (1848-1854) tarafndan vurulur. Tahta çkar çkmaz yeni hükümdarn ilk karan, Msr'n gurur kayna modern

nin

okullarn hepsini kapatmak olur.

ni

orada

ölür.

veteriner

tp fakültesiyannda kurmay baarr. Çok girikendir ve ksa zamanda M-

sr valisinin gözüne

girer.

dan bazlarn kullanmna tanik ve Fransz dilinin

düman olan prens özel okullardaki en iyi örencileri

ubra Saray'na bal yaplarBu binalarda anatomi, cerrahî, bo-

pa

oralardan alarak onlar "eref

atbilim de öretilir.

mek niyetindedir. Clot Bey bile ülkeyi o zaman terk eder. 17 Yazlarnda: "Abbas Paa dedesinin eserlerini yerle bir etmek ve Fransz

yannda

ksran bulunduu bir Arap atlan haras kurar. Çok iyi koullarda yaamasna ramen 1840' ta kendi çkarla-

rn korumakla suçlanr ve istifaya zorlanr. 15 bir bilançosu

çkarlacak

olursa, cesaretine

ra-

men Kavalal'mn eserlerinin geçici olduu görülür. lk kuak örencilerin eitimlerini tamamlamalar için en azndan on yl gerekirdi. Halbuki Londra Konferansndan (1840) sonra eitimle ilgili her ey

etkilerine

de yirmi yllk aralksz gayretlerinin meyvesinin koparldn görür. Mehmed Ali'nin silah arkadalarnn oullan tarafndan sk sk ziyaret edilen

kurum kapanr, Varin de emekli edilir.

na erdii gün eitimden de vazgeçiyor. Sultann tahtn

birinci

ihtiyac yok,

ele

geçirme

bu nedenle

okul falan da gerekmiyor." 16 Victor Schcelcher'e göre

14 Hamont,

"Eer gerçekten Msr' kalkmdrmak

a.g.e.

15 Guemard,

a.g.e.

16 Schoelcher

(Victor), L'Egypte

Kamu düzeni Sonradan yklsn ya da yklmasn, bütün bu yemliklerin ger-

en 1845, 1846,

Paris,

1846.

kamu

maddesine koymasyla

düzenini ve güvenlii gündeminin olur.

Anari ve soygunun pençesin-

de bir ülke ve üzerinde yürünmesi bile tavsiye edilmeyen yollar ya-

bana

istemi olsayd, bartan yararlanarak eitim kurumlann yeniden düzenler ve ilerlemenin gerçek nedenleri haline getirir, buralardan

askerleri" olarak görevlendir-

urat. Ne salk hizmetleri, ne de tip ve doum okullar kurtarlamad. Salk yönetiminin bütün kollar kesildi" demektedir. Varin

çeklemesi, Kavalal'mn

ermi olmal. Artk orduya

ktas

varl olarak adlandrabilecei her eyi ortadan kaldrmak için çok

Mehmed Ali 'nin hayalleriyle birlikte yklr. Baz tarihçilere göre fetihlerinden alkonan Kavalal, oyuncandan bkan bü' çocuk gibi halkn eitimiyle ilgili projelere ilgisini kaybeder: "Mehmed Ali için okullar sava silahlarndan baka ey deildi; saldrgan rolünün sohayalleri sona

tümüyle tutucu ve Avru-

verir.

yetmi

Yaptklarnn

Fikirleri

Kavalal,

Hamont bu okula ek olarak bir hastane, bir botanik bahçesi ve otuz aygrla yüz

190

ralan okullarn

doal-

oludur ve Mehmed Ali'nin daveti üzerine ekim 1826'da Msr'a gelir. Yannda eski dostu Prötot vardr ve her

Sava hazrlklarnn durmasyla

görevini verirdi.

kullanrd."

gerçekletiren de Hamont'dur. mparatorluk

ilki

ordusu albaylarndan

çkanlar ülkenin dört bir yanma göndererek onlara kutsal öretme

öncülerin gelmesi için elverili koullar deildir.

bir elle yönetilen ülke, giderek

Demirden

sükûnet bulur ve daha önce iddetin

hükümdar olduu bölgelerde sessizlik hüküm sürer. O dönemde Msr'a gelen yabana gezginlerin hepsi "Kendilerini Yukar Msr'da, Palmira ykntlar arasmda, hatta Sudan'da bile Paris ya da Londra kaldrmlarnda olduundan çok daha güven-

tek

17

1

855

te

Scid tarafndan geri çarlr.

191

likte hissettiklerini" belirtir.

tehlikeyle

Pückler-Muskau

karlamadan Hartum'a

turist olarak hiçbir

kadar gider. 18

hukuk düzeni kazandrmasnn" zamannn daha gelmediini

bir

belirtir. 20

karkla yol açan Bedeviler kendilerine verilen

Her zaman

Bütün bunlara karn

1826' da Kahire ve skenderiye'de,

Avru-

duu gibi soygun ve talanla yaamann pek de çkar yol olmad

pal ve yerli tüccarlardan oluan iki yeni ticaret mahkemesi kurulur. Bunlardan birincisinin on be üyesinin bei Msrl, ikisi Kuzey Afrikal, albs doulu Hristiyan ve ikisi Musevî'yken ikinci mahke-

kararna vardlar.

menin dokuz üyesi dört Msrl,

toprak haklar sayesinde artk yerleik düzene geçmiler ya da sü-

veya jandarma olarak görev almlard.

vari

Ekyala, len

cinayetlere ve genellikle

amansz sava sonunda kentler ve

Böylelikle,

bütün suçlara

eskiden

ol-

kar veri-

köyler güvenlie kavuur.

Mehmed Ali Paa'nrn en önemli eserlerinden birisi güvenli bir Msr'dr. Bu durum, Kavalal'ya ne kadar

kar olurlarsa olsunlar,

gezginlerin anlattklar ve konsolosluk raporlaryla

"Msr'n bütün

bir Fransz, bir

Frenk'i ve bir Musevî'den oluur.

tuplar ve

iflas

Yunanl,

iki

tatl su

Bu mahkemeler kambiyo mekolur. Ne yazk ki bu mahke-

konularnda çok yararl

melerin kararlan her seferinde onay için Üst Konsey'e gönderilir, ç-

karlar zedelendiinde de Kavalal tarafndan bozulur.

Yargçlarn rüvet tutkusu da önüne geçilemez bir hastalk ha-

sk sk hatrlat-

sin izledii yollarda

almtr: bata büyük kad, hepsi de en fazla para ödeyeni hakl çkanr. Muhakeme usulleri ise, tüm Osmanl topranda olduu gi-

hâkim olmas

bi,

lr:

bölümlerinde, Nil'de ve Nil Vadisinde, herke-

ya da çöllerin en ssz bölgelerinde güvenliin Bowring Palmerston'a- Paa'nn politikalarnn en önemli sonuçlarndan biridir, Sudan'dan Akdeniz'e Msr'n tü-

mü

-der

güvenlidir

(...)

Yöneticilerinin

mala

kar

yaplan

bir

saldny

lini

Memlûk döneminde olduu gibi Kavalal iktidarnn balarnkâhyaya balyd. 1830 ylna doru polis, Harbiye

Nezareti'nin bir yetkilisi olan "zabit bey"e

balanr. Yiyecek mad-

delerinin ihrac özel bir görevli tararndan denetlenir.

rnn kontrolü,

geçmite olduu terazi

ve dara kullanan

gibi, hileli terazi

basittir:

tayan bir hamalla dolaan, muhtastb

gelince,

modernletirilmesi

söylemek imkânszdr. Gerek

için bir

çaba

harcandn

sulh, gerâkse ceza davalar,

mahke-

Müslüman hukukuna göre, Msr kadsnn denetimi altnda görülmeye devam eder. Yine de unutulma-

melerde eskiden

mas

olduu

geçirilme

gibi

gereken gerçek, cinayet ya da basit suçlarla suçlananlarn

önemli kiiler olmas durumunda davaya Mehmed Ali'nin, oullarndan ya da yüksek rütbeli yöneticilerinden birinin baktdr.

hâkim olduu bu bölgede Mehmed

konulardaki tutumu ve her üç tektanrl dine

Koptlar genel olarak bu alanlardaki yetenekleri nedeniyle, geleneklere

de

uygun

olarak yönetilen maliye ve

görevlendirilir, içlerinden

selebilirler.

kullanmaktan çekinmeyen hizmetin kendisinin de

Mehmed

arnd

hogörü örnei verir: 1839'da Bowring "Dinî görülere kimse kar çkmyor" der. Paa'nrn hayran olmakla suçlanamayacak Cadalvene ve Breuvery daha on yl önce unlar gözlemsayesinde, Avrupallar

mektedir..."

a.g.e. a.g.e.

önyarglarn önüne geçmesi

cak büyük bir

hogörüsü

yeni

yi

gerektiine inanarak iktidar srasnda önemli gelimeler salaya-

Mehmed Ali yönetiminin önemli taraftarlarndan olan jomard bile durumun yaratcsnn Msr'a

Ali'nin hizmetine girer.

dinî

bu durumu

19 Guemard,

gümrük yönetimlerin-

bazlar önemli derecelere kadar yük-

"Doudaki herhangi

18 Bowring,

Ali'nin dinle ilikili

kar gösterdii ho-

görüdür.

lemilerdi:

eletirirken "yeni

çahtirlmalan benimsenir.

Dier toplumlar, özellikle Ermeni ve Yunanllar, yeteneklerini

suçlular derhal falakaya yatrlrlar. 19

Yargya

genellikle

Halk pazarla-

adl bir yargcn sorumluluundadr. Hile yapan esnafa uygulanan ceza

Kaza

elinin kesilmesi yerine askerî tesislerde

ve kr-

cezas kaldmlr, hrszlarn

artc olan, despotluun kol gezdii ve Ortaça görülerinin

polis güçleri

esnaf yakalamak üzere

indirilmitir. Cezalar ilkeldir: kabahatler için falaka

baç, suçlar için ölüm.

tazmin etmeyi reddettii köy yoktur."

da

en aza

20 Jomard, Coup

bir

ülkeden çok daha geni dinî

bütün

d'ceil imparlial sur l'etat preseni

tion anterieure, Paris,

1

836.

Msr

camilerini gezebil-

de l'Egypte compare d sa

situa-

ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Mehmed Ali daha önce hiç cesaret edilememi bir eyi gerçekletirir

doulu

ve

Hristiyan' Müslüman'la eit yere koyar ve ona

daha önce sadece Müslümanlara tannan haklardan yararlanma

Büyük

fr-

sat tanr. 1834'te Hanna Bakri'yi Suriye maliyesinin genel yönet-

(1808-1840)

menliine, Muallim Basileus Gali'yi de Msr genel muhasebe yönetiminin bana

getirir; birincisi

çiftçi

aml Katolik bir Suriyeli, ikincisi ise

Daha önce de gördüümüz

Boos Bey hariciye nazrdr. Doulu Hristiyanlar ilk kez bey unvann tamaya hak kazanrlar. Her türlü fanatik düünceden uzak olan Mehmed Ali HrisKopt'tur.

tiyan mezheplerine ve onlarn din

runmalarn salar.

Tabiî ki

gibi

adamlarna özgürlük tarar ve ko-

Msr halknn haklarna saldrmak için

Müslüman kimliini kullanr. Cami

kendi

topraklarna, dinî vakf-

larn mallarna saldrrken dindalarna iman ve inancn kantlama

-

s gerekmez, bir slam ülkesini igal eden Avrupal sömürgecilerin çektii skntlar yaamaz. Msr'da yobazln olmamas ilk Katolik kadn tarikatiannm bu ülkede kurulmasna neden olur. Saint-Vincent de Paul rahibeleolarak 1830'a

ri ilk

artk Rahibeler

doru

skenderiye'ye

gelir

ve

ilk

kurulularn

Soka diye anlacak olan sokakta açarlar. Ksa süre

sonra Cizvitler ve Fransiskenler de

iradesinin

lecei

iki

egemenliini istedii

gibi kullanr,

snr

olarak kendi

dnda bir güç taramaz. nsanlarn ve zenginliklerin ge-

dudann arasndadr ve insanlar

sun brakmaktan çekinmez. Kiiyi yönetim hiçbir kiisel özgürlük yasas yoktur.

Ali'den önce de var

zenginliklerden yok-

karsnda

savunacak

Bütün bu koullarn

olduu dorudur, ama

Mehmed

o bütün basklar daha

da artrmtr. Bu tutum, iktidarnn bandan beri kendi özel olarak

1808' den sonra

Mehmed Ali bütün

ni ve

ne ekileceini kararlatran artk odur. Her

kadar toprak ekeceini o yl hangi belirleyen

de odur. Yerel müdür,

daki erarlerinin yerine

getirilip

bitki

çiftçi

ailesinin

ne

tohumlarn kullanacan

memur

ve nazrlar bu dorultu-

getirilmediini denetlemekle gö-

ve böylelikle büyük çiftliklerin kâhyalar gibi çalrlar. Top-

revlidir

doal

rak sahiplii

olarak ürün sahipliini de

dourduundan,

Mehmed Ali Msr'm tüm tarmsal rekoltesinin de sahibidir. Riche-

gelir.

Dinî alan bir istisnadr, çünkü geri kalan bütün alanlarda

Mehmed Ali

Daha önce de belirtmitik:

Msr toprann tek sahibi olur. Her yl hangi topraklarn ekilecei-

gördüü bir alanda, tarmda, daha da belirgindir.

lieu

düküne yazd 9 haziran 1818

tekel sistemine tedir.

tarihli

raporda Roussel, "Kendi

sadk kalan Paa bu yöntemi daha da geniletmek-

Halkn en önemli besin kayna olan baklann ülke içinde sa-

t bugüne kadar koltesi

Paa

serbest braklmt. Artik ülkenin

bütün bakla re-

tartndan alnyor ve sonra onun tarafndan satlyor.

Böylelikle üç

gün önce bir ölçüsü

elli

para olan bakla bugün seksen

1

paraya frlad" der.

mal

Mehmed Ali hem ürünleri karlnda köylüye ücreti, hem de köylünün ayn ürünleri sarn almak için

Böylelikle

ödenecek

ödemesi gereken fiyat tlara

girer.

belirler,

adamlar araclyla allara ve

sa-

Köylüler ihtiyaçlar için satn aldklar ürünlerine

sat-

Mehmed

Ali

tklarnn üzerinde

bir fiyat

ucuza alp pahalya

satar,

"sarn almak"

ödemek zorunda

kalr.

önemli kârlar elde eder. Üstelik "almak,"

gibi sözcüklerin bir

anlam da yoktur.

Size ait olan bir

mal sarn almazsnz. Bütün bu olanlar, Mehmed Ali'nin tarm içisine

1

emeinin karln ödemesidir, hepsi bu.

Driault,

1

927, a.g.e.

Sistem bu noktada korkunç arlklara varr. Kavalal bunun

farkna varr ve 1832' de köylünün balca ürünleri (buday, msr, arpa ve bakla) serbestçe alp satmalarna izin lerin

verir.

Sadece bu ürün-

ihracaün yasaklar ve her yl belirleyecei fiyattan hektar ba-

tembelin borcunu ödemek için

çalkan içi yoksullatrlr; ikinci yl

yoksullatrlacak çalkan içi kalmaz. Umutsuzluk ve lr,

sefalet

yay-

çünkü Cadalvene ve Breuvery'nin de belirttii gibi "Bu sistemde

onu durdurabilecek güçlü bir engelin varl hesaba katlmyordu:

Tezkerenin vadesi

Msr'n snrlanyd." Sonuç kesin bir baarszlk. Mehmed Ali'nin yaptklarndan biri de, onunla ayn dönemde ve sonraki dönemde yaayan insanlar en çok artan, onu Msr toprann büyük çiftçisi yapan cesur ve haksz "ulusallatrma" uygulamasdr. Yine de ülke, varlndan o zamana kadar haberdar

geldiinde köylüye devletin ürettii ve ancak büyük zararlarla pa-

olmad ya da uzun zamandr unuttuu deerli ürünlere sahipti.

Daha sonra, 1834'e doru bu

tezkereler ortadan kalkarken yerlerini bir yöneticinin düünebilece-

Bunun dnda, Kavalal'nn topran nadasa braklmas yerine balatt almak ekim uygulamas fellahlarn hiçbir zaman kendi

i en baskc yasalardan biri alr. Talihin bir cilvesi olarak bu bask-

kendilerine bulamayacaklar önemli bir yenilikti.

na dört hektolitre ürün alma

bu

hakkn tanr.

Hasattan sonra bütün ürünler hükümet depolarna konur.

Her köylünün hesab tutulur, mirî ya da toprak vergisi ve dier birçok küçük harç ve rüsum kesildikten sonra geri kalan fellaha bir tezkere

ya da Hazine kuponu

raya çevirebilecei kumalar vb

verilir.

verilir.

mebla için

engel,

c yasa "dayanma yasas" ya da "toplu sorumluluk yasas" olarak adlandrlr ve

istisnasz

bütün halk tek bir kiinin borcu

için

Hazi-

kar sorumlu klar. Bir fellahn elindekilerin tümünü vermesine karn hükümete borçlu kalmas durumunda bu borç o köyün ne'ye

dier

sakinleri

arasnda paylatinlr; her köylü elinden gelen öde-

meyi yapmasma ramen borcu ödeyemez komu köyler bu borçtan sorumlu tutulur ve bu sistem yaylarak geniler. Böylelikle bütün eyaletler birbirlerine

balanr ve bir ya da birkaç tarafndan brak-

Bu konudaki

cevap vermeye çalyorlar. rimlilii

runda

artrmak

günümüzde de

çelikiler

ve iktisatç bu uygulamayla

için

doan sorgulamaya kendi açlarndan Paa fellah çalmaya zorlamak ve ve-

bütün topraklar kendi elinde toplamak zo-

myd ? Bu bask, hatta doru deyimini kullanmak gerekirse

hakszlk olmadan

Msr çok ihtiyac olan bu inanlmaz tanm atl-

mn gerçekletiremez miydi

Cevap

?

Memlûkler ve Türkler tarafndan

olunca cekteki

borçlarnn tümünü ödemeye zorlayacak yasay

refahnn

o

Mahmud Bey'e hakszlk etmemek için bu sisternin onun buluu olmadn belirtmek gerekir. Bu yöntem, biraz daha yumuak ekliyle

Amr

ibnü'l-As tarafndan 642'de

uygulanmaya

balam,

daha sonra Memlûkler tarafndan kaldrlmt.

oldu.

Mehmed Ali ayn darbeyle çalkan da ve tembeli de vura-

rak, fellah

çalmaya

yöneltebilecek son gücü de köreltti.

çalmann tadnn yeniden öretilme

daha verimli ve herhalde daha insancl olurdu. Fellah yava yava

arttn

tadn alrd. Rekabet köylüler bunun doal sonucu olarak da -iddete

görür ve parann

bavurmadan- Kavalal'nn gösterdii topraklardan daha fazlasn ileme arzusu büyürdü. Bu rekabetten bütün ülke ve hükümet yararlanabilirdi. Vergiler

ve gümrükler

ve sonuçta mantkla yönetilen

Yasarm getirdii sonuç, beklendii gibi, amaçlanann tam tersi

si

arasnda hzla yerleir ve

buldu!"

lk

yl,

yüzyl boyunca uygulanan

kanlnn acilen önlenmesi için, halka topran ve toprann ürünlerinin verilmesi ve böylelikle

bir tek

be

bask ve sömürünün doal sonucu olan tembellik ve boverme al-

karn Paa bu yasa projesinden haberdar öyle barr: "te bir dâhi Halk geçmi, imdiki ve gele!

Yüz kere daha hak-

yazd gibi "Msr halknn gelenek haline getirdii,

Breuvery'nin

Bu konuda Mehmed Ali'nin sorumluluunu hafifletmek amacyla baz yazarlar bu yasa fikrinin ondan deil, sava bakanlna getirilmesi düünülen yaknlarndan Mahmud Bey' den geldiini Her eye

"Evef'tir.

l ve çok daha az baskc birçok baka yöntem vardr. Cadalvene ve

lan boluk dierleri tarafndan doldurulur. 2

ileri sürerler.

sürüyor. Birçok tarihçi

liberal

(tekelsiz) artan gelirler getirir

toplumlarda görülen sonuca

ulalrd: genel refahn artmasna dayanan kamu geliri art." Ancak Mehmed Ali hiçbir zaman hümanist olduunu iddia etmemiti ve

yaad dönem de XIX. yüzyld. Kölelik, Bati Avru-

pa'da ortadan kalkmasna (yine de köylü ve içinin iktisadî durumu 2 Cadalvene ve

Breuvery, a.g.e.

ideal

olmaktan uzaktr)

karn ktann dousunda hâlâ

görülüyor-

197

du. Avusturya

mparatorluu'nda

1848' de

(Mehmed

Ali'nin ölü-

münden bir yl önce) ve Rusya'da ancak 1861'de yasaklanr. Bu açklamalarn Paa'ya kar bir hogörü göstergesi

aray

deil, bir tarafszlk

Kavalal'nn ubra'daki bahçelerinde kimilerine göre de Bey'in4

da Mako) olarak

olarak nitelendirilmesi gerekir. Gerçek-

Maho

(ya

bahçesinde Habeistan'dan geldii söylenen

uzun lifli bir pamuk fidesi

görür.

Fransz'm ad Jumel' dir Buluunu

deerlendirmeye, böylelikle kendine

olduu kadar konuu bulun-

baz tarihçiler onun portresini çizerken öylesine iddetli, öylesine tarafl davranmlardr ki gözlerinin kapall eletirdikleri adamn körlüünden güçlükle ayrt edilir. Örnein Cadalvene ve Breuvery'ye göre "Mehmed Ali'nin uygulad insan soyunun yok

duu ülkeye de yararl olmaya karar verir. Firavunlar döneminden beri varl bilinen pamuu Msrlya yemden öretecek deildir.

olmasna

ini kantlar, ama

ten de

yol açan bir yöntemdir. Bir iktidarn

iddet kullanarak

halk toplumsal gelime yolunda yürütme hakkn kendisine

tara-

mas belki balanabilir. Bunun için iktidarn çok yüce amaçlan olmas gerekir. Mehmed Ali'nin amac ise Msr'n uygarlamas deil,

nüfusunun azalmasdr." Kavalal'nn yönetimde Msrllar da

kullanma kararna deinen Hamont ise inanlmaz bir yorum yapar:

"Mehmed

Ali'nin fellahlan yönetici görevine atarken niyetinin,

ana kadar pislik içinde yaayan

o

Msrly yüceltme olup olmadn

Eer niyeti buysa iyi bir düünce olduundan kutlanmas gerekir. Yine de Msr valisinin yanl karar verdiine inanyorum. Bugüne kadar sadece aalanan ve hakaret edilen pis ve sefil bir adamn yarn bir eyaleti yönetebileceini düünmek mümkün bilmiyorum.

!"

mü ? Tabiî ki, hayr Buradan Msr halknn sonsuza kadar

Pamuktan

eritlere

sarl mumyalar, ncil'deki birçok bölüm, eski

çalardan kalma metinler XVIII.

pamuun Msr'da uzun yllardr ekildi-

yüzylda ülkenin

arasnda deildir. Nil Vadisi'nde kalitesi

ad Ortadou üreticileri

yetitirilen beledî (yerli)

pamuun

düüktür ve ancak iç tüketime yeter.

Kahire'de yerleik bir Fransz tüccanyla ibirliine giren Jumel, Heliopolis dikilitann yatanlarnda, Matariye

köyünde

bir

ylnda elde ettii üç balya pamuu Avrupa'ya gönderir ve hemen büyük baar kazanr. Mehmed Ali'yle anlaarak ekim alanm daha fazla geniletarlada yeni pamuk cinsini yetitirmeye balar. 1820

tir

ve baarrsa yirmi bin dolarlk bir ödül

ister. 5

Kavalal, Jumel'i k-

sa sürede Nil Deltas'nn önemli bir bölümünü kaplayacak pamuk çiftliklerinin

bana

boyunca büyük

getirir.

Zengin olacana inanan Fransz üç yl

emek harcar 1823' te

iki

yüz bin kentalden fazla pa-

muk elde edilir Ne yazk ki Jumel aslnda hak ettii ödülü alamaz.

mz gerekiyor ? "Msr'da bu kadar kan dökücü bir hükümdar hiç-

karsna çkard bütün engeller, topraklarn ilenmesi ve Bulak' ta kurduu iplik fabrikasnn sorunlan sonucunda hastalanr ve 1823'te ölür. Baz kskanç kiiler, adna varncaya

m

kadar bütün braktklarm silmek isteyecekler ve yetitirdii pamu-

doru ? Ya Alfred Mauleon'un tarafszlna ne demeli ? "Msr va-

a Maho adm vererek tohumlarnn bir dervi tarafndan Hindis-

tanmlanan durumda bir

lisi

yaamas

"pislik içinde" olarak

gerektii sonucunu

zaman görülmemitir" diyen Maddenin

fikrini

mu

çkarma-

paylamak

Rasü'd-din Saray'ndaki pencerelerinden cephanesini ve donan-

masn seyretmekten büyük zevk alyordu. 3 Mehmed Ali'nin bir melek olmadn hepimiz biliyoruz. An-

luk

getirir.

Lyon'da doan,

Msr tarmna yeni bir so-

ama uzun yllardr

topraklarmm ilenmesi daha da

gelitirilir.

Bütün bu ürün ihraç edilir. Kavalal bu amaçla Avrupal tüccarlarla anlar. Balyalar karlnda avans ödeyenlerden ilki Voilier adl

yaad

Ne var ki, mas nedeniyle rekolte 1828' den sonra düer. Bütün bunlar 1839'da

New 4 Baka a.g.e.

Bkz. Scipion Marin, Evenements et Aventures en Egypte, 2

kaf alarm intikam.

Ksa süre sonra onu birçok Fransz firmas izler. topran yorulmas ve askere alman köylülerin art-

York'tan gelen bir Fransz mühendis 1819 ylnda, bazlarna göre

3

Küçük

bir sviçre irketidir.

Msr'n beyaz altn

1820 dolaylannda önemli bir bulu,

tan'dan getirtildiini iddia edeceklerdir.

Jumel pamuunun baars göz kamatrcdr ve ölümünden sonra

cak kiiliini sadece despotlukla snrlamak kanmzca çok basit olur.

Jumel ya da

Yerel yönetimin

cilt,

Paris,

1

840.

5

ay.y.

bir

gruba göre de Jumel, tohumlar Pernambuco'dan

getirtmitir.

Guemard,

a

Msr pamuunun

Paa'run vekilharc John Ninet'yi

hakknda

bir rapor

("Degeneres-Cence du Coton egyptien") hazr-

lamaya ve pamuk üretimindeki

may kez

sürekli

bozulmas

düüü, çada yöntemler kullan-

reddeden yöneticilere balamaya

casnda bulunduk. Bütün bavurularmz sonuçsuz kald." Ona gö-

kar çkyorlar, bunu yaparken

de "fellahrn üretici bir makine olarak kalmasn" istiyorlard.

Ayrcalkl ürünler arasndaki

uzun süre korusa da pamuk, Paa'run yapt tek yenilik deildir. Gerek tanm alannda, gerekse

baka

balatt

konularda

projelerin listesi üzerinde

yerini

ve

belirli bir

baarya ulatrd

durmaya deecek kadar

ilginçtir. Listeyi

inceleyip karar verelim.

ra

doru

diktirir.

deltann kuzeyindeki alçak ve bataklk toprakla-

geniletilir.

Msrllar

yöntemler uygularken

pirincin üretilmesinde geleneksel

Mehmed

Ali'nin

sultanla yeni

ele geçirilen ülkelerdeki

re

daha

fazla

çatmalar çkmasndan korkulmas ve

aac ekilir. pekböcei konusunda uzmanlam be bin Suriie alnr. Böylelikle ipek üretimi 1833'te on be tonu bulur. 1827'de Grenoble

doumlu

konusunda uzman krk

bir

Fransz'n da tevikiyle, geni

Bu ürün donanmann ip ve halat fabAyn zamanda da Ortadou'da uzun süre rabet

ticarî

deeri yüksek olan önemli

Kavalal deneyimlerinden tütün çekletirilebilecek kârlar iyi

bilir.

undan Türkiye ve Ortadou'ya

Yukar Msr'da Said kenti yan tropikal iklimivle ekerkam yetitirmeye uygun bir yerdir. 1815' te Brinn adk bir ngiliz Malavi yaknlarnda modern bir eker fabrikas kurar.

6

lar.

Bu

tekelin

ticaretini

Yerli tütün

ve bu

düük

ticarette gerkaliteli

adamlar gönderir ve en

tm'nda büyük depolar yaptrr ve

iyi

oldu-

tütün

tütün tüketimini bir tekele

geliememesi nedeniyle ithalaü

yüksek gümrük vergisine

serbest

ba-

brakr ve

tabi tutar.

Fayyum'da bölgede geleneksel olarak yaplan gülcülük tevik edilir,

gülsuyu üretimi artrlr.

Eski çalardan beri

kadnlarn parmaklann ve saçlarn boya-

kna özel bir ilgi görür. Yonca ve korunga gibi birçok yem bitkisi

makta kullandklan

çeidi yetitirilmeye

balanr. Delile tarafndan yönetilen Montpellier Botanik Bahçesi

yavan7 ve tereotu tohumlar gönderir. Buna karlk kahve aacnn Msr'a uyarlanmas çabalan sonuç vermez. Bu verimsiz çalmalardan arta kalan eski Kahire' de bir bahçe,

Guenenet

el

Bonn'dur (Kahve

tarafndan

getirilir

Bahçesi).

Meyve aaçlan da ihmal edilmez. XVIII. yüzyl Msrllar hur-

ma aacndan baka aaç tanmaz. Reid iirsel bir

aaçlar

ertesi

kentinin Savary 8 tarafn-

anlatmla tantlan meyve bahçelerinde düzensiz bir

kays ve badem aac bulunur. Bu

yüzyl sayca çok artar.

Tarma kar bir tutkusu olan brahim, Bordeaux'dan getirttii asmalardan

içilebilir bir

arap

yapar; Albay Varin Gize' deki okulu-

nun geni bahçesinde kukonmaz ve bezelye yetitirir.

aac gibi boyarmadde olarak kulla-

Kbrsl

Bkz. Enver tuka, John Ninet, a.g.e.

ürün-

Tütün yapraklannn depolanmas için Kahire Rh-

halde portakal, limon, greyfurt,

uyuturucunun, esrarn, yaplmasnda da kullanlr.

bir

bir

getirir.

rikalarna satlr.

nlan kzlkök, Msr'a

ve

dür. Kurutulmu yapraklan kartamin adl krmz bir boyann üretiminde, tohumlar da kümes hayvanlarnn beslenmesinde kullanlr. Tülün ve haha Yukan Msr'da tarlalar kaplar. Bunlardan ikincisinden elde edilen esrar, 1833'te bir milyon franga yakn gelir

dan

Yüzyllardr taranan çivit

aile getirtir

üretimi yüz yirmi tonu bulur.

çapta kenevir üretimi yaplr.

edilecek bir

200

çivit

çivit

ekilmek üzere hatmi, melisa,

Alanlarnda uzman krk Dürzî ailesi Vadi Tumilat'ta ipekböcei kozas üretimine balar. Sadece Asyut'ta on milyondan fa?] dut

Bengal'den

Yalanasafran hâlâ

varln artrlmas için sürekli olarak aske-

köylü alnmas, böylelikle de pirinç tarlalarnda çal-

trlacak kimse bulunamamasdr.

yeli

1830'da

kurdurduu güçlü buhar

kazanlar önemli bir tasarruf salyordu. Pirinç üretimi 1835'te yüz bin ardaba ulamken anszn otuz bin ardabn altna kadar düer.

Bunun nedeni,

Ali,

cinslerini getirtir.

Kavalal tal araziye yüz binden fazla zeytin fidan Pirinç ekimi

med

yöneltir. 6 "Birkaç

Boos Bey' den Amerika'dan gerekli malzemenin getirtilmesi ri-

re yetkililer bilerek yeni yöntemlere

lamda yetitirilir. Bu deerli bitkiler boyahanelerde kullanlr. Meh-

Süs

bitkileri

arasnda Yunanistan'dan

ithal edilen

ve geni an7

Bilimsel

8

Leltres

ad

artemisia'd\r ve çeitli cinslerinin

sur l'Egypte, 3

cilt,

Paris,

1798.

uyarc

özellii vardr.

kzlck

önemli yer

tutar. Birkaç

yetikin yüksek

ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Dünyann en büyük kapitalisti

aaç çeidi Kahire'de ub-

ra Saray'na giden yol gibi, caddelere gölge verir.

"Matariye bakiresi" olarak da adlandrlan ve sekliklere

varan firavunincirinin

vaklar, yerel dikilir.

lgn aaçlan

Bu arada

lenek deildir-

sra mimozalar,

yük-

serviler, ka-

(1814-1840)

ve özellikle kanallar boyunca akasyalar

belirtilmesi

Mehmed

yan

etkileyici

gereken önemli bir

Ali'nin

ey de -bu kez ge-

bütün bu aaçlarn dikildii

top-

Mahmudiye Kanal'mn kylarn-

raklar vergiden muaf tutmasdr.

da parklar ve meyve bahçeleri oluturulur. 1833'te Saint

t milyon

Simoncu

Barrault,

Mehmed Ali'nin be ya da al-

aaç diktirdiini belirtir.

Paa'run yaptklarn inceleyenlerin ondan ne kadar ederlerse etsinler,

eilmemesi

bu kadar güçlü

bir

yenileme

iradesi

nefret

karsnda

mümkün müdür ?

Daha sonra da göreceimiz

gibi bu, sadece bir

balangç.

Msr'n baçiftçisi olduu gibi Mehmed Ali ayn zamanda her bakmdan Msr'n tek tüccar da olur. Ülkenin üürderini ihraç etmekle yetinmez ve Msr' yabana ülkelerden alman ürünlerden kurtarmak için kendi sanayiini kurmaya, bunun için de kamu hazinesinden yararlanmaya karar

verir.

Kamu hazinesi ayn zamanda

Kavalal'nn da hazinesi olduundan kurulacak sanayii de Meh-

med Ali'nin mal olur. 1814'te Malta'da

astrd bir ilanla her çeit içi alacan bil-

Ayn

zamanda Kahire' deki ve bütün dier kentlerdeki yerli zanaatkârlan toplar. Artk ticarî tekelin doal sonucu olarak sanayi tekeli sürecine girilir. Yabana ülkelerde yüksek fiyatla satlamayan ürünlerin iç piyasada tüketilmesi gerekir. Ancak baz ürünlerin (ör-

dirir.

nein

tekstil)

tüketime sunulmadan önce bir

deiimden

geçmesi

bu mallarn önce yabana ülkelerde ilenürünü ad altnda Msr'a dönmesi yerine Msr'da de-

zorunludur. Genel çkar,

mesi fabrika

erlendirilmesi yönündedir.

d

Paa Msr'n sadece yabanc sanayiiden kurtulmasnn deil, piyasalar da ele geçirmesinin gerektiini

göre Kavalal girer.

Ksa

bu

belirtir.

Söylenenlere

yola îsveç Bakonsolosu Bockthi'nin önerileriyle

süre sonra Bockthi devlet fabrikalarnn genel

müdürü

olur.

Mehmed

Ali özellikle

kuma

dokunmasyla

ilgilenir.

Üretim

tezgâhlarnn 1816'da önce Kahire'de, Horonfih Mahallesinde orta-

ya

çkt sanlyor. Floransa'dan gelme zanaatkârlar burada ipek-

ten iplik üretiyor, yerli ustalar

Ksa 202

da bu

iplikten

sürede Kahire ve tara kentleri

neleriyle dolar.

Toplam tezgâh adedi

kuma dokuyorlard.

pamuk ve keten iplikha-

alt bindir.

Bunlarn içinde en

203

önemlisi Jumel tarafndan kumlan, Maltal içiler

çaltrmas nede-

niyle Malta iplikhanesi olarak taranan Bulak'taki

Marsilya'dan getirtilen üç kadn,

pamuun,

1817'de

tesistir.

Livorno'dan

çanlan

deniyle yeni makineler de daha

dürüst hizmet veremeden

bozulur.

on yedi erkek de ipein iplik haline getirilmesinde çalr. Malta iplikhanesinde yüze yakn tezgâh sekiz öküzün baland bir sistem

Dier bir önemli sorun ise Msr'da orman ve kömür madeni olmamas nedeniyle yakacak bulunmamasdr. Mehmed Ali'nin kurdurduu fabrikalarn ve atölyelerin baz istisnalar dmda kârl

sayesinde çalürlr. Burada üretilenler muslin ve patiskadr.

olamamalarnn ve bu tesislerin destein sona ermesiyle birlikte ka-

Ne

meydana getirdii deiken hareket i ve masuralarn sk sk krlmasma neden olur. Saide Zeyneb Mahallesi'nde ku-

panmalarnn nedenini anlamak güç

rulan tarak fabrikasnda özellikle çocuklar çaltrlr. 1832

bay Huder 1830 ylnda birçok iplikhanenin

var ki öküzlerin

ylnda

deildir.

Fransa'nn stanbul Büyükelçisi Guilleminot'nun yaveri Al-

kapandn,

binalan-

keten üretimi bir milyon parçaya eriir.

mn ise kla olarak kullanlmaya baladn görür. Doktor Bovvring

Çuha üretimini gelitirmek için Mehmed Ali Sedan'dan Ducot adl bir uzman getirtir. Üretilebilen sadece asker üniformalannda

Kavalal'mn sanayi deneyiminin pahalya mal olduunu, buna kar-

kullanlabilecek kaba bir

kumatr. Fuah'ta kurulan fes fabrikasndan,

bu balklarn bölgede çok kullanlmas nedeniyle önemli kârlar elde edilir ve ayn zamanda ünlü Tunus fesleriyle rekâbete giriilir. Keten tohumu, susam ve yalancsafrandan

ya çkarmak için

n baarszla uradn milyon dolarn tamamen

çada bir tabakhane oluturur ve ürünlerini kunduraclara ve saraçlara satar.

dolu

Ancak

olduundan

fellahlarca

ürünleri

salanan

deriler genellikle parazit

çou zaman hataldr.

Alclar satn

maktan vazgeçtiinden ksa zamanda tesisin kapatlmas

al-

gerekir.

ngiliz Galloway

bir

ilk buhar makinelerini ithal ederek Bulak'ta dökümhane, Kahire Kalesi'nde de bakr levha tesisi kurar. Bu te-

sise

daha sonra

testereler

bir

dökümhane,

hileyi önler

sahiptir.

Resmî bir

ve atölyelerden çkan her mal

doal

olarak Firavun'undur.

si

ve herhalde o dönemde dünyann en büyük

kapitalisti

de

da tarmda elde edilenlere oranla çok düüktür. Gerçekten de zaten pek iyi ilemeyen bir yönetimin neden olduu sorunlara her gün bir yenisi eklenir ve yeni makinelerin

alm Msr bütçesine önemli bir

yük getirir. Msr bir kum ülkesidir. Kum tanecikleri dililerin arasna

girer,

makineleri

andrr,

sk sk Avrupa'dan yeni bu makinelere

gerekli

Bir ülkenin sadece bir kii lükleri

verimli

çalmalarn

önler.

Yönetim

makineler getirtmek zorunda kalr, ancak

bakm verebilecek uzmanlarn yokluu ne-

Bütün bunlara

karm

adna iletilmesinin, iktisadî özgür-

reddeden bütün sistemlerin

genel sefalete yol açar.

yen

paylat

bir eksiklii

vardr:

Buna ek olarak ne zaman bitecei bilinme-

bir askerlik hizmetinin getirdii

kalan halk, geçmiteki

gibi,

yükü de yüklenmek zorunda,

çnlçplaktr. Sadece büyük tüccarlar

zenginleme frsat bulur.

egeniletilmesi kötü sonuçlar dourur. Kordofan'n balca

Tekellerin kilde

deri

sü

Sudan ve Arabistan

ürünlerini de kapsayacak

Sennar ve Darfur'dan gelen

fildii,

altn tozu,

ve devekuu tüyü, Yemen kahvesi ve Habeistan'n ünlü

ticareti

tüt-

durur. Afrika'da insanlarn yapmasma izin verilen tek ti-

Hartum ksa sürede bu

tücaretin yeni mer-

kezi olur.

Msr'n

olur.

Ancak bu alanda elde edilen sonuçlar, büsbütün deersiz olmasalar

söyler.

den geçmemeliyiz.

caret köle ticaretidir ve

Msr'n tek çiftçisi Mehmed Ali, böylelikle ülkenin tek üretici-

battn

Pückler 1835'te harcanan on

tanma bal olan binlerce yoksula i ve ekmek saladn belirtme-

kayna olan zamk,

için çapalar üretilir.

Her fabrika kendi özgü yönteme ve depoya

damga üretimde

mekanik

tornalar, yiv makineleri,

ve presler eklenir ve donanma

belirtir.

oluturulan bu önemli sanayinin, hayatlar o döneme kadar sadece

yüz yirmi deirmen yaplr. Reid kentine yerleen zmirli bir Rum

204

doru

d

ticareti

yine de mucizevî ölçüde

artar.

Memlûkler

döneminde Avrupa'nn Ortadou'yla yapt ticaretin sekizde biri-

Msr 1834'te bu alveriin yansn karlyordu. Fran-

ni

oluturan

sa

en ayrcalkl ülkeydi. 7 ocak 1818'de Thedenat-Duvent, Richelieu

düküne bu konuda bir rapor hazrlar: "Silah gücüyle bir

Fransz sömürgesi yaplmak istenen Msr,

bugün Fransz ürünleri için büyük bir pazar olmutur. Doa bu ülkeyi Asya ve Afrika' ran birletirdii noktaya oturtmutur ve Süvey Msr'a Hindistan yolunu açar.

(...)

BENC

ON

Msr' yöneten Paa Marsilya'da kendi namna bir ticaret açm ve bana da Basile Farsali'yi getirmitir. Bu yöneti-

BÖLÜM

kuruluu

cinin iki ülke arasndaki ticareti (...)

1817

da buday,

ylnda onun çabalaryla

pirinç

Su, yollar ve barajlar

aratmaktan baka bir istei yoktur.

ve her çeit sebze

da Fransa'dan yünlü kumalar,

Marsilya'ya önemli miktar-

getirilmitir.

ipekliler

Bunlar

(1816-1847)

karln-

ve fabrika ürünleri aln-

mtr. (...)

Ekselanslan

Msr valisi Msr Umanlarnda da Fransa'yla

ticaretin

artrlmasn

istediini belirtiyor.

rak Fransa'nn

yük miktarda buday,

Mehmed

Bunun en son kant

ola-

ktln etkisinde kald dönemde Marsilya'ya büpirinç ve sebze göndererek göstermitir..." 1

Ali'nin maliyesi

doal

gelimelerden yararlanr. Hazine

olarak

gelirleri,

bu tarmsal ve

Tarm ürünlerinin zenginlii sürekli sulamaya baldr. Bu, ta-

ticarî

kendinden önceki dö-

rmn olmazsa olmaz kuraldr.

kyaslandnda, çok artmtr. Paa'nn ekonomik sisteminin temel noktalarm anlattk.

ür:

Bilançosunun

bu konuda etkisi sfrdr. Sulamann sadece yapay olduu Msr' da

nemlerle

iyi

tarafna üretime verdii destei

yazmak ge-

Bata pamuk olmak üzere yararllklar ve verimlilikleri daha üpheli olan tesislerden bazlan Mehmed Ali'nin ölümünden sonra da ayakta kalr, bazlar da yeniden canlanr. rekir.

Bilançonun dier yüzünde (aym ey o dönemde bütün Avru-

çalan halkn, iktisadî gelimenin sonuçlarm üstelik bu gelimelerin onun yaam koullann iyiletirmediini, baz hallerde de kötületirdiini görüyoruz. Ayn zamanda üretimde bir dümenin yam sra üretilen mallarn kalitesinde bozulmamn ihracat üzerinde olumsuz etki yaptn gözpa için de

Napolyon

ise

her

Özetlemek gerekirse Paa,

ticareti

harekete geçirmek ve bir sa-

bu despot niteliin devam etmemesi gerektiini göz ard etmitir. Ancak kabul etmek gerekir ki böyle bir olgunluu gösteren

sonra

Mehmed Ali kendi dönemi için bir istisna olur, lekesiz bir bir yönetici olarak anlrd. Soruyu daha deiik

hükümdar, dâhi

soralm: Memlûkler ve Osmanllar hâkimiyetlerini daha uzun sürdürselerdi

Msr'n kaderi ne olurdu ?

Napolyon'dan sonra Kleber ve Menou da

Driault,

1927, a.g.e.

eski

çalardan

Msr'da bulunan kanallarn bakmm yapp sulama niletilmesine çalü.

Onun dönemi

Nil'in

Mehmed sularnn

Ali ise çok

beri

sisteminin ge-

daha fazlasn yapar.

datlmasn ve suyun getirilmesini

modernletirme çabalarnn balangcdr. iki

Fransz'n

adn anmak

Mougel 2

ve Louis Maurice Adolphe Linant de BelleBu ikincisi 1818'de teknik ressam olarak Forbin kontuyla birlikte Msr'a geldiinde donanmada subay adayyd. Ülkeyi beenir arttr: Eugene fonds.

ve kalmaya karar verir. Afrika Cerniyeti'nin3 desteiyle Akdeniz k-

ylarndan Dou Sudan'a kadar bütün Nil Vadisi'ni kat eder, Leon

1

2

Campagnes d'Egypte 1

et

de

Syrie, (Bertrand'a dikte edilmi),

2

cilt,

Paris,

1

847.

7 kasm 1808'de Vosges bölgesinde, Châtel-sur-Moselle'de dodu. Çocukluun-

da gösterdii matematik yetenei nedeniyle öretmenleri onu mühendislie yönlen-

bitirir

1

kalr, sulama kurallar

deitirilir." 1

dirdiler.

206

bakmsz

çinenir, sulama sistemleri kiilerin ve bölgelerin çkarlanna göre

Bu büyük eserden bahsederken

dünyas yaratmak için yönetimine- geçici bir süre gerekli olan bir despotuluk damgas vurmu, bu saylan deiiklikler gerçekletirildikten

ey yönetime baldr. Yönetim kötü, yozlam ve güçsüzse

kanallar çamurla tkanr, bentler

lemliyoruz.

nayi

anla-

"Beauce ve Brie ovalar düzenli yamurlarla sulanr; yönetimin

geçerlidir)

paylamadn,

Msr'n bu konudaki özel durumunu açkça

Önce

Politeknik,

bitirmez de

sonra da Ponts et Chaussees okullarnda okudu, eitimini

Fecamp Liman'ndaki baarsyla

Bilim

go

Hornemann ve Burckhardt'n

Park,

dikkatleri çekti.

Dernei. Kara Afrika'da birçok aratrmay

3 ngiliz

gezilerine

destekledi, özellikle

katkda bulundu.

Mun-

207

de Laborde'Ia

birlikte Sina

Çölü'nde ve Arabistan talklarnda

in-

yiz.

Mühendislerin ve hükümet tarafndan görevlendirilmi yetkili-

denetiminde çaltnlan bu kazclar yiyecek olarak sadece

celemelerde bulunur, sviçreli araçtrmac Burckhardt'tar! on alt yl

lerin

sonra Petra'ya gider.

bakla,

Kendi isteiyle, 1799'da Fransz Dou Ordusu Bilim Komisyo-

nu efi Mühendis Le Pere Aîne'nin hesaplarn yeniden yapar, vanlan sonuçlardan

kukulanmtr.

Gerçekten Le Pere Aine'nin

yaymlanan ve incelemesine göre Akdeniz ile Kzldeniz arasnda on metreye yakn bir seviye fark olduunu ve bu nedenle de bu iki denizin birbirine balanmasnn imkânszl sonucuna 1808' de

varan incelemesinde bir hesaplama hatas vardr. Linant yanl düve Delta'

zeltir

y sular alanda brakmadan Süvey ile Peluz (bugün-

kü Port-Said yaknlarnda) arasnda bir kanal açlabileceim kantlar. Bugün Linant Süvey Kanal projesinin en ünlü unutulmuudur. Linant

da Bellefonds'dan söz ederken Amerigo Vespucci

ile

soan ve

dora

(msr) peksimetiyle beslenir, güne batncaya

kadar çalr, genelde tarlada kullandklan kaba

kazmaya

Bu kadar

çabalarlar. sefil

bir

Hiç

aletlerle

olmayanlar topraklar

aleti

malzemeyle

bir

gerçekletirildii düünülürse,

ylda

bu

elli

topra

elleriyle

tar.

milyon metreküp teras

talihsiz içilerin

ne

büyük

1

'

feda-

kârlklara zorlandklar kolayca anlalr. Nil Vadisi'nin Yukar

M-

oluturduu ve genilii on kilometreyi geçmeyen uzun koridor, daha soma her biri on sekiz-yirmi bin hektarlk alam kaplayan geni havuzlara bölünür ve bu havuzlar sulama kanallarna sr'da

balanr.

Bu çalmalarn en

etkili

aamalarndan birisi Mahmudiye Ka-

nal'mn6 kazlmasdr.

Kolomb arasmdaki ilikiyi hatrlamamak imkânszdr. Kolomb, Amerika'y bulmu, Vespucci bu ktaya adn vermitir. Tarih,

Babâli'nin hâkimiyeti döneminde Nil Nehri'ni skenderiye'ye balayan suyolu neredeyse tamamen kurur ve XVII. yüzyln son-

bazen

larna

Kristof

soma

unutkanlklar

tehlikeli

Pa a'nn

geçirir...

tevikiyle mevcut kanallarn

doru

sadece kent

halknn ihtiyacm karlayacak zayf bir kar-

bakmm yapar.

Daha

dere akar. skenderiye'nin nüfusu arttkça tatl su ihtiyacnn

kyya

çkar-

lanmas daha da önem kazamr.

yeni kanallar kazarken, fellahlann Nil sularm

mak için kullandklar yöntemleri çadalamr. Otuz sekiz bine ya-

Kavalal'y Mahmudiye Kanal'

n kazmaya yönelten nedenler

kn su yükseltme makinesinin Msr'a getirilmesi bu savede gerçekleir. Uygulad düzenli program sonucunda oluturduu sulama

üç tanedir.

kanallar

su salanacak, kentin gelimesine katkda bulunulacak,

bu arada da

buday) tanaca

güvenli bir

Aa ve Yukan Msr'daki

eski havuzlarla sular

altnda

brakma yönteminin yerini alr. gibi

yardmcs tarafndan yönetilen her köy, bentler

ve kanallar konusunda iine gelen çalmalarda bulunuyor, sadece kendi topraklarnn sulanmasyla ilgilenirken

komulanna verecei zarar düünmüyordu." Bu düüncesizliin çou zaman kanl çatmalarla sonuçland biliniyor. Mehmed Ali bütün bu kankla bir son verir. 1816'da yamur mevsiminde Nil'in tamasn önlemek için yüz kadar bent ya-

plmasn buyurur.

1816 ve 1832 yllan arasnda

Msr'da yaklak

yüz kilometre sulama kanal yaplr; bu uzunluun angarya uygulanmadan gerçeMetirilmesinin mümkün olmadn not etmeli-

iki

suyolu gerçekletirilecekti. kinci nedenin "duygusal" olduu söylenebilir. Msr'a geldiinden bei ve özellikle 1807'de ngiliz çkarmasnn baarszla uramasyla birlikte liman ele geçirme frsatndan soma Mehmed Ali bu tarihî limana uluslararas bir nitelik kazandrmak amacndayd. Bu nedenle de kentin her mevsimde güvenilebilir tatl su kaynana ihtiyac vard ve bunun yan sra da bakent ile liman arasnda her mevsimde kullanlabilir bir ulam yolu açlmalyd. Üçüncü neden askerîdir: "Limann bat bölümündeki sandal ksm ancak bir ya da iki yl soma bitecektir. Böylece kanal skenderiye'nin kara tarafnda ikinci bir savunma hatt oluturacakta.

5

4

Bellefonds, a.g.e.

neden ekonomiktir. Bu kanal sayesinde skenderiye'ye

ihraç edilecek ürünlerin (özellikle

Kitabnn 4 önsözünde kendinden söz ettii bölümde dedii "Napolyon komutasndaki Fransz ordusunun geliinden önce

vilayet beyinin bir

Birinci

a.g.e.

6 Sultann onuruna böyle adlandrlmtr.

209

Ürünlerin tehlikesiz ve ucuz yoldan tamasnn Ali li

yan sra, Mehmed

en fazla bu askerî nedene önem verir. Bütün bu çalmalarn

amac

Nil'in

sularm deitirerek Reid yaknndaki nehir

giz-

azm

n

Liman kysnda bir yal yapmasn ister. Yal 1821'de biter. Hzalamayan Coste, ubra Saray'nn bahçelerini düzenler, Boos

Bey

için bir

ev ve ngiliz konsolosu

kullanlmaz hale getirmek ve üç yl önce tehdidi altnda kaldm sand kaptan paa filosunun yolunu kapamakür. Dimyat azn-

sini

daki set geçie izin vermez. Böylelikle denizden gelinebilecek tek

çekletirilemez. Yine de

bölge, top atei altnda skenderiye'dir." 7

trmalar bilim toplumunun

Kaz çalmalar 1817 temmuzunda balar. Bir kez daha angaryaya bavurulur. Linant

-belki

bir yol

çizilir.

Köylerin

ileri gelenleri,

herkes istedii gibi kazmaya balar.

içileriyle birlikte gelir

ve

Bu ekilde kazlan bölümleri

soma dar açl dönüler gerekir. 1819 yl balannda Hac Hasan' n yeteneksizlii açkça ortaya çktnda Mehmed Ali onu görevden alr ve kanal kazma iinin bana Mimar Pascal Coste'u getirir.

birletirmek için daha

olu

Coste bir marangozun

olarak 28

kasm

yutan Mora

Sava

için bir villa

ina eder.

özellikle devletin

döneminde, imkânszlklar nedeniyle ger-

Msr'da kald

süre boyunca

hayranlm

Mehmed

lunmaktan rencilerden

gezme izni alrken Kavalal bir uyanda bu-

Oradaki öçou bir kâfirin karsnda ayaklanmaya hazrdr." Cos-

geri kalmaz: "El-Ezher Camii'ne gitmeyin.

te

bu uyany dinlemez ve

le

arlanr. Burada hatrlatlmas gereken,

rektörü bularak onun tarafndan zarafetCoste' un

neden olduu ve onun mabetlerinde dolamasna

Mehmed

Ali'nin hizmetine gönderilir.

Paris'e ilk kez eylül 1823' te döner.

ta-

sarlanan ve buharlama yoluyla güherçile elde edilen fabrikann in-

aatn tamamlar.

Hidrolik konusundaki

larnn kazlmasnda

uzmanl Zekazik kanal-

görevlendirilmesini salar.

Bu amaçla Meh-

med Ali'den altm gün boyunca çahacak otuz bin fellah ister. Kavakl sürenin ksaltlmasn talep eder: "Size altm bin, hatta seksen bin içi bulurum." 8 Ünlü sabrszl bir kere daha kendini gösterir. Msr, dikilen

Kahire Kalesi

on dokuz

ile

skenderiye arasnda 1821 ve 1822' de

telgraf kulesini

de Coste'a borçludur.

Astm krizlerinden ikâyet eden ve Clot Bey' den deniz banyosu yapma tavsiyesi alan Mehmed Ali, Coste' tan skenderiye'nin Es7

Driault,

8

Coste, a.g.e.

1

çkarmadk-

Bouches-du-Rhöne bölgesi-

müdürü

olarak Marsilya'ya gider,

ama Mehmed gelir

Ali'nin

ve Kavala-

l' dan

ubra'daki evi yannda bir saray inas görevini alr. Bu saray

hiçbir

zaman gerçekletirilemez.

Msr'da

1817 ve 1828 yllan arasnda kalr. Gelir gelmez Baffi tarafndan

ses

lan da düünülebilir.

srarl çanlarna dayanamayp tekrar Kahire'ye

dikkatini çekerek

topalladdr.

Güçsüzlük iareti olan bu sakatln eyhlerin ilgisine ve acmasna

nin inaat

natlar Okulu'nun mimarlk bölümüne kabul edilir; orada Jomard'n

b-

cami ina etmekle görevlendirilen Hristiyan Coste, validen ba-

kentteki bütün camileri

1787'de Marsil-

kentin

eserler

Ali tarafndan biri Kahire'de, dieri skenderiye'de

miman Penchaud'nun yannda çizimci olarak çalmaya balar. Bu mimarn tavsiyesiyle 1814'te Paris'teki Güzel Sasoma

yapt ara-

kazanan kalic

ya'da doar. Ledoux'nun eski örencilerinden birinden ders aldktan

bütün hazine-

rakmasna yardma olur. 9 iki

Balangçta projenin yürütülmesiyle görevlendirilen Türk mühendis Hac Hasan hiçbir ön aratrma yapmaz. Çok dolambaçl

Buna karlk projelerin çou,

de abartl olarak- 360 000 içiden

bahseder.

210

ki

Eylül 1827' de bir akrep (bu akrebi bir iede saklayacak ve Do-

a Tarihi Müzesi'ne verecektir) tarafndan sokulur ve Doktor Dussap tarafndan tedavi iyi

olacam

edilir.

Hekimin Fransa'ya dönmesinin daha

söylemesi üzerine Alceste gemisine biner ve

somaki hayatim Marsilya Güzel Sanatlar Okulu'ndaki

bundan

dersleri

ile

onu ran'a kadar götürecek yolculuklar arasnda paylatrr. Bu

se-

yahatlerden aralarla döner ve 1879'da ölür.

Mahmudiye Kanal'nn yapmyla görevlendirilen Coste eski telafi etmek için çok çabalar, ama pek de baarl olamaz. Kana] bitirildikten soma da tamamlanmam görüntüsü verir. Eim (baka bir deyimle aknt) olmamas nedeniyle tatl su ksa zamanda deniz suyuna kanr. Forbin kontuyla birlikte Msr'a gelen Huyat adndaki baka bir Fransz, kanaln suyunu bir kemer üze-

hatalan

927, a.g.e.

9

Özellikle L'architecture arabe

ou monuments du

Kaire,

1

837, adl monografisi.

da baarsz

olur.

ünür. Linant ona tek

Gelen su da tuzludur.

Mahmudiye Kanal aralk 1821'de törenle hizmete

girer.

1820' de

tamamlamr ve ubat

Tüm harcamalarn otuz bin kesenin

alanda olmas bu kadar büyük bir ite angaryann önemini

daha

Kanaln kazlmasnda çalan

gösterir:

bir

kez

fellahlardan yirmi bin

ylndan itibaren bir konsey oluturulur ve bana o ara-

da bütün

Msr'n bamühendisi

bayndrlk bölümü emanet

edilir.

de

rini

birbirinden

giriir.

yl sonra

bundan böyle bu bölümün görevidir. sulama amaçl ilerin dnda baka düzenlemeprojeler

Madye ve Maryut

skenderiye yaknlarndaki

lere

Bir

getirilir.

kurulur ve eitime balanarak Muhtar Bey'e

Bütün

Mehmed Ali

olan Linant

ayran bentleri onarr. Bu

bentler

gölle-

Menou'yu kuat-

mak ve onu içme suyundan yoksun brakmak isteyen ngilizler tarafndan 1801'de arazi

yklmü.

Göllerin ayrlmasyla yüzlerce hektar

tarma açlm olur. Paa daha sonra Nil Nehri'nin Menuf ken-

doal Firavuniye Kanal'n da kabu kanal Dimyafa suyun büyük bir bölümünü alyor, böylelikle Mansure ile

tinden geçen

iki

Paa'y

her bir kol üzerinde bir baraj

stenildiinde açlp kapanarak

kolu arasndaki

loway ve

ileriye,

ta

yklmaya

bir

duvarn

üzerine oturtulur.

Ayn

dönemde, yine Linant de Bellefonds'tn talimatyla,

del-

tann ucunda yaplmas tasarlanan büyük bir baraj konusunda incele

Süvey Kanal fikrinden çok bu düünce Napolyon'a ait"Bir gün gelecek ve Dimyat ve Reid kollarn 'nein Karn'nda'

meler balar. tir:

kesecek bir bentler dizisi ina edilecektir. Böylelikle baz kaplarn açl-

mas, bazlarnn da kapanmas sonucunda

Nil'in

eder.

kadar su

bölge,

bulunur. Barajn yeri için Napolyon'un da seçtii

VValles,

"nein Karn"

bütün sulan

isteni-

olarak adlandrlan ve

rnn ayrld yer olan nokta seçilir. antiye

Reid ve Dimyat kolla12

mays

1834' te açlr.

Orada bulunan Saint-Simon'cular aym zamanda Napolyon'un arasn ve Meryem'in göe kaldrlma yortusunu kutlarken inanlmas Bourgüç miktarda içki içerler: on alt ie ampanya, on be ie

ie Provence arab ve on ie deiik arap... 12 Binlerce içi, Oul Le Pere'in anlaümyla krk bin kii, angaryada çaltrlr. artc olan onlar için hiçbir hazrlk yaplmam olmagogne arab, on

depolar, hastane,

deniz arasnda kalan pirinç tarlalarna zarar veriyordu. 11 Selahad-

yüz tutmutur; üzeri kaplanr ve yüz metre

istenilen tarafa istenildii

örencileri arasndan seçilmi birkaç kii, Mühendis Lambert ve Fournel, Albay Hoart ve Bruneau. Komisyonda iki de ngiliz, Gal-

sdr: ne kalacak

söylenen El-Lahun Köprüsü

kurma konusunda ikna

bu fikre baylan Paa, Linant'a tam yetki verir. Barajn ilk plann yapan komisyonda bayndrlk ileri genel kiiler vardr: Oul Le Pere ve onun müdürü Linant'n yannda

gidecek

yaptrld

tehlikeleri anlatarak

verilebilecektir:

pattrr. Nehrin sularnn çekildii dönemlerde

din tarafndan

barajn getirebilecei

bir

u

kadar bataklklarda yorgunluktan ve yüksek ateten ölür. 10 1834

Balangçta Mehmed Ali, sadece Reid kolunu kapatmay dü-

ama o

rinden geçirerek skenderiye sarnçlarna aktarmaya çalr,

Kendisi de

yer,

ne

salk

alet,

ne de yiyecek hazrlanmtr. Her ey,

hizmetleri, her

itiraf ettii gibi Linant, Nil

ey

sfrdan

gerçekletirilir.

Nehrinden geçen teknelerde-

budaya ve çevre köylerdeki deirmenlere el koyar, fnnlar getirkararlatrnlan ilerin tir. Bu arada söyledikleri de ilginçtir: "Msr'da ki

hemen tamamlanmas istenir. Bir ey istenirse, ne pahasna olursa olsun yaplmaldr; hzl hareket edildiinde bütün yollar makbuldür. Yaplann salam ve dayankl olmas önemli deildir, önemli olan derhal kullamlabilmesidir ve bunun için ne gerekirse yaplr." Mehmed Ali'nin kiiliindeki en zararl niteliklerden olan bu sabrszlk onu Linant'a inanlmaz bir öneri yapmaya götürür: Gize piramitlerinin yklarak talarnn baraj yapmnda kullanlmas Bir !

len kola aktlabilecek ve iki kat fazla su gönderilebilecektir."

bayndrlk mitir

10 Cadalvene ve Breuvery, 1

839) adl kitabnda ölü

clar bu

Fellah

J.-J.

fikir

de

l'Orient (2

olarak gösterirse de

birliindedir. Joseph

Ampere (Voyage en Egypte

et

Bu durum daha önce Napolyon'un da

lemesi

sonunda kanal kapatlmt.

bile. 13

Böyle bir cinayete

Gize'ye

git-

kar olan ama hükümdarn kar-

baka aratrmaMichaud

1

2 000;

en Nubie,

Paris,

12 Carre, a.g.e.

13

Oul

te Pere'in

yazmalar,

gerçekte

herhangi bir piramidin kullanlmasnn dikkatini

için

Paris,

cilt,

868) 30 000.

11

212

saysn 7 000

saynn daha yüksek olduunda

Schcelcher (a.g.e.) 18 000; 1

a.g.e., Marcellus, Souvenirs

komisyonu öneriyi yerinde incelemek

çekmi ve mühendislerinin

ince-

bu

fikri

destekler. Bir

toplumcu olarak

monien, Arsenal Kütüphanesi.

taoca

olarak Büyük Piramid'in deil,

düünüldüünü

Oul

Le Pere

Fonds

saint-si-

ortaya çkarr.

tarihî eserlerle ilgilenmez. Bkz.

213

5

smda onun fikirlerini reddeder görünmek istemeyen Linant bir yol bulur. Sabrla ve örnek bir dürüstlükle bir hesap yapar ve

Ali'ye sunar.

ruu

leri

min salayaca aydnlkla

Mehmed

mebla karsnda

temesinin yaratt çekimeler

kamp

(mays

yönetimine

1834)

ey kalmad." gerekir.

Baka

bir

ilerletilmesi için

1842 yl-

Fransz -Dieudonne Eugene

Mougel- o dönemde skenderiye havuzunun inaatyla

Dier

bir ve-

i gibi "Artk malzeme gelmiyor ve barajlarda yapabileceim hiçbir alnmas, epeyce

Artin Bey"

kaçmas

Bütün bunlarn üzerine gelen

Le Pere'in ve arkadalarndan çounun gitmesi üzerine Linant projeyi yeniden canlandrmaya çalrsa da kendi kendine de iüraf etti-

Projenin tekrar ele

Asalermeaplannn birinci tercüman sekreteri

i arkadalarnn yaam

ba salgn (ocak 1835) sadece Kahire' de otuz be bin kiinin ölümüne neden olur. Mays 1935'te çalmalar durdurulur. 1837'de Oul

na kadar beklemek

önem vermekte ve

paynza düeni yaparak ülkenin refah için çok önemli olan bu eserin gerçeMetirilmesine yardma olmanz beklemektedirler.

karmak is-

biçimlerindeki deiiklikler ve fellahlarn kitleler halinde ilerin ilerlemesine engel olur.

çevrelenmesine özel

böylelikle

Kavalal, Linant

tarafndan da önerilen en mantkl seçenei kabul eder: gerçek taocaklan kullanlacakta. Saint-Simon'culann önderinin

Mösyö Mougel'in yöneti-

sizden onu deneyimlerinizle ve yararl bilgilerinizle aydnlatmanz,

Yalnz hazrlk çalmalar bile on be milyon Msr ku-

tutmaktadr. Bu korkunç

iletmenizi istemilerdir. Asaletmeaplan

taraftan

Mougel de ona

bir

mektup yazarak öyle

"Elinizdeki hidrografik bilgilerin bana verilmesi için

der:

yardmnza

güveniyorum. Asaletmeaplanna bir mektup yazdm, uygulanmaya layk bir projenin sahibi olarak baraj çalmasnda sizin de bir katk-

nzn olmasnn hakl ve gerekli olacan ilettim. temas etmemin salanmasn, böylelikle elinizde olan ve ihtiyaç duyacam belgelere ulaabilmeme izin verilmesini rica ettim." Linant elindeki bilgi ve belgeleri

Asaletmeaplarndan

sizinle

Mougel'e iletmekte tereddüt etmez.

O günden sonra Mougel projeyi deitirir ve vard sonuçla-

görevlidir.

renen Linant krlrsa da duygularn belli etmez ve filozofça bir ne-

r ocak 1843' te Bayndrlk Konseyi'ne iletir. Linant'm her bir kol için birbirinden yaklak alt kilometre uzakta iki ayr baraj düünmesi-

den bulur: "Mösyö Mougel herhalde baka bir yol önerdi. Yoksa be-

ne

nim balattm ii neden yine bana devam ettirmesinler?"

Buna ek olarak

Mehmed Ali'nin Mougel'i baraj inaatyla da görevlendirdiini ö-

Ne kadar yetenekli olursa olsun, selefinin notlan ve gözlemleri

olmasa Mougel'in uzun süre hiçbir

haziran 1842' de saray, Artin Bey'in

ey yapamayaca açktr.

ahsnda

Linant'a bir

12

mektup

yazar:

"skenderiye Havuzu

n

naat Müdürü Mösyö Mougel, asaletmeapla-

tarafndan Nil üzerinde yeni projelere dayanarak barajlar ina

et-

karn Mougel her iki kolu

nitelikli

nda

Nil'in özellikleri

ve

Aa Msr

kanallar

aratrmalar yapm olmanz nedeniyle,

hakknda

sizin

ciddi ve

uzun

deneyiminizden de ya-

rarlanmak istediini belirtmitir. Asaletmeaplar Mösyö Mougel'in

bu düüncelerini deerlendirmi ve benden sizi bu genç mühendisle bir

araya gelmeye davet etmemi, böylelikle

rildii konuyla

ilgili

onun imdi

görevlendi-

çalmalarnz srasnda oluturduunuz

belge-

baz surlar da içerir. Tek hatas, Linant'm nehir yatann d-

tasarlanan barajlarnn tersine,

onun barajnn daha çürük

ina edilmesi gereidir. Komisyon raporu ksa ve özdür: "Baraj projesi yeterli ön incelemeye dayanmamaktadr. stenen amaca varamayacakta. Toprak-

toprak üzerine

larda

büyük bir

iyiletirme salayabilmek için sulan be-alt metre

yükseltmek gerekmez. Konu yeniden incelenmelidir."

Mehmed Ali rapora aldrmaz ve 1847 ylnda Msr gelenekle-

mekle görevlendirilmitir. Uygulamay inceleyecei yerlere hareket

etmeden önce Mösyö Mougel, daha önce asaletmeaplannrn emriyle

projesi,

da kapsayacak tek bir baraj tasarlar. Kavalal'nn gözünden kaçmayacak askerî

rine

uygun bir törenle

(o törende

elli

manda yenilmi ve üç yüz a-

ç çaltrlmtr) temele ilk ta koyar ve kitabn banda söz ettiimiz hatra madalyasn bastrr. Bu konudaki soylu davranna karn projesi Mougel'inldnden daha iyi ya da daha kötü olmayan lanarak,

dier

Linant, çizim ve haritalan

bütün üstünlüklerinin

yan

da kul-

sra projesinin toplam 21

milyon franga mal olacan, halbuki yirmi yl sonra Mougel'in hâlâ

21

bitmeyen barajnn imdiden 47 milyon yuttuunu kantlamaya çalr. Gerçekten de paraszlk nedeniyle birkaç kez durdurulmak zo-

nmda kalnan çalmalar Mehmed fazla ilerlememitir,

Ali'nin iktidarnn

sonunda da

ama Scipion Marin'in de açklad gibi

lanmas gereken "En güzel amaçlarnn gerçeklemesini rak frenleyen

asl suç-

sürekli ola-

Dou yönetimlerinin giderilemez uyuukluudur."

projenin

yetersiz

olduu

iddiasyla Mougel'in iine son verir ve

bana Mehmed Ali'nin eitim için Paris'e gönderdii ö-

rencilerden

Mazhar

Efendi'yi getirir. Raporlar ve kaytlar Linanf

k

pek az bir atl arabann geçmesine izin verecek kadar genitir; dierçok dardr ve Franszlarn Zaragoza'da yaptklar

gibi kent için-

de yayan ilerlemek yerine neden ehri uzaktan bombaladklarn anlamak kolaydr. Halk baz mahallelerde younlamtr. Kalabalk-

darlndan çarlarda ilerlemek çok güçtür." 16 Yine de, özellikle Ezbekiye gölcüünde 17 bir deiiklik yapl-

tan ve sokaklarn

m

olmadn kantlar. Önemli hatalar arasn-

mtr. Fransz askerlerinin geldii zamanlarda dört feddan ya da 17

da temel betonunun çatlad, yeralt sularn önlemesi gereken ba-

hektarlk bu alan kabaran sularla beslenir. Burann bütün çekicilii su taknlar mevsiminde ve günein batt zamanlarda ortaya ç-

düüncelerinin temelsiz

tabannn iyi kaplanmad gibi konulardan söz edilir. Her eye karn tarafsz kalmay beceren Linant bu eksiklikleri Mougel'in beraj

ceriksizliinden çok içilerin niteliksizliine ve aceleci

Mehmed

Ali'nin

kiiliine balar. 14

lelerin

kar.

Kydan yansyan klarla aydnlanm kayklar görülür, su ke-

narlarnda oluturulan anolarda dans eden

Ordusu

Daha önemli konularla uraan Kavalal ehircilik çalmalarna zaman ayramaz. Yine de yabanclarn gelmesi ve yeni mahalkurulmasyla skenderiye yar Avrupal

alr ve Napolyon ordularnn

bir kent

gördüü yeralt mezarl

askerlerinin hayallerini süslerdi.

tirdi,

gezgin bölgeyi öyle tanmlar: "Franszlar tarafndan dikilen

görünümü ortasndaki

aaçlarn çounun

kesildii, çekirdek

ve

bu yönde

Bey'e

da çok sayda Avrupalnn dükkân bulunuyor. Hristiyan ve Müslümanlar yan yana yayor ve yüz kelime Arapça bilen her ya-

gösterilen proje onaylanr.

banc

lar

ngilizce

yapld

Ali'ye borçlu.

bir gerçek.

Meskûn

alanlar 1798'in

dan balayan ve eskiden srtlan ve çakallarla villalar

skenderiye yeni hayatn

tarihî eser

karlalan

ve güzel mahallelerle

Mehmed

üç kat. Kentin hemen yann-

ve çiçekler

Albay

tekrar

Scott Montcrief,

na gelen Mougel'in katksn Ingil iz önerisini

imdi

gölgeli bahçeler, zarif

malar hzla

15 Chaix,

ilerler.

a.g.e.

1

890 ylnda

olarak görev yapan

olunun yan-

yana karn -yetmi be yandayd- Mougel danman mühendisi olarak görev alr. Çal-

lerlemi

baraj

iki

kysna aaç-

16 ag.e.

17 Bu kelimenin kökü hakknda

canlandrlmas gündeme geldiinde müstear yar-

Msr'da öretmen

ister.

kanal kazlarak kanaln

aramak amacyla gidildiinde

çöller

kapl." 15

kabul eder ve barajn

bir

dikilir.

lerin bozulmas uzun sürmez. Sularn çekildii mevsimlerde kanaln kurumas üzerine bölgede oturanlar -özellikle üç-dört kon-

re

14 1882 ylnda barajn

bir alan." 18

hazrlanmas talimatn, verir. Mehmed Ali'ye Üç geni cadde belirlenir ve çevrelerinde

proje

on metre geniliinde

n Özbek

dmcs

kapl geni

Paa 1837' de bölgeyi geni bir bahçeye çevirmeye karar verir Bayndrlk Bakam (Fransa'ya giden örencilerden) Murathan

sokaklar açt. Fransz Mahallesi kentin en güzel bölümüdür. Bura-

derdini anlatabiliyor. Zarif otellerde servisin Franszca ya da

güzellikler

kayboldu Ezbekiye elenceleri eski çekiciliini yiküçük gölün üzerinde kayklar görülmez oldu. Valentia adl

bir

"Mehmed Ali Paa atl arabalann rahatlkla gidebilecei geni

Msr çengileri Dou

Bütün bu

1807' den sonra

yknt manzarasndan kurtulur.

216

yayld alann genilii ve (imdiden) youn nüfusu

ayn deiimleri yaamak için XIX. yüzyln sonunu beklemek zorunda kalr. Bakent 1847' de Mehmed Ali'nin yaklayarm yüzyl önce gördüünden farkl deildir: "Sokaklardan

leri

Mehmed Ali'nin 1849'da ölümünden sonra yerine geçen torunu Abbas,

Kentin

nedeniyle Kahire

tamamlanmak üzereyken Mougel

ölür.

askerlerin

kald

iki

düünce

klalardan

vardr. Birinci

alr.

görüe göre bu bölge ad-

Daha inanlr olan

bu ad XV. yüzyl ortalarnda Limun Köprüsü yaknlarnda

Paa Meydan'na,

Babü'l-Hadid'den brahim

Meydan'na kadar uzanan çukura gelir.

adn tayan

Azbak,

su

ikinci

bir

varsayma gö-

kanal kazdrarak

Victoria Oteii'nden Atabeü'l-Hadra

götürmek isteyen Azbak adl Arap subayndan

mahallenin bir bölümünü satn alarak deve yetitirmek

amacndayd. 18 Valentia, Voyages and Egypt, 3

cilt,

Londra,

1

travels to India,

809.

Ceylon and the Red Sea, Abyssinia and

bolukta kümeslerini kurarlar ve

solos- geride kalan

Ancak zaman kanaln

ler.

O

atlarrra besler-

sularn yükselmesiyle birlikte kanal terk etmek gerekir.

doldurulmas bir kararla

ateli hastalklara

istenir.

Hükümet ne

neden olduu

sebeple

ileri

sürülerek

almd anlalamayan

kanal doldurur ve Ezbekiye en güzel süslerinden

den yoksun

birin-

bir süre sonra su

sknts

gelir.

Hemen

eski

kanaln

dorultusunda bir metre geniliinde, üstü açk, ta bir kanal açkr. Bu kararn da ne kadar yanl olduu ksa sürede anlalr. Sularn yüksek olduu dönemde kanal doludur, ama sular çekildikten sonra çok kötü kokulu bir lama dönüür. Üzerini kapamakla yerini-

Meydan gün geçtikçe bakent serserilerinin buluma yerine dönüür. Bu durum, Mehmed Ali'nin torunu ve brahim'in olu smail'in tahta çkmasna kadar sürer.

lir

ve kaderine terk edilen Ezbekiye

1867'de uluslararas fuar

gezmek

deiiklikleri ve güzelletirme re'yi

geldii Paris'te

için

bu

kentteki

çalmalarm o denli beenir ki Kahi-

de Paris modeline göre gelitirmeyi kararlaünr. 1868'de ünlü

Fransz mühendis Grand, Kahue'nin cadde ve sokaklarnn yeni-

den düzenlenmesi görevinin

bana

getirilir.

Meydan'yla ilgilenerek burasn batan

Özellikle Ezbekiye

aa deitirir. Eski parkn

ortasna sekizgen biçiminde yirmi feddanlk yeni bir bahçe oturtulur. Parkn çevresinde yeni mahalleler oluturularak buraya kald-

rmlar genin

Paris'teki Rivoli Caddesi' ne

benzer kemerler ina

Msr'n bu en güzel hiçbir ey kalmamtr.

gezinti yerinden

günümüze ne yazk

ki

olur,

oraya gömülür. Cadalvene ve Breuvery'ye

göre: Selahaddin'in divan la

vermiti,

ama kaba Ermeni mimar yklan

model stanbul'daki Ayasofya deil, Sultanahmet

Yap

malzemesi olarak

unu yüklenen vunur:

kaymaktanm

Camii'dir. 21

seçiminin sorumlulu-

Linant de Bellefonds Memoires'da kendini öyle sa-

"Mehmed

Ali Kaleiçi'nde türbesi olacak bir camiinin

yap-

mna karar verdiinde önce mermer arad; Msr'daki camilerde her çeitten güzel mermer vard; bana çöllerdeki yolcu îuklanmda güzel mermer yataklar görüp görmediimi sordu. Saint-Antoine Manas-

tr'nn bulunduu Araba Vadisi'ni çevreleyen sradalarda eski cami ve evlerde bulunan mozaiklerin de yapld mermerlerden gör-

düümü söyledim. Paa, belirttiim yerdeki

mermerden örnek

al-

mak üzere birisini görevlendirdi. Ancak gönderdii kii, ne nereye gittiini, ne de mermerin ne olduunu bilen, basit bir kavast. Yolunun üzerinde, Vadi Sinnuri'de kaymaktana rastlad ve rehberinin yola devam etme önerilerini dinlemeyip geri döndü ve Mehmed Ali'ye nefis bir mermer bulduu haberini verdi. Mehmed Ali getirdii örnei çok beendi. Benden baka kimse Paa'ya gerçei söylemeye cesaret edemedi. Ekselanslarna bulunan tan güzel ve baz yerlerde kullanlabilir

olmasna

karn binalarda,

özellikle

havayla

temas eden bölümlerde kullanlamayacan anlattm. Bütün bunla-

ramen yatan iletilmesi kararla trüd. Caminin daha önce düünüldüü gibi mermer yerine ksmen kaymaktandan yaplmasnn nedeni budur." Linant devam eder: "Baz parçalar gerçekten de ama bir metreküp güzel ta elde edebilmek için be yüz metreküp ta çkarmak gerekiyordu," Bu ayrnt çalmalarn yavaln açklar. Paa'nn nitelikleri çok güzeldi,

Daha önce de deindiimiz gibi, Kahire'ye yeni bir cami kazandrmak isteyen Mehmed Ali bu görevi 1820'de Coste'a verir. Bu cami onun türbesi

için

karlatrldnda insan üzecek kadar çirkin bir cami yapt." Mimar Ermeni deil, Yusuf Bona adl bir Yunanl'dr20 ve örnek al-

ra

edilir. Böl-

açl 1872' de smail ve bakanlarnn katld bir törenle ya-

plr.

ant yapürmak

eserle

çekilmeye

balanr. Bir günden dierine sulama sular kalmayan civar evlerin bahçelerinin sulanmas için su gereklidir. lk protesto, o bölgede evi olan ngiliz Bakonsolosu Murray'den

bir

d

kalr.

Kanal doldurulduktan

lünmütü ve ne yazk ki Mehmed Ali'nin emriyle yklmt. Bu emri, dünyann en güzel yap malzemesi olan Msr kaymaktandan

pembe granit sütunlardattklar ünlü binann ykn-

odasndaki

süslü bir camii, sultanlarn adalet

nefis

19 tlar üzerinde yükselecek." 1833'te Curzon'a göre "Selahaddin'in nefis bir salon olan divan odas pembe granitten eski sütunlarla bö-

bir yer tutmad düünülürse, Glidarmamak gerekir: "Son on iki yl boyunca ça-

arasnda sabrn önemli don'un22 sözlerine

ltrlan içi says o kadar düüktür ki cami düünülen yüksekliin 20 Wiet, Mehemet-Ali

et les Beaux-Arts, Kahire.

21 a.y.y.

22 An appeal

218

19

Visit to the

monasteries

in

the Lejant, Londra,

1

849.

to the antiquaries

Egypt, Londra, 1841.

of Europe on the destruction of the

momments

of

daha yarsna ulamamtr.

Eer bir gün bitirilirse Kahire kentinde

Paa'nn dindarlnn tek iareti olarak duracaktr." rüleri: "Kahire'ye

ama

sürmekteydi,

yapm birkaç yldr

geldiimizde yeni caminin içilerin

yavaln

ve

Cooley'nin gö-

aldrmazln

görünce,

inaatn bitmesini görmek için daha çok yllar beklenmesi gerekeceini anladk. Kullanlan malzemenin çok güzel olduunu not edelim: içilerin usta elleriyle iledikleri

mi benzersiz

bir güzellik

koyu bir kaymaktadr ve

ve zenginlik sembolü

Hahn'a gelince: "Kaleiçi'nde Mehmed gerek görünüü, gerekse ze

ho geliyor. Yap

olacaktr." 23

ksmen

Hahn-

Ali'nin yeni camii görülüyor:

stiliyle etkileyici bir

daha

ca-

yap ve bütünüyle götamamlanmas

bitirilmi ve

için

üphesiz çok zamana gerek var. Kahire ve çevresinde yaylan ilginç bir halk

deyiine göre her an ölebilecek

yal Paa, bu

caminin

ta-

mamlanmasna kadar hayatta kalacaktr. Bu ilginç görüün onu etkilemesi ve

ölmeden önce daha önünde yaayacak birkaç yl oldu-

una inanmas mümkündür." 24

maklk en son firavunun kabrim koruyordu. Taban altm srmal hallarla kaplanmt ve her iki yanda som gümüten amdanlar bulunuyordu.

Giri avlusu kaymaktandan yaplm Dou

stili

güzel sütun-

Avlunun ortasnda sekizgen biçiminde ve

lemelerle zenginletirilmi bir aptes ki

içme sularn

ap kullanarak saflatrma iine giriir. Ancak ba-

ar süs-

gerçek bir sistemin oluturulmas

için

Said

Paa

dönemini ve Pa-

a'nn basekreteri olan Doubilimci Koenig'in çabalarm beklemek gerekir. Öte yandan Mehmed Ali yol yapm için çaba harcamaz ve üzerinde rahatça gidilebilecek yollarn yokluunda ülke tamaclMahmudiye Kanal üzerinde su üstünden yaplmaya devam eder. Bu arada, Avrupa ve Hindistan arasndaki ticaNil boyunca ve

retin

Kzldeniz üzerinden gerçeklemesini kolaylatrmak amacy-

Mehmed Ali'nin de önemli orta olduu bir ngiliz irketi Süvey ve bakent arasnda araba tamacl düzenler. Msr ticaretila

nin giderek

rulmas

önem kazanmasyla, düzenli bir posta servisinin de ku-

gerekir.

Burada da Napolyon tarafndan düünülen,

Dou

Ordusu' nun gidiinden sonra unutulan bir yöntem yeniden canlandrlr. Balangçta bu hizmet öncelikle resmî yazmalara aynlr ve

gerçekletirilir.

kiinin yönetiminde çalan yaya ulaklarla

bir

Özel kiiler posta hizmetlerinden çok daha sonra ya-

rarlanrlar.

skenderiye Limam'nn yeni feneri Rasü'd-din Burnu'na lir.

Düzenli bir demiryolu

diki-

ann ilk öncüleri, biri Tura taocaklarm-

dan Nil kysna, dieri de Mahmudiye Kanalndan Akdeniz kysndaki iskeleye giden iki ksa yoldur. Coste'un gerçekletirdii bir hava hatt skenderiye ve Kahire arasmda

çemesi vardr. Kuzeydouda-

koridorun üstünde siyah ve altn renginde bir kule ve bir çeit

Avrupal mahallelerine su salayacak

kentin ve skenderiye'nin

Hami d Ömer adl

Mehmed Ali yamlyordu. Öldüünde cami hâlâ tamamlanmamt. naat ancak 1860' ta bitirilebilir. Giriin sandaki bir par-

larla çevrilidir.

tin

telgraf iletiimini salar.

Sktrlm talardan yaplan geni bir yol Rasü'd-din'i Reid kapma

balar. Bu yolun kaplanmas için balangçta Mukad-

Çin odas görülüyordu. Avlunun bat tarafndaki saat25 Louis-Phi-

dem'in krmz çaklta kullanlr, bu kaplamann salam olmad-

Luksor Dikilita karlnda verdii arma-

nn görülmesi üzerine kireçta ve yapay puzolan26 karm uygu-

lippe'in Mehmed Ali'ye

andr.

lanr.

Ülkenin altyapsn düzeltme gayretlerini sürdüren Ali,

Mehmed

Fransz Kimyager Felix d' Arcet'nin buluunu uygulayarak ken-

Dier yollar sadece çaklta kapldr. skenderiye sokaklar, baz talyan kentleri

döeliydi. Linant'a göre bu kaplama çok iyi

gibi

tamamen ta

yaplmt ve atl araba-

larn rahatça hareketine izin veriyordu. 23 The American

24

Letters

in

Egypt,

New

York,

1

from Turkey, and Holy land, 3

842; bkz. Gaston Wiet, a.g.e. cilt,

Paris,

1

843, fondra,

1

Kahire'nin Lebon gazyla 27 nulur.

ton Wiet, a.g.e.,

25

Le

Semaphore de

Marseille' de

yaymlanan

1

9

eylül

1

846

tarihli bir

mektupta

öyle deniliyordu: "Mösyö Barrot (Fransz konsolosu) dün Paa'ya Fransz hükümeti tarafndan gönderilmi

nefis bir saat verdi;

dier ayrntlardan bahseder: 'Arap

220

iirlerle süslü

aydnlatlmas giriiminde bulu-

845, bkz. Gas-

çok güzel

deeri 100 000

stilinde bir

bir sanat eseri'."

ant

temsil

26 Puzolan,

volkanik

frank. ngiliz konsolosu

mento

eden, Farsça ve Türkçe

27 Bu amaçla

cinslerinin

Bulak'ta

nitelikli bir

yapmnda

kurulan

çalmalarn

gaz

toprak çeididir ve kireçle

kartrldnda baz

çi-

kullanlr.

irketi

sürdürür.

1

958'de Nasr'n devletletirme hareketine kadar

Kentin temizlii,

ON ALTINCI BÖLÜM

sal ve güzelliini denetlemek için Kahi-

re'de bir belediye

komisyonu kurulur. Fransz Albay Galice'in eseri olan yüksek surlar liman çevre-

ler

Firavun'un gemileri

ve korur.

(1812-1839)

Muski'nin (Fransz pazar olarak adlandrlan çar) yenilenmesi ve kenti bir uçtan dierine kareden açk kanaln üzerinin kapa-

tlmas bu dönemde gerçekletirilir. lk buharl gemiler Akdeniz'de ve Nil Nehri'nde hizmete konur.

Görüldüü gibi, yeni bir dünya eskisinin yerini alr. Sanki Msr'a

sihirli bir

nndan

denek dokunur ve ülkeyi binlerce yllk paçavrala-

kurtarr. Yeni firavunun

mutluluunu tamamlamak için ne ilerler, tarm geliir. Paa'nn or-

Ordusunu gelitirmek için Mehmed Ali'nin elinde bir temel var-

gereklidir ? Kentler büyür, sanayi

dusu ülkenin her köesine yetiebilecek yetenektedir. Ancak Nil'den ötede deniz vardr ve bir donanma gereklidir. Bitmek tü-

kenmek bilmeyen enerjisini artk bu amaca yöneltecektir.

d; ancak üzerine

donanmasn oturtaca hiçbir ey

donanmasnn, ne kadar zayf

olursa olsun,

yoktu.

Osmanl

bamszlk hayaUerinin

önündeki en önemli engel olduunu ksa sürede görür. Elinde gemiler

olmadkça Babâli'nin karsna çkamayacak, skenderiye önlerine

gelecek

Osmanl donanmas onu dizleri üzerine çökertecekti. Msr'n

geni ve ssz kylan

ani bir

çkarma için idealdir. Buna ek olarak ku-

rulmakta olan imparatorluun bütün bölgelerine ancak kendine bir

donanmayla

ulaabilir.

Sonuç olarak

ait

Dou Akdeniz'de kendine

donanmas olmas arttr. Ancak böyle bir hedefe varabilmek için Msr'n elinde denizden

biçtii rolü gerçekletirebilmek için bir

baka

hiçbir

ey

bulunmuyor: denizcilik geleneinden, ustalardan,

onnanlardan, tersanelerden ve gemicilerden söz bile edilemiyordu.

Ama Mehmed Ali'nin gözünde bu engellerin ne deeri olabilir? Akdeniz'de Msr'n ilk donanma gemilerinin izini Sicilya arivlerinde görüyoruz.

Bu arivlere göre 1812 ylnda skenderiye

Li-

man'nda bir korvet ve silahl bir brik bulunuyordu. 1 1821 ylnda Msr donanmas, üç teknesi silahl bir saldrnya cevap verebilen bir ticaret filosundan ibaretti ve ülkenin üretim tesisleri yoktu.

Kzldeniz flotillas, Bulakta yaplan ve çöl üzerinden deve sr-

tnda Süvey'e tanp monte edilen küçük teknelerden oluuyordu.

Daha ubat 1822'de ilk ilerlemeler görülür: 64'lük üç firkateyn, dokuz parça.

korvet, dört brik,

üç kalyon, üç burlota, toplam yirmi

ylndadr. lk giriimi Avrupa 222

1

be

Mehmed Ali'nin donanma projesine dört elle sarlmas 1824

Guemard,

a.g.e.

tersanelerine

sava gemisi smarla223

mak olur. Fransa bavurulan ilk ülkedir. Marsilya, Bordeaux, Livorno,

Bu

Cenova ve Trieste tersanelerinde firka teyn ve brikler yaplmaya

balanr. Bu hiçbirinin

ilk

gemiler genellikle küçük teknelerdir. Tersanelerden

daha sonra sorun çkarmas muhtemel

bir yöneticiye

yüksek nitelikli gemiler vermeye cesaret edemedii açktr. General Boyer'le

birlikte

lnda Msr valisinin Fransa ron,

aralk 1824' te

temsilcisi

belge,

Nisan

Mehmed Ali'nin yeni donanmasnn balangcdr.

1825'te,

önüne gelen bu duyarl konuya dönemin Do-

nanma Bakan Chabrol kontu beklenen cevab vermekte gecikmez: "Her ne kadar ticarî bir iliki gibi görülse de Dou'daki durum göz

alndnda böyle gemilerin Fransa tarafndan donatlmasnn Yunanllar karsnda Türklerin yannda yer aldmz, gibi yorumlanaca (gemi istei, Msr'n Mora isyanna müdahalesiyle eönüne

Msr'a gelen ancak as-

rolünü oynayan General Liv-

Boos Bey'den aadaki mektubu alr:

zamanldr) açktr." 3

Konu sonunda "Ekselanslar

Msr Valisi Mehmed Ali, General Livron'un çalkanl-

ve yeteneklerine güvenerek benden generale Fransa'ya vermek istedii siparilerle

ilgili

talimatlarn iletmemi istemitir. General Liv-

ron derhal Fransa'ya gidecek ve Majesteleri X. Charles'tan teyn ve bir

sava briki yaptrl mas için

iki firka-

izin isteyecektir. Firkateynler

Jeanne d'Arc, brik de Cuirassier modelinde ina edilecek ve gereldi

bütün

yenilikler

uygulanarak kusursuz hale

getirilecektir.

donanmasnda kullanlanlara uygun, top, tüfek ve klçla tamamlananaznyla temas kurup bu

üç geminin yapmn denetleyecek yetenek ve akla sahip Kraliyet

Donanmas mensubunun

yetkilidir.

Bu

bir

veya

iki

nazrn uygun görecei

ücret

ödenecektir. General Livron, gemilerin skenderiye'ye getirilmesi s-

rasnda alnacak tüm güvenlik önlemlerinden sorumlu olacaktr. Bu üç geminin yapmna balanmadan önce, General Livron Majesteleri X. Charles'n bir

hükümetinden denize açlmaya hazr

iki

firkateyn ve

sava brikinin verilmesini isteyecektir. Bu mektupla General Liv-

ron sahn alnacak üç gemi konusunda- Ekselanslar

a

Mehmed

klnmaktadr.

yacaklardr."

Bu

basnna yansmakta gecikmez ve ba-

olay Fransz

z gazeteler öfkelerini

yaplma-

ortaya koyar: "Fransa'nn Akdeniz limanlar

Mehmed Ali'nin Yunanistan'a kar saldrsn hazrlad silah fabErtesi yln 24 ekiminde Drovetti donanma bakanna Msr donanmasnn son durumunu bildirir: iki firkateyn, bir korvet, on be brik, bir sava gemisi ve iki buharl gemi. On be kadar küçük gemi

ve bir o kadar nakliye teknesi vardr.

ylnn

1826 nin ve

be

sonunda, daha önce sözünü ettiimiz

korvetin

iki

firkatey-

dnda, Paa'nm elindeki otuz sekiz parçalk düük tonajldr. Bu gemiler artk "Mehmed

donanmann hepsi donanmas" olarak adlandrlan gücü oluturur. kinci donanma Navarin'den sonra doar. Bu ilk donanmann personeli, kara ordusuyla ayn prensiple-

Ali'nin ilk

re göre bir araya getirilir:

Arap tayfalar ve yabanc subaylar. 1827 y-

Ali Pa-

adma Fransz hükümetiyle görümeler yapmaya ve anlamaya

l sonlarnda bu

donanmaya Fransa'dan subaylar

katlr: Bompar,

Reynier, Le Dentu, D'îsnard, Matraire, Briand, Maffre, Luciani ve

Belirlenecek ücret, ekselanslarnn hazinesi

ta-

rafndan ödenecektir. General Livron üç geminin satn alnmasn

ba-

yetkili

rilebileceine karar verdi. Gemiler kesin olarak Toulon'da

görevlendirilmesini rica etmeye

subaylara ekselanslan

tartlr ve ba-

rikalarna döndü."

Her üç gemi de tamamen donatlacak, bakr kaplanacak ve Fransz

caktr. General Livron, ekselanslan bahriye

Kral X. Charles'in konseyinde

aadaki notu yazar: "Emirlerini aldm kral, iki firkateyn ve bir brikin yapmnn, ticarî bir ilem olarak Marsilya'da gerçekletikan

Trafalgar gazisi,

armas durumunda, Kraliyet Donanmas' ndan yeteri kadar subayn

lecekler

yal ve deneyimli Albay Letellier. 4 Daha sonra ge-

arasnda Jean-Victor Besson (tümamirallie yükseltilir. 5 ) ve

ekselanslarnn hizmetine girmesini ve Msr'da teorik ve uygulamal bir denizcilik okulu

kurmasn salayacaktr. Bu

subaylar ekselans-

lar tarafndan cömertçe ödüllendirilecektir, ancak ekselanlannm hiz-

3 Douin, Lespremieres fregates de Mehemet-Ali

4 1831 'de skenderiye'de boularak 5 28

metinde birkaç yl kalacaklarn taahhüt etmeleri gerekir. 2

224

2 Douin, Une mission

militaire

françake aupres de Mehemet-Ali, Kahire,

1756'da

eylül

gouleme'de dodu.

1

923.

d'Egypte,

F.

yaynlar,

1

Otelci Jean Besson'un ve R.

Garreau,

F.

(1

824-1 827),

Kahire, 1926.

Jeanne Gallois'nm olu olarak An-

Besson-bey, vice-amiral et majör general

Charles-Roux'nun önsözüyle, Koloniler ve Deniz

949.

FAO,

ölür.

Corafyas Topluluu

Touze Houssart da vardr. Fransa'da komodorluk rütbesine kadar yükselen Houssart Birinci Suriye

nanmasnn"

bir gemisine

Sava srasnda,

kumanda

eder. 1830

"ikinci

Msr do-

ki

bulunur ve kuruna

ylma doru sken-

çkan ve ayn zamanda matematikçi olan bu subay babasnn donanma için hazrlad genç prens Muhammed Said'e

dizilir.

Navarin felaketinden sonra bir gün, nisan 1829' da Toulon'dan

deriye'de ortaya

gelen bir

adam Msr donanmasnn yaplanmasnn bana getirilir.

.efebure

de Cerisy adndaki bu subay Livron tarafndan yllk üç

öretmenlik de yapar.

bin alt

I

Mehmed

Ali her

çeitli tersanelerinde

zamanki sabrszkyla o srada Akdeniz'in

kzakta olan gemilerin

bir

an önce tamamlan-

masn ister. skenderiye'de, Rasü'd-din yaknlarnda bir denizcilik okulu kurar ve bu okulu bitiren

iki

bin genç sadece yelken kullan-

may

örenmekle kalmaz, ayn zamanda topçuluk ve bir çkarma annda karaya çkan askerlerin izlemesi gereken hareketler konusunda da

anlattklarna göre yeni yöntemleri

örenmekte

Marmont'un

gösterdikleri yete-

nek gerçek bir mucizedir. 6 ngiliz uzmanlar daha tutucudur. Royal Asiatic Society'ye

yazd raporda Albay Mackensie gemilerin bak-

mnn iyi olduunu söylerse de tayfalan deneyimsiz, kurmaylan niBu donanmann Osmanllar karsnda tutunabileceini, ancak herhangi bir Avrupa deniz gücü karsnda savamasnn olanaksz olduunu belirtir. Gelecek günler onu hakl çkarr. Mehmed Ali de bu eksikliklerin bilincindedir ve örnekler onu doteliksiz bulur.

rulamaktadr. Bir

te bir örnek.

gün üzerinde yer

ald bir Msr korvetinin çark etmesini

emreder, yalandaki ngiliz firkateyni Glasgovv'un

da ayn manevray yapmasn nesinin bu

manevray

iki

ister.

dakikada tamamladn,

Msr korvetinin

ayn i için yedi dakika harcadm belirler. 7 Subaylarna çkarak "Biz daha çocuuz, bir savata bizim bir borda ateimize dü-

karlnda donanmann bamühendisi

yelim, böyle bir projenin at ileri

tellier'den bir korveti

O

okul gemisi olarak kullanmasn

günden sonra bütün

Talimatlara

ister.

rütbelere kati bir disiplin uygulanr.

karn klavuz almadan skenderiye Liman' na girmek

isteyen ve gemisini batran bir kaptan

divan harbe

kysndaki bir yerli mahallesi yerle bir edi-

Ky kazlarak gemilerin iskelelere yanaabilecei derinlik elde

edilir.

Kzak havuzlan

oluturulur.

Planat, a.g.e.

Palestine et

en Egypte, 5

cilt,

Paris,

Ksa sürede bir dökümhane, bir

yelken fabrikas, kalafat platformlan, bir

üretim

tesisi,

ahap malzeme

çivi atölyesi, bir ip

lar,

9 yelkenciler,

balar.

Ayn

kuruncular ve tornaclar

zamanda Reid'de

ve halat

hangarlar oluturulur. Avru-

için

pa'dan yüksek ücretlerle getirilen marangozlar,

delgiciler, kalafatç-

yerli içileri

eitmeye

bir yelken bezi fabrikas kurulur.

Bütün bu ilerin yapmnda be bin içi kullanlr ve proje rekor sürede, iki

Almas gereken en önemli engel ahap Mehmed Ali'nin Babâli'den Adana vilayetini

ylda tamamlanr.

yokluudur.

1833' te

istemesinin temelinde yatan amaç,

rarlanmakt.

bu bölgenin ormanlarndan ya-

Bu srada gereken tomruklar Avrupa'dan ve Anado-

lu'dan satn almyordu. Cerisy yeteneksiz Türk içilerini kovar, beceriksiz malzeme sa-

tclarn gönderir ve 3 ocak toplu) ilk

1831

günü yüksek bordal

gemi olan "Mehmed Ali" denize

maut, Sebastiani'ye

unlan

indirilir. 1

lOO'lük (100

austosta Mi-

yazar: "3 ocakta denize indirilen

bu

ge-

mümkün deil. Bu Mösyö de Cerisy'nin gerçek bir baars. Mehmed Ali'nin buraya

minin donatlmas

için

geldii günden beri

harcanan gayrete inanmak

içileri gayrete

getirmek ve gemiyi onurlandr-

mak için tek bir frsat kaçnnadn da belirtmem gerek." 10

gönderilir, suç-

9

7

ay sonra

uygulanmas mucizelere baldr. lk ina-

8 Msrllarn büyük çounluu 6 Marmont, Voyage en

iki

baladnda Rasü'd-din Burnu çorak ve tuzlalarla kapl bir

toprak parçasdr. Deniz

ise

mann üç salvoyla cevap vereceini görmüyor musunuz?" der. Le-

olarak

Mehmed Ali tarafndan derhal onaylanan çada bir üretim projesi gelitirir. Hemen söyle-

komutanndan

"Elde kronometre," ngiliz tek-

talari 8

skenderiye'ye vardktan

lir.

denizcilerinden daha üstün olduklarm kantlarlar.

yüz

görevlendirilmitir.

eitilir.

Çou fellah olan bu yeni tayfalar, özellikle topçu olarak Türk

226

En küçük bir ihmalin cezas krbaç-

lanmadr.

1837-1838.

Gemilerin güvertelerinin,

bu amaçla aralklar

ziftli

10 Cartaui, 1931, a.g.e.

1950'li yllara kadar talari kullanmaya

bordasnn ve

ktkla tkayan

devam

su kesiminin su geçirmezliini

etti.

salayan,

usta.

227

Bütün bunlar, Avrupa'da daha güçlü gemilerin olup olmad-

zlmas gerekir. Türk mühendislerince gerçekletirilen ilk çalmalar

isteyen Mehmed Ali için yeterli deildir. Cerisy Avrupa'da üç güverteli ve 120 toplu gemilerin bulunduunu, ancak skenderiye Liman'nn bunlarn yapm için yeterli derinliinin ol-

baarszlkla sonuçlanr. Mehmed Ali bir kez daha Avrupal teknis-

n örenmek

madn

belirtir.

"Derhal kazlmaya balansn ve bana anlattklar-

nz gibi bir gemi yaplsn." Cerisy verilen emirlerin de ötesine geçer mays 1831'de 136 topluk ve bin mürettebatlk dev bir gemi, "Msr"

kzaa konur. Bütün gemiler 30 kalibrelik toplar ve karonadlarla 11 donatlr, arasnda sadece arlk fark vardr. Tekne gövdelerinin bu-

ikisinin

run ksm, bordalamay güçletirmek amacyla

amasn

setleri-

salar. 1798'de Amiral Brueys'in dalgçlarn tam

vermesine

bilgi

ramen bu ileme

kararn Ebukir bozgununa yol

tersi

bölümünün çka-

büyük bir mühendisin yetenekleri,, çalmalar, kurduu düzen ve öngörüsü en büyük övgüyü dou gezisi arlarn anlatan Marmont'dan alr. Ancak kötü niyetli eletiriler, insanüstü güç Cerisy gibi

isteyen çalmalar, yerel yönetimlerin her an bir yenisini

çkard

yaanan çekimeler Cerisy'nin sabnu tamr ve D'Estourmel'e büyük bir mutsuzlukla öyle der: "Ben subay olmayan bir generalim. Emrim altndaki Arap mühendisler gösterilen güçlükler ve Besson'la

etmek yeteneine sahip,- ama baka bir ey yapmaSomut konularda baz bilgileri var, ancak düünmek ve kyaslamak onlarn becerilerinin dnda." Sözünü ettii kiilerin taklit

lar imkânsz.

çounu kendi yetitirdii düünülürse, yorgun, 1835

ylnn

bu

itiraf

daha da ac oluyor.

sonunda Msr'dan ayrlr.

Onun gidiinden sonra Besson askerî üretim tesislerinin müdürlüü ve donanmann kurmay bakanl görevlerini üstlenir. Cerisy'nin eserinin

1 1

228

tamamlanmas için bir kuru havuzun 12 ka-

Geri tepmesiz küçük top.

12 Gemi gövdesi ve altnn

ylnn

sonuna

doru

gerçekleir. Ar-

tk elinin altnda görünüte de olsa, Avrupal deniz güçleriyle kyascek

donanma ve o dönemin bilinen tüm malzemesini ürete-

vardr. O günden sonra Osmanl mparatorluu AkdeMsr valisinin karsna çkamaz.

tesisler

niz'de

dnda deerini gösteremedii

dorudur. Bu

eletirileri yapanlar,

Mehmed Ali'nin hiçbir zaman Avrupal deniz güçleriyle çatmaya

anlalaca gibi bütün bu çalmalar çok pahalya Sadece 1835 bütçesi bu ilere yetmi üç buçuk milyon ku-

Ruhu ve vücudu

Firavun'un rüyas 1839

nanma isteidir. Savamaktan çok denizlerde dolat ve bir sava

ru ayrr. Her gemi bir eyaletin gelirini yutar.

örnei

Önceden üç yl sürmesi planlanan çalmalar be yl alr. Mougel

ayn zamanda o dönem için bir ilki gerçekletirir ve limanda demiryolu balantl bir nhtim ina eder.

açt biliniyor. Yine de 100'lük ge-

Kolayca

bir

ola-

Yine de Kavalal'mn eserleri içinde en çok alaya alnan bu do-

rlmalar gerekiyordu.

olur.

genç mühendis, daha sonra Linant de Bellefonds'un rakibi

edemedii ve bu yanl

cesaret

milerin limandan çkabilmeleri için toplantm bir

mal

len

cak Eugene Mougel'dir.

lanacak bir

inceltilir.

Cerisy 74'lük bir geminin ilk kez eski limann tehlikeli ni

yenler gerektiini görür ve Fransz hükümetine bavurur. Gönderi-

tamiri için gerekli

havuz

düünmediini unutuyorlar. Kendi güçsüzlüklerinin bilincinde olan Mehmed Ali, donanmay askerin nakli için güvenli bir araç, Msr kylarnn korunmas için gerekli bir kuvvet ve sultanla giriecei çatmada gerekli diplomatik bir silah olarak görür. Kugirmeyi

rucusunun ölümünden sonra -Paa'nm bütün yenilikleri gibi- gelimesi duran bu donanma, irade ve enerjinin Msr'a neler yaptrabileceini göstermitir.

Msr ise bu irade ve enerjiden çok çekmitir.

YEDNC

ON

BÖLÜM

Champollion, miras ve dikilitalarn

sava

ina edebilmek için Mehmed Ali'nin bir piramidi feda edebileceini daha önce görmütük. Bu da bütün ülkeye yaylm antlarn onun ve haleflerinin gözünde fazla deer taNil üzerinde bir baraj

madnn

bir

kanüdr. Paa'nn talimat açktr: çabuk ve

meden. Bu emirlerden hareketle

el

altndaki

gecik-

taocaklarna, ma-

ilk

bet ve antlara saldrlmasnn nedenim anlamak kolaydr. Kavala-

k'nm

yaplan bu saldrlardan her zaman haberdar olmad de, örendii vakit bu cinayetleri önlemedii de bilin-

tarihe

doru

ise

mektedir. Böylece eski çalardan kalma sütunlarn skenderiye'den

yapmnda ya da Cerisy tartndan yönetilen man inaatnda nasl kullanldm kestirmek güç olmaz. alnarak klalarn

Cadalvene ve Breuvery öyle yazar:

"El-

li-

Amuneyn'de o hari-

ka kenti süsleyen antlarn kalntlarm aramak yararszdr. Zama-

nn ve hatta fanatizmin sayg gösterdiini bilgisizlik ve hrs ykm, Hermopolis Magna'nn güzel ykntiîan bir güherçile fabrikas yap-

mak için kullanlmtr." Charles Lenormant'n 1 eletirileri daha da Ali sanayinin

sunanda

serttir:

"Mehmed

mabetleri, antlar ve güzel sanatlar kur-

O güzel iplik fabrikalarm gerçekletirmek için kirece ihtiyaç vard ve be kilometre ötedeki dalara gitmek yerine kireci ma-

ban etti.

1

Orleans aslldr ve

Napoli'de

Mme

1826'da onunla

raynda güzel

Msr'a

haziran

1

1

802'de

Paris'te

domutur.

1

824'te talya'ya gider.

Recamier'nin evlat edindii Amelie Cyvogfla evlenir.

sanatlar

hareket eder.

tanr

ve 2 ubat

O tarihte Rochefoucauld-Doudeauville tarafndan kraln sa-

danman

olarak atanr.

1828 austosunda Champollion'la

Uzun yolculuu srasnda eiyle mektuplamay sürdürür ve

mektuplar Beaux-Arfs et voyages, bu mektuplardan alntlar yaymlar.

Paris,

1861, adl kitaba konu

olur.

Le

Globe da

betlerden elde etmek daha kolay gözüküyordu. Böylelikle be ylda

Amuneyn,

Antinoe,

Antopolis ve Elefantin, hepsi zarar gördü.

bir güherçile üreticisine verilmiti. Aslnda Msr antlarnn Melmed-Ali-Colbert'den daha büyük düman olmamtr. Önümüzdeki süpürülmü yola bakmann ve Antinoe'nin,

Luksor daha önce

antik tiyatronun, sütunlu iki caddenin, zafer

antnn

ve her eyin

görmenin bizde yaratt öfkeyi bir düünün. Amuneyn'in dev sütunlar imdi kanal kaps ya da eker fabrikayerle bir edildiini

s oldu. Msr Kambiz'in2 ayaklar altnda kalm gibi ki,

eer Avrupa

devletleri

ie kanmazsa, yirmi

tek bir tarihî eser dahi kalmayacaktr.

te

Korkarm yl içinde Msr'da

dostumuz insansever

!

banda karlat

Ricci

ve Ressam Angelelli bulunuyordu. Jean-François Champollion ve Lenormant 24

pollion'un

ayn gün kardeine gönderdii mektup.

olur. Belirtilmesi gereken,

iktidarnn

çok ciddi güçlüklerin granit ya da ta devleri

"Paa'yla bu sabah saat sekizde görütüm. Asaletmeap stanbul saraylan gibi

yaplm pek çok güzel, ahap eve sahip. Güzel görünülü bu

evler eski fenerin bulunduu

a'ya tantrmakla

koulduu

görevli

adada yaplm. Beni ve Lenormant" Pa-

Mösyö

Drovetti bizi saraya iki çevik atn

ve skenderiye'nin dar ve dolambaçl sokaklarnda araba-

cnn becerisi sayesinde kolaylkla ilerleyen bir arabayla götürdü. Ekibimizin genç üyeleri güçlü eeklere bmdirümiti ve bizi izliyorlard.

korumasna zaman brakmaddr. Unutulmamas gereken dier bir husus, okuma yazma bilmedii ve çok zarif olmasna karn herhangi bir kültürel deere yabana olduudur. Her eyden önce bir

bir salona girdik

savaç, bir diplomat, bir sanayici ve tüccardr. Ne kadar güzel olur-

dukça sade giyimliydi ve elinde elmas süslenmi

larsa olsunlar,

bir

onun gözünde

deeri yoktur ve

Cailliaud,

yalarn

askerî

çalardan kalma antlarn

bakmdan da ie

mum-

açldn gördüünde hiddetlendiini yazar. tarihî

ve bizi

hemen bir köesinde Mehmed

oluan

iki

grup

Charles, dieri de Toscana Grandü-

Leopold tarafndan desteklenir. Fransz ekibinin

banda

Champollion vardr ve yannda Charles Lenormant, Mimar Antoine

M. Duchesne, ressam Nestor L'Höte, 3 Ressam Bertin ve Ressam Lehoux vardr. talyan ekibi ise Champollion'un bir örencisi olan Pizal Doubüimci Rosellini tarafndan yönetiliyor ve onun yaBibent,

ta

Pers kral (529-521),

il.

Keyhüsrev'in

oludur ve

Msr

Fatihi

olarak adlandrlr,

3 Notice hisforique en 1838

pipo vard. Or-

uraan biri için neeli görünüyor. Yüzünde en sürekli hareket eden ve

fazla dikkati çeken,

gösüne yaylan beyaz sakalyla uyumlu can-

gözleri.

Asalermeaplan

bizleri

selamladktan sonra

ho

geldiimizi söyledi

görba la yolculuumuzun amacn sordu. mek istediimi, bu nedenle asaletmeaplannn fermanna ihtiyaç duy-

Ona kinci Çalayan'

duumu

söyledim. Bana

bu fermanlar

derhal vereceini söyledi.

Her yerde sayg ve yardm görmemiz için yanmza Paa'nn iki muhafznn da katlacan bildirdi.

Daha sonra Yunanistan'daki olaylardan konutuk ve Asaletmeapla-

n bana Ahmed Paa'nn Patras'ta odasna la

giren ve daha önce paray-

satn alman Arnavutlar tarafndan öldürüldüünü ileri

söyledi.

Cesur

yana karn

aralarndan yedisini kendi elleriyle bomu. Bu haberin Msr paas-

n derinden etkilediini sanyorum.

(ç-n.)

232

bir

boylu ve bu kadar büyük ilere girimi ve bu denli zor sorunlarla

Türk üstün saylan karsnda ölmeden önce ve 2

Ali'nin otur-

duu daha küçük ve aydnlk bir odaya görürdüler. Mehmed Ali ol-

ve

18 austos 1828'de Fransz ve talyanlardan

II.

Divan salonunun büyük merdivenlerini inerek yetkililerle dolu geni

l

deerlerini anlatanlardan birincisi

bana deildir- Champollion'dur.

Msr'a gelir. Bunlardan biri X. kü

ticarî

yaramazlar. Yine de

Gurna'daki yeralt mezarlarm ziyareti srasnda

Kavalal'ya ülkesinin -tek

eski

austos 1828 gü-

nü Rasü'd-din Saray'nda Mehmed Ali tarafndan kabul edilir. Her ikisi de bu buluma hakknda deiik görüler belirtir. te Cham-

(...)

Mehmed Ali'nin marifetleri Damlara çkp barmak istediim tek ey var: Türklere ve onlarn rkna ölüm !" Yine de firavunlarn mirasnn Mehmed Ali'yi hiç ilgilendirmediini söylemek hakszlk

nnda amcas Mimar Gaetano Rosellini, ünlü besteci Cherubini'nin olu ve kaynbiraderi Salvatore, Doabilimci Giuseppe Raddi ve onun yardmclan Gallastri ve Bolano, Arkeolog Hekim Alessandro

et

sur les obelisgues egyptiens, Paris,

1839, Paris,

1

840.

1

836.

Lettres ecrites

d'Egyple

Bizlere bir fincan ekersiz el hareketleriyle

kahve ikram edildikten sonra

bizlere zarif

elik eden Paa' dan izin aldk. Gönderilecek ferman-

233

«

»

lar

elime geçer geçmez Kahire'ye, oradan da Yukar Mimi

.i

<•

,

Horace (Vernef) tablosundaki

rel="nofollow">

dan sonra çizdii karakalem

im."4

dürümüzün çizdii

Lenormanf in anlattklar çok daha etrafldr ve

hi/.l-v

/.

\

bam, kall

nn gözlem yapma yetenei hakknda fikir verir:

kartal

biçimde kabul edildik. Sabah saat sekizdi. Champollion,

mutam ve ben Drovetti'nin arabasna ey)

>

I

(ülkede çok ender

dier Franszlar bizi eeklerle izliyordu ve

bindik;

U

ziyarete gittik ve sade fakat, gerçeklen en l

>•«

zar

muku

l«

kötü kahveyi

bulunduu bir odaya

bir ihtiyar5

oturuyordu

girdik.

Odann bir köesinde krm mahkemesinin bak.u . U

nk ve krmz elbise yerine mavi bir kaftan giymesiydi.

le

çalü yetkilileri tek bir

•

<-h

im

Msr' kendi ülkeleri gibi görmelerini söy-

Yok

çkma-

"Paa'yla vedalaük. Geçen seferkinden daha neeliydi

ve bu neesi de ln tik.

çevirdi.

yola

>

I

nuan Drovetti'yle görümeye balad ve konsolosluk terdim

Yukar Msr'a gitmek üzere

Bu ikinci ziyaret güzel sanatlar denetçisinin üzerinde daha iyi

etki yaranr:

.u

I

13 eylülde Kahire ve

nn arefesindeki Champollion ve Lenormant, Paa'ya veda etmeye gider.

d

dan çkard ve oturmamz söyledi. O zaman, bizim adm.-.

a'run Türkçe söylediklerini bize Franszca'ya

gülümsemesi

filindi

muhafz ve subay odann çevn>sinde birlikte

sürekli

bak gibiydi. Bir çeyrek saat sonra ayn yaknlkla

lemedi mi ?"

düümüz tek zenginlik bu pipoydu. Her biri Paa'dan çok kl yordu. Odaya girer girmez,

Bu kahve de Paa'nn

Msr uzmannn görümeyle ilgili özeti: "Bu küçük Türk çok

ve deerli talarla kapl uzun bir pipo tutuyordu ve çevreni /dr r'

gin giyimli yirmi kadar

getirdiler.

cana yakn. Konuklarna >i

I

Konumamzn

I»

ve bir kraliyet

ziyordu. Aradaki tek fark, kare balk yerine muslinden bey./

hatrlatyordu.

uurlandk, arabaya bindik ve döndük."

|i*m

f./l.

ani

ve emredici tavrlar karnzdakinin Cez-

arkada olduunu

'..imi

merdivenleri önünde toplanabildik.

renin

bir

andrr ksa ve

yaadm aknl tahmin edebilirsiniz. Yi-

sert hareketleri

Paa'nn

ince gözlü beyaz sa-

ihtiyar görüp, Napoli markilerini

arasndaki aslan

Muhafzlarla dolu bir sofadan geçtikten sonra yirmiden

zaman tanrlarn andran

ortasnda bize altn ilemeli bir tepsi üzerinde, o ana kadar içtiim en

lm

v

.incik

canlandryordum. Romantik mü-

ideal portredeki eski

hareketlerini izleyince

"Dün sabah Paa'y

gibi

da M. Forbin'in yolculuun-

burnun yerine yuvarlak burunlu,

bu küçük

ne de baz

ahs ya

I

konumalarmz

etkiledi. Hiyerogliflerden

Champollion ona skenderiye'deki

'.

zlan

iki

söz

et-

dikilitan üzerindeki ya-

okuduunu anlatü, bu da çok ilgisini çekti. Bu yazlarn çevi-

ul|',u

ve bunda o kadar sabrszlkla srar etti ki döner dönmez çalmaya koyulduk ve Firavunlarn barok üslubunu Türkçe'ye çe-

risini istedi

muzdan söz edildi ve bize koruma ve

I adlandym

destek vaat edildi, Bizim

önce Firavun'un tepesine (Türkler piramitleri böyle

virmeye çabaladk

çkp çkmayacamz soruldu, daha sonra sra siyasî haberlere (•»'M Paa yeni örendii bir haberden çok etkilenmiti. Haber hem ye, hem de paalar için kötüydü. Patras Paas Ahmed topçu

I

rttf

tiyan üzmütü ve bizlere gösterdii nazik liren aslan

n

-i

tavrnn arasnda b,/r

baklar Memlûkleri yok eden adam

çok bu aziz görünülü

Champollion

li.il

1

sr 1

hatrlatyordu I*

adamn yüzüne ardm. Hayalimde

IV,.. e<

Onu

çok daha ciddi buldum. Güzel, beyaz

yak-

yordu."

I

ce odasna soktuu Yunanllar tarafndan öldürülmütü. Bu

(...)

sakallan arasndan beliren tatl gülümsemesi ona daha çok

valisine

ise

öyle

yazar:

"u anda (akamn sekizi) M-

veda ziyaretinden dönüyorum.

Altesleri

çok cana ya-

knd; bize gösterdii açk destee teekkür ettim. Bana Hristiyan Msrllara saygyla davrandklarn ve onun görevinin de ayn davranta bulunmak olduunu söyledi. Hiyerogliflerden prenslerin

söz ettik ve benden skenderiye dikilitalar üzerindeki yazlarn

A

Lettres ecrites

5

O günlerde

d'Egypte et de Nubie en 1828-1829, Paris, 1833.

Paa

elli

sekiz

tnn çok daha ksa olduunu Ali'nin

234

(bkz.

ins

Champollion'un anlattklar) ve

görünüünün (gösüne yaylan beyaz sakal) de yanltc

unutmayalm.

çevirisini istedi.

yandadr. Ancak o dönemde ortalama

olab'

Konsolosluk

müstear yazlar

Türkçe'ye çevire-

cek ve yarn Paa'ya gönderecek.

Mehmed Ali yolculuumu Sudan'da nereye kadar sürdüreceimi örenmek istedi ve gittiimiz her yerde sayg ve konukseverlikle karlanacamzdan emin ol-

235

mam

istedi.

Ayrlrken gösterdiim saygy

Champollion bütün yolculuu boyunca eski

Msr'm karla-

O andan itibaren Kavalal nezdindeki giriimlerine ara vermez. Sadece eski Msr antlarnn korunmas için çalmaz,

içinde yaar.

dof nun kurduu tp okulunun ipekli kuma fabrikasna

dönütürülmek

istenmesi üzerine Champollion ayaklanr ve

Bu konuda en büyük yardmclarndan

bulunur.

brahim bir gün Fransz Konsolosluu'na ya

kar

lü

salgn hastalklar

uzman

ekibinin toplantsna katlr.

eder.

gelir

biri

hakl

de kaderdir.

ve aralarnda veba-

mücadele yöntemlerini aratrmak üzere Msr'a gelen ün-

Mehmed

Ali'yle birlikte

Dr. Pariset'nin de

Daha sonra

bulunduu Fransz

Pariset

ve Champollion'u

akam yemei yemek üzere saraya davet

Yemek srasnda, bir kan hastal

durumun denetlenmesinin imkânsz denecek kadar güç olmas ubat 1831 tarihli mesajnda Fransz Konsolosu Mimaut öyle der: "Cahil bir bey ya da aklsz bir memur tarafndan gönderilmi barbar içiler Yukar Msr'm hakl olarak en güzel antlarndan biri saylan Dendera Mabedi'ni ykmaya balamlard. Öfkeli bir gezgin tarafndan durumdan haberdar edildim ve Mehmed Ali Paa'ya bu mantksz ykmn durdurulma-

olan

brahim bir iç kanama

nedeniyle, sonuçsuz kalr. 24

s için yalvardm eski eserlere

.

Champollion'la birlikteyken ondan kopardmz,

dokunulmamas ve onlara birer dinî yap gibi baklma-

s, aksi takdirde

çok

ar cezalar verilecei emrini tekrarlamasn

Ancak Mehmed

Dendera konusunda verdii

ümitliyim."

ve antlarn korunmas gerektiini savunurken, Pariset de Msr hal-

kurtarmak için üç ferman çkarlmasna çalr,

ve yere

kndan ve onun toplumsal gelimesinden söz eder. 29 kasm 1829 günü Champollion, Paa'ya "Note pour la conservation des monuments de l'Egypte" ("Msr Antlarnn Korun-

mas çin Not")

adl

bir belge sunar.

kararnn yetkililer tarafndan da iyi bilinmesi ve bütün ülkede uygulanmas acil ve çok önemlidir; bütün Avrupa mabetlerin, saraylann, mezarlann ve eski Msr'n gücünü ve büyüklüünü hâlâ gösteren ve olan antlarn

korunmas

ükran duyacaktr." Ya da

çada Msr'm en güzel süsleri

için alteslerinin

alaca önlemlere kar

"Alteslerinin hükümetinin,

Avrupa

top-

çalardan kalma yap ve antlarnn bütünlü-

üyle korunmasnn salanmas Msr'm da en önemli çkandr. Avrupa

gezginlerinin üzüntüleri,

Avrupa

antlarndan birçounun birkaç yllk belirti

bir sürede

Msr

arkalarnda hiçbir

kalmayacak biçimde tamamen yok edilmesi karsndaki

umutsuzluuyla 6 Wiet,

bilginlerinin eski

a.g.e.

birlemitir." 6

duruma mü-

dahale etmek zorunda kalr. Linant de Bellefonds da Antinoe harabelerini yok edilmekten

baanl olamaz. Ayn ekilde d'Estourmel de Paa'yla yapt görümede eski eserlerin kaderinden ikâyet eder, Mehmed Ali bu konudaki emirlerinin uygulandna dikkat edeceini vaat eder. "Alteslerine,

karn eski Msr'n ant-

yaynladklar emirlere

larnn her geçen gün zarar gördüünü, kireç yapmak için yazlarla eski levhalarn ve deerli mermerlerin söküldüünü söyle-

kapl

dim; büyük bir hzla süren ykmn daha imdiden Msr'n muazzam eserlerinden on dört ant yok ettiini anlattm; bu antlara gösterilen sevgi ve saygnn Msr ile Avrupa arasndaki balan oluturduunu ve bu balar korumann önemli olduunu belirttim.

Mehmed Ali

lumlar içinde en seçkin kiilerin düzenledikleri gezilerin ana ama-

c olan Msr'n eski

Ali'nin

emirler o derece kötü uygulanr ki Pückler-Muskau da

Bu belgede yazlanlar unlar-

dr: "Alteslerinin koruma

is-

Bu emir bu kez o kadar cici di olarak verildi ki bu vahilerden hiçbirinin sefil bir fabrika kurmak için Msr sanatndan elimize kalan son sanat eserlerine dokunmaya cesaret edemeyeceinden tedim.

ylr. Dr. Pariset'nin müdahalesiyle ölmekten kurtulur. O andan itibaren Mehmed Ali her iki konuunu da el üstünde tutar ve "Biri olumu hayata döndürdü, dieri ülkemin eski ihtiamn canlandrd" der. Champollion olumlu havay frsat sayar geçirir

236

Mehmed Ali'nin ilgisizliinden de-

il,

karlad."

t dramn

Yine de bütün bu uyarlar,

içten bir tevazuyla

bana,

Mimaut'nun istei üzerine bu dorultuda

emirler verdiini söyledi. "Emirlerimin

dm.

Belki

uygulanmamasna

ar-

de emirleri en çok dinlenen hükümdar benim, ama Av-

rupallara! da emirlerimi harfiyen yerine getirmelerim bekliyorum.

Onlara

kar daha hogörülüyüm, ama ülkemin insanlarndan çok,

onlann ykntlar ihraç edip satmak amacyla, eski antlara zarar verdiklerini

7

düünüyorum." 7

Douin, La mission du baron Boislecomte, Kahire,

1

927.

237

Bu son suçlama bütünüyle

temelsiz deildir. Konsolosluk gö-

Msr'n kültür servetini korumak için ayaa kalkmalarna karn iyi birer örnek olmaktan uzaktrlar. "Talanalarn" 8 banda ingiliz Konsolosu Salt ve Fransz Drovetti'yi anmak doru olur. revlileri

Roussel 22

temmuz 1817

tarihli bir

mektubunda Richelieu'yü du-

rumdan haberdar eder: "Drovetti'nin antika zevkleri onu aym tutkuyu paylaan ve Msr'n eski deerlerini ele geçirmek için Londra antikaclar adna ödemeler yapan Salf la yaknlatrd. Drovetti, Salf la

anlaamad ve

aralarnda rekabet ve nefret

ti'nin ticarî çabalarnn ngiliz

dodu.

Drovet-

prensinin desteiyle hareket eden Salt

karjsmda ne kadar baarl olduunu bilemiyorum." 9

Bu arada i bitirici konsolosun devekuu tüyü ticaretine atldn, bu konuda da Salf la rekabete giritiini hatrlatalm ve Roussel'in üç ay sonra

yazd mektuba bir göz atalm:

"Drovetti Darfur'dan

gibi

güç olmazd; ama kendisi de Avrupal prensip ve düüncelerinden dolay hedef durumunda, siz ve yol teklerinizi iletmek benim için

arkadalarnz için istediim güvenceyi vermedi. Eer arada Türki-

adna müdahalede bulunan Avrupal güçlerin siyasal görüledurum deerlendirmesini beklemeden yola çkabilirsiniz; yolculuunuz hiçbir güçlükle karlamayacak ve yerel yönetimin bütün yardmlann alacaktr. Rosellini de ayn istei tekrarlad ve ayn cevab ald. Lütfen sizin ve bu den-

ye

rinde bir deiiklik olursa, yeni bir

li

baaryla gelitirdiiniz bilimin, bütün arkadalarnn istedii

vab verememekten dolay son yn...

"

derecede üzgün

yazd mektuptan alntlar aktarr:

mak gerekirse,

ranlarn knyorum. Korumas

izinle

Belmore lordu bulunacak.

(...)" 10

ylnda hemen hepsi de Teb yeralt mezarlndan çalnma, benzersiz bir heykel, mezarta ve kabartGerçekten de Drovetti 1816

Yaygn bir

çkarlar için

çalan bu adamn

"Msr'da Paa'nnkilere

bal

(Drovetti) siyasî karakterini ve dav-

gereken ulusal çkarlar

için hiçbir

çaba göstermiyor. Msr'daki bütün Franszlar ondan ireniyor ve

haksz olduklarn söylemem mümkün deil !" 12

Bu konuda ksa

bir süre

durmak ve

Jean-François Fiechter 13

tarafndan öne sürülen görüe kulak vermek gerekir. Drovetti'nin

satar.

söylentiye göre Champollion'un

anla-

Msrbilimci Hermine Hartleben, Champollion'un kardeine

ma koleksiyonu sahibidir. Elindekileri önce Fransa'da pazarlamaya çalr, baaramaynca Torino sarayma

olduumu

ce-

n

devekuu tüylerini satn almak üzere Paa' dan alYukar Msr'a gitti. ngiliz Bakonsolosu Salt da yaknda ayn bölgeye hareket edecek ve yannda, eer söylenenlere inan-

d

yolculuk amaayla buraya

kar dümanlk duygusu hâkim. Bu dümanlk

duygularna son vermek sadece Mehmed Ali'nin elinde olsa, ona is-

kervanlarla gelen

Msr'a gelme ni-

içinde

bulunduu durum naziktir. O srada Fransa ile Mehmed Ali

engellenmeden

onun Mora'da verdii sözden yararlanarak ve onurunu yaralama-

zenginletirmek amacyla onu bu kararndan döndürmeye çal-

dan çkarmak için pazarlktadr. Arada Navarin gerçeklemi (ekim

yetini

duyan

Drovetti'nin, antika koleksiyonunu

mtr: "Bana gönderdiiniz 18 ubat tarihli mektubu almakla onurlandm; benim de sizin kadar Msr'da yapmay düündüünüz inceleme gezisinden heyecan duyduuma inanmanz rica ederim. O nedenle bu yolculuunuzu bu yl yapmamanz söylemekten büyük mutsuzluk duyuyor ve Londra Anlamas 'n imzalayan güçlerin Türklere

uyguladklar basknn beklenen sonucu en geç austos

ayma kadar vermemesi durumunda seyahatinizden vazgeçmenizi Osmanl mparatorluu'nun her yerinde olduu

tavsiye ediyorum.

8 Bkz. Brian M. Fagan, L'Aventure archeologique en Egypte, Pygmalion/Gerard

9 10

Driault, a.y.y.

Msr'daki gerginlik ve bu gerginlikten doan Avrupal kar dümanlk duygusu yabana bir ekibin gelmesini güç-

1827) ve

güçlere

Bu nedenle Drovetti, Champollion'dan yolculuunu erBunun kant da, Champollion'un Msr'a gelmesinden sonra onu gerçek bir içtenlikle karlamak ve

letirmitir.

telemesini istediinde samimidir.

iini

kolaylatrmak

için

gösterdii gayrettir. Zaten

1

927, a.g.e.

u satrlar kar-

deine yazan da Champollion'un kendisi deil midir ? "Burada herkes tarafndan

martlan birisi oldum. Özellikle de Drovetti tarafn-

11 Champollion, a.g.e. Drovetti'nin 3

12 Jean-François Champollion, sa

VVatelet.

238

Msr'da da ülkede bulunan ya da

gelen Avrupallara

VVatelet, Paris,

13

1

mays 1828

vie et

tarihli

mektubu.

son ouvre, 1790-1832, Pygmalion/Gerard

990.

Fiechter, a.g.e.

239

dan. Zavall

adamn sal da acnacak dunumda." 14 29 austos ta-

mektubunda öyle der:

rihli

"Drovetti

memnun, yolculuumun

benim gelmemden son dere-

bölümü hakknda nefis tablolar çiziyor." Fransz konsolosunun davranndaki deiikliin nedeni açktr. Champollion'a yolculuunu ertelemesini önerdii gün ile (3 mays 1828) bilim adamnn Msr'a vard gün (18 auscede

geri kalan

arasnda Mehmed Ali ve Avrupal

tos)

devletler

arsnda imzalanan

Dr. Clot bu karar öyle yorumlar:

de gezilmesine izin verildiinden beri, ülkeyi dolaan gezginler antika eserleri

rna

çkarn düünmü, buna kar

Gianbattista Belzoni

nin 15 yol

tüm deerli parçalarn

s

arkada

Salt

rakibi

ve Padova devi

da Karnak Mabedi'nin

-yine kendi hesabna- kaçrmtir.

Bu

iki

lomatn Avusturya, Prusya ve sveç konsoloslar tarafndan edildiklerini

dip-

taklit

de hatrlatalm.

aada belirti-

len bir kararname yaymlar:

ilenmi talan ve

dier deerli ksmlar sökerek yurtdna kaçrdklar bilinmektedir. Bu eilim sürerse Msr'da hiçbir tatil ant kalmayaca ve her

eyin ülke dna çkarlaca açktr. Yine Yabanclarn eski çalardan kalma eserleri korumak için kurulmu yerleri olduu da bilinmektedir; resimler ve yazlarla kapl talar ve buna benzer madde-

bu

sr'n sahip olduu tüm zenginliklerin Kararlatrlan önlemler

dar

y

tehlikeli

yamay durdurmakta yetersiz olur.

aym acmaszlkta için

ülkelerin halklarna ya da

bu

barbarl ve Araplarn bir o ka-

para hrs, bütün antlara saldryor, küçücük bir parça-

elde edebilmek için bütün bir

çalmak

gösterilmesidir."

bir tahrip

duvan ykyor. Türk yönetimi de

plan yürütüyor; Türkler birkaç parça

dalardaki mezarlan parçalamad, bencillik ya da

zengin olmak arzusuyla hareket etmediinde de, hükümetin kitleleri

ihti-

harekete geçiriyor ve bir hareketle bü-

tün bir sütunu ykmakta, tarihî eserleri toz haline getiriyor ve gü-

antlara

Paa adamlannn heykele benzeyen

dokunmalarn yasaklad, ama bu yasak aldaücdr." 17

L'Höte hakldr. 1838'de Prisse d'Avennes, Karnak güherçile

fabri-

kasnn yaplmasnda büyük mabedin talarnn kullanlmasn önlemek için

dövümek zorunda kalr.

Bütün bunlara karn, Drovetti ya da

Salt gibilerini yarglar-

ken, sadece kendi çkarlanna hizmet etseler de tarihî eserleri (ne ta-

eserleri

görmek için gelen gez-

ginlere gösterilmektedir. Böyle kurumlar,

bulunduklar ülkelere

gelmi olurlarsa olsunlar) barbarlarn ellerinden kurtardklarn kabul etmek zorundayz. Bu da Fiechter'in dedii gibi "daha az

büyük bir ün salamaktadr. Bütün bunlar göz önüne alan hükü-

kötü" deil midir ? Gerçekten de içilerin ya da Firavun'un ustala-

ler

met,

Msr'n

eski

antlarnda bulunan

yurtdna ihracn önlemek

eserlerin

eserleri

için,

korumak ve

eski

kazlar srasnda bulu-

nan ya da daha sonra bulunacak deerli eylerin korunmas amacyla bir yer hazrlamaya karar vermitir. Bu karara göre, eski eser-

Msr'a gelen yabanclara hazrlanan bu yerYukar Msr'da bulunan ant ve tapnaklar koru-

ler

onlar görmek

de

gösterilecek,

ma

için

alüna alnacak ve bunlarn

bakm için elden gelen gayret gös-

terilecektir." 16

14 9 mart

1

16 Wiet,

a.g.e.

raftan

rnn ellerinde bu eserlere ne olacan bir düünün. Düzenin (neredeyse tüm ülkede) hâkim olmas ve eski antlarn yamalanmasnn (ksmen) durdurulmas lar

daresi'nin 19

için

Auguste Mariette'in18

et

bir

damann tkanmas sonucunda

ölecektir.

en Nubie, Pygmalion/Gerard Wafelet.

1858' de Antika-

bana getirilmesine kadar beklemek gerekir.

Bütün bu maceralarn ya da

felaketlerin içinde tarihin

hatrlayaca, dünyann en güzel alanlarndan

biri

en çok

olan Paris'in

Concorde Meydan'ra süsleyen Luksor Dikilita' nrn öyküsüdür.

Balangçta düünülen hiç de bu

852'de Torino'da beynindeki

15 G. Belzoni, Voyages en Egypte

240

davranmak zorunda kald. Benim isteim,

herçile fabrikasna gönderiyor.

eski eserleri tahrip ettikleri,

ki

Msr valisinin ülkede bir eski eser müzesi kurmas ve burada M-

yaçlan bahanesiyle

Lr Moniteur egyptien, 1835'te önemli noktalar

"Yabanclarn

izin verirken titiz

Nestor L'Höte'a göre "Gezginlerin

Bununla beraber bakonsolos mabet ve antlar yamalarken sadece kendi

yanlarnda götürmek için o kadar gayret gösterdiler

Mehmed Ali Paa eski eserlerin ihracn önlemek ve kaz çalmala-

anlama (9 austos) brahim'in birliklerinin General Maison'un denetimi altnda Mora'dan "dostça" çekilmesini öngörüyordu.

"Msr'n tam güvenlik için-

17 Carre,

dikilita deildi.

Öykünün balan-

a.g.e.

18 Bu atamay

Mehmed

Ali'nin

olu

Said'e borçludur.

19 Elisabeth David, Marielte Pacha (1821-1881), Pygmalion/Gerard

VVbtelet.

gc XVIII. Louis'ye ve onun Napolyon'un isteini tekrarlayarak Kavalal'dan Franszlarn

ne dayanr.

Msr maceras ansna bir dikilita istemesi-

böylece skenderiye'ye kadar götürülecek daha sonra bir gemiyle Fransa'ya kadar çekilerek götürülecektir.

Acaba farknda mdr ? Sözünü

Mehmed Ali o dönemde Fransa'ya Kleopatra'ya ait ol-

duuna inanlan ve "Kleopatra'nn neleri" olarak tannan iki litatan birisini önerir; ikincisi ngilizlere verilecektir. pollion skenderiye'ye varr

diki-

Ancak Cham-

varmaz dikilitalarn bulunduu

böl-

durumunu görerek çok üzülür. donanmasndan uzmanlar gönderir ve

kitap) esinlenen Linant (belki likle

de

kraliyet

Ne olursa olsun, böyle bir projeyi gerçekletirmek için bir bütçeye,

dolaysyla

bir

bakana gerek vardr. Austos 1829' da Fran-

sorununun nasl çözüleceini belirlemeye çalr. Uzmanlarn raporuna göre Msrllar tarafndan hediye edilen anta tan-

sa'da Polignac, Martignac'n yerine

mas

baronunu

getirir.

mamakla

birlikte

nakliye

için bir yola

gerek duyulur. Böyle bir yolun

frank tutacaktr; yüksek maliyet ngilizlerin

yapm 300 000

kararlln

(geçici ola-

rak) durdurur.

deine öyle

haberdar olan Champollion kar-

yazar: "ngiliz bilginin kendi hükümetini ve bizi

skenderiye dikilitalar projesinden vazgeçirmek franklk yol uydurmasna sevindim.

Bu

için

dikilitalara

sefil

üç yüz bin

Mart

182.9'da

gerçekletir-

dii "Kleopatra Dikilitalar"nn yeniden incelenmesi, görülerinin doruluunu bir kez daha kantlar. Ksa süre sonra Mimaufnun yerini alacak olan Drovetti'ye

mektup yazar: "Bu mektubun Paris'i

eski limandaki harap dikilitalar yerine Luksor'dakilerden birini

rum. Luksor dikilitalar ülkeye,

bakanla ve size layk"

Daha sonra da kardeine: "Luksor' daki

nüstü talardan

birini Paris'in bir

nefis dikilitalar gör-

meydanna

(ya

dikecek olan bakan,

çok az bir masrafla ölümsüzlüe kavuacaktr."

boyutlarn bildirmesini ve nakliye hakkndaki

Urat ilerle çok megul olan ve böybakann mektu-

bavurur ve ondan eksiksiz

bir

plan

ister.

Champollion'un

dikilita Nil üzerinden Teb'den skenderiye'ye kadar tayacak ola-

anüstü boyutlarda bir saln projesini ra bir

gelitirir.

buharl gemi tarafndan Fransa'ya Paris'te bir

lü

Dikilita daha son-

çekilecektir.

komisyonun onayna sunulan proje karkl, uy-

gulama zorluu, masraf ve yeterince güvenli

olmay

nedeniyle

ve onun yerine, deniz mühendislii genel müdürü ün-

Rolland'n planlarna uygun, alt düz bir teknenin yaplmasna

ad "Luxor" olacaktr. Haussez, Toulon Tersanesine geminin yapm çalmalarna balama emri verir, ancak Temmuz Ayaklanmas'yla devrilir. Anlarn toplad Memoires adkarar

verilir.

l kitapta

Champollion'un bu isteinin bir nedeni de bu eserlerin dier-

holan-

1829' da Ce-

da Linant? yahut Romallar?) düüncesinden esinlenen Besson,

geri çevrilir

düm. Dört yüz bin franklk bir harcamayla bunlardan birini almak yerine neden skenderiye' dekilerden birini götürelim ? Bu olaa-

fazla

Bakanlk bu kez skenderiye Liman Trafii Müdürü Jean-Victor

is-

temeye ikna edebilmeniz için zamannda elinize geçeceini umuyo-

duygulann bastnr ve 18 kasm

projede sorumluluk almak istemeyen Cerisy

Besson'a

Yukan Msr'dan döndükten sonra

geçer ve

buna cevap vermez.

acyorum ve

Teb'dekileri istiyorum."

bana

bakanlna Haussez

Haussez baronu, Champollion'dan

görülerim iletmesini ister. le bir

hükümetin

sorumlu olan) donanma

(nakliye ilerinden

risy'den dikilitan

Durumdan Luksor'dayken

sat

Teknenin

üzütüsünü

saklamaz: "Bu projeyi gerçekletirmeme fr-

tanmadlar. Belki de hiç kimse projenin bandan sonuna kadar

yklp yok olmasndan korkmasdr: "Bu harika saray (Luksor Tapma) Msr'daki antlar içinde en çok tahrip olan. Fel-

benim eserim olduunu ve uygulanmas için gerekli tüm ilemlerin

Türk binba da

dosya yaknlarndan biri olan Baron sidore Justin Severin Taylor'a

leri gibi

lahlar kulübeler

kurup kemerleri kapatmlar,

platformun üzerine ev

yapm,

pisliklerin

Bir

akmas

için

taban kaz-

mayla delmi."

Tasarlad proje basit deildir. 242

de Bellefonds'un bir süre önce bir dikilitan

ayn ta) nakledilmesi için Salt'a önerdii yöntemin kesin-

aynsdr.

geye gider ve antlarn ackl ngilizler

de

ettii proje Pline'den (XXXVI.

Nil'in

benim tarafmdan

verilir.

yaptrldn

bilemeyecek." 20 Önerisi üzerine

Fransz vatandaln seçen

yatro eserleri yazar,

bir ngiliz'in

olu

olan baron,

bo zamanlarnda arkeolojiyle ilgilenir,

ti-

Edebi-

Dikilita (220 ton ve 23 metre)

sularnn yükselmesinden yararlanarak

bir salla

tanacak,

20

Bkz. Jean facouture, Champollion, une vie

de

lumieres, Paris,

1

988.

243

yatçlar Dernei' nin kurucularndandr ve Comedie-Française nez-

hediye edin ve cömertliinizden dolay size müteekkir kalacak

dinde kraln temsilciliini yürütmektedir.

Fransa kralna da Luksor' dakileri verin.

Champollion'un Fransa'ya ra,

dönüünden yaklak dört ay

nisan 1830'da Lancier gemisi skenderiye'ye

gelir.

son-

Gemide

Pa-

Bu fazla

Paa'nn gözlerini aydnlatt. Bana hak ettiimden çok

a'yla anlama salamak üzere X. Charles tarafndan görevlendirilen

Fransa kralndan skenderiye dikilitalarndan birini ve Luksor diki-

Taylor bulunuyordu ve elleri bo gelmemiti.

litalarn kabul etmesini rica edecek. Önerisini majestelerinin

Msr valisine getirdii

armaanlar (silahlar, miferler, zrhlar, Sevres porselenleri) arasnda ünlü Description de l'Egypte kitab da vardr. diyeler beklenen

Ne yazk ki bütün bu he-

sonucu getirmez, çünkü arada ngiliz Konsolosu

yazaca ve

meyi

bakonsolosunu Paa'ya göndererek Luksor'daki dikilitalardan bi-

kral

istemi ve Paa'nn daha önceki temsilci Salf a bu yönde vaatbulunduunu hatrlatmt. Ayn vaat, imdiki konsolos Baker'a

da tekrarlanmt. Baker bizim Luksor'daki

iki

ta da Fransa'ya gö-

türmek istediimizi örenince o srada bulunduu Reid'den gelmi, hükümetine ve kendisine verilmi sözün tutulmasn istemitir.

O srada görütüüm Paa,

bir

durumdayd. Bu kadar

kralna ükranlarrun bir

içinden nasl

iyilik

çkacan bilemedii

yaparak onu onurlandran Fransa

kantn

göstermek istiyordu,

yaparken de hakl olarak çekindii ngilizler

ama bunu

karsnda güç

duru-

istedi:

ya Luksor dikilitalarm ülkede

tutacak ve bize skenderiye, Matariye ve istediimiz

dier dikilita-

lan verecek ya da ngilizler de bizim gibi Luksor'dakilerde srar ederse her birimizin birer tane

almam kabul edecekti.

Paa'y çok iyi tanrm ve onunla nasl konuulmas gerektiini bilirim. Ona açkça her iki seçenein de houma gitmediini, bir bütünün iki yans olan ve iki küpe gibi duran Luksor dikilitalarn paylamak istemediimizi, dier yandan krala Lulcsor'dakilerin yaranda sözü bile edilemeyecek bir dikilita götürmeye cesaret ede-

meyeceimi

bir

mektupla

bildirecek.

se

düündüünü

kralna Karnak dikilitan hediye

et-

söylemesini istedim. Gerçekten de Mr. Baker

adna hediyeyi kabul etti ve alteslerine ükranlarn belirtti. Asl gerçee gelince, Karnak dikilita gerek yükseklik, gerekde içilik bakmndan Luksor'dakilerden üstündür ama özel bir

durumu vardr: bir avlunun ortasma yerletirilmitir ve onu oradan çkarmak için baz dev anttan ykmak gerekecektir. Dikilitan oradan çkanlacana inanmyorum." 21 Bu kurnazl sayesinde Mimaut ngilizleri bir dikilitatan yoksun brakyor (ya da braktn sanyor) ve ayn zamanda da Fransa'ya üç dikilita birden kazandryordu. siyle

ma dümekten korkuyordu. Bu skntl durumda benden iki seçenekten birini kabul etmemi

gönderecei

frsat bilip majesteleri ngiltere

risini

te

size

adna Konuyu ta-

mamen kapatmak ve bir daha geri dönülmesini önlemek için, ngiltere konsolosunun ertesi gün bayram nedeniyle yapaca ziyareti

Mimaufnun aada anlatt gibi, müdahale eder: "Baz gezginlerin raporlaryla harekete geçen ngiliz yönetimi

Barker,

Üç

dikilita...

Hangi-

balanacakt ? Baron Taylor'un tevikiyle önce "Kleopatra'ran neleri"nden

birisiyle

balanr, ama çalmalar

baarszla uraynca dikilita...

Amerikallara braklr. Bu ant bugün Metropolitan Müzesi'nin gölgesinde, Central Park' tadr. 22

Sra Champollion'un tercihine gelir. 15 nisan 1831 günü Luxor Verninac de Saint-Maur komutasnda Toulon'dan skenderiye'ye hareket eder. sor'a

Macerann büyüklüünü hayal etmek kolaydr. Luk-

kadar Nil'de gidilecek, 230 tonluk bir granit parças gemiye

yüklenecek, nehirde

aa doru

ilerlenecek,

ber Yanmadas'nn

etrafndan dönülecek Gaskonya Körfezi alacak, Le Havre Lima-

söyledim.

- Beni çok zor bir durumda brakyorsunuz, dedi Mehmed Ali. - Asaletmeaplan herkesi tatmin edecek bir çözüm yolu öner-

meme izin verirler mi ? - Memnun olurum. - ngilizlere Teb dikilitalarndan 244

fikir

teekkür etti ve o andan itibaren her ey halloldu. Mehmed Ali,

n'na varlacak ve Paris'e kadar Sen Nehri'nde gidilecektir. 23 aralk 1833

günü

dikilita

Concorde Meydara'ndaki yerine

üç yl sonra Louis-Philippe, bir teekkür 21 Hatepsut Dikilita olarak

birisini

vaat

ettiniz.

Onlara

hepsinin en büyüü ve en güzeli olarak taranan Karnak dikilitan

yaklak 320 22 Hdiv

bilinir,

Amon

olarak,

On

o srada ya-

Mabedi'ndedir, 30 metreden yüksek ve

ton.

smail'in Nevv York kentine

kant

oturtulur.

armaan.

pimi süren ve bugün

ON

Mehmed Ali'nin kabrinin bulunduu Kahire

Camii'ne bir saat hediye eder. ingilizlere gelince,

SEKZNC

BÖLÜM

Firavun ya da kanl özgürlük

Kamak dikilita yerine krk yl sonra ans-

larn bir kez daha denerler ve 1878 ylnda "Kleopatra'nn neleri"nden birini ngiltere'ye götürürler. Dikilita Londra'da Waterloo

(1823-1826)

Köprüsü'nün yanndadr.

dönemi bu üç tala snrl deildir. Bu antlar yüzyllar boyu Msr'n en güzel sembolü olmutur. Asurbanipal bu diDikilitalar

kilitalardan ikisini Ninova'ya götürmütü. Aralarndan birkaç Bizans'a gitmitir. Bu talardan çok holanan Roma imparatorlarna

alp götürdükleri en az on üçtür ve en önemlisi bugün Laterano Meydam'ndadr. 23 gelince

Concorde Meydanndaki dikilitan ikizine gelince, hâlâ Luksor'dadr ve kim bilir, belki de kardeinin yolunu gözlüyordur. Rekabetlerden söz açlmken ngiltere ve Fransa arasndaki çe-

kimelerden

birinin konusunun da... bir zürafa olduunu hatrlatalm. Champollion'un Msr'a gelmesinden yaklak iki yl önce Msr askerleri

Sudan savanalarndan

a'ya giderek

getirdikleri iki

Durumdan haberdar

Ali'ye gönderirler.

zürafalar, Paris

zürafay

Mehmed

hemen Payakndan ilgi-

olan Drovetti

Hayvanat Bahçesi'yle

ki fetihleri,

Msrllar gibi Yunanllar da iki yüzyla yakn bir süre Osmandar sabrl

sonra dikilitalar

adna yapar. Mehmed Ali, daha konusunda da olduu gibi, güç durumda kalr, ngiltere kral

gidecek zürafalarrn kurayla belirlenmesine karar

inanmak gerekirse, "Fransz" zürafa

tabiî ki

verir. Drovetti'ye

daha güçlü ve dayank-

l, ngilizlerinki ise zayf, hastalkl ve yaknda ölmeye mahkûmdur. Her ne olursa olsun zürafa Marsilya'ya doru yola çkar ve 13 ekim 1826 günü Fransa'ya varr. Yaz gelene kadar kentte bekletilmesine

üümemesi için su geçirmez bezden önden dümeli bir palto yaplarak bir yanma Mehmed Ali'nin, öbür yanma da X. Charles'n armalar konur. Havalar sndktan sonra da zürafa Marsilya ve Paris arasndaki yolu yaklak bir ayda kat eder ve 30 haziran 1827 günü muhteem bir törenle Hayvanat Bahçesi'ne alnr. karar verilir ve

23 Karnak'n dousundaki tapnaktan gelmedir ve Tutmosis tarafndan tir. Roma'ya 357 ylnda Constantius tarafndan götürülmütür. III.

II.

dikilmi-

ya da

oynad rolü terk eder sultann yardmclm brakr ve onun düman olur.

ayn

bu kez

yerel bir sorun, Türklerin

konudur. Bu yeni harekât gerek Avrupa'da, gerekse de Babâli'de önemli yanklar uyandrr, çünkü sonuçta Mehmed Ali o ana kadar

l

öneriyi

Avrupa'nn gözünde

Msrllarn iç iidir ve hiçbir aamada Avrupa çkarlarna kar ya da büyük devletlere tehlike yaratacak hareketler olarak alglanmaz. Mora Yanmadas'mn ortasnda giriecei sava ise bambaka bir

lendii bildirilen X. Charles'a hediye etmesini önerir. Hiçbir konuda geri kalmay kabullenemeyen ngiliz temsilcisi de Paa'ya koar ve

ama bu kez fazla zorlanmaz ve birisi ngiltere'ye, dieri de Fransa'ya

246

Mehmed Ali'nin bu ana kadar olan Sudan ya da Arabistan'da-

çizmeleri alandayd. Aradaki tek fark, Yunanllara! fellahlar ka-

olmamasyd. Daha

1789' da

Fransz Devrimi, Yunanl

aydnlar heyecanlandrr ve bamszlk arzularn körükler. lk vatansever birlik olan Eterya'nm kumcusu air Konstantin Rigas, Napolyon'un talya zaferinden soma Yunanistan'a da müdahale etme-

Bu yönden umudu krlan Rigas, daha sonra Osmanllara kar dorudan eylemlere giriir ve yakalanarak ölüm cezasna çarptmhr. Mücadele bu ölümle durmaz ve 25 mart 1821 Patras Bapiskoposu Germanos bamszlk savann baladn açklar. Bu sini bekler.

açklamay Mora'da Türklerin, stanbul'da da Rumlarn katliam izler. 12 ocak 1822'de Pidavro'daki Yunan Meclisi Yunanistan'n ba-

mszln datos'u

ilan

eder ve meclis

bakanla Aleksandros Mavrokor-

getirir.

Daha önce Osmanllar Yunan kentlerine baz ayncalklar tara-

m, bu kentlerin bana ehir sakinlerince seçilip Babâli tarafndan onaylanan Ortodoks yöneticilerin getirilmesini kabul etmiti. Bu kentler ksa zamanda gizli milis yuvalarna dönüür ve böylelikle

1821 ylnda Mora yurtseverlerin kalesi haline gelir. Zaten Nauplion'da hükümetlerini ilan edip bölgeyi direni yuvasna çevirmemiler

miydi?

bu mücadelenin Avrupa entelektüelleri arasndaki desteinin gün geçtikçe arttnn ve Helen mücadelesine dur deme Sultan,

zamannn

geldiinin bilincindedir. Ancak yorgun ve güçsüz Os-

manl mparatorluu ayaklanmay bastramaz

ve Sultan

II.

Mah-

mud, mart 1823'te bölgenin yükselen yldz Mehmed Ali'ye bavu-

Mora Ayaklanmas'n durdurmasn ve

rarak

Msr valisinin gücünü ypratmak istediBu fikrin 1805 ylnda Kavalal tarafndan Msr'dan kovulan ve o günden beri Mehmed Ali'nin amansz dümadüünülebilir.

n olarak intikam frsata kollayan eski Msr Valisi Hüsrev Paa taraaüld

ortaya

Mehmed

Ali

da iddia edilmektedir. Babâli'nin Kavalal

Paa'nn baarlarn kskanç gözlerle izledii kabul Vehhabî syannda olduu gibi sultan, Mora Ayak-

edilebilirse de,

lanmasnda da

sadece

acil

nedenlerle hareket etmitir.

Mehmed Ali'ye göre sultann istei ilgi çekicidir. Böyle bir sefere

ra

dir etmektedir; aileleriyle

rumunda

genç ordusunun gücünü dünyaya gösterme ve büyük

Osmanl ordularna kar üstünlüünü kantlama frsaü görmesidir. slam dünyasndaki saygnl, böyle bir sefer-

devletlere

olarak

kadar Yunanl denizcileri de tak-

Msr topraklanna gelip yerlemeleri du-

onlar için genel af

çkaracandan eminim." 1

lginç bir varsaym. Bütün çocukluunu

lim

birlikte

geçirdii Yu-

anlamasyla sonuçlanacak bir macera

den sonra daha da

artacaknr. kinci ve en önemli

neden

de,

verdii

bu hizmet karlnda, uzun zamandr istedii Suriye paalm da alabilecei inanadr. Özellikle

bu umut onu Yunan isyann bastr-

maya yöneltir. H. Lauvergne ve onunla

ayn düüncede

girmeyi kabul etmelerini beklemesi, pek inandnc deildir. Her za-

man iyi ilikiler içinde yaad Yunanllara kar bir dümanlk beslemedii ve dine önem veren bir fanatik olmad bilinen eylerdir, ama bu noktadan hareketle Seve'in Mehmed Ali'nin amaçlan hakknda söylediklerine inanmak mümkün deildir. Mahmud'un balangçta Kavalal' dan istedii, Girit Ayaklanmas' run bastnlmasdr. 1823 ilkbahannda

kaç alay gönderir.

a'nm müdahale kararm baka bir nedene balarlar. Albay Seve ile

yl balarnda Mora'da görüen Lauvergne, Seve'in Mehmed Paa'nn amaçlan hakkndaki düüncesini aktarr: "Eer Mora teslim olursa Yunanllara Mehmed Ali Paa'nn istedii gibi davranlacaknr. Yunanllarn zekâsnn Türklerden fazla olduunu sakla-

Mehmed Ali, Hanya'ya ufak bir filo ve bir-

Ksa zamanda ayaklanmay basünr ve derhal Gi-

paalyla ödüllendirilir. Bu ödül harcadklarn karlamasa da2 önemi büyüktür. Adarm stratejik konumu ve gelecekte Mora'ya rit

dorudan

bir

müdahalede salayaca kolaylklar göz ard

mez. Sultann da Paa'dan istedii Mora'ya 1826

s olan M. Sabry Pa-

tarihli bir sultan

olarak

)

ferman

Mehmed Ali'yi bir

myoruz. Yunan zekâs Arap

uygarlnn arac olacaktr. Din farkkarn Yunanllar, Fransa kralrun Katolik ve Protestanlara uygulad eit davran göreceklerdir. Eitim ve örenme arzusu Msr'da kök saldkça Paa yeni

tanla

getirir.

Süleyman Paa

17

ordu kurar ve

temmuz

görevlendirir.

yannda (bu arada

sava gemisi, 146 nakliye gemisi,

asker ve 800 atla skenderiye'den aynlr. gider ve

olarak tanür ve

olu brahim'i genel komu-

1824 günü brahim,

olan) Seve, 51

atmasdr. 16 ocak

Yok Edicisi" "ban" getirmekle

"Kâfirlerin

onu Babâli adna Yunanistan'a Kavalal derhal

el

edile-

(Vehhabîlerle mücadelesinin bir ara-

1825

Ali

gibi görmesi, denizci ol-

sun olmasn bütün Yunanllarn Msr'a gelerek onun emri altna

kaülmak istemesinin iki nedeni vardr. Bunlardan birincisi. Mo-

savan

de ürünlerimizi bütün dünya limanlarna tayacaktr. Meh-

med Ali Paa, Mora'y beendii

nanllan çok iyi tarayan Paa'nn Mora Ayaklanmas'n basit bir tes-

Sultann bu isteiyle

fndan

mileri

suçlular cezalandr-

masn ister.

i

rakacaktr. Dier yandan, Yunan denizcileri de unutulmayacakür. Msr, hammadde yönünden çok zengin bir ülkedir; ileyemediimiz maddeleri Avrupal tüccarlara satmamzn nedeni cehalettir. Uygar Msr, pamuklu kuma, çuha ve yelken yapacak, Yunan ge-

18 000

Bu armada önce Rodos'a

kaptanln Hüsrev Paa'nn yapt Osmanl donanma-

larna

248

kullarnn

nefretlerini

susturmak

için

kulland sopay

elinden

b-

1

Souvenirs de la Grece, pendant la

2 Cadalvene

Barraulf ya göre

rutur. Böylelikle Girit

olarak hesaplanabilir.

adann

paalnn

campagne de 1825, geliri

Mehmed

Paris,

1

dört milyon, gideri ise

826.

on

bir

milyon ku-

Ali'ye yllk maliyeti yedi milyon

kuru

249

Paa'nn kinini ancak beceriksizliiyle kyaslayabiliriz. brahim buluma yerine geldiinde Hüsrev Paa ortalarda yoktur. Say ve silah üstünlüüne karn stanköy Boaz'nda Miaulis'e yenilmi ve Bodrum Körfezi'ne snmak zorunda kalmür. brahim krk gününü Osmanl kaptan paasn aramakla geçirir, 27 austosta onu bulduunda Miaulis'in komutasnda elli sava gemisi ve Kanaris'in emri altndaki burlotalarla karsyla birlemeye çalr. Hüsrev

larlar. Yunanllar inanlmaz bir cesaretle saldrya geçer. Kanaris

önce Osmanllarn amiral gemisini tututurur, ksa sürede dört ba-

paa donanmasna geri çekilme emri karsnda yalnz brakr. Yunanllar brahim'i kydan uzaklamaya zorlayarak karaya çkmasna izin vermez. Msr donanmasnn zayf noktalan vardr. Gemiler düzenka gemiyi atee

verir

siz

verir.

Kaptan

ve bralim'i Yunanllar

hareket eder, bataryalarn çevresi

rulmutur ve bütün bu kalabalk

ip,

ani bir

sandk vb eyayla doldusaldr durumunda gemi-

nin manevra yeteneini azaltr. Buna ek olarak denize

yaylm kü-

çük gemiler korumasz kalr. Bütün bunlarn sonucunda manevra yetenei yüksek Yunan gemilerinin brahim'in donanmasna bü-

yük kayplar verdirmesi

artc deildir. brahim yedi ayn ve en

iyi

gemilerinden bazlarn kaybetmitir. Sonuçta Yunanllar arasn-

da

ba gösteren ayrlklar ve çkan karde kavgas brahim'in yeni-

den denize açlmasna ve Yunanistan üzerine yelken açmasna

izin

verir.

Bu yedi ay süresince direniçiler hemen hemen tüm Mora'y Osmanl igalinden kurtarmay baarr. Türklerin elinde sadece ikiüç önemsiz liman kalr ve brahim bu limanlardan en küçüünde,

1

-8 ekim

Metone'de karaya çkar. 3 Birkaç temizlik ve keif hareketinden sonra 2

mart 1825'te Koron Liman'n kurtanr. 25 martta Navarin'i ku-

atl' ve kahramanca bir direnie

karm

18

mays

1825'te kenti ele

7

çirdikleri

kylardan da yararlanarak Mora

23 haziranda halkn boaltmadan önce

içlerine

doru

827' deki deniz

temmuzda

dü-enii krar. elindedir.

geçirir.

O yl boyunca brahim kendisinin ve Türklerin yeniden ele ge-

1

bir

tekrar

Bu

250

evlilikten

üç çocuklar

des armees egyptiennes,

olur. Bkz.

Paris,

1

bir

kadnla tanr, onu Msr'a götürüp

evlenir.

Emile Vingtrinier, Soliman pacha, generalissime

887.

geçer ve Lakonya bölgesindeki

Artk Nauplion dndaki bütün önemli kentler onun gerilla

savalarna sahne

olmu

bölgede büyük fedakârlklarla elde edilmitir.

Bütün Avrupa "Mora'run yaklp yklmas" ve Morallarm

yürür ve

yakt Tripolis'e varr.

yürüyüe

Bütün bunlar, amansz

kitleler

Msr'a

halinde zorla

götürmeleri

karsnda ayaa

kalkar.

Hamont'un anlattklar insann kann donduracak gibidir: "Peloponnesos

3 Seve bu limanda Maria adl genç

seferi

Yanmadas ya da bugünkü adyla Mora,

des-

potluk ile özgürlük arasnda kanl savalara sahne oldu. Talihin garip bir cilvesi olarak, Hristiyan manevralar yapmak üzere

eitilmi

ve Hristiyanlar tarafndan kumanda edilen askerler bütün

bir hal-

251

kn

Nizam Cedid

gemilere bindirir ve Patras Körfezi'ni geçerek onlar surlarla çev-

Msr'da domutu. Dinî inanlar arasndaki fark, insanlarn eline klç ver-

küçük bir kente, üç yldan beri sadece Yunanllar ile Türklerin deil, Avrupallarn da ilgi oda haline gelen dokuz bin kiilik

cömert hamlesini durdurmaya

sadece Yunanistan

di;

toprak her

iki

Sanki

geldiler.

halknn gelimesini önlemek

için

tarafn da kanlaryla suland ve bütün savaçlar

rili

Mesolongion'un önüne

getirir.

Misolongion denize açktr ve Yu-

kendi tanrlarnn ya da peygamberlerinin adlarn çardlar.

nanllarn ihtiyacm duyduklar asker, mühimmat ve erzan geçi

Müslüman

noktasdr.

saflarnda bir imam, Hilal'in muhafzlarna Kuran' rn

yenilmezliini anlatrken bir papaz Yunanllara ncil'in tanrsal

kaynandan söz ediyordu. Hz. Muhammed ve sa Peygamber, klç ve haç; bir araya getiren kelimeler ve

inanlar arasndaki farklar silemedii

yeryüzünde dinî

felsefe

için insanlar birbirini bo-

azlyordu.

kurban

oldular.

Tutsak edilen yallar öldürüldü; Yu-

nanllarn oullar ve kzlar kazananlar tarafndan kaçrlarak raylan süslemeleri için Msr'a gönderildi.

sa-

brahim Paa yal Hris-

tiyanlarn gözlerinin önünde klçtan geçirilmesine izin verdi; kaç-

Müslüman douracaklar. KalamaMsrllarn baltas doksan bin zeytin aac

rlan genç kadnlar bir gün birer ta

ve Nissia ovalarnda

ve yüz yirmi bin incir

aac kesti. Mehmed Ali Paa ordusunun ilk

harekâtnn sonucu budur."

Hamont'un Mora toprana hiç ayak basmam olmasma ve hep Mehmed Ali Paa'nn yaptklarm kötüleme isteine karn, brahim'in tüm sava boyunca inamlmaz barbarlk gösterdii biliniyor. Birçok tarihçi onu fazla ileri gitmi olmakla eletirirken bazlar da baka seçenei kalmayan asilerin sonuna kadar savama

kararllm artrdm ileri sürer. Bilinen Mehmed Ali tarafndan arzulan madiidir.

tek

ey, bu vahetin

Yunanistan'a hareke-

klsn o-

tinden önce

oluna öyle demitir:

"Allah seni muzaffer

lum ve eer

size zafer nasip ederse

onu yumuak bir kalple birlik-

te versin:

dümanmn düman ol, ama

güçsüze

komutanlarn yönetimindeki

Osmanl komutanlarnn en iyilerinden biri olarak bilinen Reid Paa'nn ordusunu birbiri arkasndan bozguna uraiki

bin direniçi,

tr.

20 austos 1823 gecesi Botzaris, Bat Yunanistan'daki kuvvetle-

rin komutan

"Msr ordulan tarafndan kuatlan kentler, kasabalar ve köyler alevlerin

Botzaris 5 ve Mavrokordatos gibi

kodra Valisi Mustafa Paa'nn ordusuna kar ani ve

cesur bir saldr gerçekletirir ve üç

yüz hemehrisiyle girdii Os-

manl kampnda panie neden olur. Reid Paa, haziran 1825'te bir kez daha Mesolongion önlerine gelir. Balatt ilk saldn püskürtülür. Bunu izleyen saldrlar da baarszla uraynca Paa kentin görümelerle teslim olmasn önerir. Direniçilerin cevab "Kentin anahtarlarm namlularmza astk" olur. Alt ay sonunda umutsuzlua kaplan Paa stanbul'dan kuatmay kaldrma izni ister. Sultann yant açktr: "Ya Mesolongion, ya kellen

!"

mdada çarlan brahim kuatmaya el koyar ve nöbeti birkaç yl soma düman olarak karlaaca Reid Paa'dan devralr. 5 ubat 1826'da

balayan hücumlar

geri püskürtülür.

brahim

kenti al-

mann tek yolunun dünyayla balantsn] kesmek ve açla terk etmek olduunu

Bunu baarmak için kentin deniz balantsnn da kesilmesi gerekecektir. Bütün çabasn eski liman koruyan iki adaca çevirir. 14 martta her iki adack da düer. O günden sonanlar.

ra tek bir tekne bile kente varamaz.

Erzak ksa zamanda tükenir ve kent halk atlarn, köpeHerini

kar hogörülü

ve kylarda bolca bulunan tuzlu otlan yemek zorunda kalr. Salgn

davran." 4

hastalklar yaylr,

ama inatç Yunanllar teslim olmay reddeder. Av-

rupa'da bakanlklar gözleri önündeki

bu dram protesto çlklaryla

Seni unutabilsem, Mesolongion Babasndan on bine yakn asker takviye alan brahim artk Mora dna da çkabilecek durumdadr. Askerinin bir bölümünü

5 Markos Suli

4

Scott Rochfort,

Rambles

in

Egypt and Canda, 2

cilt,

Londra,

1

837.

dodu.

Ortodoks ve savaç

rastlanr.

bir

bölge olan Epir'in

Ülkenin en önemli ailelerinden Botzarislere mensuptu. Suli

kanlarnn ve 1821 Ayaklanmasnn önderlerinin arasnda sk

252

Botzaris, Arnavutluk kökenlidir.

kentinde

Hayat ve kiilii Yunan ayaklanmasndan

tn önemli konularndan

biridir.

Botzarislerin

ba-

adna sk

esinlenen edebiyat ve sana-

253

izler,

ret

ama bu kez de hiçbiri en ufak bir müdahalede bulunmaya cesa-

etmez. Entelektüeller ince düüncelere dalar, Chateaubriand bile

çin ulusal çapta cenaze töreni düzenler

ve yirmi bir günlük yas

ilan

edilir. 6

Mesolongion'u kurtarmak için askerî bir müdahalede bulunmay dü-

Önü açlan Reid Paa ordusu Attika'ya yönelir ve 1826 temmuzunda Atina önüne vanr ve kenti kuatr. ehirdeki Yunan gar-

ünmez. Saraybosna uzak deildir...

nizonu Akropolis'e

öfkelenir.

Ancak ne Rusya, ne

"Cesareti

bulduum

Fransa, ne ngiltere, ne de Avusturya

yerde beenirim" der brahim.

Bu

ne-

snmak zorunda kalr.

Yunan halk katliamdan kurtulmak için Aigina ya da Salamis adalara kaçar. Buna karlk Hidra Adas limandaki gemilerin

denle de kenti savunanlara hepsi de birbirinden onurlu önerilerde

gibi

bulunur; hepsi reddedilir.

ate gücü ve adadaki

En sonunda 22 nisan gecesi, yapacak

baka

bir

askerî önderler bir araya gelir ve

ey kalmadndan Karaiskakis'in komutasnda

brahim'in ordugâhna saldrmaya karar

Saym yaplr, kii kadardr, ni

yarallar, çocuklar,

toplarla

önemini korur. Bir sonraki çarpma-

olur.

Artk Babâli çok çekindii kulunun savam ve böylelikle imparatorluun kaderini elinde tuttuunu kabul etmek zorunda kalr.

verirler.

kadnlar ve yallar alt bin

ama hepsi de babalarnn ya da kardelerinin kaderi-

paylamak ister. Üç grup

ya konu

Ancak daha da önemli olam, Avrupa'nn da artk bu durumun farkna varmasdr.

oluturulur. Birincisi sadece on bir kii

kaybederek Msr hatlarn yarmay baarr. kinci grup da Msr or-

dusunu

delip geçer.

Ancak kadnlardan ve çocuklardan oluan

üçüncü grubun ilerleyii brahim'in topçusu tarafndan durdurulur ve geri çekilmek zorunda kalr. Mesolongion'un kaplan ardna kadar açktr.

Msr askeri kente dalar.

Kentin her yannda gerçek bir sokak sava verilir.

Güne do-

yn

duunda Mesolongion'dan geriye bir ta ve toprak kalmtr. Nü Vadisi'ne gön-

Sadece genç kz ve erkekler ölümden kurtulur ve derilir.

Halkn

geri kalan

bölümü klçtan

geçirilir.

tan ve Avrupa'ya yaylan katliam haberleri

Bütün Yunanis-

bazlarnda

tiksinti

uyandrr, bazlarnda Mesolongion kurbanlarnn intikamn alma

kararllna neden olur. Mesolongion'un ünlü bir konuu olduunu hatrlatalm: Lord Byron. Fransz

liberali

Albay Fabvier

lk savama katlr. Mart

1823'te

gibi ngiliz airi

de

bamsz-

Yunan Dostlar Dernei'nin ba-

kanlna seçilir, Yunan davasna inanr ve büyük maddî destek (14 000 sterlin)

ta

salar. 23

temmuzda Yunanistan'a hareket eder, 3 austos-

vard Kefalonya'da dört ay boyunca direnii örgütlemeye çal-

r. Ocak

1824'te

Mavrokordatos'un daveti üzerine Mesolongion'a

gitmi ve Bat Yunanistan'n örgütlenmesi görevinin yan sra ba-

mszlk hareketindeki deiik gruplarn arasndaki anlamazlklar

gidermeye, askerlerin eitimlerini ve

salamaya çalr. Bozuk 254

maz ve

maalarnn

ödenmesini

sal birkaç yüksek ate krizine dayana-

19 nisan 1824'te otuz alt

yamda ölür.

Yunanistan onun

i-

6 Cenazesi

ingiltere'ye getirilir

Westminster Abbey'e gömülmesine

Nottingham yaknlarndaki Hucknell Torkard'daki küçük

zarna gömülür.

kilisenin

izin

çkmaynca,

avlusuna, aile me-

ON DOKUZUNCU BÖLÜM Firavun ve Avrupa (1826-1827)

Mora Sava bittiinde Mehmed

Ali kendisini bir barut

fçs-

nn üzerinde oturmu bulur. çine dütüü batakl daha iyi arlayabilmek için, o dönemin politik

oyunlarn, ne kadar

kark olursa olsun, yakndan izlemek

zorundayz.

Daha önce belirttiimiz olaylar srasnda, Byron'n duygularna yabana kalan diplomasi sadece güçlü

devletlerin çkarlar için

Artk ünlü "Dou Sorunu" nun eiindeyiz. yüzyln bu ilk otuz ylnda Osmanl mparatorluu'nun bir solukluk ömrü kalmt. Sultan II. Mahmud'u n akldan çok cesarete dayanan reformlar Osmanl gücünün kaynaklanru kurutmu, harekete geçiyordu. XIX.

yerlerine yenilerini

Baard tek ey çevresinde bir

koyamamt.

boluk oluturmak olmu, halkn sonsuz güçsüzlüü kar konulamayan iktidarnn dayana haline gelmiti. Üstelik imparatorluu korumak için yeterli sayda Türk yoktu. On yedi milyonluk bir nüfusun yedi milyonu Türk,

geri

kalanlar ise Rum, Ermeni, Arap, Ya-

hudi ve Slav'd ve halklarn paylaabilecekleri ne ne ortak tu.

dilleri

ne de ortak

dinleri

tarihî gelenekleri,

vard. Paylalan tek ey, kulluk-

gal ve bask altndaki bu halklar daha batan ayaklanmaya

ha-

zrd. Koyunlarnda sivil sava besliyor, üstelik de üç buçuk milyon kilometrekarelik bir alana yaylyorlard.

Böyle bir imparatorluk mutlaka igal ve parçalama arzusu yaratacakt. Peki bu

du ?

1

Eflak ve

Eflak ve

geni imparatorluk, hangi topraklardan oluuyor-

Bodan1

m

?

Bodan Romanya'nn

Artk Rus korumas

iki

altnda. Bulgaristan

prensliini olutururlar. Halklar tümüyle Ru-

men'dir ve XIX. yüzyln ortalarna kadar

Osmanl

hâkimiyetinde kaldlar.

257

m

Ayaklanmak için frsat gözlüyor. Srbistan

?

m

Tümüyle

?

Hris-

baarl bir ayaklanmarur sonunda kendi seçtii bir hükümdarn altnda yaamak istiyor. Kbns Adas ? Otuz bin Yutiyan ve

m

nanl arasndan kaybolmu yüz kiilik

mi

Kark

?

orta bölgede Araplar,

Lübnan'da Maruniler. Yunanistan'a

mak üzere. Bu

Türk nüfusu

Kydaki

topluluklardan oluuyor.

snrndaki

yanlar, çöl

bir

nedenle

gelince,

var. Suriye

kentlerde Hristi-

temmuz

bamszln kazan-

Osmanl împaratorluu'nun paylalmasRus Dileri Bakan Nesselrode2 büyük

1821'de

Osmanl împaratorluu'nun kaderi hakknda görülerini sorar; kesin ve yakn olarak görünen parçalanma konusunda çarn önceden anlama önerisini iletir. Rus hükümeti iki hafta sonra Fransa'ya resmen ittifak çansnda bulunur, Richelieu dükü somut bir proje ister, Ruslar buna yanamaz. Chadevletlere birer

mektup

gönderir,

teaubriand ise Nesselrode'un mektubuyla

Roma'daki

etkilenir,

se-

bakann Osmanllarn Avrupa topraklarnn adil paylaiçin çarla anlamaya ikna etmeye çalr. 3 Görüldüü gibi herdeiik maskelerin ardnda, kendine en iyi parçay ayrmak

faretinden

m kes,

Akdeniz'i denetlemeyi

eii

ve

tün Bat Avrupa'nn

halklar arasndaki

ra Ruslar sürekli

saraym

kapm çaldlar, Karadeniz'in kendilerine

Vestfalya asll olan Nesselrode, 1

780 ylnda dünyaya

802'de

Berlin,

de Fransz-Rus sek ücret

fndan

1

Birlii

1

babasnn

geldi.

1

adyla çok baarl

karlnda Talleyrand'

Çariçe

Önce orduya

804'te Lahey ve

81 2'de bakanlk

mesiyle 9

807'de

Katerina'y temsil ettii Liz-

II.

girdi,

daha sonra dilerine geç-

lerin yerine

bu örgüt

bir casusluk örgütü kurdu,

kulland. Ödüllendirilmek üzere

müstearlna atand, daha

austos 1816'da bakanla

829'da ansölye yardmcs ve

getirildi

sonra,

I.

ittifakn

yük

için yaptlar.

Halklar sadece kendi boyun-

Corafî durumu, Rusya'nn kuatmasna

izin

vermez. stan-

bul ve Çanakkale bir kez Ruslarn ellerine geçtiinde, Rus gemileri-

nin Adriyatik ticaretini elinde tutan Avusturya gemilerine getirece-

i rekabet ürkütücü olabilir. Metternich tarafndan yönetilen Avusturya, Kutsal ttifak prensiplerini

Yunanistan'dan

masnda

doan

ihtilal

uygulamakta o denli kararlyd ki,

salgnnn kendi

topraklarna sçra-

korkuyordu.

deniz dülerinin sonu olacakt. iki devleti

Hünkâr

Dou

skelesi

1

1

gerçeklemesi en az ngiliz-Rus ittifak kadar güçtür. Fransa'nn Msr'da

kurduu büyük nüfuza ilave olarak Yunanistan'da kazand-

arlk ngilizlerin gözünde Akdeniz'deki dengelerin bozulduu

notlar.

geliyordu.

Mehmed Ali'nin Mora'daki zaferi, hem Fran-

sz, hem de Msr tehlikesi olarak alglanmaya balanr.

Balangçtan beri

X. Charles

sn, hem de Yunan davasn

Hükümeti hem Türk-Msr dava-

destekler.

Fransa'nn dou politikasnn son zamanlarda Yunan

zayf noktas olan bu

hayranl dorua çkan Fransz kamuoyunu bölmeye devam eder. Aralarnda Kont Jourdain gibilerinin de bulunduu baz kii-

I.

Nikolay onu

ile

856'da

1

840 y-

Paris

Kon-

862'de Sen-Petersburg'da öldü.

Sorunu üzerine

Ancak doudaki önemli çkarlar her

kar karya getirdiinden, ngiliz-Fransz ittifaknm

d'istria'nn çekil-

anlamalar

anlamann babasdr.

de

Aleksander tara-

Capo

844'te ansölye yapt. Rusya'nn Türkiye ve Yuna-

sona erdiren

3 Bkz. Memoires d'outre-tombe,

için

ve 1814 ve 1822 arasndaki tüm

gresi'nde yer aldktan sonra politikadan çekildi ve

258

üstlenmek

Avusturya ?

ler 1

nistan üzerindeki etkisini pekitiren Edirne ve

lnda Ingiliz-Fransz

gösterdiler.

duruklan altna almak için kurtardlar.

Fransz bakentin-

Paris'te bulundu.

önemli kongrelerde Aleksander'in temsilcisi olarak görevlendirildi. 1

ayaklanmalan desteklemeye gayret

bamszlkla sonuçlanmasna yardma olurken bunu, yeni uluslarn korumasn Türk-

anlamna

1

ylma-

Rusya'nn Çanakkale Boaz'n eline geçirmesi Fransa'nn Ak-

açlmasn ve stanbul Boaz'nn tepelerinden Karadeniz'i tam ola-

ve

dikilmesi korkusu. Yine de

Fransa?

Daha XVIII. yüzylda Büyük Petro Türkiye'yi ele geçirme projesini oluturur, II. Katerina balama iaretini verir. O günden son-

bon'da

karlarna

ey vard: bü-

Srbistan ve Yunanistan'da ulusal hareketlerin

Önce Rusya; eski bir hikâye...

ti

istedikleri gerçekleebilirdi

Amaçlarna varmak için Türkiye'yi zayflatmaya ve Hristiyan

gayretindedir.

2

Bütün

istediler.

geçmelerine hiçbir engel yoktu ya da tek bir

dan hedeflerine ulamaya çaltlar.

dalarda Dürziler ve

nn Boazlarla snrl olduu söylenebilir. 4

rak denetim altnda tutmay, Çanakkale Boaz'nn tepelerinden de

çifte politika, özellikle

Msr ve Yunanistan'n bamszlm desteklemek gerektiini,

böylelikle güçlenmesi

arl

için

atlama

salanan bu iki ülkenin Akdeniz'deki Fransz

ta olmasma çallmasnn doru olacam sa-

vunur. Üstelik kont daha da

ileri

yazar ve frsattan yararlanarak

gider brahim Paa' ya bir mektup Yunan bamszlm tanmasn,

259

ayn zamanda da Msrnkini ilan ederek "ksa sürede dünyann en güzel ülkesi olacak yeni bir imparatorluk" kurmasn öütler. Bir

üçüncü grup

da,

Osmanl hükümetinin arabuluculuk giriimlerini kabul etmesi durumunda Babâli'ye

Msr ve Yunanistan arasnda seçim yap-

arasnda

mak gerektiine inanr.

çözüme göre Yunanllar ve Osmanllar

aada belirtilen ilikiler kurulacakta.

Yunanistan imparatorlua bal kalacak ve Yunanistan Babâli'ye yl-

yukarda saylan nedenlerle (Fransa'nn

ngiltere'ye gelince,

lk vergi ödeyecek.

Msr ve Yunanistan'da etkisi) ne Mora'da bir Msr devletini, ne de bir

önerilecek

Bu

Rus müdahalesini kabul eder. Ruslann stanbul'u almasyla Ak-

açkça din ve

devlette Yunanllar

nacaklar ve

iç

özgürlüünden

ticaret

yararla-

yönetimlerini sadece kendileri düzenleyecek."

deniz'deki etkisinin bir bölümünü, Türkiye üzerinden Hindistan

balantsn, doudaki sömürgelerinin önemini ve yllk otuz milyon frank tutarndaki bir pazan kaybedecektir. Lord Chatham'n sözleri bu kayglardan kaynaklanr: "Osmanl mparatorluu'nun bütünlüünü korumann ngiltere'nin çkarlarna olduunu görmeyen birisiyle konuacak hiçbir eyim olamaz." Bu kanklkta önemli roller üstlenecek iki kii vardr: ngiliz Babakan George Canning ve onun Babâli nezdindeki olaanüstü elçisi

ve kuzeni Stratford Canning. Birbirinden

kank

Petrograd konferanstan

ve dolambaçl görümeler birbirini haziran 1824 ve 24

(5

ubat

1825),

izler:

Rus bas-

klan, Wellington misyonu, vb.

doudaki

Yunanistan'a Avrupa müdahalesi I.

Nikolay 17 mart 1826' da

"olaylar"

fikrini

durdurmak üzere

prensip olarak kabul eder.

anszn II. Mahmud'a

sert bir ülti-

matom gönderir ve sultan bu ültimatomu kabul etmek zorunda kalr.

Hiçbir çkar yolu kalmayan Türkler ekim 1826'da

Antlamas'm

imzalar;

luk topraklan üzerinde lak,

ayrcalklar kazanr, en önemlisi de Ef-

Bodan ve Srbistan' "koruma" hakkn elde ederler. 4 nisan 1826'da, bu kez Wellington ve Nesselrode arasnda im-

zalanan ngiliz-Rus

oluturulmas, Rus ve

Msr

ngilizlere,

güçlerini

Mora'dan ç-

kartma hakk verilmesi kararlatinlyordu. ngiltere, Fransa'nn da araclk ve askerî müdakatlmasn salar. Her iki ülke de Mehmed Ali'nin sultann emrinden çkmasn salamaya çakr. Her eyin bal olduu önemli nokta da bu ihanettir. X. Charles Hükûmeti'nin Babakan Kont Jean-Baptiste Villele, 4

yl sonra

Bir

hale fikrine

Belliard

ve Boyer (Kahire' den Paris'e sürekli rapor göndermekte-

araclyla Mehmed

ve Paa'y Mora'daki

Ali'yle iliki kurar

ordularn, Suriye'de alaca tazminat

karlnda

çekmeye,

geri

Avrupa'nn yardmlarn yeniden kazanacak bir harekâta iknaya çalr. Boyer de Mehmed Ali'yi genç ordusunu ypratan ve ayn zamanda Hristiyanlarla arasn açan bu harekât sürdürme-

böylelikle

mesi gerektiine ikna eder.

Akkerman

bu antlamaya göre Ruslar tüm imparatorticarî

konusu olan halklarn özgürlüü hiçe saylarak Yunanistan'n

li

dir)

Sonuçta 13 mart 1825'te imzalanan ve "Petrograd protokolü" olarak adlandrlan belge,

Aslnda bu protokolle, özellikle ngiltere'de yüzyln en önem-

Anlamas'nm ana maddeleri unlardr:

4

Toulousain'in küçük, soylu bir ailesinden gelen kont, Restorasyon Dönemi'ni se-

vinçle

karlar ve temmuz 181

sonra da meclise

dar becerikli lieu

bir

seçilir.

5'te Toulouse belediye

Burada kendini korkulacak

iadam

olarak gösterir ve

bakanlna

getirilir,

bir taktikçi politikac

ikinci

ka-

ar kralc hareketin ba olarak Riche-

ve Decazes'in bakanlklarna muhalefetiyle tannr. Aralk 1820'de

u'nün

daha

olduu

hükümetinde devlet bakan olarak görev alr ve temmuz

1

Richelie-

821 'de gö-

revinden ayrlr. Aralk 1821 'de Kont d'Artois'nn desteiyle kurulan "saf" kralc

"Yunanllar tarafndan cyla

aracl

manllara

uygun

bir

kurma ama-

buna dayanarak Os-

ve din, adalet ve insanlk prensiplerine

çözümle Yunanistan ve Yunan adalarnn sahne olduu bir

son vermek arzusunda olan majesteleri imparatora

Britanya hükümetinin sahipleri

Babâlisiyle iyi ilikiler

rica edilen Britanya majesteleri

iyi niyetini bildirir

çatmalara

260

Osmanl

almay

düündüü önlemleri iletmitir; imza

aadaki konularda fikir birliine varmlardr:

yönetimde maliye bakan olarak görülür, daha sonra 4

a

yükselir.

ünü

Maliyeye düzen

getirir, partisinin

salar, ancak kurnazlk ve rüvete

sna alr. Kralc ndan kovulan

parti

ba düman

X.

Charles' ondan ve

tan sonra siyasetten

Villele' den

çekilir.

1

822'de babakanl-

bavurduundan sonunda kamuoyunu

Villele

tarafndan

Chateaubriand'dan esinlenen

1827'de erken seçim karar alarak

eylül

mecliste ve tüm yönetimlerde üstünlü-

partisini

bir

1

kar-

824'te Dileri Bakanl-

kar

muhalefetle

bölünür.

toparlamaya çalr; baarszlk

kurtulmaya zorlar. Fransa soylusu rütbesini aldk-

Hâlâ

yla

Msr

valisine sultan nezdinde harekete geçmesini

llar

Her olasl deerlendiren Mehmed Ali Batl güçler ona sulkarsnda bir güvence vermezlerse onlarn tarafna geçmemek

konsolosluu görevinde bulunan Salt'un aracl-

majestelerinin stanbul Büyükelçisi Stratford

Canning

ve Türkler arasmda arabuluculuunu kabul ettirmesini

Bunun karlnda ngiltere,

Suriye

Msr

ve ngiltere'nin Yunan-

tan

kararm vermiti.

Bunun

önerir.

paaln stanbul'a kar des-

10 haziran 1826' da Canning konsolosa unlar yazar: "Paa'ya çkarlarnn bizimkilerle ayn olduu iyi anlatlabilirse, yard-

lk yapma isteiyle

görümelerde büyük katk salayaca

bütün

bir

kesindir.

Yunanl-

olu için Suriye paaln almak ve

halk yok etmek pahasna

bir ülkeyi

naklarn boa harcamaktan vazgeçmek onun

fethetmek

için

daha

için

iyi

kay-

olacak-

ana kadar

Msr

imdi büyük devletlerin aracdaha da kanan durumun ancak Türkiye'nin,

nuçlaryla ilgilenmemitir. ansölye

larn ödeyecei haracn yerine

O

konusu ve Metternich'in desteklemedii Yunan ayaklanmasran so-

tekleyecektir.

mnn

Mehmed Ali'nin çabuk ve kesin bir hareketiyle çözüme kavuacana inanmaktadr. Ancak Kahire'den yerinden kprdamamas yönünde kesin emirler alm olan brahim'in birdenbire hareket-

yani

siz

kaldnn da farkndadr. Gerçekten de Kavalal bu hareketsiz-

liiyle ngiltere ya

da Fransa'dan güvence almak isteindedir.

Böylece Metternich, ekim 1826'da ünlü bir diplomat olan Pro-

tr."5

Bu andan itibaren Kavalal'nn önüne getirilen seçenekler, Yunan ayaklanmasn bastrmak için sultann yaranda kalmak ya da

kesch-Osten'i Kahire'ye göndererek, Sabry'nin Viyana arivlerinde

büyük devletlerin desteine güvenerek Suriye hayalini gerçekletir-

rülerine çekmek

inceledii belgelerin de

mek ve -kim bilir- bamszln elde etmektir.

Bamszln ilan etmenin son derecede tehlikeli bir hareket bilincindedir.

Bu savatan korkmaz. Sultandan

nefret eder. Üstelik

kantlad

gibi,

Mehmed

Ali'yi

kendi gö-

ister.

10 ekimdeki ilk

olacann ve onu Osmanllarla açk bir savaa sürükleyebileceinin

görümede

Prokesch, Paa'ya

sava

hzlan-

drmak ve ksa zamanda sonuçlandrmak gerektiini söyler. hara kadar beklemek lar

amacnda olan Kavalal,

k

gelir

lkba-

gelmez Rus-

ve ngilizlerin Yunanllar lehine müdahalede bulunacaklarna

Hüsrev'in Rodos'ta ve daha sonra Mesolongion'daki davran kinini ve Babâli'ye kar kukularm daha da körüklemiti. Arabistan

inandm belirtir.

seferinden bu yana kendini

szlndan uzun uzun yaknr "Bu savaa sultann hizmetkâr ola-

ristiyan

slam'n kahraman olarak görür ve H-

dünyasnn yeni bir haçl

seferi olarak

gördüü bir savata

Prokesch'in anlattklarna göre daha sonra Babâli'nin karar-

rak girdim. Üzerime

düeni yapmak istiyordum, bütün ii deil. Sa-

düman tarafna geçiine Müslümanlarn kötü gözle bakmasndan

dk bir kul olarak Msr üzerine planlarmdan fedakârlk yaptm ve

çekinir.

ülkeyi canlandracak güçleri yurtdnda harcadm. Herkes

Bu nedenle 25

eylül 1826'da Salt'a

öyle

der:

"Sizden hiçbir

ey saklamayacam. Gerçek, ayamn iki üzengide birden olduudur. Her ey ilkbahara kadar imdiki gibi, dengede kalacaktr. Eer

bu konuda kaç kere mektup yazdm Ancak kimse bana kulak ver!

medi. Hareketlerim durduruluyor, yor.

nu bulurum. Yoksa elimdeki bütün

gitmesi

alacam

destekle

kuvvetleri toplar ve

Babâ-

bütün Osmanl donanmasnn komutam

altna verilmesini salar ve iimi bitiririm. Benim söyleyeceklerim bunlar."*

5

Sabry, a.g.e.

6

ay.y.

yükünü

benim omuzlarma ykt sonra da beni tek bama brakt. stanbul'a

o zamana kadar hükümetiniz beni tatmin edecek önerilerde bulunursa, tekliflerini kabul edip ordumu Mora' dan çekme yoluli'den

262

üzerine Avusturya sahneye çkar.

yapmak istediklerim engelleni-

Mesolongion'un fethinden sonraki günlerin önemini

biliyor-

dum. Bu nedenle kaptan paann Hidra'ya ve oradan da Navarin'e için

kararlatrlmt; benim ordum da adann önünde, saldr

karya geçirilmeyi bekleyecekti. Kaptan paa verdii sözü tut-

mamakla kalmad, ayn zamanda bu seferin baarszla uramasna ve bundan doacak bütün sonuçlara da yol açt." Prokesch, Babâli'nin konuyu hafife aldn konumasmda ustaca geçitirir ve Türk askerî destei olmadan savaa devam etmek zorunda kalan Msr'n sava hzlandrarak ksa zamanda bi-

263

ve tica-

snn

gerektiini,

dayandrmaya çalr. Ka\'alak söylenenlere inanmöyle der: "Ben Msr'dan baka bir ey istemiyorum. steklerim Msr snrlarnn ötesine gitmez. Msr küçük bir ülkedir, ama o denli üreticidir ki, bu sava olmasayd imdi bir

bul'a

anlatmak için elinden gelen gayreti

tirmesi gerektiini söylemekle yetinir. Söylediklerini siyasal

nedenlere

rî

yormu gibi

dinler ve

bir rakibi

bu komutann da olu brahim olduunu stan-

ortadan kaldrma istei,

yanr. Tek bir komuta altndaki askerî harekâtn

On yl sürecek bir bantan krk milyon talari

Efendi'ye anlatr ve

kazanrm. Çalrken

beni rahat braksalar ngiltere, Rusya, Avus-

lerde

Mora,

olur.

Girit

Msr,

parasyla dünyann beinci gücü ve bütün bu adalar benim ne iime yarar? Benim

Msr'da yapacak yeteri kadar iim var. Bana gereken bat ve hareket

aynlklarn

onu Babâli nazrlar nezdinde

gerekli giriim-

bulunmamak, düündüklerini aktarp imparatorluun içinde

bulunduu durum nedeniyle tek bir komutan gerektiini yeterince iletmemekle suçlar. 13 eylül 1824'te

durumlarda,

yazd bir mektupta "Önemli

komutann bölünmü olmas halinde baansz oluna-

ca üphesizdir. Msr tarafndan üretilen silahlar imdi bouna m

özgürlüüdür."

Prokesch konuyu deitirir ve Yunanistan'n sava kazanmas halinde Msr'n özgürlüünün ve ticaretinin karlaaca tehlike-

Karsndakinin konumasn kesmek için Mehmed öyle konuur: "Eer ngiltere istemiyorsa, ben ne yapabilirim?"

lerden söz eder. Ali

fikir

önleyeceine inanr. Bütün bunlan stanbul'daki sadk adam Necib

inci gibi parlayacakt.

turya ve Fransa'dan sonra

gösterir. Hüsrev Paa gibi man tkl bir askerî hesaba da da-

Önünü kesen hep ngiltere korkusudur, Salt'un onu Habeisçkmaya zorlarken yararland ngiltere korkusu. Bütün

kaybediliyor ? Gayretlerinizi esirgemeyin ve vezirlerini ikna

etmek

için

kurtuluu ve slam'n onuru buna deer" 8 Babâli'den sonunda

hametmeaplarnn

ne gerekiyorsa yapn. mparatorluun der.

kopard bu taviz Mehmed Ali'yi aptal

durumuna düürür.

tan'dan

arzusu Londra'nn suyuna gitmektir ve ngiltere uzun

zamandr

Görev mi, isyan m?

bunun bilincindedir. Salf dan sonra skenderiye'ye atanan Barker, zmir'de konsolosluk yapan VVerry'ye

yazd mektupta "Paann Franszlara gös-

terdii dostluk siyasal olarak ne

duygusundan ve ona

deer tar? Bu dostluun ükran

saygdan doduunu varsayalm, bütün bunlar ne fark eder? Biz onu korku içinde yaattmz sürece

brakn Mehmed

gösterilen

Ali'yle

yaadklar

akn keyfini sakince çkar-

politikamzn temeli bu olmaldr. Terazinin bir kefesine ngiltere'nin korkunç gücünü, dierine de Paa'nn Franszlara sayg snlar:

dolu

rini

akn koyun, hangi tarafn ar basacan göreceksiniz" der. 7

Prokesch'le yapt öteki görümeler de Kavalal'run görüledeitirmez. Bekleyecektir. Böylelikle 1826'run son aylarnda iki

yolun, efendisine itaat ya da isyann kesitii Babâli,

düman Hüsrev Paa'y görevden alsa savan sonuç-

landnlmas için ona, Mehmed

Ali'ye güvense ve hizmetleri

nda Suriye paaln vermeyi resmen kurtarmak

kavakta dunu-.

için

beri Mora'daki

kabul etse Türk

son bir gayret gösterecektir. 1824

harekâtn tek bir

karldavasn

ylnn bandan

1827

7

Syria

and Egypf under

sultana bir

mektup

gönderir,

açkça savatan

çe-

kilmek istediini bildirir. Kurnazlkta Mehmed Ali'den geri kalma-

Mahmud tereddüt etmeden Msr valisinin kahramanlklarn göe çkartr ve yklmaz dostluklarrun bir kant olarak uzun süredir istedii kelleyi verir. Hüsrev Paa görevden alnr ve yerine gelen Tahir Bey, Msr vatisinin emrine verilir. Mehmed Ali zafer yan II.

kazanmtr. Basit bir kulken birdenbire tam yetkili bir hükümdar olmutur. Bu andan sonra en yüksek ödülün, Suriye'nin, ona verileceinden üphe edebilir mi ? Derhal durgunluundan kurtulur ve o pek iyi bildiimiz enerjisiyle 15

000 asker toplar, gemilerinin

donanmn

skenderiye Liman'na gelmi Türk gerülerinin rr. fi

tamamlar,

bakmn hzland-

Bütün bunlardan sonra oluna Yunan Adalan'ndaki yeni hede-

gösterir:

Hidra Adas. Ancak malî durumu ackldr. Drovetti'nin

anlattklanna göre Hazine, ''yetkililerden ve saray

ileri

gelenlerin-

den borç almak zorundadr." 9

adamn komutas alünda yaplma8 G. Douin,

264

ylnda

the last five sultam of Turkey, 2

cilt,

Londra,

1

876.

9

ies premieres fregates...,

Bkz. Sabry, a.g.e.

Dileri

Msr

arivleri,

arivleri, konsolosluk

yazmalar,

iskenderiye dosyas.

ler birden deiir Babâli kararn geri alr. Hüsrev Paa, mays aymda tekrar göze girer ve seraskerlie ya da harbiye nazrlna atanr. Bu atama Mehmed Ali'yi öfkeden kudurtur. Drovetti'yi çartr ve artk sultana güvenemeyeceini, Yunanistan konusundaki politikasn Fransa'nn isteklerine ters dümeyecek ekilde de-

konusundaki tutumu,

itireceini ve ondan istendii

zusu uyarnca tarafszln korumas, bu çekimede en güçlü olan

!

gibi

Yunanistan'n gelimesine kat-

kda bulunacan söyler. Drovetti Elçisi

nr.

bu

ayn

fikirde

Ona göre sultan tarafndan

med Ali'ye kaybettirecei

söyler.

sr'a

u talimatla göndermeye karar

çok

ya girdiinde karlaabilecei

numaya

çok az deiniliyordu. Fransa

ey vardr. Elçi yanlmaktadr, çünkü

Sultann gözünden dümeye, Osmanl mparatorluu

Rigny'nin

Mehmed

Ali'nin cepheyi terk etmesi

karlnda önerecei hiçbir ey yoktur. imdi

acele

karar alr.

Bu

Rusya Akdeniz'e ortak

bulunmuyor,

deniz harekâtnn ayrnblan 6

kilmesi Babâli'nin öfkesine re'nin

1827'de belirle-

Msr'n Türk davasndan ayrlmas bu anlamay imzalayanla-

rn çkannaysa da henüz buna bir fiyat biçecek durumda deildirler.

Mehmed Ali nezdinDrovetti'nin Mehmed Ali'nin ni-

Rusya, Fransa'nn Kahire konsolosunun

de giriimde bulunmasn yetini bildirdii

"Mehmed

önerir.

banç

protestolar müttefiklerin görüleriyle

uyum halindedir. Paa'nn Yunanistan'a kar dümanca tutumunu sürdürmesi durumunda müttefikler onun hareketlerine

önlerine birkaç

gemi göndererek brahim'e gidecek Türk-Msr

viyesini önlemesine izni verir.

266

lerine uyar.

tak-

Bunu yaparken de Rigny'nin öneri-

Mehmed Ali'nin niyetinden hâlâ üphe eden Guillemi-

"Altesleri,

gizli

savatan

çe-

neden olur da çatmaya girerse ngilte-

tutumunun ne olacam kesin olarak bilmek istiyor."

Ne ngiltere, ne de Fransa cevap vermez. lal nezdindeki giriimler artarak sürer; De Rigny

mektup

zmir'den mektup

gönderir.

ayn dorultuda yazlar yazar.

Guilleminot, stanbul'dan Albay Leblanc' göndererek

Meh-

med Ali'ye gemilerinin savaa gidiyormu gibi görünmesini, gerçekte ise

gitmememesini

skenderiye'de 1827

önerir.

pan subaylardan Fluder de ayn

sözleri

iletir.

ylnda görev

ya-

Ancak kendi balarna

çalan Rigny, Codrington ve Guilleminot sadece öüt verir, tehdit eder, manta çarr; Kavalal'ya elle tutulur hiçbir ey sunmazlar, projelerini gerçekletirmede,

5 ve 6

yoluna önemli bir engel dikmezler.

austos 1827 günleri

alr. Müttefikler

Msr filosu afakla birlikte demir

Mehmed Ali'ye verilecek güvence konusunda an-

laamaz, onu hareketsiz brakmay baaramazlar.

kar koy-

mak zorunda kalacaklardr." Bu cevabn Mehmed Ali'ye herhangi bir vaatte bulunmaktan uzak olduu açktr. Damas, Guilleminot'nun sadece skenderiye

Mehmed

Msr filosunun harekete geçmesi gereken saat yaklar. Kava-

Dileri Bakan Baron De Damas'n cevab ksadr:

Ali'nin

de

ko-

sesleniyor, hiçbir

Canning'e gönderdii

Startfort

Amiral Codrington Salf a

temmuz

yapt

güvence vermiyordu.

mektupta Paa'yla son görümesini anlatr:

gönderme

Londra'da imzalanan ngiltere-Fransa-Rusya anlamasyla nir.

hiçbir

Cradock 21 austosta

üzerine

bir filo

gibi ngiltere

vaatte

çatma-

Londra'nn ta-

sonbaharnda Salf la

tarafszla davet ederken sadece mantna

etmeme sras büyük devletlerdedir.

Fransa, ngiltere ve

Ali'nin 1826

Ali'yi

ye hazrdr ancak hiç olmazsa görünürde, buna zorlanmas gereki-

De

üç devletin Yunanistan

tehlikeler anlatlacak.

Meh-

"hain" olarak ilan edilmesinin

saygnln kaybetmeye, sava sürdürmekten vazgeçme-

yordu. Amiral

verir:

Mehmed Ali'ye bildirilecek; müttefiklerin ar-

Mehmed

larnn skenderiye önünde gösteri yapmasn istiyor" demektedir. Mehmed Ali, mays sonunda ayn sözleri Amiral De Rigny'ye de

Dier taraftan harekete geçen ngiltere, Binba Cradock'u M-

limatnda

Kavalal'nm niyetleriyle ilgili olarak gönderdii notta "Altesleonu savatan çekilmeye zorlamak için ngiliz ve Fransz donanma-

içindeki

deniz gösterisi yapmaz.

gi bir

deildir ve Fransz hükümetini uya-

Salt, ri

ald izni kullanmaz. skenderiye önlerinde Franszlar herhan-

tarafn yannda yer almas gerektii belirtilecek, üç devletle

deiikliine inanr. stanbul'daki Fransa

politika

Guilleminot

not

8 austosta, filonun hareketinden

iki

gün sonra Cradock yeni-

den gelir. Boos Bey'i görür, Kavalal'yla görümek üzere Kahire'ye gider ve

Msr filosunun tarafszlk ilan etmesini önerir.

19 austosta

cevap vermeye

m

Paa

yetkili

Salt'a sorar:

mi ve

elinde

"Cradock benim sorularma

bana verecei kesin

bir teklif

ama eer ngiltere'nin hareketinden memnun kalmas durumunda onu hiçvar

?" Salt her iki soruya

da "Hayr" cevabm

verir,

267

zaman yalnz brakmayacan söyler. Hiçbir yetkisi olmadndan herhangi bir söz vermeden bamszlk konusuna deinir. Sonuçta sözlü olarak varlan tek anlama öyledir: Cradock acilen

bir

ngiliz filosuna ulaacak ve müttefik amirallerden brahim'e Hid-

saldrmamasnn aksi halde müttefik donanmasnn aday savunacann belirtilecei bir mektup yazmalarm isteyecek. Öte yandan Mehmed Ali, Msr Amirali Muharrem Bey'e bu anlamay bildiren ve ayn dorultuda talimat içeren gizli bir mektup gönra'ya

düü

Cradock'un yolculuunun ana hedefine vardn düün-

halde, Londra'ya

li'den Suriye

am

ve

mektup gönderir Mehmed beklentisine

karlk

Ali'nin

Babâ-

olarak müttefiklerin,

göz önüne

isterim.

Ancak bugün içinde bulunulan durum

alndnda karmzda iki seçenek olduu görülecektir: ey deildir.

1.

Avrupallarn tutumu blöften baka bir

2.

Direnmeye hazr ve Hidra Adas'na yaplan saldry durdurmaya

kararl olan Fransz ve ngiliz gemileri

çarpmalar gerçekten durdu-

racaktr.

seçenek gerçekleirse o

zaman sorun olmaz ve

hareket

eklimizi belirlemek kolaylar. Ancak politikann ve deneyimin gösterdii gibi

siz

de

bilirsiniz ki, içinde

bulunduumuz durum

önemli olan olumlu artlardan çok olumsuzu ve bunlara

kadar

kar alna-

onun genileme plann destekleyecei güvencesini vermelerinin

cak önlemleri uzun uzun düünmek gerekir. Avrupa gernilerinin di-

doru olacam bildirir. Yine cevap gelmez...

renmeye,

31

austos günü Amiral Codrington kumandasndaki ngiliz-

Fransz-Rus donanmas Navarin Körfezi'nin

azma

demirler.

De

rindeki

inad

rim bana

görüme gerçekleir. Mehmed Ali ve Cradock arasnda varlan anlamay amirallerden örenen brahim, Navarin' den ayrlmayacana söz verir. Her ey yola girmi, çatma önlenmi gibidir. Ancak frsattan yararlanmak isteyen

yor.

24 eylülde yeni bir

Yunan

brahim öfkelenir ve vermek için izin ister. zin

direniçileri Patras'ta harekete geçer.

Codrington ve Rigny' den

karln

Mehmed Ali Mora'daki endie verici gelimelerden haberdarArtk elinde stanbul'u manta davetten baka çkar yol kalma-

mtr. 5

si-

silah

kullanmaya kadar götürürlerse, naçizane

bilgile-

donanm ve eitilmi Avrupa gemileri karsnda do-

iyi

nanmann fazla dayanamayarak dalp yanacan ve gemilerde bulunan otuz bin-krk bin kiinin ölmekten kurtulamayacan söylü-

Buna ek

olarak, Babâli

nefret ve siyasî ve dinî

ile

Hristiyan güçler arasnda güçlü bir

dümanlk doacak,

denizde

olduu

gibi ka-

rada da ciddi kanklklar ve ayaklanmalar meydana gelecekti.

man

lm su

O za-

ahiret gününe kadar Babâli ve ülkemin gözünde bütün saygn-

yitireceim, çünkü 'bu

Mehmed

Ali

Paa' dr'

kanklk ve ayaklanmalann sorumlu-

diyeceklerdir.

lyla kabul edemeyeceime göre, olum brahim Paa ve kaptanlarma kesin emirler göndermeyi uygun buldum. Sava ilerinde sadece Allah'a

güvenmek yetmez,

elinde toplayan O' dur.

"Sadrazamn

emirlerini

aldm. Hametmeaplannn daha önce ve

gönderdikleri mektuplardan onurlandm.

Bu mektuplan

yük bir titizlikle inceledim. Yunanllara bamszlk vermenin ne dar zararl

olacan ve

böyle bir kararn ne denli

bü-

hükümet, ülke ve halk- Babâli'nin büyük devletlerin verdii

ret

onu yap-

cevabn biliyor. Bana gelince,

Ancak efendim, Allah Kuran' da öyle

'Sebat edin, sizi muzaffer

klaym.'

der:

Sebat, askerî bilime ve saldnlara

ayn iddetle cevap verecek vastalara sahip olmaktr..."

ka-

tehlikeli sonuçlar

douracan tekrarlamak gereksiz (vezirler bunu iyi bilir). Herkes tekrar tekrar

insan olarak elden ne girse

mak gerekir. üphesiz zaferi Allah nasip eder, bütün güç ve kudreti

ekim 1827'de sultana yazar:

imdi

böylelikle

Bu otuz bin-krk bin kiinin ölümünden sorumlu olmay gönül rahat-

reddedilir.

dr.

Osmanl donanmasnn yolunu kesmeye ve

çatmay önlemeye kararl olduunu varsayalm. Bu direnile-

lahl

bulumasndan bir gün önce Codrington, brahim'e TürkMsr donanmas harekete geçtiinde, ald emirler uyarnca ate açacan bildirir. 22 eylülde Rigny de ayn uyany yapar. Rigny'le

268

aldm

zaman ayrlmadm ve

hiçbir

yüksek emirlerin görev olduunu düünüyorum. Elimden gelse, da-

ha fazlasn yapmak

Eer birinci

derecektir. Salt,

tamamlamak isteinden

leri

-

temsilcilerine

verilen görev-

Sultan, Kavalal'run le yetinir.

yazdklarna cevap olarak omuz silkmek-

Mehmed Ali'nin ileri sürdüü seçeneklerden birincisinin

doru olduuna inanr: müttefikler blöf yapmaktadr. Mehmed Ali öfkelenir. "Mora'dan kötü haberler geldiinden

269

beri ekselanslarnn asabiyeti her

YRMNC

BÖLÜM Navarin tuza

an ve bütün hareketlerinden görü-

lüyor..." 10

Mehmed Ali 8 ekimde oluna bir mektup yazar, hiçbir ekilde müttefiklerle savaa girmemesi gerektiini

belirtir,

hatta stan-

bul'dan müttefik gemileri üzerine ate açma emri gelse emirlere uyulmayacaktr.

brahim de ayn görütedir.

Babâli'ye yazarak yeni talimat Sultan Ali'ye

(1827-1829)

bu

12 ekimde

ister.

kararn deitirmez. Sadrazam 27 ekimde Mehmed

brahim'e demir alma emrinin verildiini

him'in 12 ekim

tarihli

deitirmediini

imdi

bile,

iki

bildirir

ve bra-

mektubunun Türk hükümetinin kararlarn

söyler.

donanma kar karyadr.

Navarin Körfezi, sulan derin, oval biçimde bir girintidir. Dou-

dan batya genilii üç bin be yüz metre, kuzeyden güneye uzunlu-

u da be bin be yüz metredir. En büyük gemilerin ve bütün tekneleri Körfezin

bile girebilecei

on Denizi frtinalanndan koruyacak bir smaktr.

az doal bir mendirek gibi uzanan Sfakteria Adas tarafn-

dan kapatlr. Yaklak bin metre geniliindeki adann körfeze bakan taraf yüz-yüz

krk metre yüksekliinde dik kayalklarla kaplidr. Bu

nedenle Sfakteria'ya sadece deniz tarafndan yaklalabilir.

Hidra'ya saldns engellenen brahim, karadaki durumunu salamlatrmaya karar verir. Donanmann güvenliinin salanmasnda gerekeni yapmalan için amirallerini görevlendirir. Bu görev o dönemde kurmay bakanlma benzer bir rütbede olan Fransz Letellier'ye

düer.

Bu srada Türk ve Msr donanmas üç bin be yüz metre çapnda bir yarmay gibi dizilir ve kanatlardan biri Neokastron Kalesi'ne, dieri de Sfakteria Adas'nn güney ucundaki bataryalara dayanr. Gemilerin sol ucunda üç büyük firkateyn bulunur: nsaniye,

Süreyya ve Muharrem Bey'in bandrasn

tayan Guerriere.

Onlarn yannda Kaptan Hüseyin Bey komutasndaki Gu-i Revan,

Fati,

Burcü'l-Zafer ve Livorno'da

ina edilmi muhteem

Leone durur.

lerin

Demirlemi safta geride kalan gemiler Tahir ve Mustafa beykomutas altndaki Türk firkateynleridir. Gemilerin çou çifte

demir

10 Bockty'den Pezzoni'ye, 4 ekim.

270

archives russes en Egypte

( 1

Cattaui, Le regne

805- 1 844), 4

cilt,

Kahire,

de Mehemet-Ali d'apres 1

93

1 - 1

936.

/es

atmtr

ve akntlar nedeniyle

kinci

safta, birinci

kilde

demirlemi

zensiz bir

deiik

yönlere dönüktür.

sradaki gemilerin arasndan ate edebilecek e-

korvetler bulunur. Brikler ve

üçüncü sra olutururlar.

dier

gemiler, dü-

Nakliye gemileri körfezin mirler.

ki burlota grubu saflarn önünde yer alr, böylelikle gereken

yerlere gidebilirler.

Ayn yemini, Msr hizmetinde bulunan Fransz subaylardan

dou bölgesinde, karaya yakn de-

Bütün gemiler yelken basmaya amade, bekler-

da

istediler.

Bakomutan Amiral Codrington komutasndaki ngiliz filosu Asia,

Genoa, Albion ve dört firkateynden oluur. Sirene, Sdpion,

Bu kuvvetlere Heyden komutasnda dört sava gemisi ve dört firkateynden oluan Rus filosu da katlmt. Tarihin bir cilvesi olarak Amiral Codrington sava plann Asia, Albion ve Genoa' nm Osmanl sava gemilerine saldrmas üzerine kurmu, Amiral de Rigny'ye Msr firkateynleriyle savama görevi vermiti; böylece Franszlar sava halinde elleriyle ina ettik-

bu istisnann bir sorun çkarmadn söylemekten onur duyuyorum" der. 2

ey bar içindedir. 20 ekimde ölene doru müttefik gemileri körfezin azna iki imdilik her

gemileri

yok etmek zorunda kalacaklard...

Her iki taraf da çatmadan kaçnmaya çalr, fakat herkes ba-

Msr firkateyni Guerriere'in güvertesinde çok sayda Fransz eitmen vardr. 15 ekimde Amiral de Rigny mektup gönderir ve gemiden ayrlmalarn eder ve

Letellier,

ister.

Bu

istei kabul

imzalarnn yer

Bri-

ald bir

tutanak düzenler, 19 ekim sabah saat yedide Avusturya ticaret ge-

de

bulunduu

gerideydi ve

Gemide sadece, aülar üzerine ayrlacak olan Letellier kalr. De Rigny duru22 ekim tarihinde bakanna gönderdii bir mektupla öyle

açklar: "brahim'in

Avusturya

ticaret

donanmasnda

görevli

Fransz subaylar

bir

gemisine binerek ayrldlar; sadece Letellier du-

rumun emirlere uyacak kadar ciddi

olmadn belirtti. lk top at-

yapldnda Msr firkateyni Guerriere'in güvertesinde olduunu biliyorum."

Fransz subaylarnn gidii ne

Mimaut

tanlara

Mehmed Ali'nin bayran hiçbir zaman

1

ne de eletiriye

dört sene sonra olaylan hatrlatarak "Yeni

komu-

terk etmeyecekle-

ve onu ölümleri pahasna da olsa koruyacaklar konusunda ye-

min ettirildi. 272

artcdr,

açktr.

ri

firkateynlerden oluuyordu.

bata Azov,

line bir

Douin, Les premieres fregates..., a.g.e.

sekiz

be

Fransz gemisinin

Dier sra

biraz

daha

Rus gemisinden kuruluydu.

mesaj gönderir ve körfeze girme düüncesinden vazgeçme-

Codrington kaba bir biçimde, "Emir almaya deil, verme-

ye geldiini" söyler. Saat ikide Asia, Sfakteria'nn güney ucunu bordalar, adadan ate açlmaz. Türk topçular pipolarn içmektedir.

Saat ikiyi yirmi geçe Guerriere'den

yaklak

iki

doru

uzaklkta demirler, manevra yaparak batya

yüz metre

döner ve Os-

manl gemilerini bordasna alr. Henüz geri dönülmeyecek hiçbir ey yaplmamtr. Ancak De Rigny'nin bakanla raporunda da belirttii gibi

her

ey aniden deiir.

"Sirene ngiliz gemilerini izliyordu ve 02.25' te Kaptan Robert

gemisini ilk Türk firkateyninden bir tabanca di.

atm uzakta demirle-

O srada ngiliz firkateyni Dartmouth da Türk burlotalarrun ya-

knna demirlemiti ve indirdii bir filika burlotalardan birine aborda oluyordu; bu burlotadan atelenen

rahatça

subayn

bir tüfek filika

dürdü. Sirene burlotaya o kadar yaland

ki,

arada

filika

batrrd. Dartmouth filikasn kurtarmak

üzerine tüfek atei açt.

1

rüzgâr altnda olan sra, üç ngiliz

Mehmed Ali'nin damad Muharrem Bey derhal ngiliz amira-

misi Giacomo'ya binerek Guerriere'den ayrlrlar.

top

Douda,

gemisinden ve aralarnda Dartmouth'un ve

onlara Alcyone'la bir

Bompar, Reynier, Matraire, Maffre, Chabert,

and, d'snard, Le Dentu ve Luciani'nin

sra halinde yaklarlar.

sini ister;

korkutma manevralarnn snrlarna vanldrun farkndadr.

mu

dnda tutmaya

sava olaslnn imkânsz olmas nedeniy-

le

Rigny kumanda ediyordu.

ilk

sava bu yeminin

baylar Fransa'yla yaplacak bir

ve Armide'den oluan Fransz filosuna Amiral de

Trident, Breslau

sit

anlaylarnn su-

yönelttiini, Fransa'yla

ler.

leri

Ekselanslarna duygularnn ve görev

için

öl-

olmasa onu burlotarun

Hemen o srada Sirene Msr firkateyni hsa-

niye'yle seren serene duruyordu, megafonla

Msr gemisine seslen-

dim ve üzerime ate etmezlerse ate açmayacam Franszca bildirdim.

O anda ikinci srada ve pupamda olan teknelerden birinden iki

top atld; mermilerden

biri

burlotaya tüfek ateine

devam eden

Dartmouth'a nianlanmt, ikincisi bordaya isabet etti ve bir kii öl-

2 Douin, Mimaut'nun

Sebastioni'ye

yazd

mektup, skenderiye,

1

austos 1831

te

o zaman o gemiye nian aldrdm ve atee baladm. Saat krk geçiyordu." 3 Bir saniyede yangn her yan sarar. Sonralar De Rigny "24'lük toplarla ojn oynamaya kalkldnda olaca budur !" demitir. Sk sk tekrarlanan bu vecize o kadar dorudur ki Navarin'den ne zaman söz edilse, hatrlanmadan geçilmez. Gerçekte ise, çou zaman abarttklar gururlaryla Doululardan, üstünlük kendilerindeyken -öyle sanyorlard- yabana bir dü.

ikiyi

donanmann kendilerine hakaret etmesini kabul etmelerini beklemek delilik olurdu. Üstelik, burlotaya aborda etmek isteyen ngiliz filikasnn yapt, provokasyon deildi de neydi ?

Vuruma balar.

koruyordu. Halbuki Codrington

onlar

bile Guerriere'in

çok büyük bir tehlikeye atabileceini itiraf eder, çünkü "Asker say-

mza

göre, ellerimizde

toplarmz faaliyete sokmak için borda deitirmek zorunda

kalyorduk; bazen bir bazen de öteki palamar bolayarak dier gemiler gibi kendimizi

korumaya çalyorduk." 4

ate etmeyeceini

tekrarlar, amiral

ate açtrmayacana güvence

verir.

uramadkça Muharrem Bey bir bakta de saldrya

Türk ve Osmanl donanmalarn bekleyen Böyle hareket ederek felaketin

rumluluktan

kaçmay

ister.

Msr'a

etkisini

Ancak böyle

görmütür.

felaketi

bir

azaltmay ve

tirmek çok güç, hatta imkânszdr. Toplarn bir

rn

teyit eder.

Düke geminin

lombardan atlan

bir

yannda bekleyen

süreden beri denetimden

rington subaylarndan Dilke'i göndererek

kurunla

iskele

çkmtr.

karlkl

aznda

et-

Cod-

tarafszlkla-

görülür görülmez

öldürülür. Guerriere arhk

sava-

maktan kaçamaz.

Umutsuz kalan Muharrem Bey bir

nakszdr. Her

ve karaya ç-

üze-

da toparlanma ya da destek manevralar

komutan emir verecek durumda

deildir.

Manevra yeteneinin büyük bir ksmn koruyabilmi bir dü-

man karsnda Osmanl donanmas,

önceki günlerde verilen de-

mirleme kararlar nedeniyle her biri teker teker batan geni yüzer si-

ey deildir.

Sava güne batncaya kadar aralksz

sürer.

Beklenebilecei

gibi

en çok zarar

olan

Msr gemileridir. Hattn bati bölümü çok daha sonra, her e-

görenler, kendilerini savunabilecek tek tekneler

yin artk bittii bir anda ate altna alnr.

Daha önce de gördüümüz

gibi

giren Guerriere kendinden bir gemi

i altnda

kalr. Hareket

savaa

saat üç dolaylarnda

boyu uzakta olan Asia'nn ate-

edemediinden

ideal bir hedef tekil eder

ve ksa zamanda bütün direkleri yklr. Saat dört buçua doru, harek karaya

maz:

oturmasn

uydurur ve geminin

sahile sürüklene-

salar. Guerriere karada da

uzun süre

kala-

akam olunca rüzgâr çkar ve enkaz körfezi bir boydan öbü-

rüne geçerek Sfakteria Adas'na kadar ular. Ertesi sabah afak sö-

kerken

düman son darbeyi vurur.

Yangnlar bütün gece boyunca devam sanlar, patlayan

eder. Hayatta kalan in-

ambarlarn gürültüsünde yüzerek karaya çkmaya

çabr.

Gün dnda, Mehmed Ali'nin bir gün önce körfezin sularna demirlemi muhteem donanmasndan su üzerinde geriye sadece Leone, be korvet, üç brik ve dört ukuna kalmt; öteki tekneler batm, yanm ya da karaya oturmutu. Gemilerden bazlar daha sonraki gönlerde

onarlp

tekrar hizmete sokulur, ancak

kayp kor-

olur.

Elimizde ölü ve yaral yeterli belge

274

iki taraf

gerçekletiremezler. Zaten hiçbir

kunç filikaya atlar

devam ederken Navarin

oluan siyah duman o denli youndur ki bazen müttefik gemileri bile yanllkla birbirlerine ate açarlar. Bütünü görmek ola-

so-

karar arkadalar-

nn, kardelerinin savaarak öldüünü gören askerlere kabul gemi mürettebat

körfezde iddetle

yatta kalan tayfalar bir flok

Muharrem, subaylarndan birini ngiliz amiraline gönderir,

bir

rinde

ancak tayabileceimiz kadar yük vard;

sancak toplarmz sürekli olarak ate ediyordu ve onlar dinlendirip iskele

Sava bütün

Muharrem Bey kaderine raz olma-

y kabullenmez. Toplar her yanda gümbürderken onunkiler sessiz-

ne pahasna olursa olsun önlemek istedii

savata, hiç olmazsa kiisel olarak pay almayacaktr.

perlerden baka bir

Guerriere'in güvertesinde

liklerini

kartrlr. Efendisinin

ve bilgi yoktur.

saysn

kesin olarak belirlemeye yarar

O anda söylenen rakamlar 20 000 ya da

donanmann tamamnn 19 000 mürettebat ve olduu düünülürse bu sayya inanmak mümkün de-

3

Viei, c.g.e.

30 000'dir; ancak

4

ay.y.

4 000 asker

275

Fransz Pelorus gemisinin komutan Richard'a bir Msrl subay tarafndan söylenen 3 000 rakam gerçee uygun olmaldr. Müttefiklerde ise kayp 654 ölü ve yaraldr; bunlardan 272' si ngiildir.

liz,

184'ü Fransz, 198'i de Rus'tur. Amiral gemileri hasar

görmüse

de hiçbiri savaamayacak duruma gelmez. Osmanl donanmas yok edilir. Yeni eitimden geçmi

donanmasnn henüz Avrupa'nn

eski denizci ülkeleri

Msr

karsnda

durumda olmad görülür. in ilginci, müttefiklerin zafer haberi Avrupa bakentlerinde

tutunacak

"zamansz" olarak nitelendirilir.

Stratfort

Canning haberi

"art-

umutsuzlua düürücü" olarak görür; Baron Damas de Rigny'ye "lk topun düman donanmas tarafndan atelendiine c,

oldum. Aksi halde, çok zor durumlara düerdik" diye

memnun yazar.

Aslnda, Ruslar ri

tuzaa dümütür.

için

nn

dnda herkes, tereddütlere son veremedikleMüttefikler

Paa'nn

cepheyi

brakmas-

fiyatn belirlemek istememi ya da becerememiler,

Ali ise sultan ve

atlmaya

cesaret

slam dünyasyla arasn

Mehmed

açabilecek bir maceraya

memuru) Ribeaupi-

erre'e (stanbul'da konsolosluk memum) yazd 13 aralk tarihli mektupta da belirttii gibi, Mehmed Ali bozgun haberim aldnda (2

kasm) duygularn

aça vurmaz:

Msr korveti,

daha önce Kahire' den skenderiye'ye gelmüttefik kuvvetlerinin Msr ve OsPaa'ya mi olan Mehmed manl donanmalarm 20 ekimde Navarin Körfezi'nde bozguna u"Bir

Ali

rad haberini verdi. anlatt mesaj okuduktan 'Bunu bekliyordum. Bu savatan kaçnmak

brahim Paa'nn babasna sonra ekselanslar

mümkün deidi'

Mora'dan

sava gerçekten de ilan edilmi ve cihat bütün Müslümanlar

için bir

görev olmutur." 6

Paa'nn

felaketi

dedi." 5

dönü

mantksz bir inadn gerisine snr. Sadrazam Mehmed Selim Paa, Mehmed Ali'ye haberi verir: "Durum böy-

kabul edecek yerde

düünce

vardr: cephanesiz kalan

Ayn zamanda büyük devletlere

kar girilecek onun gözünde dengesiz bir çaümaran verecei ciddi kasm 1827'de Babâli'yi uyarr: "çinde bulunduumuz durumda müttefiklere sava ilan etmek u anda üç olan sonuçlan da düünür. 3

düman ülkeleri dörde, hatta bee çkaracaktr; imdiye kadar bu ittikatlmam olan ülkeler üç büyük gücün paylaacaklan bir sava ganimeti olduunu düünecekler, kendilerine bir ey kalmayaca için endieye kaplacaklardr. Benim fikrim imdi çatmay hafif kofaka

ullar kabul ederek sona erdirmek gerektiidir.

Daha sonra kuvvetle-

rimizi her alanda geHtirir ve kötü günlerin geçmesini bekleriz." 7

Ne yazk ki bu mantkl görü sultan tarafndan kabul görmez. Her zamanki gibi yine kurnazla bavurur, Msr valisinin gururunu okayarak Avrupallara kar sava açlmas halinde ona vaatlerde bulunur. Vaatlerin arasmda Suriye besinden

komutanl

paal ve brahim'in Avru-

da vardr. Hüsrev

Paa

tecrü-

az yanan Kavalal bu

tuzaa dümez. Bundan sonra kendini, sadece kendini düünecektir. lk arzusu stanbul'a olan desteini çekmek ve savatan onurla aynlrken sultann öfkesine

Haksz deildir. Babâli'nin inadnn Osmanllan felakete götürdüünü görür. Rusya'nm Navarin zaferinin peini brakmayp stanbul'a müttefiklerin artlarnda bar dayatmak ishedef olmamaktr.

tediini de

bilir.

21 mart 1828' de stanbul'daki temsilcisine "Babâli

ngiltere ve Fransa'nn Rusya'yla ittifaklarm

bozacam umuyor.

mantk gözüyle bakarsanz bir an için bile olsa Rusya'y yenebileceimizi düünmenin gerçekten de gülünç olduunu görürsünüz. Biz ranllara kafa tutamamken Ruslar küçük bir kuvvetle onlarn hakkndan geldi ve kentlerini ykt... Sadece akl ve mantk bizim Ruslara direnebilmekten ne kadar uzak olduumuzu Böyle bir fikre

Gelecek günler onu hakl çkarr. Rusya Türkiye'yi rarldr. Fransz hükümeti ise Yunanistan'n

u

6 Sabry, 7ay.y.

5

kafasndaki tek

söylüyor" 8 diye yazar.

Babâli'ye gelince, Navarin' den sonra gerçei görüp yenilgiyi

276

ise

ordusunun Mora'da hapis kaldr.

pa Türkiyesi'nin askerî

edememitir.

Pezzoni'nin (skenderiye'de konsolosluk

leyken

Cattaui, Les archives russes en Egypte... a.g.e.

8

ay.y.

a.g.e.

istilaya ka-

bamszlnn resmen

taranmasna, Boazlar'm kapatlmasna ve Rusya'nn desteklenme-

nda bulunarak merhamet

Dier yandan ngiltere Osmanl mparatorluu'nu yok edecek ve stanbul'u Ruslara verecek bu plana kesinlikle kar çkar. Paylamann yava yava, aamalarla yaplmasn ve kendi isteklerine uygun olmasn ister.

olutan kurtarmalar

sine taraftardr.

Rusya tek

bana

Osmanl mparatorluu'na sava ilan eder. lginçtir, o zamana kadar bütün Avrupa, Osmanl topraklarnn bütünlüünün ne pahasna olursa olsun korunmas gerektiini düünürken imdi kimse sesini çkarmaz. Bu bütünlüün korunmas mümkün müdür ? Eer mümkünse Fransa ve ngiltere neden Rusya'yla birleip Navarin'de Osmanl ve Msr donanmasn yok etmi, Yunanistan'n ba-

mszln hzlandrm ve böylelikle imparatorluun parçalanmasna katkda bulunmutur ? imdi Moskova'nn Balkanlar' daki ilerleyiine Avmpa neden göz yummaktadr ? Avrupa'y yöneten hükümdarlarn çelikisi ve 19

temmuz

Msrllar Mora'dan manu

için yalvarrlar.

günü Edirne'de imzalanan bar anlamas bir anlamda Osmanl'nn vasiyeti gibidir. Onuncu madde uyarnca imparatorluk Yunanistan'n özerkliini

Rusya'yla Türkiye'yi

Mehmed

tanmak zorunda kalr. 11

kar karya

getiren

Ali stanbul'daki efendilerine askerî

sava

ya da

süresince

baka bir

des-

salamaktan özenle kaçnr. Bahane olarak ordusunun Mora macerasndan sonra dütüü an güçsüzlüü gösterir. Gerçek bu tek

deildir. Yunanistan'a müdahalesirin getirdii maliyet,

nn kayb, yapmak dur. Üstelik

bu

zorunda

maliyetin

donanma-

kald masraflar karsnda mutsuz-

karln da alamam, umut ettii Suri-

ye paalna getirilmemitir. lginç olan,

tüm nefretini donanmas-

n yakp ykanlara deil, bozgunun tek sorumlusu olarak gördüü sultana yöneltmesidir.

Ona

Suriye'yi vermediler

mi ? Hiç önemli

mi-

HtarP atmaya karar verirler.

Bu karar sadece eklen alnr. Mehmed

Ali'nin Navarin'deki ölçülü

davrann bilen ngiliz ve Franszlar

dostça bir

yakn bir yok

deil, güç kullanarak kendi alacaktr.

ilginç tutumu...

1828'de müttefikler

ve imparatorluu

14 eylül

harekete geçmeye karar verir ve 26 nisan

1828'de

isterler

çözüm bulmaya hazrdr.

Fransa'nn Mora' da General Maison komutasnda bir birlii

Bu

Mora'nn Msrllardan boaltlmas emrini alr. Ancak askerler daha harekete geçmeden Mehmed Ali, Codrington'la 9 austosta skenderiye'de Mora'nn -baz kaleler dnda- boaltlmasn ve brahim tarafndan kaçrlan Yunanl kölelerin iade-

bulunur.

sini 10

birlik

ve ordunun müttefiklerin

salayaca

güvenlik içinde dön-

anlama imzalar. Böylece Maison ve brahim ordular arasnda hiçbir çarpma olmaz. Fransz ve Msrl subaylarn karada karlatklar ender mesi

için

Yunanistan'a gemi gönderilmesini öngören bir

durumlardaki

karlkl nazik davranlar Navarin Savann üzeMsrllarn Mora'y boaltmalar eylül 1828'de

rine sünger çeker.

balar ve 10 ekimde brahim skenderiye'ye yeniden ayak basar. Bir

yl sonra Ruslarla

boumakta olan Türkler sonunda

lklarn tehdit eden tehlikeyi

9 Zor kullanarak,

ça-

silah zoruyla, (ç.n.)

10 Charles Lenormant

278

görür. 9 eylül 1929'da elçilere bir

var-

(a.g.e.) iskenderiye'ye

götürülmek üzere gemilere bindiriliine tank

vardnda olur.

158 kölenin Yunanistan'a 1 1

5 ubat

1

830

Protokolü Yunanistan'n

bamsz

bir devlet

olduunu

teyit eder.

279

YRM BRNC

BÖLÜM

Cezayir (1829-1831)

Son Firavun'un gözünde Navarin, yükseklerde i yapan her yaratn karlamaktan kaçnamayaca bir yol kazasdr ve geç-

mie aittir. Fransz emeiyle kurulan

dan batrlmas saçma

bir

donanmann Franszlar

tarafn-

gibi gözükebilir. Ancak, ülkelerin politikala-

r göz önüne alndnda bu pek de artc deildir. Zaten bu bozgundan sonra Mehmed Ali, Fransa'ya herhangi bir kin duymaz ve kendini Fransa'ya her zamanki gibi yakn görür. Üstelik iki ülke arasnda sanki yazlmam bir anlama, karlkl bir sempati vardr. Kavalal'nn imparatorluunu korumak ve topraklarn Suriye'ye kadar geniletmek için Fransa'ya ihtiyac vardr; Fransa'nn da Or-

tadou'daki ngiliz-Rus

ki

taraf

zular,

dengelemek

için

Mehmed

Ali'ye.

aynl tek, ama çok önemli bir noktada imparatorluunun tamamen bamsz olmasn ve

arasndaki görü

toplanr. Paa, ileride

etkisini

onu yutabilecek bir yabana korumann altna girmemeyi arFransa ise böyle bir imparatorluun kendi korumas alanda

kurulmasn

ister.

Nazarin ertesinde piyonlar ne durumdadr ? stanbul'da sultan bu buhrandan, kulundan çok daha güçsüz

Mora'nn boaltlmasyla sona ermi olmasna karn ayn öykü II. Mahmud açsndan bir TürkRus savama dönümü ve çok kötü koullu bir bar anlamasyla

olarak çkmtr. Kavalal için hikâye

bitmitir.

Mehmed

Ali'nin hiçbir

bozguna

mankinden güçlüdür. Donanmaya güçlü,

daha

çada

Kurucusu kim

ikinci bir

uramam ordusu, her za-

gelince... Birincisinden

daha

donanma kurulma aamasmdadr.

olacaktr ? Tabiî ki Cerisy ya da Fransa.

Böylelikle kul, efendisini her

durumdadr. stedii anda aradaki ve

karetlerin

zamankinden

fazla korkutacak

ba koparacak ve yaad ha-

dü krklklarrun öcünü alabilecektir.

Ancak

siyasal

bunun zaman henüz gelmemitir.

alanda

ol-

mu, Paris, Cezayir Naiplii'yle ilikilerini kesmitir. Bunun kayna-

nda -resmî olarak- korsanlk ve Direktuvar zamannda söz verilen Bourbonlarn

siyasal

amacyla giriilen bir iç politika

Her ne olursa

yaiar. Gerçekte ise

yldzn, ordusunu

her ey,

ve rejimlerini parlatmak

hareketiyle

ulamasnn nedeni, bir sinek kovucu ya da

öcünü

atlaryla karlanr. Hakaretin

almak ve uzun zamandan beri göz konulan Barbar ülkelerini elde etmek için gerekli frsat bulunmutur. Mehmed Ali'nin acilen

adndan bahsedilir. Kim tarafndan ? Drovetti 1

eylül 1827'de

Fransz

hazr bekleyen Mehmed leceini

bay Albay

Huder'i

Paa

adna igal edebiSultann bu topraklar üzerindeki -gerçek olmaktan haklar alamayacak bir engel deildir.

daha önce bu konuda

geçmeye hazr olduunu bildirir. Üs-

rini

ve

Eer

bamszlk

Fransa'y

görümü, Cezayir beyine hadAncak Mehmed Ali, Dondestekleyecekse, zaman geldiinde

arzusuyla Suriye'nin fethini gerçekletirdiinde

Fransa'nn da ona

yardm edeceine güvenmek ister.

Babakanlkta Martignac'n, dilerinde de La Ferronays'in yerine gelen Prens De Polignac bu fikre scak bakar. Böyle bir durum, onun da inanlarna uyar. 1814 ylndan beri baz topraklan

Msr'a balamay düünüyordur. Ancak ie girimeden önce Babâli'ye

haber vermenin daha

1829'da stanbul'daki rek sultann

elçisi

doru olacan düünür.

Huder

Ali'ye gönderir.

ayn 16'snda

3

kasm

skenderiye'ye varr.

örenir: dört yl içinde geri ödenecek dört milyon talari tutarn-

da kredi ve en son model yirmi dört bulacak

Mehmed

gibidir:

topraklar, Fransa için Cezayir

top.

14 ekim

General Guilleminot'yu görevlendire-

Msr valisinin barbar ülkelerine kar hareketini onay-

lamasn ister. Ayn zamanda plann krala ve hükümet arkadalarina sunar. Sava Bakan Bourmont ve Donanma Bakan D'FIaussez

Bu hikâyede herkes umsava gemileri ve yeni

Ali için

sorununun bitmesi, Avrupa

için kor-

Konu bakanlar kurulunda yeniden görüülür ve uzun tartmalar sonunda, 19 aralkta Fransa'nn Cezayir'e kar dorudan hareket etmesi gerektii kararlatrlr.

lk görümelerde Babâli

Msr

tepkisini

valisinin

örenmeye çalr.

harekâtna

kar

çkmaz;

daha sonra fikrini deitirir ve Cezayir beyi nezdinde arabuluculuk yapmay önerir. Bu deiiklik raslanti sonucu ya da kiisel bir kapris

olarak gerçeklemez. Babâli'nin yeni

görüü ngiliz büyükelçisi-

nin sultan nezdindeki gayretlerinden doar.

Huder, 20 aralk 1829'da Mehmed Ali'nin Polignac' rn son öne-

Villele'le

dini kiisel olarak bildirmeyi önermitir.

kiot deildir.

ileri

ve Guilleminot'nun emir su-

Bu arada Guilleminot stanbul'un

hükümetine ordusu savaa

Ali'nin Cezayir'i Fransa

sevinir ve harekete

ilerler

Mehmed

1829'da Toulon'dan ayrlarak

tarafndan.

belirtir.

çok teorik-

telik

temsilcisi

temizlemeyeceini

ara yol bulmaya çalr. Donanma Msr'a ödünç

Polignac belirledii yolda

sanln sonu.

Provence gemisiyle Cezayir Lima-

temsilcisi top

taraflarca

hakaretle-

katlacaktr. X. Charles deitirilmi projeyi onaylar.

derhal özür dilenmesini

bir

ister.

olmayan üçüncü

donanmasnn

Bourmont yaanan

olarak verilecektir. Fransa harekâta bir filo ve istihkâm subaylaryla

duunu

n'na gelen Fransa

282

ilgisi

tartma srasnda Cezayir Beyi Hüseyin, Fransa Konsolosu Deval'a yelpazeyle vurur. X. Charles Hükümeti Gergin

bir yelpazedir.

çkar. D'Haussez kraliyet

Kavalal'yla görüür, ondan beklenen hizmet karlnda istedikle-

balamtr.

olsun, iki ülke arasndaki gerginliin 30 nisan

1827'de en üst noktaya

Msr'a rin bu ile

kar

verilemeyeceini belirtirken

sürer. Polignac bir

Fransa'da ise sonuçlar henüz kestirilemeyecek bir gelime

hububatn teslimatnn yaplmamas

prensin görülerine

rilerine

yapt

itirazlar:

Hristiyan bir devletin

yardmn slam

dünyasna açklayamayacana an, yalnz bana hereket etmek iste1

donanmasnn yardmn sadece kendisi bir saldrya hedef olduu durumda kabul eder. Polignac Paa'yla görümelere devam etmek gerektii görüündedir. 3 ocak diini Paris'e bildirir. Fransz

1830

tarihli

bakanlar

kumlunda

dört milyon talarinin

Ali'ye taksitler halinde ödenmesini önerir: bir

Mehmed

bölümü skenderi-

ye'den hareket etmeden önce, bir bölümü Trablus'ta, bakiye de Cezayir'de. Balanmas ya da ödünç verilmesine olanak bulunama-

yan gemilerin yerine de

sekiz milyonluk bir tazminat teklif eder.

18 ocak 1830'da Fransa'nn Londra, Viyana, Sen-Petersburg ve Berlin büyükelçilerine

gönderdii mektupta Msr'la varlan anla-

mann genel çizgilerini belirtir. Tepkiler gelmekte gecikmez.

283

-

Metternich

Msr valisinin barbar ülkelerinin üzerine salnma-

sna kardr. Prusya Avusturya'y destekler. Rusya bu projenin yaraticsn hayal görmek ve Fransa'ya kötülük etmekle suçlar ve Paris'in

çkarlarn kendi ordusuyla savunmas gerektiini belirtir. ngiltere ise plan resmen reddeder ve "Osmanl mparatorlu-

u'nun güvenlii

ve toprak bütünlüü" kalkan gerisine

snarak

mat,

nusunu kendi bama halletmeye karar verdiini bildirir ve Paa'ya Trablus ve Tunus karlnda birbuçuk milyon talari önerir. Paa bu arada Paris'in daha önce yapt ve 20 ocakta Huder'le

gönderdii

önerileri -Langsdorff'un

geliinden bir gün önce-

Fransa'y Cezayir'le olan sorunlarn kendi bana çözümlemeye ça-

alm ve heyecanla kabul etmitir. Yeni öneriler karsnda öfkele-

rr. General Boyer'ye göre "ngiltere, Sudan ve Arabistan'daki verimsiz topraklan

görümeleri keser ve Franszlarn hiçbir zaman Oran'a varamayacaklann, varsalar da ngilizlerin korkusundan orada kalamaya-

gel

caklarn

vurmutur. ngiliz diplomasisi esnek görünüüne ramen her zamanki kathyla Paa'mn görülerini kabul etmez. Önce onu iste-

yüzyldan

diklerini yapabilmesi için serbest

mart 1962'ye kadar

almas için Msr valisinin Habeistan seferine enolmu, Yunanistan'da kuvvetlerinin ypranmasna ve hazinesinin boalmasna yol açm ve sonunda Navarin'de ölümcül darbeyi

çizdii snrlar içinde

tutar.

brakr, daha sonra da önceden

Msr valisinin gücünü ülkesinin dn-

da kullanmas, böyle bir taktiin getirecei en önemli kazançtr. Pa-

a bozguna urarsa, ngiltere onu yok edecek, zafere ularsa baansrun meyvelerini toplamasn önleyecektir." 1

Msr'n herhangi bir Avrupal büyük devletle ittifak kurmasna ngiltere'nin kar çkmas doaldr. Msr'daki ngiliz konsolosu Mehmed Ali'ye Polignac'm plann reddetmenin Msr'n kurtuluunun ba koulu olduunu anlatr; yoksa ngiltere Msr'n Akdeniz, Suriye ve Kzldeniz hakkndaki görülerine kar çkacaktr. Majestelerinin stanbul büyükelçisi de sultana Paa'nn her türlü hareketini yasaklama öüdünü

nil-,

Her iki konuda da yanlmaktadr. 14 haziran 1830'da Fransz kuvvetleri Oran'n on yedi kilometre batsnda, Sidi-Ferruh'ta karaya çkar ve Osmanllarn XVI. söyler.

beri süregelen hâkimiyetine

Mehmed önemli olan

Ali, birdenbire ngiliz

hükümetinin gözünde çok

Osmanl mparatorluu'nuh

toprak

bütünlüü konu-

son

verir.

Fransz

varl

sürer.

Bütün hesaplan yaptktan sonra, Mehmed Ali'nin Cezayir macerasna katlmamasnn onun için çok yararl olduunu söyle-

mek gerekir. Böyle bir macera onu önceden kestirilemez güçlüklerle kar karya brakabilirdi. Halbuki imdi, gözlerini rahatça Ortadou'ya çevirebilir...

Dou'nun basamaklar bu topra ister, hiçbir güç onu almasna engel olamayacaktr. Babâli'nin Kavalal'nn bu hayalinden Suriye aklndan hiç çkmaz,

haberdar

olduu

düünülebilir, çünkü 17 austos 1830

tarihli bir

Mehmed Ali donanmasolarak Msr'a ferman na stratejik bir liman salayan bu batan memnun olur. Ancak bu Girit'i has3

verir.

balar.

ferman Mora savamda

Adarm

terli

Onun izni olmadan hiçbir ey yapamayacam uzun zamandr biliyorum. Ne tarafa dönsem karmda onu buluyorum ve her giri-

soruya olumsuz cevap

midir

?

yapt fedakârlklarn karl olarak ye-

getirdiinden çok götüreceini düünerek bu

suna deinir ve ngiliz Konsolosu Barker'a "ngiltere güçlüdür.

verebiliriz. Üstelik sultan

ve valisinin

iliki

tiim ite beni baanszla uratyor" 2 der. Fransz-Msr projesi direni, eletiri, suçlamadan baka eyle

soukluk da Navarin Sava'ndan sonra daha da artar. Kavalah, Yunanllar karsndaki çabalarnn Suriye'yle ödüllendirilmemi olmasndan, Akka valiliine getirilmemesinden ve

karlamaz

herhangi bir tazminat alamamaktan dolay mutsuzdur. Sultan

ve

Mehmed

düer.

Ali'nin Cezayir krizine müdahalesi suya

sindeki

Ruslarla li

284

ubat 1830' da Polignac'm skenderiye'ye gönderdii diploBaron De Langsdorff, Mehmed Ali'ye Fransa'nn Cezayir ko6

1

Sabry, a.g.e.

2

R.

ve G. Cattaui, a.g.e.

ise

çarprken yalnz braklmasmdan ötürü kzgndr. Babâ-

Mehmed Ali'ye Suriye'yi igal etmek için bekledii frsat dolayl

3 Genelde bu

terim, bir hizmet

karlnda

bir kiiye verilen toprak

anlamna

gelir.

285

yoldan da olsa

verir.

Ancak Paa'nn girmek üzere olduu Suriye

nedir ?

Fatmî ve Memlûk istila-

aln

yaam ve 1517'den sonra Osmanl topra olmutur. Önce

kalkan

üç, sonra

da dört

Sayda ve

Filistin.

paala

ayrlr:

Suriye'deki siyasal görüntü

Bu

am,

Trablus, önce

Halep sonra

Mehmed Ali'nin itahn kabartr.

eyalette geleneksel ayrcalklara sahip

ve devlet içinde devlet

manzaras gösteren yan bamsz halklar bulunur: bunlarn banda Lübnan bölgesine yaayan ve tek bir önder, Emir Beir ahab ta-

Akka hzla Kahire' deki yönetim aleyhine yürütülen entrikalarn merkezi olur. Abdullah Msr'dan kaçanlar cesaretlendirir, onlara snma hakk salar. 1831'de be bin fellahn bu amaçla snr geçtii düünülüyor. 5

Kavakl durumdan

"Msr köylüleri

yakndnda

Babâli'nin yanta ksadr:

imparatorluun kullardr,

Msr valisinin köleleri

rafndan yönetilen Dürzî ve Maruniler gelir. Önündeki savaa gözleri kapal atlmay hiçbir zaman düünmeyen Mehmed Ali, emirle

deil. stedikleri yerde yerlemekte özgürdürler."

çok önceden iliki kurmutur. Beir

im

ahab

yerel muhaliflerinden

kaçmak zorunda kaldnda iki kez Kavalal'nn konuu olmutur. Beir sayesinde Lübnan Dalan'ndan gelecek destek güvence altn-

cevab hazrdr: "Öyleyse

Mehmed Ali'nin

felkhm bir fazlasyla geri getirecesava ilandr. Her ey hazrlanmür

6 000

Bu, neredeyse açk bir Kavakl her eyi öngörmü, hazrlam, hesaplamtr ve baarrm artk sadece uygulamaya bal olduunu bilmektedir.

dadr.

!"

Baz

yazarlar Kavalal'nn Suriye'yi fethetme arzusunun bir

Mehmed Ali birkaç haftadr Lübnan emiriyle balant içinde-

imparatorluk kurma, daha net belirtmek gerekirse bir Arap impa-

durumu örenir örenmez iddetli olduu kadar beceriksiz bir tepki gösterir ve Akka Paas Abdullah'a Kavaklyla ili-

ratorluu oluturma isteinin bir parças olduunu düünürler. Hemen söyleyelim, bu görü özellikle Paa'y Nâsr tarafndan geliti-

dir.

Sultan

kilerini lar.

kesmesini emreder ve ödül olarak da Trablusam' ona ba-

Halktan vergi almak

için

yalnz kendi

çiftliklerinde yetitirilen

buday ve sabun gibi maddeleri gönderir ve yüksek fiyat ister. Birisi kendine kar geldiinde tehdit hazrdr: "Dikkat et, yoksa sabun gönderirim !" 4 Öykünün holuu Abdullah'n bunu ve üretilen

gülünç bir biçimde yurttalarn tehdit olarak kabul etmesidir. istanbul'un satranç tahtasna bu yeni tikadaki ilkesizliin bir yeni

Babâli'nin yeminli

kanndr.

dümanyd.

o denli

kartrmt ki

oyuncuyu sürmesi,

Ayn

Fatih rolüne

liini elde edebilmek için emirler

sultan üstüne

tan tarihçilerce desteklenir. Ancak, uzun iktidar srasnda bu teoriyi destekleyecek kimi hareketlerde bulunmasna karn böyle bir fikrin Paa'nn

düünce yapma uymadn belirtmek gerekir. Ha-

reketlerinin nedeni

uzak seleflerinkinden farkl deildir:

poli-

am vali-

dünya üzerinde yalnz olmadklarn ve çöllerin

onlarn savunmas

paalarn gönderip isyann

günden

sonra, fetihten çok

ikilik

Msr'

d

için snrlarn olabildiince geniletda Sudan'n fethine karar verir. amaçla bu mek gerektiini görür, Üç bin kadar yl önce gerçekleen Hiksos saldrs Msrllara

çkarm ve ortal-

arasnda

Arap taraf-

saldrlardan koruyabilmek

Abdullah on yl önce

soyunmu,

rilecek panarap hareketin öncüsü olarak görmek isteyen

için yetersiz

Nil Vadisi'ni çevreleyen

olduunu öretmiti.

savunma amacyla

O

gerçekletirilen bir-

elebasnn kellesini istemiti. Abdullah üstünlüüne güvenip Akka'ya çekildiinde zaten beceriksiz Osmanl güçleri büyük Napol-

çok askerî harekât firavunlar

yon'u da durduran Akka Kalesi'nin surlarn

günkü Anadolu'ya kadar götürmü ve XVIII. sülale firavunlarrun dönemine damgasn vurmutu. Mehmed Ali'nin Mme. Desroches

Tarihin garip bir

286

zamann 750 000 frang) ödemesi karlnda pageri almasn salar. On yl sonra ise sultann Msr'a kar (belki de klç) olarak kulland ayn Abdullah'tr...

rak üç bin kese (o

Suriye srasyla Arap, Emevî, Abbasî,

larn

lah'm balanmasn, sava giderlerinin tazmin etmesini ve ek ola-

cilvesi,

Suriye'deki o

aamamt.

dununun

tekrar

yat-

rat

kylarna, kuzeyde de Kilikya üzerinden Hititlerin ülkesine, bu-

mas Mehmed Ali sayesinde olur. stanbul'un isteiyle ya da kendi

Noblecourt'un

arzusuyla arabuluculua soyunur, Babâli'yle görüerek Abdul-

amac daha

4

5 Bazlar,

Planal, a.g.e.

douda Suriye üzerinden Dicle ve F-

amaz

bir

dorulukla belirledii çok önemli

bir

vard: "Önemli olan Dicle-Frat'k Akdeniz arasndaki

özellikle

de G.

Enkiri (a.g.e.)

bu saynn

1

8 000 olduunu iddia eder.

287

bölgede kimin sözünün geçerli olaca, olarak kimin ipso facto o

ticarî

dönemin en güçlü

YRM KNC

alverilerin efendisi

devletinin

bana

geçe-

Napolyon'un izinde

ceiydi." 6

görüümüze göre, Ramses ve Tütmosis'ten sonra de "Dou'nun basamaklan"na yönelten bu politiOnun gözünde Osmanl mparatorluu dünün Hitit Devle-

Bizim

Mehmed kadr. ti'ni

BÖLÜM

(1831-1832)

Ali'yi

temsil eder.

Sultann yannda Yunanistan savama katlmasnn nedeni, kendisine ödül olarak Suriye'nin verilecei ve lindeki

bu topraklarn hayaamac, gerçekletimesine -snrlarnn güvenliini salamak

ve stanbul

Msr arasnda bir "tampon devlet" oluturmak- yar-

ile

dmc olaca umududur. Ekim banda

kasp kavuran

Msr

ordulan harekete hazrdr, ancak ülkeyi

salgn nedeniyle yerlerinden kprdayamektubunda bize durumun ay boyunca hapis kalmak ve çevresinde sa-

bir kolera

mazlar. Cerisy 20 ekim 1831 tarihli bir ciddiyetini arlatr: "Bir

dece ölüler ve can çekien insanlar görmek korkunç bir duygu.

sr sadece austos aynda 120 000 kii günde 2 000 kadar insan öldü..." 7

kaybetti. Kahire'de

M-

bazen

Salgn geçer geçmez 25 000 kiilik bir ordu brahim'in ve sadk

yardmcs Joseph Seve'in emrine verilir: hedef, Akka'dr.

Ekim 1831 sonlarnda ordunun büyük bölümü Sina'ya girer. Bu birliklerin bamda baka bir brahim, Mehmed Ali'nin oluyla

kantrlmamas için him Yeen vardr.

El-Sogayar (küçük) olarak adlandrlan bra-

"Büyük" brahim'e

gelince, Yafa'ya

gitmek üzere Kafrü'l-

eyh firkateynine biner. Yannda Seve ve kurmaylar, bir korvet ve üç brik vardr.

Donanmann

geri kalan

bölümüyle ksa süre sonra

Akka'da buluurlar. Napolyon'dan otuz üç yl sonra brahim Korsikalnn beceremediini baarmaya çalr.

"Küçük" brahim'in birlikleri 7 kasmda Gazze'ye varr ve ay-

n akam ehre girer. 10 kasmda Yafa önlerindedirler. Bu baarnn yan yoktur, çünkü geldiklerini örenen Türk garnizonu kaçm ve Kudüs'e snmtr. Yemden düzenlenen ordu 14 kasmda Hayfa'ya gelir ve kenti hiçbir direnile karlamadan alr.

büyütülecek bir

Araln ilk günlerinde Akka'y uzaktan görürler. Tarihçilerden

deki

büyük bir bölümü Napolyon'un bu kent önün-

baarszln surlar hakknda yeterince bilgi sahibi olmamas-

na ve direnii küçümsemesine balar. Bu dorudur; ancak Napolyon'un

hiçbir

unutmamak gerekir.

kuatma komutan olmadn da Hep askerî dehasn gösterecei geni alanlan

zaman

bir

tercih etmitir.

brahim'in gözleri önünde uzanan kent, 1799'dan beri pek de-

imemitir. Hâlâ üç kenar

denize yaslanan düzensiz bir

görünümündedir. Kara tarafndaki 6 Ramsds

288

7

II,

la v&ritable histoire, Paris,

Enkiri, a.g.e.

1

996.

mitir.

iki

kenar daha

iyi

begen

tahkim

edil-

Bütün surlarn önünde oldukça derin bir çukur bulunur. Gü-

ney kanat

üç,

kuzey kanat

ise

dört kuleyle savunulur. Kentin içine

289

açlan sadece

iki

kap vardr: limann ucundaki "Deniz Kaps" ile oyulmu ve denize yaslanm "ehir Kaps."

surlarn bir köesine

Liman, bir adack üzerine ina edilmi

bir kale

binalardan, hamamlardan,

ehirde

zarif bir

çar

tunlu bir caminin

küçük

ve kervansaraylardan oluur.

kubbeyle örtülü ve somakiden

yaplm güzel sü-

dnda dikkat çekebilecek bir yap yoktur.

Kent garnizonu, büyük bölümü Arnavut, üç binden

fazla as-

kerden meydana gelir. Çok deerli bir subay olan Garnizon Komu-

tan Hurid Bey'in etrafnda kendisi kadar deerli Avrupal mühendisler

ve topçular bulunuyordu. Toplar ve barut bilinçli olarak kul-

lanlyordu.

brahim 8 aralk 1981 sabah saldr emrini verir. Kent on iki saat boyunca

Emir Beir ahab ayaklanr ve brahim'in yannda yer alr. Bu,

ve bir dalgak-

ranla korunur. Kent üzerleri teraslar ya da kubbelerle örtülü

ta

am, Kudüs ve Kayseri valileri asker toplayarak Abdullah'n imdadna koma emri alr. Bütün birlikler Halep'te toplanacakür.

youn bir top atma tutulur. Caferiye gemisinin komu-

Bakomutan onu kollan açk karlayarak barna basar ve bölgeyi çok iyi tanmasndan yararlanarak ordunun erzakn bulmakla görevlendirir. Bu ibirlii Cadalvene ve Barrault'da "brahim'in yarmda Emir Beir, Suriye'nin Msr'n eline geçmesi demektir" görüünü uyandrr. Ancak bu yardm da durumu deitirmez: Akka giderek artan saldmlara direnir. Bu direni skenderiye'deki Fransz konsolosunun u yorumuna neden olur: "Bu ie giriildiinde Akka'nn basit bir kulübe gibi düeceine inanlmas, direniin bu kadar uzamasnn ana nedenidir. Msrllar kuatmann bir sava gibi olduuna, beklenen bir ibirliidir.

güzel bir

örgütlenmi bir ordunun bilimsel hesaplara üs-

filo ile iyi

tan "Sadece benim firkateynimden 3 000 mermi atelendi ve bunlarn en az iki bini kentin surlarna isabet etti. Duvarda delikler aç-

tün geleceine inandlar ve ibrahim

ama hiçbir ciddi zarar veremediler" 1 der. Top aülan etkili olmaktan çok gösterilidir. Donanmann bütün gayretlerine ramen Msu-llar surlarda en ufak bir gedik bile açmay baaramaz. Bombardman on gün boyunca sürer, hiçbir sonuç almamaz. Çok öfkelenen sultan yine de bir uzlamaya varmaya çalr. stanbul'daki Fransz Elçilii Müstean Baron Varenne 10 arakk 1831'de "Babâli" diye yazar, "saldrgan ve saldnya urayan ayn kefeye koyarak Mehmed Ali'yle anlama yolu buldu. Eer Mehmed

birkaç

ülar,

Ali ri

bamszln kazanmaya kesin kararl deilse stanbul, sanki ge-

adm atmyormu gibi, ona Suriye'yi brakmaya hazr."2 Sultan

ye'ye

gelir.

onlar kabul eder ve öyle der:

"Olum u srada

Akka Kalesi'ne saldn düzenliyor. Onun onurunu ya da kendi onurumu çinemeden onu durduramam. Ancak kaleyi alp dümanm Abdullah' cezalandrdktan sonra Akka'y sultana teslim etmeye

haznm. Artk padiah istediini yapar." 3 stanbul'a iletilen bu cevap, daha önceden balatlm

kar

Enkiri, a.g.e.

2

ay.y.

3

ay.y.

yeterli

gün

içinde

rursak,

olacana güvendiler. Napolyon'un da Akka'y düüreceine inandn göz önünde bulundu-

Msrllarn hayallerini daha iyi

olan

anlayabiliriz.

Napolyon kö-

tü bir rastlant sonucu kaybettii

ar toplarnn dnda, böyle bir

operasyonun baans

malzeme ve insana

için gerekli

sahipti.

Oysa

brahim'in kuatmasnn bandaki talyan mühendisin bugüne kadar böyle bir deneyimi

olmamtr." 4

Günler geçer. Suriye'nin raür. Sürekli

k yava yava Msr

saldrarak arzu edilen neticeye

askerini

yp-

ulalamayacan so-

nunda gören brahim, babasna bavurarak uzman mühendisler ister.

Öte yandan donanmann bu ku-

atmada ie yaramayaca düüncesiyle, gemilerine skenderidönme emri verir. Bu frsattan yararlanarak hasarlarm ona-

ye'ye

racaklardr.

Mehmed Ali olunun isteklerini derhal karlar, silah ve cephaneye ek olarak daha Mesolongion'da yeteneklerini kantlam Napolili

saldn hazrlklarn daha da hzlandnr. Halep, Trablusam,

1

ykmaya

ve topçular gönderilmesini

L Mahmud'un temsilcileri 28 aralk 1831'de skenderiPaa

ri

Paa'nn asker ününün engelle-

bir

istihkâma olan Albay Romei'yi de Akka'ya gönderir. Romei,

yannda Korsikal 1832' de Kahire' den

Albertini ve bir Piemonteliyle birlikte 23 ocak

ayrlr ve 2 ubatta brahim'in ordugâhna varr.

Daha gelir gelmez bütün çalmalan batan aaya deitirirler. 4

Sabry, a.g.e.

ele alr

ve seleflerinin

plann

nr:

Bu arada stanbul'da paalarn yllk atanma listesi yaymlabu listede ne Mehmed Ali'nin, ne de olunun ad vardr ve bu

da görevden almak anlamna

gelir.

3 mart 1832'de bayram gecesi,

lanmas emrini

verir.

brahim bütün kentin bombaDaha uzmanca yönetilen saldn aralksz ala

gün ve

alt gece sürer.

üzerine

yklr

Tam

isabet alan

ana kule kent

meydannn

ve devrilirken surlarn bir bölümünü de parçalaya-

rak bir saldrya imkân tanyacak genilikte gedik açar. Kenti alma

zamannn geldiine inanan Bakomutan brahim

9 martta yeni bir saldn düzenler; bütün çabalar açlan

gedie yo-

unlar. Çarpmalar korkunçtur. Abdullah Paa ve garnizonunun en seçme askerleri umutsuzluun verdii hrsla dövüür. Ksa süre sonra tüfeklerin yerini süngü ve klç alr. Birkaç saat süren bou-

ma yeniden baarszlkla sonuçlanr. Albay Romei'ye göre bu baa-

rszln sorumlulan "kampta komutanlk yapan herkesin kibir ve cehaleti, disiplinsizlii

ve her

eyden

önemlisi bir askerî harekâtn

baans için olmazsa olmaz düzen ve kurallarn eksikliidir." 5 Bütün bunlar, Nizam Cedid'in de kusursuz olmadnn kantdr. Bu kadar sknt yetmezmi gibi, gelen bir ulak brahim'e Osman Paa komutasndaki önemli bir Osmanl birliinin Beyrut'un kuzeyinde, Msr'n elinde bulunan Trablusam'a saldrd, baka bir birliin de Hama kenti üzerine yürüdüü haberini iletir. Derhal cevap vermek gerekmektedir. brahim Akka'da sadece

saldry kuatmaya döndürür ve 29 martta

rakr,

iki

alay

b-

10 000 askerinin

banda kuzeye yürür. 4 nisanda Trablusam'a vanr; ildir.

Osmanl ordusu artk orada de-

Komutanlar Hama' daki birliklere katlmay kararlatrdn-

dan kuatmay kaldrmtr. Krk sekiz ra

brahim kaçaklarn peine düer.

saatlik bir

Bir haftadan

dinlenmeden son-

daha ksa

bir süre-

Humus önlerine vanr. Kentsknts yaandn örenince Humus'a girmekten vazgeçer ve Bekaa Vadsi'ne çekilmenin daha doru olacana karar verir. Osman Paa bu çekilmeyi korkuya balar, 15 000 askerinin bade Lübnan' geçer ve 15 nisan 1832'de

te

erzak

nda Hama'dan ayrlarak Humus'a yönelir ve stanbul ile am arasndaki kervan yolunun üzerindeki Kan Kasiye yaknlarnda Msr ordusunun yolunu 292

5

a.g.e.

keser.

Suriye seferi

brahim'in uzun süredir bekledii çarpma uzun sürmez. Msrllar

Osmanl ordusunu iki saatte yener, kaçmaya zorlar ve yeti-

tii yerde

bitirir.

Bu zaferden güçlenmi çkan brahim asl hedefi olan Akka'dan uzaklamak istemez ve Humus'tan ayrlarak Baalbek'e geçer. Kentte on gün kadar kalr, savunma örlemlerini gelitirir ve ge-

293

ride

Merhum Tosun'un olu Abbas Paa komutasnda bir garnizon

brakarak ayrlr. Her türlü saldrya

kar

ordusunun kanatlarm

aynn ilk günlerinde Akka'ya varr. Dönüünde, yokluunda Abdullah Paa askerlerinin kaleden

güvenceye alarak mays

yaandn, ancak taraflardan hiçbirinin kesin zafere ulaamadn örenir.

birkaç kez

çktklarn,

surlar dibinde

Benim yanlm Babâli'nin sözüne inanmak oldu. Ancak imdi sultann bir fahieden daha fazla onuru olmadn biliyorum. Bunu daha önceden görseydim baka önlemler alrdm ve inan bana, bu-

gün senin elinde olmazdm." 30 mays günü bir zamanlar Akka'nn güçlü komutam olan ki-

kanl çarpmalar

brahim saldrnn iddetini artrr. Yine Romei yönetimi altnda 15 mays 1832' de kent yeni bir bombardmana tutulur. Bu kez

i

haremi ve baz yaknlaryla

lesi

Camiler ve evler harabeye döner. Abdullah'n saray

Bir süre sonra, ailesiyle birlikte Hicaz'a

Sonunda, 27 mart 1832' de

talih

kazanan

kentin en zayf üç noktasna

lir.

seçer.

ayn anda

pmalar çok younlar ve her iki taraf da inanlmaz dakârlk gösterir.

saldrr. Çarcesaret

ve

fe-

Çatmann bir yerinde brahim ve Abdullah elde

kar karya gelir, ancak beklenen düello gerçeklemez. Öleden sonra saat bee doru, banda brahim'in bulunduu bir birlik Kap Burcu ve ngiliz Kulesi arasndaki surlara trmaklç,

rur

ve kuleyi

alr.

balayacanz affn bir hükümdarm aff olmasn di-

lerim, bir vezirinki deil." 7

snmak zorunda kalr. brahim

görür.

"Bana

ksmen

yklr ve Paa, Napolyon'u yenen Cezzar Ahmet Paa'ya ait bir eve

1842

surlarm

Paa biraz

direndikten sonra

bu

brahim'den

Yarmda

kâhyas, boynunda teslim olma iareti siyah bir earp, geceyansna

doru brahim'in çadrna girer ve diz çökmeye yeltenirse de braderhal ayaa kaldrr: "Seni bana kar dövütüün için suçlamyorum, çünkü ikimiz de eitiz. Tek yanln, Mehmed Ali'ye saldrabileceini san-

him onu

man!" 6

ki paann gecenin bir bölümünü birlikte geçirdikleri, kent dnda, ovay boydan boya geçen su kemerinin ucundaki bir kulübede konutuklan

söylenir. Söylenenlere göre

konumann

sonunda

brahim ayaa kalkar ve Abdullah'a "Bu gece rahat uyuyacaksn" "Her zamanki melesi yapma, sana

294

6

Enkiri, a.g.e.

gibi" diye

der.

cevap verir Paa. "Bana

kadn mua-

kar verdiim sava bunun aksini

olan

Mehmed Ali

efsanevî kentin

ykmay baarmtr.

af dilemesini

öneriyi kabul eder.

talihli

Bu baar ona dört bin ölü ve yüzlerce yaralya mal olmutur. Üstelik her eye yemden balamas gerekmektedir.

Dümann direniini krarak kervansaraya girer.

dullah'tan silahlarn teslim etmesini ve

yerlemesine izin veri-

ylnda Medine'de ölür.

Napolyon'dan daha

Savan sonu gelmitir. Umutlar krlan yorgun ve perian halk Abister.

Msr gemisine bindirilir

Paa tarafndan eit muame-

Kavalal'nn kaftannn eteini öpen Abdullah mrldanr:

önemli hasar verilmitir. Evler yklr, yüzlerce insan enkaz altnda ölür.

birlikte bir

ve geldii skenderiye'de Mehmed Ali

kantlyor.

7 Cadalvene ve

Barrault, a.g.e.

YRM

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Öteki Kade Sava (1832)

Talimin edilecei gibi Akka'mn

aknlk yaraür.

"Akka'mn brahim'in

yük üzüntüye neden mi,

dalarn

düüü eline

stanbul'da

büyük

dümesi burada bü-

Mehmed Ali artk Suriye'nin hâkiefendisi ve Akka kuatmasnn uzamas-

oldu. îte

sadakatinin

nn yaratt umut krkln yok edip taraftarlar arasndaki saygnln artrm bir hükümdar. Artk Babâli'yle bir anlama yapmaktan her zamankinden daha uzak. üphesiz stanbul askerî

rakibinin

gücü ve kaynaklarnn üstünlüü hakknda hayal kurmuyor;

Akka'nn alnmas, Mehmed Ali'yle giriilecek bir savasonuçlanacann kesin iaretidir." 1 Olunun zaferinin ertesi günü, dümanlarna zaman kaybettirmek için görümelere balamak prensibine hep sadk kalan Mehmed Ali derhal sultana bir mektup yazar ve banmay önerir. Ancak ön koul olarak kendisine Trablusam ve Akka valiliklerinin yan sra biliyorlar ki

n Msr

lehine

Msr paalnn da tekrar balanaca bir ferman yazlmasn ister. Buna karlk Babâli nerek'

am üzerindeki isteklerinden vazgeçmeye hazrdr.

ise kibrini

yenemez, kulunun gösterdii cürete öfkele-

ar suçlamalarda

bulunur ve Paa'y

kanund

ilan eder.

Sultann stanbul'da görevli elçilere verdii yaz, üzerinde biraz durulacak kadar önemlidir:

"Sabk

Msr Valisi Mehmed Ali Paa basit bir askerken bu geni eO günden bu yana Babâli onun

yaletin en önemli görevine getirildi.

isteklerinden

baz

1

Douin,

rounu karlad

ve imparatorluun emirleri altnda

hizmetleri yerine getirdiinde

(a.g.e.),

Sebastiani'den Mimaut'ya,

bunlarn karln cömertçe ald.

23 haziran 1832.

297

Ancak imparatorluun

yan

sra,

iyi niyetini

ona verilen rütbelerden ve

doru deerlendkememesinin bal olduu yönetimin etkile-

memnun olmayarak baarlarn sadece yeteneklerinin sonu-

rinden

Sadk bir kul olma görevini çou kez unuttu kendiimparatorluk adna büyük baarlara imza atm bir yönetici san-

cu olarak gördü. ni

d. Karanlk niyetlerinin ilhamyla, olarak lep

etti.

Bu

tarz talepler Babâli

rallara bir

y

am'a gidebilmek için be güne gerek vardr. brakarlamadan 13 haziran 1832' de Suriye'nin bakentine girer. am Garnizonu'nun Komutan Ali Paa kaybediAkka'dan

him

hiçbir direnile

lecei önceden

belli bir

savaa girmek yerine kaçmay tercih eder.

Bakmsz bir duvar ve küçük kare bir kaleyle savunulan am ayrcalk salamaz. Kentin alnmasn hakl klan sade-

ta-

tarafndan imparatorluu yöneten genel ku-

bakaldr olarak nitelendirilebilir, uygun

prensiplerine

bir

ancak,

hogörü ve

bilinen iyiliinden ve

Mehmed

Ali'ye

kar

yeni istekler

bamllk

ha-

büyüklüün-

göstermeye ka-

verdii cömertlikle onun hizmetlerini ödüllendirmek

Böyle durumlarda sözde

anla-

tutumla hareket etmek isteyen ve

den ilham alan hükümetimiz,

istedi.

hemen arkasndan Bu isteklerin reddedilmesi ya da imparatorluk ya-

iletti.

gösterdi ve

salarna göre incelenmesi bile onda, sanki imparatorluk, bir kulunun emirleri yerine getirmesini

olaanüstü

bir

baar

olarak niteleyecek-

ce imparatorluk gelenekleri içindeki dinî ve siyasî önemidir. Halifelerin ilk

olarak

bakenti, haçl

kazand tarihî

seferleri

srasnda Müslümanlarn geçi yolu

önem, sultann hükümeti ve Mekke arasn-

konumu nedeniyle daha da pekiir. Bu nedenle brahim'in kurduu Msr, yönetiminin de bakenti olur. am'n dümesinden hemen sonra imparatorluk ordularnn bir bölümü Hüseyin Paa'nn komutasmda yürüyüe geçer. Paa'nn hiç acele etmemesi ilginçtir. Hatay'da sekiz gün kalr ve asdaki

kerlerinden bir çer

bölümünü koleraya kurban verir, skenderun'a

ve yaz mevsiminin rahatsz

edici

nemli

ge-

scana karn burada

mi gibi, devlet için giritii fedakârlklar ve yapü hizmetleri yeni-

konaklama ve stanbul'dan gönderilen malzemeyi getirecek donan-

den hatrlatma arzusu dourdu. Yine de Babâli'nin

may bekleme karar verir.

bilinen cömertli-

i hiçbir zaman durmad.

karadan ve denizden harekete geçirerek imparatorluun mülkü

Ordunun Mehmed Paa komutasndaki öbür bölümü Hama'ya yönelir, ancak kentin duvarlarnn yetersiz olduuna karar vererek Harbiye Nezaretinin emirlerine uymaz ve Humus'a gider. Kente 7 temmuz 1832 günü varr ve bir babozuk birliiyle gelmi

Akka'y igale

olan Halep

(...)

Abdullah Paa'ya kar kinini ve ikisinf arasndaki özel çekime-

leri

bahane ederek, Babâli'nin onayna gerek duymadan

(...)

la

Gözleri

cüret

ihtiyarn hrs, cimrilii ve iktidar arzusuy-

bütün bir ülkeyi fethe yöneldi ve Sayda istekler

koydu. Bu konuda

Zarlar

ile

am

kafasndaki cüretkâr

valilikleri için ileri

amac açkça

ortaya

üpheye artk yer yoktur."

atlmtr. Sultan

tiyar" dan hangisinin

birliklerini

etti.

körlemi bir

sürdüü hayasz

II.

Mahmud ile

"gözleri

körlemi ih-

imparatorluun gerçek efendisi olduuna

sa-

dece silahlar karar verecektir.

Bir

paasyla buluur. getirdii ve Humus'un ilerisinde mevzilenmesinin

ulan

belirtildii talimata

karn Mehmed Paa onuruna verilen bir ziya-

katlmay kabul eder ve söylenenlere göre "Bugün hiçbir ey yapmayacaz. Düman on sekiz saatlik yolda" der. Bu sözleri ölüm ferman olur. Askerlerine Asi Irma kysnda kamp kurmalar emrini verir ve tören çadrna gider. Türk paalan nargile dumanlan ve yemekler arasnda hoça vakit geçirirken brahim bütün hzyla yaklar. Ertesi sabah afakta kentin kapsmdadr. fete

Türk tarafnda geçirir, bir

Paalarn bozgunu Babâli'nin sonuçsuz 298

asker,

para ve malzeme gönderir.

hiçbir askerî

metmeaplan padiahn herkesçe

rar

yapt en ufak hizmetin karl

u ya da bu topraklarn yönetimi altndakilere katlmasn

zrlklarn hzlandrr. Çalmalarn younlatrarak oluna

Ali, artik

davranlarndan cesaret alan Mehmed kaçnlmaz olduuna inand ikinci cephe saldrsnn ha-

aknlk hâkimdir. Mehmed Paa tereddütler

karar alamaz. Emirler ve

nunda, surlarn

salad

kar emirler birbirini izler. So-

güvenliin arkasnda beklemek yerine,

eytann etkisi altnda kald anlalamayan Paa, ordularn iki gruba ayrr ve açk arazide Msrllarn üzerine gönderir.

hangi

f

brahim artk bir seçimle kar karyadr. Ya srtn kanala

mi soldaki gruba ya da sadakine saldracaktr. karar klar.

ver-

Birinci seçenekte

•

V

Edirne

\

GÜRCSTAN

Gün batarken, her iki grup da yok edilmitir. "Paalarn

bozgun srasnda

kurtarabildikleri

on bir topun altsn yolumuzun

L

• Ankara

üzerinde bulduk. Humus'ta

ya da

"Humus savana katlan

m Konya Toros Dolor

birliin

ün-

lü cümle, belki

de bu

savan ertesi günü söylenmitir: "Arapça ko-

nuarak anlaabileceim son noktaya kadar ilerleyeceim." 6

i—

Anadolu Platosu

Kütahya

10 471 düzenli askeri olan bir

tamam yok edildi." 3 Bu çarpma "Paalarn Bozgunu" olarak bilinir. Talihsiz arkadalarnn yardmna gelen sekiz paann hepsi de üç tuludur4 ve vuruma KadeS olarak da adlandrlabilir. brahim'e atfedilen

Ar Do

•

dümana yaattmz korku o denli büyüktü ki Hama'ya girmeyi bile düünmeden kaçmaya devam ettiler'^

KARADENZ

.

^ stanbul

i

±

Adana

IRAK

AKDENZ

/ Antakya

Osmanl döneminde Anadolu'nun

belli

bal

SURYE

kentleri.

na vanrlar. Hüseyin Paa'nn bask alanda tutulan birlikleri skende-

run ve Antakya arasndaki Baylan

geçitlerine çekilirler.

Bu

geçitler

sarp ve dardr, baz yerler bir devenin geçmesine bile zorlukla imkân

imkânszn snrlan

Bu son mevzinin ardnda Anadolu platosu uzanr.

verir.

Uzmanlara göre Türk

brahim

10

temmuz

austosta Suriye'nin

1832'de

Hama'ya

girer.

Hzn alamaz, 14

ikinci kenti Halep'i ele geçirir.

Halep ihtiaml

geçmiiyle ünlü ehirlerdendir ve gösteriinden günümüze ancak baz ykmalar kalmtr. stanbul ve Kahire'yi ünlü yapan antlara benzer binalan olmamasna karm Ortadou'da pek az kent Halep'in yaplarna, kubbelerine, hanlarna ve minarelerine eriebilmitir. Çevresinde bulunan tebeirimsi kireçten yaplm ve çölün hemen kenarna kurulmutur. O dönemlerde "kahverengi" am'a karHalep "beyaz" olarak biliniyordu. Baskya pek fazla

boyun eilkarlanmaz. Os-

mediinden brahim'in gelii büyük bir sevinçle manl boyunduruu alanda daha güzel bir gelecekten

umutludur.

dusuna

2 Douien,

Ayn 29'unda da Hüseyin Paa'nn kaçmakta olan or-

yetiir. Suriye'yi

a.g.e., Suriye

tamamen aarlar, Toroslar'milkyamaçlan-

ordusunun

6.

raporuna ek,

1

1

Mimaut'dan Sebasfiani'ye, 20 temmuz 1832. 4 Bu paaiar, Halep Valisi Mehmed Paa, Medan Valisi

3

temmuz 1832.

salayan doal siperlerden yararlanmak yerine Mehmed Paa'nn Humus' taki hatasn tekrarlar ve birliklerini ikiye ayrr. brahim saldrya geçer, çarpma yaklak üç saat sürer. Humus'ta gerçekletirdii manevray, Msr ordusunun sa kanadnn Türklerin sol kanadma yüklenmesi, bu arada Türk ordusunun mer-

kezine ve

layan

Osman Paa,

eski

om Valisi Ali

Ömer Paa,

sa kanadma oyalama saldnlan yapmas taktiini tekrar-

brahim

ezici bir zafer

kazanr. ki ordu arasndaki fark öyle-

sine belirgindir ki Türklerin iki bin

Msrllar sadece yirmi kayp verirler. Hüseyin Paa Adana'ya çekil-

O andan itibaren açlacak yeni perde biri

Paa, Mehmed Paa, Necib Paa, Mehmed Paa

eski,

dünyann, ölümle pençeleen imparatorluk ile yeni

dieri yeni

iki

doan Msr'n

dönüü olmayan noktaya geleceklerini, bu noktadan sonra imparatorluun kesin çöküü, Msr'n da duraklama ve gerilemeyi geri

Yine o andan sonra gelecek üzerine

deiik görüün, Mehmed Ali Kayseri Valisi

be yüz ölü ve yaralsna kar

mek zorunda kalr. 7

yaayacam gösterecektir.

a.g.e.,

bulunduklar mevzilerden

disine avantaj

Mehmed Ali'nin olu 28 austosta kendine sözde direnen Antakya'ya girer.

birliklerini

söküp atmak hemen hemen imkânszdr. Ancak Hüseyin Paa, ken-

ile

iki

olunun gülülerinin çatmalar

da balayacaktr.

ve Dilaver Paa'dr, Bkz. Cadalvene ve Barrault. a.g.e.

5 Bugünkü adyla Telnebimend, Humus'un güneyindedir ve Ramses'in kar sava kazand yerin addr. Bkz. C. Desroches Noblecourt, I!.

a.g.e.

300

6

Enkiri, a.g.e.

Hititlere

7 Adana'ya

hiçbir

ve Karadeniz

zaman

kysnda

varmad

anlalyor. Söylentiye göre bütün gece yol alr

küçük Bitinya köyüne varr.

burada, isimsizlerin arasnda

Ömrünün

bir isimsiz olarak geçirir.

geri kalan

bölümünü

301

.

brahim'in ordusu Baylan Geçidi zaferinden sonra

savunma düzenine

bile ilerlemez,

geçer.

bir

adm

Kavalal öyle istemitir.

be ay kaybedilir. Anlalan Mehhükümdarna kar ileyecei ihanetten korkmutur. Saraym eiine varmtr, yendii efendisinin tahtna oturmaya cesaret edebilecek midir ? Gerçek inananlarn komutan, Mahmud'un reformlarna direnen Müslüman dininin silahl Sonuçsuz kalan görümelerle

med

Ali

yakn bir

gelecekte

savunucusu olarak kendini tantsa sultan tahttan indirmek

müm-

alteslerine

yazdklanrmn gerçek olduunu ve kendilerine

verdiim bilgilerde hiç yanlmadm kantlar. Rahatlkla söyleyebilirim ki karada ve denizde bu kadar silahlanmann amac biliniyor, hedef yüksek sesle belirtiliyor. Politika

yazarlarnn, gazetecilerin, bilgisiz yolculann Mehmed

Mahmud'u devirme ve ne pahasna olursa olsun onun tahtina oturma amac uydurma bir masaldan baka bir ey deildir. Böyle bir düünce, gelecek hakknda hayaller kurarken Ali'ye atfettikleri Sultan

Ama onun yerine geçmek? Gerçekte hiçbir zaman,

ya da önündeki seçenekleri deerlendirirken aklna gelmi olsa bile,

düünmemi-

bu düünceyi gerçeldemesinin kimsenin önceden kestiremeyecei

ne de dizüstü çökerttii Os-

c sadece Msr'n bamszln koparmak, bunu yaparken de fet-

gelimeleri gerektirdiine ve bu gelimelerden sonra bütün halkn bu yönde duyaca kar konulmaz istee bal olduuna inanyordu. Gelecekte ne olursa olsun bugünkü düünceleri çok daha olum-

hettii Suriye'yi elinden brakmamaknr. Üstelik can çekien bir im-

lu

kün

olacakür.

ne denirse densin tir.

asla

Osmanl bakentine

O anda da ne stanbul'daki taht,

girmeyi

manl mparatorluu'na son darbeyi vurmay düünür; onun ama-

paratorluktan birbirlerinden uzak ve

bölünmü bu

topraklardan

Amaa sultanla ilikilerinin sadece hükümkalmasn salamak ve belirlenen verginin de geleni yaparak sultana maddî destek olmakt. Bü-

ve çok daha günceldi.

dar kul ilikisi olarak

nasl yararlanabilir ? stanbul'a giderse, ölü bir imparatorluun ba-

ötesinde elinden

nda canl bir adam olarak kalacaktr. brahim'e ilerlemesini dur-

tün bunlara karlk tek istei kafasndaki 'Arap kuruluu'nu gerçek-

durmas emrini vermesi sultana isteklerini kabul ettirecei ve ba-

letirmesine engel olunmamas.

ta

Fransa olmak üzere Avrupa güçlerinin onu destekleyecei inan-

cndan kaynaklanr. mal

Yapt

Mehmed Ali'nin bu deyimle ne demek istediini daha önceki mesajlanmda iletmitim.

deerlendirme hatas ona pahalya

olur.

Son olarak söyledii, Suriye'den daha dii,

ilerisini

o anda görme-

u anda Suriye'ye sahip olmad, ama olmas gerektiini

bil-

yapt konumada söyledikleri ruh halini açkça yanstr: "Babâli imparatorluun geri kalan ksmn daha iyi savunabilmek için gelimelerin ayrlmasna yol açt topraklan neden

l bakentini igal etmekte isteksiz olduunu

bana vermesin ? ngiltere, Kuzey Amerika'y, Fransa

cak Paa'nn Baylan'm hemen ertesinde dile getirdii çok önemli so-

Mimaut'yla

landa da Belçika'y ditten sonra

brakmad

m

?

Haiti'yi,

Hol-

Babâli bile bu kadar rica ve teh-

Yunanistan' koparan belgenin altina

damgasn atma-

d m ? nsanlk yasalarnn birincisinden, gereklilik yasasndan bir muaf olduu düünülebilir mi ?" 8 Daha austos 1831'de Mimaut Sebastiani'ye yorumlarn iletmiti: "ubat aynda Kahire'ye geliim ve buraya dönüümden tek Babâli'nin

u

beri bakanlkla

302

narak

yaptm yazmalarn amac Paa'nn politikasn,

dii,

olduuydu." 9

bunu yapacak gücünün de Gerçekten de Mimaut Mehmed Ali'nin tutumunu ve Osmaniyi

deerlendirmi, an-

ruyu göz ard etmiti: "Babâli, imparatorluun

geri kalan

ksmn

daha iyi savunabilmek için olaylarm kendisinden ayrd toprakla-

n neden bana vermesin ? ti'yi,

ngiltere

Hollanda da Belçika'y

önlenemez ve "doal"

bir

Kuzey Amerika'y, Fransa Hai-

brakmad

m

? "

Firavun

sonuç olarak görüyor ve

bamszl

tarihin

amaz

mantna güveniyordu. Bu konuda bir yüzyl yanlr. babasnn hayallerini yardmna, ne de Babâ-

Orada, Türkiye'de bir yerde brahim de

u

tüm davranlan ile kararlarn etkileyen anafikri tantmakt. 13u konuyu yeterince açkladma ve aynntlan tekrarlamama gerek kal-

paylar.

madna

inanyorum, ancak bugünkü durum, kendi gözlerimle gördüüm ya da Mehmed Ali'nin verdii mahrem bilgilere daya-

Akka'nn dümesinin sevinci Baylan zaferiyle durulmu, ülkeyi belli bir endie kaplamt. Mimaut Fransz hükûme-

8 Bkz. Sabry,

9 Douin,

a.g.e.,

Fransz

arivleri,

Dileri.

li'nin geri

farkla ki

ne yabana güçlerin

adm atacana inanr.

Fransa'da

a.g.e., skenderiye,

10 austos 1831

303

ti

adna Mehmed Ali Paa' ya ölçü ve ihtiyat önerir "Suriye'nin efen-

Mehmed Ali'ye yakan sözlerini dizginlemek ve zaferlerinden bilgece yararlanarak yeni bir baary hak etmektir." disi

ngiltere hâlâ tepki göstermez. 10 geleneksel stratejisine

Ancak ülke bu zor günlerde

sadk deil midir ? Boyer'nin

sözlerini hatr-

deimez, görünürde deiken ve esnek ngiliz diplomasisi hiçbir aamada Mehmed Ali'nin görülerini desteklemez. Onu istediklerini yapmakta serbest brakacak, daha sonra nlayalm: "Temelinde

giliz iradesinin

deitirilemez snrlan

eer çeki lirsek bunu, onunla karlamaktan korktuumuza balayacaklar. Dahas da var, sadrazam bu frsattan yamize yürüyor ve

Konya'y alacak hatta daha da ilerleyerek peimizden çekilmemiz hakknda söylentiler yayacaktr. Kim bigelecek ve lir? Belki de halk ona katlacak ve sadrazam Anadolu ile Suriye'yi bize kar ayak! andracaktr. Geri çekilmemizin nedeni anlalmararlanarak

geri

Konya'ya

vamak

içine hapsedecektir."

Bu yüzden

yacaktr.

alay

iki

elimizdeki

gitmeli, oradaki

istiyorsa,

sadrazam

daha göndermeniz

rin tepkisini çekecektir."

lktan yerinde duramaz. lerlemek,

devletlerin

bir sonraki stratejik

noktadan

Konya'ya yürüyerek Türklerden önce davranmak ve yeni kuvvet

Ona kalsa çoktan Boaz kylarna

va-

racakt.

Her ann deerli olduunu bilen sultan, stanbul'daki Fransz müstear Baron de Varenne'e bir anlama imkânndan bahseder, yandan da Mehmed Ali'ye "banç" mektuplar

gibi hiçbir so-

Mehmed Ali Babâli'nin oyununu

Sultan, kuvvetlerini tekrar toparlayabilmek için

çalmakta, onu bo hayallerle uyutmaktadr.

anlar.

zaman kazanmaya

Paa üç deerli ay da-

ha kaybeder ve sonunda 22 ekim 1832' de oluna Konya üzerine yü-

rüme emri veril'. Ancak yine de daha öteye gitmemesi talimat gönderir ve ekler: "Osmanl'nn eski ordusundan arta kalanlar temizledikten sonra dönün ve Baylan'a geri gelin." brahim anlamaz. Siyaset dünyasnn sadece oldubitti karsnda eileceine olan inancyla babasna cevap yazar: "Emirlerinize göre, Konya'ya gelir gelmez geri

dönmemiz

da söylenenlere göre sadrazam büyük

bir

gerekiyor. Buralar-

ordunun banda

alaca tutumu bilmez. Sultann tahttan indirilmesine gelince bunu "içinde bulunulan koullarda Msr'n çkarlarna ay-

kr"

bulur.

brahim inadn sürdürür. Yeniden bastrr ve bu son konuda babasnn onayn alr. Üstelik ald fetva, sultan kendisine ve babasna

kar

öfkelendirir.

üzeri-

10 Daha sonra

ngiltere'nin stanbul elçisi olacak Lord Ponsonby, hükümetinin

Bkz.

artc

M. Debidour,

Sabry, a.g.e.

hareketsizlii

dönemin

Histoire diplomatique

iç

politika

o gün-

karklklarna balar.

de l'Europe (1815-1848),

Paris

II.

Mahmud yabanc elçiliklere u notu valisi ile olu nankör brahim

Msr eski

Paa'nn cezalandmlmasn emretmektedir. Fetva alnd ve yasalarn uygulanmas imparatorluun dinî görevi haline geldi." Kavalal'nn tereddütleri, kzdrmamaya özen gösterdii Avrupa devletlerine

kar nasl bir tutum izleyeceini bilememekten kaynaklanr.

Bu arada kuvvetlerini toplayan Türkler, Mesolongion'da baarszla urayan Mehmed Reid Paa'y brahim'e kar yeni bir harekât yönetmekle görevlendirir. Dünün müttefikleri bugün dü-

man olmulardr. brahim harekete Türklerin bir

Adana'ya

gelir,

Tarsus'a varr ve

konmasz brakt yollardan ilerleyerek 18 kasmda hiç-

dan birinde na

geçer.

direnile karlamadan Konya'y alr. Kentin mütevaz surlarnbir Selçuklu

bir levha görür:

lerde gösterdii

Aslnda, bu kelimeleri yazarken büyük

gönderir: "Kutsal yasalar

gönderir.

Sözde görümeler balar, talimin edilebilecei

nuca varlamaz. Sonunda

acilen bize

fetva isteyece-

n da çizer: "Konya'dan öteye yaplacak bir hareket büyük devletle-

cek bir iaret bekler. Toros Dalar'nn eteklerinde brahim sabrsz-

öte

Bu nedenle

Müftüden bir

Paa çekilme emnni geri alrken olunun hareketinin snrlar-

Kararsz Mehmed Ali Bat'dan, gitmesi gereken yönü göstere-

ister.

beklemeliyiz.

gereklidir.

gerek:

eer bizimle sa-

im ve sultann tahttan düürüldüünü ilan edeceim." 11

Konya, imparatorluun son mevzisi

toplamalarn önlemek

bu frsat kaçrmamamz

garnizonu yok etmeli ve

hükümdarnn sekiz yüzyl önce yazdrdsellerin öfkesi ve atlarn çlgnl-

"Bu duvarlar

kar salam birer surdur; frtnal bir gecede bize saldran kar deil."

fela-

ket ve talihsizliklere

1891 ve 11 Sabry, a.g.e.,

Msr arivleri.

305

Kahire' de kuku içindeki Mehmed Ali, Londra'nn kendisine yardmc olaca umuduyla ngiliz Dileri' ne yaklamaya çalr.

Bu bo ve saçma umutlarn kayna, o ünlü "ngiltere korkusu"dur.

brahim yerinde duramaz. Aadaki mektup ortak kaderlerinin en önemli annda babasyla arasndaki anlamazln ne denli büyük olduunu gösterir:

durumumuzu sadece dikkat, lmllk ve esneklikle elde ettiimizi unutmaynz sevgili olum. Herhangi bir unvan olmadan da Mehmed Ali ad benim için yeterlidir, bu isim benim gözümde sultan ya da kral kadar yüksektir, çünkü çevremdeki bütün onur ve saygnn kaynadr. Ne olursa olsun, baka bir isim için böyle bir ad nasl brakabilirim ? Size gelince sevgili olum, isminizi koruyun. brahim, size yeter." 13

"Salkl bir politika her eyden önce durumu incelemekten, tüm so-

Bu mektup, bata Baron De Varrenne

gibi birçok

diplomatn

nuçlan hesaplamaktan ve Pierre ya da Paul'den etkilenmeden karar-

"Burada (stanbul) genel olarak Mehmed Ali'nin arak Suriye paa-

llkla hareket etmekten geçer. Bizim tarafmzdan gerçekletirilecek

lyla

bir geri

dönüün yaran ne

büyük

bir

politikay

kadar büyük olursa olsun bizimki kadar

ordunun gelimelerden yararlanamayan tereddütlü

kaldramayacan

bir

yürüdük; sadrazam güçlü ve büyük toplarla

banda

donatlm bir ordunun

üzerimize yürürken nasl geri dönebiliriz

?

Sizce

çkarmz,

Konya'da kalmak mdr yoksa geriye dönmek mi ? Ordusunu bozguna

urattmzda kararmz peinden gitmemek olursa yeniden

to-

kez daha

lk

halknn alü yüz yldan beri onlar yöneten Türklerden aynlp

ze kaülmalarru askerî hata

umut

olmaz

m

Bize önce Halep'te

edebilir

miyiz ? Üstelik geri çekilmek ciddi

gelip kendisini

1832' de gelir. Etkileyici bir

gücü vardr ve on dört piyade alay,

Yaklak 60 000 kiilik bu ordunun banda Mehmed Reid Paa'mn kendisi

bulunuyordu.

Mesolongion önünde

yaad baarszlk herhalde tek yenil-

unvann bouna sava srasnda hayranlk uyandran çarpmalar ya-

ve imparatorluun en yetenekli komutan

gisidir

bir

almaz. Rusya

daha sonra Gülek Boa-

ara-

yirmi sekiz süvari alay ve yüz toptan meydana geliyordu.

par ve kimsenin reddedemeyecei cesaret örnekleri emrettiniz,

yanldn bir

çkarmasn beklemek zorundayd. Osmanl ordusu 21

bi-

?

durmamz

buraya, s-

gösterir.

Buna karn brahim, Konya'da sadrazamn kentten

parlanp bize saldramaz m? Tereddütlü admlarla yürürsek Anadolu

olduu ve

tanbul'a gelecei söyleniyor" diye yazarken ne kadar

ve uzun bir süre hareketsiz kalamaya-

can unutmamak gerekir. Sizin emirleriniz uyannca Konya üzerine

yetinmeyecei, daha büyük emelleri

cistan'da

doar, çocukluunu köle olarak

geçirir.

gösterir.

Dar

ceketli,

Gür-

geni

zna, imdi de Konya'ya kadar ilerlememize izin verdiniz. imdi de

pantolonlu ve sarkl Arnavut kyafetleri giymeyi sever. Orta boylu,

sadrazamn ordusunu yok etmemize

zarif

ile

ildiminin

Msr'a

hiç

hareket etmesine imkân

izin verin

benzemediim ve

tanmadn

ve bu ülkenin topra-

askerin her

mevsimde

unutmayn. Bunun

Msr'da söylenenlerin buraya uygulanmasnn, bir

dnda,

Briggs'in sözleri-

ne ya da bir Rus komutannn görülerine inanmann

yanl olaca-

ve hareketlidir. Çelik bakl mavi gözleri sava meydanlarn-

da sakin rar

bakarlar.

Paa imparatorluun eski güç ve zaferlerini tek-

canlandrma hayaliyle yaar, kanklklarn Babâli'nin gücünü

tehlikeye

att her yere yetiir. Mehmed Ali'nin ordularnn Suriye örendiinde unlar söyler: "Yal tilki en ancak bana bir savaa da mal olsa, Msr'a huzuru

üzerine, yürüdüklerini

n düünün. Herhalde hedefime vanmrn, cevabnza bekleyecek ol-

uygun an

mam nedeniyle yirmi gün daha gecikecei de bir gerçektir."12

getireceim."

Mehmed Ali derhal cevap verir: "Ey olum

Seve'in öütlerine uyarak

seçti,

srasnda brahim, sava alann ayrmtlanyla inceler. Konya bir ovann ortasma kurulmutur. Efsaneye

Haftalar süren zorunlu hareketsizlii !

Demiri taynday-

kar olduunuzu duadaki Mahmud

ken dövmek gerek diyorsunuz. Açkça Babâli'ye ve bütün camilerde

adn Mehmed 306

12

ay.y.

cuma

Ali'yle

günleri söylenen

II.

deitireceinizi söylüyorsunuz. Bugünkü

bin metre yükseldikte

göre Tufan' dan sonra kurulan

ilk

ehirdir. XIII.

yüzylda Belk do-

umlu mistik bir ozan, Mevlana Celaleddin, "dönen derviler" ola13

Enkiri, a.g.e.

307

rak taranan Mevlevî tarikatn Konya'da kurar. Kenti çevreleyen surlar önemsizdir ve

üç

duvardan ibarettir. brahim savunulamayacan görür. Savan uzun uzun düünürler ve kentin ku-

kuleli alçak bir

ve Seve ksa zamanda kentin nerede

yaplmas

gerektiini

zey batisndaki bir platoda karar klarlar.

m

Msr ordusu (yaklak 25 000 kii) dümana yumuak bir ka-

Paa ordusunun göründüü dalar vardr. Mehmed Ali'nin olunun giritii en güç çarpma bu koullar altnda balar. Çarpmann balamasndan iki saat kadar sonra Reid Paa yakalanr ve brahim'e götürülür. brahim, Paa'ya rütbesine uygun

saygy gösterir. Bu yakalanma Türk askerlerinin moralini etkilemi midir ? Ne denirse densin, sekiz saat süren zorlu çarpmalardan

Ordunun büyük bir bölümü her iki

sonra

kanadn yaknnda pusudadr. Burada Reid Paa'nn sava alanna yaklarken, ordunun en seçkin birliklerinden oluan ve bir saldr durumunda kenti kor-

öyle

gösterecek ekiide düzenir.

mak amacyla

stanbul çevresine serpitirilen yirmi

be

bin kiilik

emi altna verilmesi için sultana birkaç kez bavurmasnn alt önemle çizilmelidir. Paa bu önlemi bo bulur. Hakl o-

birliin acilen

larak, lerin

Konya'da savarn kaybedilmesi durumunda moralsiz

birlik-

Msr ordusu karsnda tutunamayacana ve kentin kaplar-

n brahim'e açmak için ayaklanacak stanbul halkm durdurama-

talih bir

kez daha brahim'e güler.

General

Weygand o dönemin askerî uzmanlarnn görülerini

özetler:

"brahim ömründe

ilk

kez bir savunma

sava verdi.

Bu sava mükemmel bir ekilde yönetti ve savunma savann ancak hareket ve inisiyatifle baarya ulaabileceini kantlad. Konya duvarlarnn ardnda hareketsiz bekleseydi, Türk ordusu onu çok güç durumlara

sokabilirdi.

Manevra

inisiyatifini elinde tutarak,

dümann onu yenebilecei yerlere çekerek sayca üç kat fazla, üstün bir kuvveti yenmeyi baard."

daha kolay olacaktr. Kiisel nedenlerle Reid Paa'nn yenilgiye u-

krpmas: oul dehasnn bir bölümünü babasnn kahraman Napolyon'dan almt. Bu andan itibaren brahim'i yaklak dört yüz kilometre uzaklktaki stanbul Boaz'ndan baka hiçbir ey durduramaz. Bu karanlk saatlerde Mah-

ramasn isteyen Hüsrev Paa ve (Rusya'nn desteini önermek için

mud eski bir Türk atasözünü hatrlar:

yacana inanr. Halbuki bu seçkin birliklerin imparatorluk ordusuna katlmalan halinde mrahim'in olas

stanbul'a

bir ilerleyiini

durdurmak

komu olan) Muraviev'in 14 etkisinde kalan sultan bu

is-

Talihin ilginç bir göz

lesinin

"Efendinin kaderi bazen kö-

alnnda yazldr."

tee yant vermez. 21 aralk 1832 si

her

iki

sabah Konya Ovasn kaplayan kaln sis perde-

orduyu da birbirini göremeden hazrlk yapmak zorunda

brakr. Bu iklim artlan Msr ordusuna deerli bir yardmda bulunur. Gerçekten de beklemekle geçen

alannda

tatbikatlar

uzun günler boyunca sava

yapmlar, alan avuçlarnn içi

gibi

taramlar-

savan

dr. Seve ve brahim'in yönetimi altnda birkaç gün sonraki

provasn en az yirmi kere yaptklar söylenir. Msrllarn ardnda Konya, sada önlerinde gerilerinde

ovann

yaklak iki kilometre uzaklkta tepeler, karlarnda da sisler arasndan eteklerinde Reid

kuzeyini çevreleyen ve

14 Nikola Muraviev: tümgeneral; Rus imparatorunun sa

da imparatorluun onurlu

ve üstün bir zekâya sahip cesaretiyle dikkat çekti.

308

rh

bir

bataklk, solda

giriim olmutur.

ailelerinden birinin

biri

olarak

geni

yaveri.

olu

Yüksek soylu

olarak

bir bilimsel bilgisi

Moskova'da soylu gençler

için

biri

dodu. Çok

olma-

hareketli

vard ve savalarda

kurduu kurmay

okulu

baa309

YRM

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Avrupa skntda (1832-1833)

Konya bozgununun eser.

ertesinde, stanbul'da panik rüzgârlar

Msr ordusu stanbul'a yürüyecek inidir? Yol açk, kamuoyu onu

lehindedir, halk

bekler,

maz. Panik saraya da bular. "kör ihtiyar" yakalar,

kapya dayanr;

sarayn

onu engelleyecek II.

bir

hiçbir

ordu bulun-

Mahmud tarafndan aforoz edilen

adm daha ve sultan yakasndan

dna atar. Hannibal'in ilerleyii karsnda donan

Roma'y hatrlatan, Kartacal'nn bekentten yüz kilometre ötede en güçlü

Roma ordularn yendiini örenen senatörlerin aknlna

benzeyen bir durum. Avrupa Dou Sorunu'nu bütün ayrntlaryla yeniden düünmektedir.

Ancak Avrupa,

bir

isimden ibarettir. Daha önce de birçok kez

gördüümüz gibi her devletin kendi politikas vardr. Sürekli olarak toplanp datlan diplomasi yuma bu sefer neler gösterecektir?

Restorasyon dönemi Fransas Ortadou'da Ruslarla en çok i-

birlii

yapan

Temmuz monarisinden beri, yani iki yldr srtn dönmü, Talleyrand'n öütlerine uyan

ülkedir.

Fransa Rusya'ya

Fransz diplomasisi Londra'nn

gözlerini ngiltere'ye çevirmiti. Paris ve

dou politikalar Rusya'ya kardr ve Osmanl mpara-

torluu'nun ayakta kalmasndan yanadr. Ancak Fransa kendini Paris'in korumasndaki örencisi olarak tantan Mehmed Ali'ye

kar her zaman balatt

eseri

duymu, ona Erramlar Sava galiplerinin tamamlayacak kii gözüyle bakmtr. Fransa'nn sempati

Msr'daki çkarlar

ngiltere'nin çkarlarna taban tabana zttir.

Bu soruna ortak bir çözüm getirilmeye çallr: Osmanl mparatorluu'nun bütünlüünün ve Mehmed Ali'nin sava alannda kazand hakl üstünlüün korunmas. Bir sihirbaza yakr nedenle her

iki

derecede zor bir görev.

3

dönemde stanbul'da elçi yoktur) Baron De Varenne sultana Kavalal'nm koullarn kabul ettirmeye çalr (aralk 1832 sonlar). Mehmed Ali ve bralim'le dorudan ilikiye geçer ve Türkler ile Msrllar arasnda bir anlama salamastanbul'daki müstear (o

ya çabalar. Ancak Konya yenilgisine ramen

sultan

katlndan bir

ey kaybetmemitir. Bunun nedenlerinden biri de kendisini

nnda,

Osmanl

kefesine kendi

klcn

te-

Mehmed Ali'nin amaçlarn gerçekletirmesini önlemek için

dier ülkelerdeki prenslerin gördüü eitimden geçmiyor-

haremde yetiiyorlar ve devlet ilerini örenmeden büyüyorlar.

O nedenle eer Abdülmecid tahta çkarsa, etrafndaki aydn insanyardmyla dünya ilerini yakndan görecek, bilgisini hükümdar ve halkn hak ve görevlerim örenecektir.

larn da racak,

art-

- Bütün bunlar doru, ancak sultan bunlan örenirse ehzadeyi kolaylkla öldürtebilir.

- stediimiz tek ey devlet ilerinin halkn genel arzusuna uy-

da koymutur. Rus'un ya-

gun

olarak yürütülmesi; her ülkenin

na' ihtiyac

olduu

gibi

onu yönetmek için bir 'sultahalkn büyük çounluunun istedii sulta-

yapmaya kararl ve karanlk biri daha vardr: entrikac ve kurnaz Türk politikasnn perde gerisindeki adam ve eski

n seçecek ve 'yüksek irademiz bu kiinin öldürülmesini, u kiinin

düman Hüsrev Paa. Cadal vene'in sözleriyle "irenç, alaya ve biçimsiz" bu adam yirmi yl önce onu Msr paalndan ayran Meh-

de sürgüne gönderilmesini emreder' diyen despotlarn kaprislerine ve canlarnn istedii kararlar almalarna son vereceiz. Bu durum-

elinden geleni

med Ali'nin hayallerini ykmak için ne gerekiyorsa yapmaya karar-

da, ehzadelerin katledilmesi halinde

ldr.

olacak ve bize halkn isteine

bütün sorumluluk sultana

uymak ve

sultandan vazgeçmek

ait

d-

nda yapacak bir ey kalmayacaktr.

Mehmed Ali ve brahim'e kar mud korkunun da etkisiyle kendini imparatorluun en eski dümannn kucana atar ve Muraviev'e Çar Nikola'nn yardmlarn kabul edeceini bildirir. Doaya aykn olan bu Osmanl-Rus yakn-

- Görülerinize katlyorum. Yalnz Müslüman halk böyle bir deiiklii kabul etmeye hazr mdr ? - Hiç olmazsa balangçta baz direniler olacaktr, ama herkes

lamas Avrupa güçlerinin kâbusu olur. Bu nedenle harekete geçer-

zamanla yeni durumun getirdii avanLajlar görecek ve neler getire-

kin dolu olan Sultan ü.

Mah-

I.

ler

ve

hükümdar ile hizmetkâr arasnda bar salamak için çaba-

ceini anlayacaktr; o zaman onlar da yönetimin

salam

temeller

üzerine oturtulmasn isteyecektir."

larn artrrlar.

Plann hzla uygulamaya ve Avrupa'y bir oldubittiyle kar karya brakp onlara düünecek zaman tanmamaya her zamankinden çok kararldr. Ünlü tutsa Reid Paa'y yanna çekmeyi bile dener ve birlikte stanbul üzerine yürümeyi önerir; böyle bir yürüyüü ulema ve bütün Müslüman kamuoyu da destekleyecektir. te Sabry tarafndan öte yandan brahim görülerini deitirmez.

Msr arivlerinde bulunan ve iki

komutan arasndaki görümeler-

Ksacas brahim sarayda bir ihtilal yapmay amaçlamaktadr. 28 aralk 1832'de babasna bu yönde bir mektup yazar:

"stanbul'a kadar riz.

Ancak

ilerleyebilir

ve sultan kolayca tahtndan indirebili-

gerekli önlemleri alabilmemiz için derhal

ken, böyle bir projeyi gerçekten de dir;

bilmemiz gere-

uygulamak isteyip istemediiniz-

çünkü ilerimizin gerçek çözümü ancak stanbul'da yaplacaktr

den bir bölümünü yanstan bir alnt: brahim, Sultan Mahmud'un

ve irademizi belirtmek

tahttan indirilmesine ve yerine genç Abdülmecid'in getirilmesine

Yine de büyük bir samimiyetle tekrar etmek isterim ki, bizi stanbul'a

taraftardr.

gitmekten sadece propaganda alkoyacaktr.

"-

ehzade Abdülmecit daha çocuk (o srada dokuz yandadr) o yata tahta oturup devleti yönetebileceine inanabiliyor musunuz? - Fatih Sultan

31 2

lar;

yalnz

hissetmemesidir. Muraviev'in stanbul'da bulunmasyla Rusya razinin

zadeleri

tilerle

için

gitmek istediimiz yer de orasdr.

Eer yaydnz söylen-

stanbul'un bizim koullarmzda bir anlama imzalamasn

amaçlyorsanz ilerlemeye devam etmemiz ve Konya'da durmama-

mz gerekil-. Konya oldukça uzak ve stanbul'dakiler, aynen Ruslann Mehmed tahta çktnda yedi yandayd. Abgörüüme göre Abdülme-

ülkenin kalbine kadar dayanp Çekmece'ye varmalarnn bar anla-

dülmecid daha büyük. Üstelik benim

masyla sonuçlanmas

cid'in gençlii büyük bir avantaj salyor, çünkü imparatorluk eh-

rümeye raz edilebilir.

gibi,

ancak kente girersek

ban

artlann gö31

Bu nedenle

hiç olmazsa Bursa'ya kadar

Marmara kysndaki

yürüyüe devam

kentleri ele geçirerek

bu

takviyesi için deniz üsleri haline getirmeliyiz. ler

yerleri

ermeli ve

"Ordu bugün Konya'dan ayrlarak yürüyüe

ordumuzun

develerin

te o zaman söylenti-

tahttan düürülmesini

salayamasak

bile,

bizim

de bize direnecek hiçbir kuvvet yok ve stanbul'da da bize kar yaplan

açmzdan

hiçbir askerî hazrlk görülmüyor. Bütün bunlar tek umutlarnn

anlamay imzalamaya onu zorlayabiliriz. emirlerin nereden kaynak-

landn hâlâ anlayamyorum. Bu emirlerin nedeni Avrupa korkusu

kald sürece ne gerçek bir ban, ne de aramzdaki sorunlann kesin bir

Her türlü ilerleyiimizi yasaklayan son iki emriniz olmasayd, da stanbul kaplarna

ya da baka

bir

dayanmtm. Bu

menizi

rica

u an-

lyor. Halil Rfat

ey mi ? Elimizdeki frsat kaçmadan bu konuda beni

aydnlatmanz ve bana bütün

bunlarla

ilgili

son kararlarnz

çözümü olabilir. Çünkü geçmite de olduu gibi her an frsat kollayacak

bildir-

ve talihsiz Müslüman halka hakszlklar yapp bask uygulayacaktr. Bu

ediyorum."*

nedenle bu halka olan için

Her

iki

adamn bu konuda tamamen

açktr. Bir tanesi bütün

farkl görüleri

olduu

Bu

le

karanmza

geri

dönmek ve bu kötü

le

letirilecek ve

Rfat Paa'y görevlendirdiini Konya'da örendiinde, bu göre-

isterim.

Çünkü

Avrupa'nn bu durumdan yararlanarak Osmanl mparatorluu'nu parçalama giriimlerinde bulunmas durumunda

rumlu

çalacann bilincindedir. Mehmed Ali'nin bütün tutumu birkaç kelimeyle özetlenebilir:

tutabilir ?

leyebilir

mas

önemli sonuçlarn Avrupa'y

miyiz

daha

?

bizi

kim neden so-

Avrupa'nn seksen yldr yaatt bu hayali

biz ön-

Allah bizi korusun Olacak eylerin bir an önce !

iyidir;

ol-

kafamz uzun zamandr megul eden bu sorun

böylelikle kesin olarak çözülecektir.

harekete geçireceinden ve büyük devletlerin

uzun süredir gelitirdikleri plan yürürlüe koyarak Osmanl mparatorluu'nun parça-

yorum ve böylece

lanmasna karar vereceklerinden çok korkmaktadr. Böyle bir karar

yasaklayacak haberlere

Kaderimi Allah'a terk ederek hzla Bursa ve Mudanya üzerine yürü-

Msr' almak frsatn verecektir.

mizde kalrsak,

Ancak brahim bütün sükûnet talimatlarn kulak arkas eder ve 20 ocak 1833 tarihinde yazd mektupta yürüyüe geçme karan aldn babasna bildirir: Sabry, a.g.e.

ey söyle-

melerine frsat tanmayacakta.

kukusu yoktur. Böyle bir barm en iyi art-

uçurum bulunduunun ve hakarete uram sultann öcünü alma-

1

müdaha-

projemiz derhal gerçek-

yabanclar oldubitti karsnda brakarak bir

larda bir atekesten öteye gitmeyeceinin, iki taraf arasnda artk bir

ngiltere'ye

onlara

zaman tanmayacamz, böylelikle o yönden bir tehlikeyle kar-

lamayacamz belirtmek

alnmasnn yarataca

adam

dr dald uykusundan uyandracakta.

Babâli'nin babasyla ban görümelerinde bulunmak için Ha-

stanbul'un

niyetli

bu önemli olaylar bir manivela rolü oynayacak ve ülkeyi yüzyllar-

Avrupa'nn yaptklarmz onaylamad söylenirse,

rarlanmay deil."

314

korumamz ilahî bir görev olarak göstermektedir.

nedenlerle ilk

tahtndan indirerek yerine veliahtm oturtmak zorandayz. Böylelik-

brahim daha fazla zaman kaybetmemeye kesin kararldr. Ordusu bir aydan fazla bir süredir Konya'da bekleyip durmaktadr. Babasnn aksine, Hannibal'e yöneltilen suçlamann bir gün kendisi için yaplmasn istemez: "Kazanmay biliyorsun, zaferinden ya-

vin amaçlar hakknda

ballmz ve imanmz bize, kendi çkarlarmz

çaba göstermenin yan sra ve her eyden daha da önemli olarak ül-

kenin çkarlann

dünyay isterken dieri fetihlerden olumu

bir imparatorlukla yetinmez.

ya

bar ol-

duunu ve Halil Rfat Paa'nn stanbul'dan bu amaçla ayrldn kantPaa araclyla onurlu bir bar imzalamak mümkün, ancak âciz mantmla görebildiim kadanyla, kurnaz Mahmud tahtta

avantajl bir

lil

Nakliye için gerekli

stanbul'dan gelen habercilerin söylediklerine göre yolumuzun üzerin-

yayar ve sultann tahttan indirilmesini salayabiliriz. Herhalde,

onun

geçti.

azl ve souk nedeniyle küçük gruplar halinde ilerliyoruz.

sizden ya da stanbul'dan gelecek ve ilerleyiimi

zaman tanmyorum. Bugünkü

bizi çevreleyen

mevzileri-

yoksulluk nedeniyle orduyu besle-

mekte büyük güçlük çekerim; Bursa'ya gidip günün koullanna uy-

gun

olarak

aldmz kararlan iletecek bir haberciyi

göndermekten

baka yapacak bir eyim kalmad." 2 2

ay.y.

315

brahim "oldubitti" teorisini gerçekte babasna kar kullanr. Ordusunun banda yeni bir aamaya geçer ve stanbul Boaz'na

ni de Ekselanslan

doru yaklar. Konya'dan 20 ocak 1833'te hareket eder ve dondurucu souklara karn Kütahya'ya kadar olan 224 kilometreyi on üç

Babâli'nin

günde

ümden

alr.

Bir

Artk stanbul'a dört yüz elli

kilometre

gerekli

mek için tam yetkili kldn bildirmeyi görev sayarm. bu kararllnn, muhterem

dan yamacna kurulmu olan Kütahya 50 000 kiilik ol-

sizi

için

lan'na

malzemeyi bolca bulur.

durumu

na yatkn gözükerek askerî harekât durdurmaya hazr olduunu

nun yapanlara

belirtir.

çeklemekte olan görümelere olumsuz

dümanlk

Mehmed AK Paa tarafndan törenle karlanr ve Mehmed Ali ve brahim'in stanbul tarafmdan alnan görevlerinin iade edildiini bildirir. Her iki paa da iyi niyetle bulunduu yerde durmas ve ban

yol

olu

larsa Babâli'nin

ona

mek

arzusu ve babasna

Kahire' den gelen emirler

gibi,

brahim de sultan

itaatsizlik

evlat

ban

Bu

tahttan indir-

sorumluluu

etki

u anda ger-

yapacan

görecein-

durdurmann ve birliklerinin

itaat

edecekler ve

Eer Ekselanslan bir cevap yazp beni onur-

verirlerse

cevaplarn bu mektubu getiren haber-

ciyle gönderebilirler. ilk

frsattan yararlanyor ve

pek mükemmel ve

dim, Ekselanslan'na en yüksek sayglanmla en

arasmda kararszdr. Sonunda,

karsnda

ilerleyii

dümanlklarn

komutanlan da aldklan emirlere

hareketsiz kalacaklardr.

göriimelerinin sonucunu bek-

tarafndan önerilen radikal çözüm ve

ve bu çeit

umudumu hakl çkarmaya tenezzül eder ve durur-

landrmaya karar

arasnda geçirdii tereddüt

olacan

olduunu göreceini umuyorum.

Ekselanslar bu

lemesi talimarn götürür.

Kavalal'mn

ait

amaçsz görüleceini, bunun sorumluluu-

komutanlarna da olduklar yerde kalma emri vermenin en uygun

haber olarak

bir ulak

bildireceim. Ekselanslarnn artk her türlü

gösterisinin

den eminim. Ekselanslan' nn

deriye'ye vanr.

görümelerine otururken brahim'e gönderilen

ilerlemesini istemekten

durumu bildirme izni vennektedir.

Sadece genel

21 ocakta yüksek rütbeli bir görümeci, Halil Rfat Paa, sken-

düün-

an bile geri kalmayan bir ülkenin temsilcisi olmam bana Ekselans-

bir

Mehmed Ali Paa'ya gitmi (13 ocak), beklenenin tersine ona gözda vermez. Bunun karlnda Paa da ba-

bar

olduunu düündü-

de durumdan haberdar etmem gerekeceini

düm. Osmanl mparatorluu'nun refah ve

Muraviev arada

ilk

pederinizin beni stanbul'a

iletmekle görevlendirdii önerilerin sonucu

kalmhr.

dukça önemli bir kenttir. brahim orada, ordusunun beslenmesi

Mehmed Ali Paa'yla kesin bir anlamaya varabil-

iyi

muhteem

efen-

dileklerimi sunu-

yomm." 4

ar basar.

çi üzüntüyle dolu, Konya'dan ayrlrken ilk hedefi olan Bursa'ya varamadan durmak zorunda kalr. Baron De Varenne'in gönderdi-

brahim'in cevab 3 ubat

tarihini

tar:

i 29 ocak tarihli mektup eline o günlerde geçer: "Pek Onurlu,

"Pek Mükemmel ve

Allah'n iyiliini

duruma Halil'i

bir

,29

Muhteem Efendim,

Aydn yi Niyetli Baron De Varenne,

ocak tarihinde bana gönderdiiniz sevgi dolu mektubunuzu

al-

dm ve dostça içeriini okudum. Konya'dan Bursa'ya gidiimin

düünmekle görevlendirdii halka kötülükler saçan

sndan baka nedeni

son verebilmesi amacyla Babâli'nin, sabk Kaptanpaa

k ortasnda

yiyecek ve

odun skna-

olmadn ve ordumun ihtiyaçlarn karlaya-

mamak skntsndan doduunu araclarla ve büyük bir dikkatle Ba-

ve Ametçi Reid Bey'i3 skenderiye'ye gönderdiini, her ikisi-

bâli'ye bildirdim.

3 Dileri Bakanl'nda

görevli olan

Reid Bey geni ve

rak bir zekâya ve yüksek bir karaktere sahipti. nekli

316

çeitli bilgilere, derin

Osmanl imparatorluu'nun en

diplomat olarak tannrd. Srayla Fransa ve ngiltere

lunmutur.

ve kv-

lerlemem sadece

gerekliliklerden

imiz Kütahya'da

yiyecek

kaynaklanmaktadr.

bakmndan büyük

imdi

geldi-

kolaylklar var ve

bu

yete-

elçilii görevlerinde

bu-

4

Mouriez, a.g.e.

317

nedenle de duruyoruz.

babamn ve

velirrimetimin emirlerine

Bu konuda ondan

uyuyor ve burada

yeni emirler alana kadar da burada

kalmaya devam edeceiz. Babâli'yi de

durumdan haberdar

ettim; böylelikle

dostça isteini yerine getirdiime inanyor ve

Ekselanslan'mn

bundan büyük mem-

nunluk duyuyorum.

Bu frsattan yararlanarak deerli salklarnn iyi olduunu umduu-

mu belirtiyorum." Oysa o srada Türkler, brahim'in muhtemel bir ilerleyiini durdurmak amacyla Ruslardan askerî bir birlik ister. Çar bu istei olumlu karlar.

duklarn

gösterirler; bakentte endie verici bir hareketlilik yaanmaya balanr; Msr paasnn Hilal'in onurunu bu derece ayaklar altna almayaca söylentileri yaylr. Hemen ardmdan divanda da

Mehmed Ali taraftarlar görülmeye balanr. Bu durum karsnda Sultan II. Mahrnud, eer Fransa, Halil Paa tarafndan skenderiye'ye götürülen artlarda bir bar salanacana güvence verirse, Rus yardmndan koulsuz vazgeçeceini Roussin'e bildirir. Bu artlarn Mehmed Ali'ye Akka, Trablusam, Kudüs ve Nablus valiliklerini tandn hahrlatahm. Bu artlarn Paa tarafndan yetersiz bulunacan bilmesine karn Roussin, Rus donanmasnn ilk uygun rüzgârdan yararlanarak Boaz'dan çkmas halinde, bu koullarda bir bar salanacana Fransa

Baron Roussin ya da bir diplomatn felaketi Gerçekten de Fransa'nn yeni

elçisi

Amiral Baron Roussin

yaz alr; buna göre Msr ordusu derhal geri çekilmezse bir Rus donanmas stanbul'a gelecektir. Hemen ertesi gün Osmanl hariciye nazryla görüür ve Ruslarn geliiyle Osmanllarn Avrupa haritasndan silineceklerim anla18 ubatta Babâli'den bir

tr.

Babâli'nin

bar artlarn bildirmesini ve Rus donanmasnn

hareketini engellemesini

ister.

Sultan bu istekleri

duymazdan ge-

ve 20 ubat günü Amiral Lazarev5 komutasnda be sava gemisi ve yedi firkateyn Büyükdere Koyu'na demirler. Roussin kzlir

gndr. Sultanm saraynn duvarlarnn dibinde Rus bandrasn görmek onda kzgn boann gözleri önünde sallanan krmz

Soukkanlln kaybeder ve kendi inisiyabar hemen salanmazsa stanbul'dan ayrlacak ve Türkiye'yi kaderiyle ba baa bmendil tifiyle

etkisi yapar.

verir.

ü gibi mi sunmutur yetkilerini

am da

?

Sabry'nin

olsa Roussin,

sürdüklerine

Fransa'nn

uygun

isteklerine

olarak,

tercüman

dnda yukandaki

paalklarla yetinmesini istemitir. stanbul'da

Msr hayran olan Fransa'ya göre Mehmed de içine alacak Akka paalnn verilmesi sadece

Türk dostu, Kahire' de Ali'ye Suriye'yi tehlikeli bir

dourmakla kalmayacak, ayn zamanda

imparatorluk

da Osmanl mparatorluu

için

kötü sonuçlar douracakt. Her za-

man aranan o imkânsz dengedir... Bu denge tutkusu Doktor Clot ile Louis-Philippe arasndaki 25 mart 1833' teki

konumann6 fonunun rengini oluturur: !

Artk Msr'a dönüyorsunuz.

Ziyaretiniz-

m

arln

den memnun kaldnz, ? - Evet, Hametmeap. Gerek Fransa'da, gerekse de ngiltere'de

askerlerle bir komukonumutur. Yapt belki küllerin üstünü üflemektir,

gördüüm kabul beni çok mutlu etti. Ziyaret ettiim bütün ehirlerde karlatm ilgi ve sayg benim için çalmalarnm bir ödülü ve

sultana gelir; korkmakta

da haksz deildir. sgünden beri General Muraviev Türklere

biraz fazla hissettirmektedir.

ama küller henüz scaktr.

Klalar gezmi,

Kullar efendilerinden daha milliyetçi ol-

yeni

çabalarmn

ateleyicisidir.

Fransa'nn da davas olan 5 Tuamiral ve imparator

nanmasnda

ileri

olmu, Mehmed Ali'nin isteklerine destek salamadan onun Suriye

"- Pekâlâ Clot Bey

tanbul'a geldii

318

hakem

düüncesiyle hareket eden Roussin yorumunu hükümetinin görü-

rakacaktr.

Korkma sras

Babâli Roussrn'in görülerini resmen

stanbul, Roussin'in kendi kendini arabulucu ve

yapt, hiçbir eyden haberi olmayan Mehmed Ali adna kefil rolüne soyunduunu bilmez. Rus donanmasn stanbul'dan acilen gönderilmesi gerektii

Babâli'ye bir ültimatom gönderir;

tan edasyla

adna güvence

teyit eder.

yetimitir.

yaveri, ingiltere'de

eitim

görmü

Ancak hükümetin ayn zamanda

Msr davasmda bu kadar lml davran-

ve ngiliz kraliyet do-

6

Clot Bey,

1

864

a.g.e.

319

masnn bende yaratt üzüntüyü Hametmeaplar'ndan saklamayacam. Daha imdiden Mehmed Ali Paa'y bana 'O kadar sevdiim, Msr'n yeniden douunda bulunmasn istediim ve baka ülkelerin

suçlamas pahasna kurumlanma ve insanlarma örnek

gösterdiim Fransa, demek bana böyle davranyor. Fransa'nn bana en çok

kar çkan ülke olmasn beklenir miydi ?'

derken görüyo-

rum.

Sadece çkarlarnz deil, güvenliiniz açsndan da Ekselanslan'ndan

risine

ildir.

Aksine onun sadece

Mehmed

Ali'ye

kar de-

kabul ederek Babâli'yle

Bugün Ekselanslan

dir.

için

vali-

doal ilikilere yeniden dönmeniz-

en gerekli olan

len isteklerde srar etmek, sizi

tutacaktr;

iyiliini istiyor. zi,

- Efendimiz, Amiral Roussin'in önerdii

bu

iyi

niyetin bir

kanh

deil.

anlamann 5. madBu anlama Mehmed Ali'yi kü-

çük düürücüdür ve kabul etmesi düünülemez. - Ne yapabiliriz ? Ruslar orada ve gitmeleri art. Üstelik bu an-

lama sandnz kadar da küçük düürücü deil. Mehmed Ali, Msr'

çekmeniz ve verilen Akka, Kudüs, Trablusam ve Nablus

liklerinin

itidaldir.

Daha önce

de endielendireceinden

üphe

ileti-

duy-

madm üzücü sonuçlar douracaktr. Fransa benim verdiim sözü - Yanlyorsunuz. Fransz hükümeti

desi

tand snrlar ge-

ricam vakit geçirmeden ordunuzu Babâli'nin size

geri alyor,.

Akka ve

çevresindekiler

ona

veriliyor;

bütün bun-

yaknda bamszln ilan edeceinden üphem yok." Bu konuma gerçee uygun olarak iletldiyse -ki öyle olduunu düünüyoruz- Fransa kralnn elçisiyle ayn dili konutuunu

buna gücü vardr,

iradesine

ben

kefilim.

Tek umudum bi-

ksmen bizim eserimiz olan bir güce saldrmaya zorlamamanz ve

hayran

olduum baanlannz lekelememenizdir.

Bu mesaj

sunma erefine

Ekselanslan'na

sahip olan bayaverimdir.

Onu iyilik dolu yüreinize emanet etmeme izin veriniz. Olunuz brahim Paa'ya gönderdiim mektubun bir kopyasn da gönderiyorum.

Bu

frsattan yararlanarak,

ze olan yüksek

pek mükemmel ve muhteem efendim,

hayranlm

si-

tekrarlamak istiyorum." 7

larla

davranmad tek nokta asl ilgili kiinin, Mehmed Ali'nin tepkisini hiç düünmemi olmasdr. görüyoruz. Roussin'in gerçekçi

Üstelik de 22 ubatta emir Ali'ye

subay Albay

Olivier

ile

Mehmed

en azndan yersiz olarak nitelendirilebilecek bir mektup gön-

derir:

Yaklak iki ay sonra 5 maysta Baron de Boislecomte'la bir gö-

rüme srasnda

yukardaki mektuptan bahsederken

"Fransa'yla olan bütün ilikilerimizde bizim için

ac

Boos Bey

olan ve Ekse-

lanslar'ru derinden yaralayan bir tek olay vardr. Ekselanslan'n

çok büyük

felaketler

karsnda da gördüm:

ni kaybetmediler; ancak

bu kez çok

gerçek ve ciddi bir tehdit,

hiçbir

zaman neeleri-

sarsldlar. Böyle bir mektup,

hem de Fransa'dan..." 8 der.

Paa'nn ruh halini tahmin etmek kolaydr... renmi bir halde spanyol konsolosuna "Hayatm pahasna da olsa ileri sürdü-

"Pek Muhteem ve Ünlü Efendim,

üm koullarn bir noktasna bile dokundurtmayacam, gerekirse Olunuz ibrahim'in ilerleyii

ve

açk olmayan

niyetleri

karsnda en-

dieye kaplan sultann hükümeti en son çare olarak Rusya'nn önerdi-

dikleri

yardma snd. O günden bu yana, Ekselanslar'nn gösterlml tutuma dayanarak Rus yardmna gerek olmadna karar

verdi,

ancak zaman zaman rastlanan siyasal

i

askerî

talihsizliklerden birinin

sonucu Rus donanmas stanbul'a geldi ve Boaz'a demirledi. Avrupa'daki

bar ciddiyetle tehdit eden ve Ekselanslar tarafndan da ka-

bul edilecei gibi

Osmanl mparatorluu'nu yok olma

tehlikesiyle

kar karya brakan bu durum da Babâli'nin de onayyla ve kraln hükümeti adna, bann salandnn, böylelikle Rus donanmasna artk ihtiyaç

320

kalmadnn Rus

elçisine derhal bildirilmesi

Msr'n tanrlarn yardma çarp her eyi klçlarn kararma brakacam" der. 8 martta Roussin'e cevap

"Bayaveriniz tarafndan

iletilen

22 ubat tarihli mektubunuzu aldm.

Bu mesajnzda Akka, Kudüs, Nablus ve Trablusam istemeye

hakkm olmadn, bu

gerektiini

ileri

sürüyorsunuz.

çok ciddi sonuçlarla

kouluyla, Halil

Paa'nn ilettii önerileri size kabul ettirmek görevini üstlendim.

verir:

7 Mouriez,

a.g.e.

8 Douin, 1927,

a.g.e.

dnda toprak

nedenle de ordumu geri

çekmem

Bunu kabul etmemem durumunda

karlaacam belirtiyorsunuz. Verdiiniz tali-

mat uyarnca yaveriniz sözlü olarak eer ngiliz ve Fransz gemilerinden

isteklerimde srar edersem

oluan bir donanmann Msr

önleri-

ne geleceini bildirdi.

fedakârlk istiyorsunuz ?

le bir

iaretim yeterli.

için

Halkmn da desteiyle yaptklarmdan çok daha topran efendisi, her konuda

fazlasn gerçekletirebilirim. Bu kadar

muzafferken ve kamuoyu bana Suriye'yi vaat etmiken birliklerimin ilerlemesine sadece gereksiz yere

kan dökülmesini önlemek ve Avru-

pa politikasnn tutumunu örenmek için engel oldum. Bu reketimin ve herkesin bildii zaferleri olan ülkemin

anda elimde olan topraklan

terk

lml ha-

kazanmamda bana yardmc

yapti saysz fedakârlklarn

bedeli olarak

benden

etmem ve ordumu paalk

u

olarak

adlandrdnz küçük bir toprak parçasna çekmem isteniyor Bu bei

nim hakkmda

siyasal bir

rdr. Bu

hiç

umudumda

ellerine teslim

düünür. Henüz görevden almasa da

mektuplardan

halkmn geleceine

adayacak ve son nefesime ka-

Düünerek aldm karar budur ve

ta-

inanyorum.

donanmas Büyükdere Koyu'nda, demirMu-

davet

edilir.

Tören srasnda sultan "Rusya imparatorunun dost ve

samimi" davranlarndan

duyduu memnuniyeti belirtir.

Sultann sözünü tutmamas Amiral Roussin'e

mak

ve Babâli'nin

frsatn

Kavalal'nn koullarm kabul

size

O güne kadar buhran karsnda sessiz kalan ngiltere, Paris'e ani bir haber göndererek skenderiye önlerine birkaç

Bu konuda Paa'nn

görülerini

paylamasna

kar-

ald görevi yerine getirmeye çalr, ama ba-

inatla

brahim'e

bir

nu Babâli'nin ona tand snrlarn him bu istei reddeder.

sava gemisi

göndermeye karar verdiini, bu gemilerin Msr'daki Genel Konsolos Albay Campbe'in emrinde

Bey'le

Campbell, 27 martta

Mehmed Msr'a

Ali'ye

varr.

bask uygulayacan

Hemen ertesi gün Boos

görüerek mgiltere'nin Osmanl mparatorluu'nun toprak

bütünlüüne Nisan ya'ya

Mehmed Ali'yi Halil Paa'nn koullarna raz etmek için çaba gös-

aramaz. Roussin

at-

verir.

sk skya bal olduunu ve imparatorluun devam-

gelir.

aynn banda

mektup gönderir ve ordusu-

gerisine çekmesini ister.

bra-

çorbada tuzu bulunma sras Avustur-

Metternich'in özel temsilcisi Prokesch,

"Avusturya'nn devletlerin

üzerine

adm

Baron Boislecomte

bu dostça mektubu yazyor

Roussin stanbul'dan bu kez Mimaut'ya mektup yazar ve

ister.

geri

ermesini isteme

n Avrupa dengeleri için önemli bir unsur olarak gördüünü anlatr.

yaverinize veriyorum." 9

n Mimaut

sözü-

sultan olur. Ruslarn gitmesi için hiçbir

rad, General Muraviev'le birlikte birliklerin resmi geçidini izlemeye

fedakârlk örnekleriyle doludur.

te bu umutlarla, Sayrn Büyükelçi,

termesini

aydnlatmaktan

ledii yerde durur, üstelik be bin kiilik takviye de alr; Sultan

bildirir.

ve

elçiyi

doru bulup hakk-

Ne olursa olsun ekselanslarnn hakkm teslim edeceklerine ve tarafmdan Halil Paa'ya verilen son önerilerin kabulünü destekleyeceklerine

atn, Babâli'nin

birisini gönderir. Talihin bir cilvesi, Roussin'i

gayret göstermez ve Rus

maalesef yanlacak olursam kendimi Tann'nn

dar ülkeme hizmet edeceim. rih böyle

için

yetkilerini

Fransz güvencesi vermekle görevini kötüye kulland-

nü tutmaktan kurtaran yine

üphem yok. Burada söz konusu olan onurla-

edecek ve onurlu bir ölümü hakarete tercih ederek

kendimi sevinçle

n

Amiral Roussin'in

halde

ölüm karan vermek deildir de nedir ?

Yine de Fransa'nn ve ngiltere'nin yaptklarm

m vereceklerinden

Broglie,

olmad

çok bakann sorumluluklarm elinden alacak o ünlü diplomatik

Benim arkamda bütün ülkem var; Anadolu'yu ayaa kaldrmak bir

Dük De koullan

nsafnza snyorum efendim, hangi hakka dayanarak benden böy-

bütün bu baarszlklardan haberi

Paris'te

vermeyeceini"

bildirir.

Mehmed

Ali'ye

var olma hakk prensiplerinden ödün

Prokesch'e göre Avusturya Babâli'nin

dostudur ve bu nedenle imparatorluun parçalanmasyla sonuçlanabilecek her karara

kardr.

Fransa yeniden sahneye çkar. Amiral Roussin'in Ali'ye

Mehmed

yazd mektubun dourduu kötü etkilerin farknda olan

bu kez skenderiye'ye 7 nisan 1833'te Baron De Boislecomte'u gönderir ve Rus donanmasnn Boaz sularn terk etme-

De

Broglie

kurtardm Ayn zamanda Mehmed

mesinin Fransa'y daha önce verilen bütün sözlerden 322

9 Mouriez,

a.g.e.

Mehmed

Ali'ye iletmekle görevlendirir.

323

Ali'nin leriyle

de,

ordularn Türkiye'den çekmesi gerektiini belirterek zafer-

bana gülerek cevap

li'ye

edilir.

Bu arada Mehmed

Ali stanbul'la temasa geçerek

koullarnn

be

gün

koullann

var.

Babâka-

ey bitecektir."

içinde kabul

Bu ültimatomu alan II. Mahmud, tereddüt zamannn geçtiini ve ksa zamanda bir sonuca varmak gerektiini anlar. Rus kalkan gerisinde de olsa onun için Msr hâlâ korkutucu bir güçtür. Sonunda Mahmud Varenne'e Kavalal tarafndan büyük bir tutkuyla lirtmiti.

Boislecomte,

paaln verdiini, ancak Adana vilayetim hiç-

koul altnda elinden çkarmayacam bildirir. Kimsenin beklemedii bu açklama, büyük bir heyecan yaratr ve Babâli bar tar-

tmalarnn bittiine inanr. Mehmed Ali kurnazla devam eder. Kahire'de ban halka açk kaleden atlan toplarla kutlasa da kalben Adana'dan vaz-

Paa'y

uyanr: "Suriye'yle yetinin, oldukça de-

erli topraklardr; sizden önce birçok güçlü

hükümdar bu kadany-

Her imparatorluun snrlan olduunu ve bu snrlarn ö-

la yetindi.

tesinde genilemenin güçsüzletirdiini hiç

unutmayn;

Suriye'nin ötesine genilerseniz güçsüzlük tehlikesiyle kalabihrsiniz.

siz

de eer

kar karya

Çünkü Babâli'nin gözünde endie ve kötülük kayna-

olarak görülecek,

bir

törenlerle,

imkân

Adana'y bana vermesini öütlesinler, stanbul bunu derhal

bul edecek ve her

edilmemesi halinde brahim'in stanbul üzerine yürüyeceini be-

istenen dört Suriye

ve ngiltere'nin elinde benim

askerlerimin geri gelmesini salayacak önemli bir

Avrupa'nn dengelerini daha fazla tehlikeye atmamas talep

reddettiini bildirmi ve kendi

verdi: "Fransa

Avrupa güçlerince de tehlikeli olarak deerlen-

dirileceksiniz."

Gelecek günlerin de kantlayaca özetlenemezdi.

iyi

Ancak Mehmed

gibi,

durum bundan daha

Ali görülerinde srar

etti:

"Amaç konusunda hemfikiriz, ancak Adana'y gücüme kesinlik ve

geçmez. Dalarndaki ormanlar ve limaruyla (Tarsus) Adana donan-

denge kazandrmak için istiyorum. Suriye'ye bu

masna gereken aaçlan salayacandan onun için çok önemlidir. Bütün bu gelimeler üzerine Baron De Boislecomte 29 nisanda

rrn da olanaksz olmas gerekiyor

skenderiye'ye varr. Gelir gelmez de henüz hiçbir eyin sona erme-

ihtiyacm var ve

diini görür.

kaldm

imkânsz, o nedenle

taraftan

saldrmak

Msr ve Babâli arasnda herhangi bir saldn-

donanmam için aaca aaç almak için gittiim vilayetlerde kar karya (...)

hakaretlerin herhangi bir

Neyse,

paann

dudaklan arasndan

gkmasn önlemek gerek." 10 "Bana verilen

ilk

haber ban

anlamasnn tamamland

atlm, törenler düzenlenmiti. Böyle durumlarda hep görüldüü

lar

gibi asl çaba

küçük aynntlann gizlenmesi ve her eyin artk

bittii

Ancak ayn gün, ban anlamasnn imzalanmasndan önce gelien olaylar hakknda beni bütün izleniminin verilmesine harcanyordu.

aynnülanyla aydnlatmak isteyen Mösyö

i

gibi sadece Suriye'nin

Türk

temsilci,

Mehmed

nezdinde destekleyeceinden baka (...)

Ertesi gün, 1

geni

bir

belki

yetmi yalarnda

Canl ve

izleri (...)

(1833),

ilgili

bir

isteine,

bu

delici

(o

etti-

istei Babâli

srada

63), enerjik

bakl, uzun, beyaz

sakall.

çeidi duygularn göz

verir.

disi

Daha da

olduktan

inanr.

öteye gider ve

soma Fransa

Yazdna bir göz

ve hareketli

bir

adam.

Ali'ye

hak

Msr paasnn bu topraklarn efen-

için

çok deerli bir müttefik olacana

atalm: "Bir gün genel sava ilan edildi-

kete geçtiinde Fransa'ya güçlerinin

kar

olduklarm

ilan

edecek ülkelerin

büyük ölçüde oyalayacak bir müttefikle ibirlii yapla-

bilir." 11

Öte yandan, ordularm

Ksa boylu,

Mehmed

inde, belki de kraln hükümeti, kudreti boa gitmeyecek ve hare-

cevap vermedi.

Paa'nn yanna çktm. Mehmed Ali

avluya açlan uzun bir koridorun sonundayd.

birbirini izleyen

324

mays

Mimauf nun da iaret

Ali'ye verilmesiyle yetkili olan

brahim'in Adana'yla

Boislecomte yüreinin derinliklerinde

oldu. Top-

durur. Sultandan

geri

çekmeye balayan brahim

Adana hakkndaki

kesin

tekrar

kararm vermesini

ister

"Bulunduum yerden, babamdan emir almadan kprdamayacam." Ban yolunda hâlâ bir engel vardr. ve

ekler:

Umutsuzlua kaplan

Hzla deien yüzünde

Roussin, Varenne'i brahim'le

görü-

açp kapayana kadar brakti

görmek mümkün.

Ondan acilen Anadolu'daki askerlerini geri çekmesini istediim-

10 Douin, 1927, 1 1

ay.y.

a.g.e.

325

gürültüye

demediini, Ruslarn stanbul'dan uzaklamasnn

meye ve onu ikna etmeye gönderir. Diplomat bu emre fazla inanmadan uyar. zlenecek yöntemi belirten talimatlar dalgnca okur-

önemli olduunu, bu nedenle de Babâli'yi Adana'y vermeye raz

ken kendisinden bakasnn

etmek gerektiini

revdeki

rülerine katlmaktan

öüdüne uymamaya kararldr. Bu göyardmcs Ametçi Reid Bey'dir.

Uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra her ikisi de Konya'nn komutan tarafndan büyük ahap bir evde kabul edilir. korkunç soua karn shlmamtir: brahim soua askerle-

nklemelerinin

söyler.

Amiral Roussin'in Lord Ponsonby'nin gö-

baka çaresi yoktur. Ruslarn Boaz' da deMüslüman halk arasnda yaratt isyan duygusu-

muzaffer

nun gün geçtikçe endielendirdii

Ev,

zrlanan bir fermanla Babâli'nin brahim'i Adana valiliine atad-

riyle birlikte katlanr.

mak için

Buna karlk Fransz konuunu onurlandr-

"Marseillaise"i çaldrr.

nulara geçilir.

Zaman kaybetmeden önemli

ko-

brahim Fransa'ya olan sevgisini belirten uzun bir ko-

Bunlar, Suriye, Diyarbakr

Adana, dier

bir

paal,

çel, Alaiye 12 ve

deyile Anadolu'nun eiidir. Varenne elinden

bu karar

destekler ve ha-

n ilan eder. Kütahya Anlamas olarak anlan bar anlamas sonunda mühürlenir ve Rus donanmas Boaziçi'ni terk ermek zorunda kalr.

numaya balar; kendisinin ve babasnn istekleri konusunda srar-

n sürdürür.

sultan

Ancak Rusya kolay kolay pes etmez. stanbul'a "dostça"

gel-

me ansn bir kez ele geçirmitir. Bu gelii amaçlarnn gerçeklemesinde bir aama olarak görmü, çkar peinde komayan, yar-

kar

çkar ve sonunda brahim, çel ve

dmsever devlet görüntüsüyle ayan eie koymutur. Artk ödül-

Alaiye'yle yetinerek Diyarbakr

paalnn kaderini ilerki günlere

lendirilmen, zor

geldii kadar bu isteklere

brakr. Adana'ya

gelince,

babas kadar inatçdr.

m

durumdaki sultana yardm etmi olmann karl-

almaldr. 8

temmuz 1833 günü gelen haber tüm Avrupa'ya yaylr. Sulile Hünkâr skelesi Antlamas'n imzalamtr. 13 Görü-

tan Rusya

Hünkâr skelesi ve Rusya'nn fiyat skenderiye'de Boislecomte

srarn

sürdürür. Bir ngiliz

filo-

sunun skenderiye önlerine gelmesinin yarataca tehlikelerden söz eder ve

Boos Bey'e,

"Böyle bir filonun gelmesi tehlikesini uzakla-

trmak ve Mr. Campbell'in

tehditlerini

kabul etenenin utanandan

ya ve Türkiye'yi

dier

bir

savunma ibirliinde bir araya

ülkelere kapatr. Babâli

durumunda Rusya yasal

ile

olarak

Msr

arasnda

Boazlar sava çkmas

getir,

bir

Boazlar'm denetimini

eline alabi-

Mehmed Ali efendisine kar çok daha

saknmak için yapabileceiniz

lecektir. Talihin cilvesi:

giriimlere

bamsz olmu, efendisi ise kendisini yabana bir gücün hizmetine

tek ey var: kraln onun için yapti kaytsz kalmayan ve dost öütlerini dinleyen Mehmed Ali 'nin Adana konusunda balatlan görümelerin sonucunu bekle-

meden ve zaman geçirmeden ordularna Toroslar' geçmesi

emrini

kul

vermitir.

Çekilmeden önce Ruslar çadrlarnn bulunduu yere bir ant

Osmanl mparatorluu adna yaptklar fedakârlklarn bir

verdiini bana söylemeniz" der.

dikerek

gün Boos, Kavalal'nn cevabn getirir: tüm beklentilekarn bekleyen tehlike onu korkutmaktan çok heyecanlandrmtr ve onun görüüne göre "ler tatsz bir gelime yaanmaya-

kantin brakmak

Türkçe unlar yazar: "Bu ova ksa bir süre

cak kadar ilerlemitir; üstelik ngiliz filosundan korkmas da

sn. ki ülkenin ittifak

Ertesi

re

düü-

nülemez. Bu filo skenderiye Liman'n ablukaya da alsa artk oluna takviye ve malzeme göndermesi gerekmemektedir." Bütün bu olaylar geliirken ngiltere'nin yeni elçisi Lord Pon-

326

nüte Türkiye'ye yardm etme bahanesiyle Rusya, Babâli'yi ve Boazlar korumas alfana almtr. Sekiz yl geçerli olan anlama Rus-

hiplii etmitir.

ister.

skelesi'ne dikilen için

tan

üzerinde

Rus ordusuna ev sa-

Bu ta ant konukluun hatrasn sonsuza dek tabu ta kadar salam ve yklmaz olsun Bu !

olay dostluklar tarihinde sonsuza

dek ünlensin

!"

Herkesin kendini güç durumda hissettii bu olayda tek

galip,

koymay baarm olan RusSlavlar kar karya getirir. Kü-

sonuç olarak Türkiye'ye bir ipotek

Antlama Bat

sonby stanbul'a varr ve Fransz meslektana Adana'nn bu kadar

ya'dr.

12 Alanya,

13 istanbul'da Boaziçi'nde

(ç.n.)

Hünkâr

ülkeleri ile

bir semr.

Anlamann

maddeleri

için,

bkz. Ekler.

327

tahya

söylenebilirse,

ni

YRM BENC

barnn Ortadou'nun geleceini pamuk ipliine balad Hünkâr skelesi Antlamas da Avrupa'nn gelecei-

büyük bir tehlikeye atmaktadr. Mehmed Ali durumundan memnundur.

Filistin'in

îbrahim,

BÖLÜM

bakomutan ve

ve Suri-

yönetici

(1833-1838)

ye'nin efendisidir ve Türklerin saldrlarndan koruyacak olan Toros geçitleri denetimi altndadr.

Bu geçitler Türkiye'nin anahtardr

ve gerektiinde Anadolu üzerinden stanbul'a saldrya izin verebilir.

Topraklan inanlmayacak kadar genilemi, siyasal

saygnl

artmtr. Askerî açdan, ordular hizmetkâr olduu ve dudaklar-

nn ucuyla da olsa kulu güçleri

olarak

kaldn

söyledii imparatorluun

karsnda üstünlüünü bir kez daha kantlamtr.

Ancak Son

Firavun' un

deki denetiminin

bu

Msr'dan çok daha

farkl halklan kapsamas,

bu

denetimin uygulanmasnda karlalacak sorunlarn habercisidir.

Kahraman Napolyon olacaktr.

gibi

Sonunda brahim babasnn çok istedii

denli genileyen topraklar üzerinolur.

Bu

Suriye'nin efendisi

ülke o güne kadar nasl ve ne koullar altnda

yaamtr ?

Anahatlanyla anlatmaya çalalm.

o da kendi gelimesinin kurban

1517'den, yani

Osmanl mparatorluu'nun eline geçtii günden

beri Suriye'yi yöneten

paalar bunu, Babâli'nin çkarlarn kendi ç-

karlaryla mümkün olduunca birletirerek gerçekletirdiler. Güçlerin birbirinden ayrlmasn destekleyen ve yerel kskançlkla körükleyen

stanbul hükümeti iktidarn sürdürürken kanklklarn kol gezdii ülkenin kaynaklarn da sonuna kadar kullanyordu.

sonucunda Suriye

sürekli olarak bir

Bu politikann

ayaklanma havas içindeydi.

am'da Davud Paa 1831'deki ayaklanmada kaçmak zorunda kald. Yerine gelen Selim Paa yeni bir ayaklanmann sonunda ka-

patld

hapishanede öldürüldü.

giriyordu.

Ayn yl Humus,

Öldüü gün

üç yl önce

mu bir maceracnn, Selim Aa Beir'in eline arasnda kalan,

amara

ve

Filistin

brahim, Suriye'ye

am'n yönetimine el koy-

raklar ise ünlü bir haydutun, Bedevi

Gazze ve Kudüs oluan geni top-

geçti.

bölgelerinden

Ebu Go'un denetimi altnday-

d. Bölgedeki bütün mallardan ve Kutsal Topraklar'a gidenlerden keyfî vergi alyordu.

Güney Suriye

fiilen bir

Arap'n, bölgeyi kendi devleti gibi yö-

neten eyh Hüseyin'in denetimindeydi. bi

Bamsz bir hükümdar gi-

topraklarn Nablus Dalan'na kadar geniletmi, Babâli de du-

rumu kabullenmek zorunda kalmta. Sabk Akka valisi Abdullah'n iktidan oturduu kentin duvarlarnn

ötesine geçemez.

Halep 328

lara

sahne

sürekli yeniçeriler

olur.

Sultann

ile

erif aileleri arasnda kanl kavga-

temsilcisi, iktidarda

kalabilmek için bazen

329

düs'tür:

sfra

heplerin uzaklardan gelerek ziyaret ettii mabetlere, kilise ve tap-

indirir.

Paa'nn öldürülmesinden

Selim

dara

el

sonra

am'da bir eyh,

ikti-

koyar. Hristiyan ve Museviler fanatik yerli halktan sürekli

olarak iddet ve

hakszlk görür.

yar,

brahim'in

fermanlardan birinin konusu Ku-

naklara sahip. Haclar kendilerinden istenen ayakbast paralarnn

yüksekliinden ikâyet

ediyorlar.

Bu ve

paalnn

rin istisnasz hepsini

Kudüs

kilise

gun dan,

vergilerden

ilimemesidir.

nan ve bütün Hristiyan inanlanna

bul'un da desteiyle görevlerin

sata sunulduu ülkede rüvet

hâkimdir. Bir Venedik raporuna göre Suriye

duka, defterdarlk

ise

40 000

-

paal 80 000

-

tek

100 000

çevirir.

küree mahkûm ettirir.

törenler

bu

düzenleyen din adamlar ve papazlar

kiilerin

vergile-

daha önceki

muaf tutulmalar

yöneticilerin para

gerekir

barndrdnkoyduu

hrsyla

Bu nedenle Kudüs'te

bal

bulu-

mabet ve manastrlara

uygulanan vergilerin kaldrlmasn emrediyoruz.

(...)

Her kim, bu fermann yaynlanmasndan sonra bu emirlere kar gelir ve yukarda ad geçenlerden bir drahmi bile talep ederse, iddetle cezalandmlacaktr. Bu amaçla bu ferman divana gönderilmitir." 1

50 000 dukadr.

brahim 1833' ten 1840'a kadar bu kargaay düzene koyar. Daha balangçta Ebu Go gibilerinin yardmm reddeder, tutuklatr ve

Kudüs ve

ve manastrlar ncil okuyan ve inanlarna uy-

kark-

m, limanlar kumla dolmu, surlar yklmaya yüz tutmutur. stan-

valileri ile

kaldrlmalanru emrediyoruz.

lklardan etkilenen Dürzî-Marunî yönetimi aksayarak da olsa sürer. Emir'in tek avantaj, birbirleriyle bouan komularnn Lübnan'a

Ülkede batan baa tarm ihmal edilmi, ticaret yerinde saydrl-

benzeri hakszlklara son

bütün

Nablus yöneticilerine, bütün yol ve istasyonlardaki benzeri

cezasz kalr.

Lübnan'da Emir Beir'in çevresindeki topraklardaki

ilk

"Kudüs, Hristiyan ve Musevî bütün halklarn, bütün mez-

vermek amacyla Sayda

Orta bölümlerde Bedevilerin, kuzeyde Kürtlerin ve Türkmenlerin egemen olduu göçebe bölgelerinde, airetler kervanlara el ko-

Çete reislerinin desteini de geri

Öte yandan, akll davranr ve ülkeyi

ele

Ortadou'da Katolikliin koruyucusu ve Hristiyanln sal yerlerinin bekçisi

losluk

açmay baaramadn hatrlatmak gerekir.

brahim din ve mezhep eitlii ilan eder. Komutanlar ve

geçirmesine yar-

kut-

Fransa'nn, o güne kadar Kudüs'te bir konso-

asker-

dma olan yerel eflere baz yetkiler tanr. eyh Hüseyin'in Filistin

lerleriyle

yönetimini tanr ve Kudüs, Nablus ve Yafa yöneticiliklerine

eyhin yaknlarn getirir. Emir Beir'e de ayn biçimde davranr ve Sayda, Beyrut ve dier önemli kentlerin idaresini emirin akrabalar ya da

na hogörü örnei verir. Mehmed Ali skenderiye'de kutsal topraklar-

yaknlarna

dakilere döner, "Kardelerim, bizlerle bir piskopos gibi konutu !" der.

lep valisi

Mustafa Berber, Trablusam yöneticisi olur. Hayeniçeriler arasndan seçilir. Antakya'da ve iç bölgelerde verir.

yönetim nüfuzlu gönderilir. Eski

yerlilere

am,

braklr. Akka'ya

bir

Msrl

askerî vali

Akka, Sayda, Trablusam ve Halep paalkla-

r kaldrlr. Suriye ve Filistin bakenti am olan tek bir bölge haline getirilir.

am'a genel vali olarak atanan Msrl erif Bey daha önce

yeteneklerini

Yukar Msr'da göstermitir.

yerli önderlerin desteini kazanr. Yeni örgütlenme yerel ayaklanmalara son veremese de bir yüz-

yldan beri kaybolmu bir güvenlik duygusunu Suriye'ye rir.

Mimaut

mümkün"

1836' da "Suriye'de

diyecektir.

Ortaça' dan kalma önyarglarn hâkim olduu Suriye halk-

dan saygdeer Peder Custode'un bakanlnda

bir heyeti

kabul

sayg gösterir. Konumasnn ardndan, din adam yann-

eder, onlara

Fransz

temsilcileri

Hristiyan

dini,

din kurallarnn uygulan-

dinî yaplarn bakm ve

onanm gibi Mehmed Ali'den yardm ve destek görürler. 1835' te Fransa bakonsolosu Mehmed Ali'ye papann Suriye temsilcisini tantinr, din adam "Hristiyanlarn Surimas, manastrlarn ihtiyaçlar, konularda,

hem brahim'den hem

de

karlatklar davranlardan ikâyet etmek bir yana, onlara gösterilen hogörüye teekkür etmek" için geldiim belirtir. Meh-

ye'de

brahim, bu atamalarla güçlü

330

yazdrd

bazen de dierine dayanmak zorunda kalr; ancak süregelen yamaclk ve katliamlar her yere güvensizlik getirir, gücünü

bir tarafa,

geri geti-

med Ali, Suriye Hristiyanlarnn hiçbir zaman askere alnmayacaklar güvencesini verir.

korumasz ve endiesiz dolamak 1

Enkiri, a.g.e.

Babas kadar koyu bir tarm taraftan olan brahim, Suriye tarlalarn yeniden canlandrmaya çalr. Suriye'ye yerleir yerlemez yeni ürünler dener, daha önce

iyi

sonuç alnm ürünlerin tarmnn

yaygnlatrlmasn ister, talimaü dorultusunda hareket eden köylülerin vergisinin bir

bölümünü

iade eder.

Uzun zamandr ekilme-

mi topraklar tohumlanrken brahim de yüzyllardr kaderine terk edilmi Antakya topraklarm kendi hesabna iletir. Ülkenin geleneklerine en uygun kurumlardan biri olan tanmsal kredi kuruluu-

nu

faaliyete geçirir.

Msr'da

baanlamayan kahve ekimi, bölgenin deiik yerlerinde tekrar denenir. Dut aac ekimi desteklenir, aaç says 1836'da 247 000 olarak belirlenir. Akka çevresine merakls olan brahim, 14

Bordeaux'dan getirilmi2 260 000 asma

Mehmed

kütüü

000'i

mu besliyor. Askerlerime sadece klç, tüfek ve cephane gönderiyo-

Suriye Araplar ilk kez

atlm yaamr. Sadece am'da 400 000 parpamuklu ipek kuma üretilir. Hebron bütün Suriye'de hatta Msr'da mavi cam bilezik ve lamba satar. Sanayide gerçek bir

ça

Taocaklan, madenler aranr. Ülkenin güneyindeki mermer ve somaki yataklar Fransz mühendislerce iletilir. ngilizler, Bey-

kömür mademerini

Sayda Liman'nn daha

iyi bir

hale getirilmesi, sken-

derun'da yeni bir liman yaplmas, bataklklarn kurutulmas, Antep'ten Halep'e akan sularn temizlenmesi ve yataklarnn derinletirilmesi,

ve askerî yönetimlerin üst düzey-

Msr modeline göre yeniden yaplandrlr. Suriye'deki yönetim binasnn yapm 1833 ylnda tamamlanr. Maliye yönetimi

Mehmed

Suriyeli bir Hristiyan'a,

Ali'den bey

unvan alan Hanna Bahari'ye verilir. sayg amacyla

Müttefikine

adamdr. Dalgal beyaz ve

gileri

Msr yönetimi Emir Beir'e

tam

Yetmi iki yandaki emir, yana karm güçlü bir sakal,

uzun boyu,

baklarnn canllyla

nan'n tarih boyunca

zarif

vücudu, soylu

sayg

otorite saçar,

çiz-

görür. Lüb-

"smak da" olduunu hatrlatalm; ülkenin

uzun süre gösterdii dinî çeitlilik ve kültür zenginliinin en önemnedeni de budur. Bölge 1920

ylma kadar

"Suriye'nin Piemonte-

brahim döneminde Lübnan Dalan üç mezhebin denetimi alandadr: en kalabalk grup olan ve kendilerini her zaman Fransi" olur.

korumas altnda gören Hristiyan Maruniler; dnda bir Müslümanlk uygulayan Dürziler4 ve eski

sa krallarnn

nekler

lerin torunlan Medler.

gele-

Pers-

Onlan birletiren toprak, ayran da din ve ç-

Yaamlan sava ve çekimeden oluur. brahim döneminde, dinî hukuk kurumlar olan mahkemelerin yan sra Hristiyan ve Müslüman eraf arasmdan din ayrm karlardr.

deerlendirir.

Msr'da olduu gibi bayndrlk projeleri gerçekletirilir, yenitasarlanr.

sivil

lerinde görevlendirilir. Sivil yönetim

li

artar.

Seyhan ve Ceyhan nehMerinin tekne

dolamna

gözetilmeden seçilen kiilerden oluturulan meclisler de,

neinde olduu

gibi,

Msr ör-

dind hukuun kurumlan olarak faaliyete

geçer.

uygun-

luunun incelenmesi, yol yapm, demir ve kömür madenlerinin

i-

letilmesi...

Avrupa ile ticarî ilikiler canlandnlr. Beyrut gümrüünün Abdullah döneminde sekiz yüz kese olan yllk geliri Msr yönetimi altnda üç bin keseye çkar. lik

Msr'da olduu gibi Suriye'de de ülkenin bir ucundan dierine silahsz ve korumasz gitmek mümkündür.

diktirir.

rum" 3 der. Ayn yl pamuk üretimi önceki dönemlere kyasla üç kat

leri

terk

edilmez.

bir özerklik tanr.

Ali 1837'de Ferdinand de Lesseps'e "Suriye, ordu-

rut'un kuzeyindeki

paalarn ve memurlarnn insafna

bir türlü

aac dikilir. arap

50 000 zeytin

olarak toplanr; yerli halk

Tek ve güçlü bir yönetim tarafndan uygulanan merkeziyetçiksa zamanda etkilerini gösterir. Vergiler artrlr, ama düzenli

4 Balöngçta rezî (isim linircilik

Fatmî

smailiye hareketinin bir parças olarak,

kayna) ve Hamza

ve Yeni Platonculuk'tan

halifesi

etkiler

El-Hâkim'in Tanr'nn son görüntüsü

rizmatik güce sahip

Muhammed

bin ismail ed-De-

Ahmed tarafndan kuruldu, mesihçilik, bitar. 997 ylnda Msr'da yerleen Dürziler

bin Ali bin

olduuna

olduu üphe götürmeyen El-Hâkim de

inanrlar.

Büyük

bir ka-

kendisini "Allah'n teces-

sümü" olarak tantr. 1017 ve 1018 yllarnda Müslümanlar tarafndan bask altna

alnan Dürziler Suriye'ye

yerleir.

Son "rehber" Muktana'nn ölümünden sonra

inançlarn yayma çabalan sona erer ve Dürzîler dier din ve mezheplerden dönen-

2

332

leri

kabul etmezler, kapal ve kurallar

ay.y.

3 Sabry,

hepler aras evliliklere izin verilmez. a.g.e.

minde yaayan türde

gizli bir dinî bir

O dönemden

bir topluluk olarak görülür.

toplum olarak yaarlar, mez-

beri yönetim aristokrasisi deneti-

Bütün bu gelimeler Fransz, hatta ngiliz konsoloslarnn yazmalaryla da kantlanmaktadr. 1838'de Suriye'yi batan sona do-

çok daha dikbaldr. Fellah kiiliin-

karlan üzerindeki etkisini öyle özetler: "Özellikle ngilizler Beyrut,

yumuaklkla efendisinin bask ve hakszlklarna dayanr, Suriye köylüsünden ayn uysal davran beklemek yanltr. 3. Ordularn beslemek ve asker saysn artrmak için Meh-

am, skenderun ve Halep'ten Suriye içine yaptklar önemli ticaret-

med

ten elde ettiklerini

onun hükümetinin beceri ve saduyusuna borçludur. Msrllarn geliinden önce bu bölgeyle hiç ticaretimiz yoktu. Ancak Paa iktidarn Bedevilere de kabul ettirdi ve sonuç al-

riye'de de yeni vergiler koyar.

makta

sndan ve vergi memurlarnn sertliinden yaknr.

laan Albay Damis Mehmed Ali'nin ngiltere'nin bölgedeki ticarî

ç-

gecikmedi. Yeniden önem kazanan ticaret her yl artarak geliiyor ve ngilizler yabanclar arasnda en çok kâr edenlerin ban-

da

geliyor."

deki

m

Ali'nin yine paraya ihtiyac vardr.

Suriyelinin

4.

parças

yan sra Avrupallar Kavalal'nn yöne-

memnun

bask uygulayan yeni

olmaz, yeni vergiler kadar düzenli toplanma-

gözünde

tekelin her çeidi kiiliinin

ayrlmaz

sayd ticaret özgürlüüne kar bir saldrdr.

Snrlar

5.

yapt gibi Su-

Msrllara

Tam bir anari içinde yaamaya al-

olan Suriyeliler kendilerine sistemli bir

düzenden

bir

Ticaretin gelimesinin

ar bir biçimde genileyen Mehmed Ali'nin bu s-

timi altndaki topraklarda ithalat ve ihracat vergilerinin keyfe göre

nrlar koruyabilmesi için askerî olanaklarm artrmas gereklidir. s-

deimemesinin getirdii güvenliin de kokusunu

tanbul yeniden silahlanmaktadr; Msr'n da

alr. Paalar döneminde yüzde on alt ile otuz arasnda deien vergiler tekrar yüz-

de üç olarak belirlenir.

am çars yabanc tüccarlara, baka bir deyile Müslüman rinde

ol-

tamak zorunda kaldklan belirleyici iaretler kaldrlr. bra-

him bu önlemlerin uygulanmasn ve

geleneklerin

tr. Suriye'yi yönetenlerden hiçbiri

deiimini ah-

le

Msr'da da olduu gibi Bedeviler, Kürtler ve Türkmenler hibrahim bu topluluklar yerleik düzene geçmeye ve eilir. Kitaba talebin

azl nedeniyle

bir

kütüphane bile bulunmayan bir ülkede eitim, en zor görevlerden biri olarak görünür. Mehmed Ali'nin okullar gibi brahim'in kurumlarnda da öncelik askerî arlkl okullar olacaktr.

Lübnanl soylu kadn Hükümetinin

ald

önlemler Suriye'de genel ve özel hayat

koullarnda önemli düzelmeler salarsa da, Mehmed Ali, halk karsna alacak davranlardan, tpk Msr'da olduu gibi kaçmamaz. Fatih

fethedilmi ülkenin

halkn kar karya

getiren ne-

aadadr:

denler l.

gilerle

ile

Suriye

Msr deildir. Suriye nitelikleri birbirinden kesin çiz-

aynlan halklar ve bölgelerden oluan bir mozaiktir.

Suriyeliler

zaman bir alay Bu neden-

kar

gösterilen direnme,

açar.

angaryadan da nefret eder.

Bütün bu etkenlere eklenen

iki

görü

ayrl

nedeni daha

vardr: 1.

tek

alma çalmalarna

ayaklanmalara ve askerden kaçmalara yol

devlet otoritesini kabule zorlar; direnenler çöle sürülür.

brahim eitime de

hiçbir

zorunlu askerlik Suriye halk tarafndan balangçtan itibaren

reddedilir, askere

6.

getirilir.

says

geçmedi, askerlerin hepsi de gönüllülerden oluuyordu.

sen denetler.

zaya

ayn yolu tutmas art-

zorunlu askerlik uygulamaya ce-

saret edemedi. Suriye'deki askerlerin

mayan yabanclara yeniden açlr. Ülkedeki Hristiyanlarn elbisele-

334

Suriyeli fellahlardan

2.

Suriye

paalklarm kaybetmeyi hiçbir zaman içine

sindire-

meyen Babâli'nin entrikalar. Gerçekten de stanbul tarafndan beslenen ajanlarn memnuniyetsizlik

l'mn yöntimine

dourmak

ve bölgeyi Kavala-

kar ayaklandrmak için çalmadklar gün yok-

Bu ajanlar, özellikle eski ayrcalklarm kaybeden Türklerin, Hristiyan ve Musevî haclardan snr köylerinde alman vergilerin oluturduu büyük kaynaktan yoksun kalan Bedevilerin mutsuzluunu kullanr. Bu entrikalar daha 1833' te Kütahya Anlamas'nn tur.

ertesinde balar. 2.

Yabana konsolos ve

görevlilerin tutumu.

beri Suriye'de devlet içinde devlet

tün ülkede otoriteye

saygszln,

meydana

Uzun yllardan

getiren

bu

kiiler,

bü-

malî düzensizliin ve satilmlk

duygusunun büyümesine çalyordu. Konsoloslar, Msr'n yeni yönetiminin ilerini kolaylatrmak yerine her gün önüne yeni engeller

çkarr, yerletirilmeye çallan reformlarn

uygulanmasn

335

güçletirmeye çabalar. Bazlar

Katolikleri, dierleri

Ortodokslar

korurken, ngilizler de Protestanlar ve Dürzîleri kanatlar altnda toplar.

ibrahim'in

temsilcilere yönelttii suçlamalar, kendisi

Campbell'den okuyalm: "brahim Pa-

28 haziran günü skenderiye'den Crocodile gemisine biner ve

konsoloslan hedef alan suçlamalarna gelince, genel olarak

Msr donanmasnn önemli bir bölümünü yanna alarak Akdeniz'e

de ngiliz

a'nn

yabana

Amanos ve Toros bölgelerine yaylma eilimindedir. Üstelik bölge Türk ordusunun topland yere çok yakndr. Türlder istese asilere yardm edebilecek durumdadr. Gelimeleri Msr'dan izleyen Mehmed Ali duruma el koyma zamannn geldiine karar verir.

temsilcisi olan

bu iddialarn doruluunu kabul ediyor ve hükümetin imdiye

ka-

dar herhangi bir ikâyette bulunmayarak olgunluk gösterdiini

açlr.

syan

saklamyorum."

brahim ksa bir süre sonra yabana temsilcilere, müdahale döneminin sona erdiini ve kendilerini riye'deki

kamu parasnn denetçisi,

lan konularda da ülkenin yasalarna

süreli olur.

soma brahim'in karsna korkulu bir rakip

kadm: kinci VVilliam

Pitt'in

Pierre Benoit'nn

bu yabana temsilciliklerden hiçbirinin Türklerin döneminde Suriye halklarnn kaderiyle ilgilenmemesi ve Suri-

rünümüne vurulur ve ksa sürede burada

Ali

Paa

f, (Fransa hariç)

ye'nin

yucu

na,

Msr denetimine geçtii günden beri kendilerinde bir koru-

nitelii kefetmesidir.

çlen içe gelien ayaklanma dürtüsü Kudüs'ten Celile dalanoradan Lübnan'a yaylr. lk bakaldranlar Filistinlilerdir.

gezer,

kadn"

romanna ilham kayna

yönetimi yabana temsilcilerin günden güne artan ikayetleriyle kar karya kalr. in ilginç tara-

Mehmed

çkar, bir

yeeni, Lord Chatham'n torunu, Lady

Hester Lucy Stanhope. Lamartine'in "Lübnanl soylu

kadn, bütün dünyay

Böylelikle

olarak

olan

bu

Dürzî bölgesinin ortasna yerleir. Üs-

tün bir kadm, cesur ve korkusuz bir insan olarak bölgenin vahi gösiyasal etkinlik kazanr,

ülkesinin çkarlarna hizmet etmeye karar verir. Kendisine ev olarak

Güney Lübnan'a hâkim gerçek bir kartal yuvas seçer. Dürzî liderler konuu ve korumas altndaki insanlar olur, hiçbir istekleri; cephane reddedilmez. Msr ordusyla ittifak kurmu Marunîkar savamak için ihtiyacn duyduklan her ey hizmetlerine

silah,

lere

lk isyan mays 1834'te ba gösterir. Bu ayaklanmann nedeni, babasndan çok ksa zamanda 120 000 yeni asker toplama emri alan

sunulur. Saylar 80 000'e yaklaan Dürziler sadece Suriye ve Lübnan'n deil, bütün dounun en cesur ve en onurlu savaçlar ola-

brahim'in zorunlu askerlik uygulamasdr. Kudüs ve Nablus'un ileri gelenleri önce Paa'nn oluna bir heyet gönderir ve zorunlu

rak tannr. Emir Beir'in en

askerlik emrinin geri

alnmasm

ister

"Bizden verebileceimiz ka-

ama erkeklerimizi almayn, oullarmz bize brabrahim duymamazlktan gelir. O zaman Ölü Deniz'den Celile dalanna kadar bütün Filistin tek bir kii gibi ayaa dar para

kn"

isteyin,

derler.

kalkar.

Msr'la ibirliine girmi, Dürziler ise tam aksi yöne Bu yeni ve youn anlamazlk Türk ajanlarn mutlu etmek-

baka bir ie yaramaz.

ten

Ekim 1836'nn sonlarna doru yeni olaylar patlak verir. Olaylarn nedeni yine zorunlu berini alan gibi

lerlemeye devama hazrlanrken, Alevîler (Cebel Ensariye) Da'nda Antakya Ensarflerinin ayakland haberini alr. syan

sa

sürer.

Marunîleri

runiler derhal yönelir.

la

ne

ile

önlemek olur. Msrllarn geliinden sonra ii daha da güçleir, Ma-

düman Beytüllahim'in ötesi-

kente girerek garnizonu kurtarr ve

büyük çabas, Dürzüer

kar karya getiren yüzyllk dümanln çatmaya dönümesini

Ülkenin orta bölümü birkaç günde ayaklanmann önderle-

rinden eyh Kasm'n eline geçer. brahim iktidarn ve saygnln korumak için çabuk ve güçlü bir darbe vurmak zorunda kalr. Kudüs yolunu kesmek isteyen asileri püskürtür ve 7 haziran 1834'te

336

Bir süre

adlandmd ve

bildirir.

girer.

ayda bastrlr ve Kavalal 29 temmuzda skenderi-

Sükûnet ksa

Su-

uymak zorunda olduklarn

bir

savaa

ye'ye döner, halkn silahszlandmlmas operasyonu balatlr.

u ya da bu toplumun koruyucusu gibi göremeyecekleri-

sadece vatandalarnn çkarlar için çalabileceklerini, geri ka-

ni,

Altm dört yandaki bu adam gençliinin en hzl günlerin-

deki gibi yeniden

askerliktir.

brahim Lübnan'a

iki

Kanklklarn yaylaca haolduu

alay gönderir, Filistin'de

halk silahszlandrmaya çalr. Balangçta operasyon baany-

yürütülür ve Msrllarn dalardaki hâkimiyeti yeniden kurulur-

da Emir Beir'in

Avusturya

temsilcisi

aktif

desteiyle salanan

iç

ban ksa

sürer.

Antoine Catafago'nun gözlemlerine göre

"Si-

337

lahtan

arnmann

YRM

ve askere alma ilemlerinin Lübnan'n en ciddi

dourmas üzücüdür. Tüm halk, Maruniler ve Dürziler, bu önlemlere kar çkyor. Eer brahim Paa niyetini

buhranlarndan

birini

Firavun'un

deitirmez, güç kullanarak Lübnanllarn ellerinden tüfeklerini kopanp oullarn askerî kamplara göndermeye devam ederse isyan

çkacak ve hepimiz ac olaylara Tahminlerinden

bir

Avusturya temsildsinin

seyirci

ksm

gerçekletirilmesi

olacaz."

imkânsz

dü

(1838-1839)

düündüünün

aksine, Marunîlerin bü-

kalr. Olaylarn ciddi boyutla-

çkt bölge, Güney Lübnan'dr. brahim bir kez daha acmasz

bir sindirme

sava sonunda ayaklanmay bastnr, ancak iki yl son-

Oran bölgesi yanmaya balar. Dürziler arasndan yeni bir önder, ibli el- Aryan çkm, Lady Stanhope'un cömert yardmlaryla dora

natlm savaçlarna isyan iaretini verir, brahim'i Suriye igalinin en tehlikeli aamasyla kar karya brakr. brahim'in asiler üzerine gönderdii bütün kuvvetler yok nir

edilir.

Kahire'den takviye

ve (askere alma kamplarn denetlemek

olan) Seve acilen fa

bamszl ya da

gerçeklemekle gecikmez. Ancak

yük bir bölümü çatmalarn dnda ra

ALTINCI BÖLÜM

için

Msr'a dönmek zorunda kalr.

Msr'a

çarlm

Girit Valisi

Paa da kuvvetleriyle Beyrut'ta brahim'e katlma

iste-

Musta-

emri alr. Böy-

yakn asker toplanr. Bütün bunlar isyan bastrmaya yetmez. brahim'in durumu yeniden denetleyebilmesi için austosun sonunu beklemek gerekir. Ayaklanmay sona erdilelikle

15 nisanda 30 000'e

rebilmek Anadolu'dan, Sudan'dan, Girit'ten ve Arabistan'dan rilen

50 000 kiilik bir orduyu

maliyeti binlerce ölü ve

gerektirir.

geti-

ki yllk isyann Msr'a

ar yaral, silah ve cephane ynlar ve bü-

tün bir hazinedir. Msrllar

Osmanl ordularna kar savatklan

Baylan ve Konya'da bile bu kadar kayba

uramamtr.

Mehmed

Ali'nin

olu

urarken

savalarla

lar'n öteki tarafnda beklemektedir.

düzenlenen birlikler birkaç kere

asilerin

yardmna komaya hazr-

lanr, zaten çok hasta ve güçsüz olan Sultan devletlerinin araya girmesiyle

Türkler Toros-

Reid Paa tarafndan yeniden II.

Mahmud, Avrupa

saldn emrini vermekten alkonur.

Mehmed Ali ise Kahire'dedir ve bir kez daha yol ayrmna geldiinin bilincindedir. Bu arada Mehmed Ali'nin yeenleri Ahmed ve brahim'in komutasndaki Msr kuvvetleri 1834' te Arabistan'da daha da ilerler, Yemen'i alrlar. Bütün bu yllar süresince Arabistan sava hiç sona ermez,

Paa'y sonu gelmeyecek çatmalara zorlar, gün geç-

ve malzeme kaybna neden olur. 9 mart 1831'de LaBaron Ruckman'a unlar yazar: "Son haberlere göre Mehmed Ali düzeni salamak için Yemen'e yeni bir piyade alay göndermek tikçe artan insan

vison,

zorunda kald; güçlü bir Vehhabî aireti Arabistan'n bu bölgesine yerleti

ve hâkimiyetini Moka'ya kadar gelitirme niyetini

belli etti.

(...)

Tüm Msr topranda askere alnmak üzere adam aranyor; Paa'run kara ordusunu 100 000 kiiye

çkarmak istedii söyleniyor." 1 Bu savan Msr'n "spanya Sava" daha da kötüsü "Rus Se-

feri"

olduunu söyleyen Fransz konsolosuna Mehmed Ali u ceva-

b verir: "Bir Türk askeri bir Rus'u esir alr, komutan 'Buraya getir diye

banr.

'Gelmiyor...' 'Sen gel

!'

'Brakmyor

!..'

Türk

!'

askeri be-

nim, Hicaz da benim Rus esirim."

Öte yandan Suriye'ye kendisine

kar düzenledii

yapt

ksa

entrikalan

ziyarette

Paa, Türklerin

da örenir. Kahire'ye dön-

dükten sonra stanbul, Adana, Halep ve am'daki ajanlarndan

al-

338 1

Cattaui, 1931, a.g.e.

339

d

haberler yolculuu

Mahmud,

II.

Paa,

kzgn

almak arzusuyla yanp tutumaktadr.

zand avantajlar, karlat engeller, ufukta beliren tehlike, her ey

ve tahminin gerçeklemesinden endieli, oluna Os-

onu bamszln kazanmaya iter, bütün etkenler onu bu bamsz-

manllarn ikiyüzlü Babâli'nin

srasnda edindii izlenimi pekitirir. Sultan

Suriye'yi geri

siyasetini

Avrupa

devletlerine bildirmeye ve

yemden savaa balayacan

onlara kantlamaya karar

verdiini söyler: "Bunu baarrsak, boynumuzdaki

boyunduruu

Kütahya'da olduundan daha ölçülü davranan brahim cevap verir: "Bana yazdklarnza göre boynumuzdaki zinciri çözüp stan-

Ali

eserleri

yif

çatsn diye kazanmadm."

Bamszla ve Msr yönetiririn mi-

Hatrlyor musunuz Baba,

balanmt. Bu düünce sadece ailesi için kayglandndan deil, devlet adam nite-

geldiini söylediimde, bana

liinden de kaynaklamyordu. Üstelik istei hakl bir istek, deil mi ?

adyla yetineceinizi bildirnitiniz. Bugün benim dü-

Baz önemli noktalar göz ard etse de Pückler-Muskau durumu gerçee yakn bir kesinlikle deerlendirir: "Yunanistan da, ayn

bullularn boynuna

Mehmed

yöneltir. Bamszln, hayati boyunca taçlandraca düüncesindedir. Fransa konsolosuna düüncesini tam bir samimiyetle açklar: "Bütün hayatm Msr'a

an evvel kazanmaya

bir

adayp bakalan için imkânsz görünen baanlan bir Türk paas ke-

sökebileceimiz! umuyorum."

size esaretten

l

yaratt

takmamz

gerekiyor.

zamanmzn

kurtulma

üncemi kabul ediyorsunuz, ama koullar da çok deiti. steiniz birçok engelle karlaacaktr. Türklerin arak bizim ayannzda

askerleri

Donanmalarnn Msr kylarna saldrmas hem sizi, hem de beni büyük skntlara sokacak. Üstelik, artik Türkler ile Ruslarn arasnda bir anlama olduunu da unutmamak gerekir. Türklere saldnrsak var.

ras yoluyla

babadan oula geçmesi

fikrine tutkuyla

Msr gibi sultana ait deil miydi? Peki Kral Oton imdi Babâli'nin hizmetkân m ? Sultan'n Cezayir üzerinde Msr üzerinde olduu kadar

hakk yok muydu ?

Babâli'nin denetim

imdi bu

ülke üzerinde

mu ? Mehmed

Ali'nin ülkesi

Louis-Philippe

hakkn

tanyor

yerlemi ve salam bir hâkimiyeti yok mu? Yönetimi

askerleri stanbul'un savunulmasna yardm edecekler ve belki de daha ileri gideceklerdir. Yeni bir adm atmaya karar vermeden ön-

üzerinde

bu kararn getirecei sonuçlan iyi deerlendirmemiz gerekiyor. Geçmite hatalar yaptk, gelecekte hatadan kaçnmamz arttr."2

zayir'de Fransz'dan, hatta stanbul'daki sultandan çok

Rus

ce,

Bu uyarlar Mehmed

Ali'yi

artk tutkuya

Bir

gün

ortaya

çkmas ve gerçekletirmeye çalmas bek-

lenmeliydi.

Gerçekten de Hünkâr skelesi Antlamas'run imzalanmasn-

dan

Paa'run ortaya çkan statükoyu kabul etmesi olanakszd: Avrupa ve Rusya tarafndan dayatlan durum, Paa'nm hazinesini beri

boaltr ve onu ülkesi ve iter.

ni

ailesinin

Önce Fransz hükümetinin düüncelerim örenmek ve destei-

di ülkesinde

ve Avrupa'da

douraca

med Ali'nin isteklerini geri çevirir.

sonuçlardan çekinir, Meh-

Yeni bir

Buna karn,

Enkiri, a.g.e.

al-

Kral Oton, Ce-

daha

fazla

ekler:

"Frsat deerlendirip

sava kazandktan

sna koysayd, ne klan ne de diplomasinin bu tac yerinden almaya-

ca, hatta almaya

gayret bile etmeyecei açkt.

Ancak cesaretle yap-

mad bir eyi görümelerle gerçekletirmeye çalmak,

ileri

sürdüü

nedenler ne kadar hakl olursa olsun, ackl bir güçsüzlüktür ve

bunu

baarmak mümkün deildir." Mehmed Ali'ye dönerek düimcelerini özetler: •

lini

"Doru anda reddettiinizi ebediyet de vermeyecektir."

Prens, Paa'run hiçbir

gerçekten ayran

Üstelik

zaman sultam tahtndan indirerek haya-

snr geçmek istemediini unutmu görünür.

brahim Boaziçi'nden yüz

kilometre uzaktayken bütün

Avrupa'da klçlar bileniyordu.

Sapma

Kavalal srar eder. Elde ettii sonuçlar, ka-

Melmed 2

bugün Yunanistan'da

çatmann sadece dou-

da sava alannda deil, Avrupa'da da dourabilecei olaanüstü tepkilerin bilincinde olan

Ali,

sonra fatih olarak gerçek unvann alsa ve titremeyen bir elle tac kafa-

gelecei konusunda karamsarla

almak için çalr; ancak Fransa statükonun sorgulanmasnn ken-

Mehmed

özgür ve çok daha saygn bir hükümdar."

dönüen isteinden,

Msr'n bamszlndan vazgeçiremez. Ne pahasna olursa olsun bamszlk isteini, ne olursa olsun, bütün hayat boyunca duymutur.

tndaki ülkede

uzun süre

büyük sultann sarayna iten güçlere koyduysa bunun nedeni Batl ülkelerin sonunda

Ali kendini

kar

bu çüriimü Osmanl mparatorluu'nu ayakta tutmann mantk-

ve bu gerçei gördükleri gün gözlerini

sizliini anlayacaklar

sr'a dikecekleri endiesidir. Öte yandan,

Hünkâr

M-

skelesi Antla-

mas'run imzaland dönemlerde bamszlk konusunu ortaya atmamasnn nedeni içinden bir sesin Fransa ile ngiltere'nin yaknda birleip Rusya'ya kar sava açacan söylemesinden kaynaklanr.

Bu tahminiyle 1833

tyor ve onlar isyana tevik ediyor. bastrlmalar

ni yeniden düzenleyebilecek, çok iyi yetitirilmi 150 000 kiilik or-

ve ran' birletirecek bir plan açklar.

neden

olur.

De

Bu

Broglie dü-

iki

hükümet de Kavalal'ya gönderdikleri cevapta, sava çkacan düünmekte yanldn,

Rusya'yla aralarnda bir

bu çeit hesaplara güvenmekle hata edeceini böyle bir düünceyi ortaya

mesi durumunda

bamszln

ilan

Gerçekte

ise

etme frsat bulacana olan

inanadr. Yine de düüncesinin yirmi yl sonra

lacan haülatmakla yerinelim... Mehmed Ali artk Avrupa

Ekselanslar,

de üstesinden

Mehmed

en

Onu tutum deiikliine zorgeçmektedir. 1838

ylnda

eskisi olan

Kahi-

Avusturya bakonsolo-

dümanca tutumunu herhalde biliyorsunuz. EkMsr'n ödemesi gereken vergiyi ve brahim Paa ta-

Urfa'

asi airetlerin

geri çevirmesi

sözlerin

teldifini

de geçersiz olaca gö-

rüündeydi.

Mehmed konusunu

Ali,

tekrar

Boos

Bey'e

gündeme

yazdrd

getirir,

mektupla

ayn zamanda da

bamszlk

yeni bir Rus

Dört yl önce, 12 ocak 1834'te çarn yaveri Albay Duhamel

ül-

kesinin görülerini Mehmed Ali'ye açkça anlatr: "Altesleriyle yap-

tm bütün konumalarmda kullandm samimiyet, ona lere kanar,

n

Altesleri

hiçbir

yanl öüt-

Küçük Asya'y yeniden igale kalkr ve Ortadou bar-

tekrar tehlikeye atacak bir harekette bulunurlarsa Rusya'dan

görecek ve bugünkü cevab yeniden alacaklardr." 5

Kasm 1837'de Msr'dan ayrlmadan hemen önce Duhamel uyarsn yinelemek zorunda kalr: "Niyetleri ayn olan ve daha k-

rn

açklayan Avrupa güçlerinden herhangi bir destek bekleme-

karn, birkaç aydan beri ve sebepsiz olarak

yin.

Benim yüce hükümdarma gelince, bizi tehdit için sözünü

nn boaltlmasyla ilgili

Reid Paa komutasnda kalabalk bir ordu toplanyor. Babâli Suriye'nin baz bölgelerini daha önce yöneten eski paalar araclyla Nablus ve Kudüs halklarna silah, cephane ve para daSivas'ta, 3

sa bir süre önce statükonun

(Sivas) Türkiye'nin

Son kazlar ortaya

Hitit

merkezinde,

dönemine

1

ait tarihî

275 metre yükkalntlar çkard.

korunmasnda fikir birliinde oldukla-

iniz isyan hiçbir zaman kabul etmeyecektir.

etti-

Bamszlnz ilan

etmeniz durumunda bu bir sava ilan olarak deerlendirilecek ve

4 3 Sebasteia ya da Megalopofis, seklikte kurulu bir kent.

durumunda verdii

srasnda geçici olarak igal edilen ayrntlar görümek üzere stanbul'a

izlenmesi

temsilci gönderilmesine

lnda 600 000 kese vermeyi de düünmütü. Sultann

aym karl

"Babâli'nin

rafndan

ayn yl içinde ödemeyi vaat etmi, hatta Babâli'ye bamszl kar-

ey saklamadan unlar söylememi emreder:

suna bir mektup yazar:

selanslarnn

Ali yukarda sözü edilen vergiyi hâlâ ödememitir.

Fransa'nn yeni skenderiye konsolosu Cochelet'ye göre bu vergiyi

devletlerinin iyi niyetine güvene-

altm sekiz yandadr ve geride kalan günleri sayldr. Hariciye Nazr Boos Bey Kavalal'run emri üzerine temsilcilerin

gelebilecektir." 4

müdahalesine imkân hazrlar.

zaman

biri basittir:

bamszlnn tannmas durumunda maliyesi-

dusuyla Türkiye'nin Rus igalinden korunmas gibi güç bir görevin

artc olmayaca-

Knm Sava'na (1854-1855) ati-

mez, tutum deitirmek zorundadr. layan nedenlerden

belirtir.

atmasnn nedeni, tahmininin gerçekle-

n, Avrupa'nn gözleri kapal olarak

yabanc

isti-

yor,

kü böyle bir düünceyi Doulu hayal gücünün tipik eseri olarak ni-

re'deki

temsilcilerine bildirmek

Msr

Paris ve Londra'ya ilginç bir not gönderir,

kar Msr

ve her

Paa, Babâli'nin bu

bulunan ve Osmanl mparatorluu'nu savundüzen vermeye yeterli kuvvetleri sayar, daha son-

ylnda

yl önünden girmektedir.

proje her iki bakentte de tebessümlere

telendirir

Ali

dümanca tutumundan haberdar olarak, bamszlm ilan etmek zorunda kalacan yabana ülkelerin

valisi olarak elinde

ra Rusya'ya

Böyle isyanlar gerçekleti ve

Mehmed

çünkü Babâli onun iktidarm ve siyasal otoritesini ykmak amacndadr. Sadece Türk ve Arap devletleri arasnda kesin bir ayrlma iç sava durdurabilir ve yabana igalini önleyebilir.

tarihin yirmi

maya ve yeni bir

için aylar gerekti.

Enkiri, a.g.e.

5 Rene

Cattui, L'importance

Mehemet-Al\.

Msr

des documents russes pour

Enstitüsü'nün

la

connaissance du regne de

6 nisan 1936 toplantsna sunulan tebli.

343

Rusya yenilmeniz için sultana gerekli yardm yapmaktan geri kalmayacaktr." 6

re ilerlediklerinde

Duhamel'in7 rode'a

Nisan 1838'de Türk birlikleri Toroslar'a

halefi

Kont

Medem

8

de 20 mart 1838'de Nessel-

yazd mektupta Mehmed Ali'yle görümesini öyle özetler:

gönderir, ngiltere de,

suna katlr. Rusya

"Mehmed Ali: saldrmayaca güvencesi elime

gün Suriye'den 80 000 askerimi çekecek ve sadece birkaç garnizon brakacam; askerlerimin eline geçtii

kazma verecek ve kanal kazmaya göndereceim... Güçlü

ne 1838 ylnda, li'ye

at

ras

hakkn tanmaya yanasa

ve bunu gelecek

olarak görse, Majesteleri böyle bir

barn tek güvencesi

uygulamay kabul ederler mi?

?

bir kul

deil miyim

?

Lütfen söyleyin,

Amerika'nn, Yunanistan'n ve daha geçen günlerde Belçika'nn ba-

mszln tarayan Avrupa neden Msr'n ayrlmasna kar çk-

bakanlna

yor ? Bana tarihte benim kadar güçlü olan ve buna

tere'nin

onu

mantn dnda,

donanma oluturmak,

sadk

bir kul

kanallar

açmak ve daha birçok

eyi gerçeUetirmek için kullandm paray ailemin sefalete dümesi için harcamadm. Benim yerimi alamayacaklarn düünseydim bu paralan onlarn zenginlii

m

için

"Mehmed Ali

Paa'ya, Avrupa dev-

söyleyebilirsiniz.

Fransa'nn ve ngil-

kullanmakta tereddüt etmeyecei yöntemlerin çok etkili ve

ve

ykmüya

yol açacak giriimlerde

bulunduuna pi-

Demir adam Palmerston ngiltere ise izleyecei politikay belirlemitir. Sekiz

Kavalal'ran "Ben

Ayn mantia bal kalarak Cochelef ye "Büyük kurumlar kurbir

Kont Mole 6 haziran 1838'de Cochelet'ye son

karn sadakat

deil miyim ?" sorusu trajikomik bir sorudur. mak, dev

getirilen

man etmeye yetecek güçte olduklarn biliyoruz." 11

tutmak istemek hakszlktr." 9

Yürüttüü

Msr rnilliyetçilii mealesini tayan öncüler olurlar. ba gösterir. De Broglie'nin yerine dileri

amaçlarn engellemek için bavuracaklar yöntemleri say-

tehlike

boyunduruunu söküp ataayarak sadk bir kul olmakla yetinen baka bir hükümdar gösterebilir misiniz ? Beni bu durumda daha fazla

ita-

Bilmeden

bir sadakat göstereceklerini vaat ederler.

büyük bir hataya dütüünü

Ben sadk

Mehmed A-

dmda, bu yöntemlerin baanszlkla sonuçlanacan söylemekle

Mehmed Ali: - Neden

üzerine bir de iç olaylar geliir. Yi-

Avrupa'da endie

letlerinin

ey konu bile edilemez.

yumar.

d koullarn

derecede açk talimat gönderir:

Medem: - Böyle bir

yumuak sözlerle Fransa'nn protesto-

yalvararak bamszlk ilan etmesini isterler ve gözleri kapal

vaatleriyle

donanma sahibi iki ülke bamszlm ya da en azndan ailemin mi-

daha

divana tehditlerle dolu bir mektup

genellikle kararlarn destekleyen ulema,

edip koulsuz

bu

elçisi

ise gözlerini

Anlattmz bu

- Sizi erefim ve dinim üzerine temin ederim ki, Babâli'nin bana

tüfek yerine

Fransz

doru birkaç kilomet-

kullanrdm. Arak yalandm. Yaratt-

bu gücün onlarn eline geçeceinden emin olmak istiyorum." 10

yldan be-

Dileri Bakanl'na hükmeden adam XIX. yüzyl ngilteri resi'nin en önemli devlet adamlarndan biridir. Üçüncü Palmerston ngiliz

Vikontu Henry John Temple, ngiltere'nin 1830 ve 1865 yllar

snda

izledii

d

politikann gerçek ve belki de tek ilham

dr. Kararlarn sadece ülkesinin 1850'de söyledii ünlü cümlenin

"Eskiden bir Romah'nrn bir ngiliz

civis

büyüklüü

kayna

da bu

etkiler.

ara-

kaynaHaziran

milliyetçiliidir:

romanus sum diyebildii gibi bugün

vatanda, nerede olursa olsun, korunmas için ngiliz gü-

cüne güvenebilecektir." 6

ay.y.

Politik

7 Albay Duhamel 1834-1837, Medem 1837-1841

yllan arasnda Rus

temsilcisi

olarak Kahire'de bulundular.

8 Medem,

Mehmed

Ali'nin

saygsn

l'nn en kararl taraftarlarndan

man

çeliki

9 Sabry,

344

10

ay.y.

dourdu.

biridir

görüü

ngiliz onuruna ve

uzun

görevi

srasnda

hiç

sapmadan uygulad üç prensibe dayanr:

Kta Avrupas üzerinde her türlü hâkimiyete hayr. Bu neDostluk Antlamas döneminde bile Fransa'ya kar sonsuz

1.

ve brahim'in dostluunu kazand. Kavala-

ve bu tutumu Rus

d

politikasyla

zaman

za-

denle, bir

kuku duyar.

a.ç^.e.

11 ay.y.

345

lere

2.

Var olan rejimlere sayg.

3.

Güçler arasnda denge.

ve

Türk topraklannn Rusya'nn ya da

Bu nedenle ngiltere sürekli taahhüt-

bar zamannda girilecek ittifaklara kardr.

Paris'teki

Kont

tupta Palmerston

ipuçlarn

lardr.

yazd 5 haziran 1838 tarihli mekdüündüü Dou politikasnn ilk

Granville'e

uygulamay

Mehmed Ali'nin saldmsyla kar-

karya kalmas ve sultann istemesi halinde deniz destei salama-

(...)

Fransa ve Rusya arasnda vanlacak bir

douraca

tehlike

anlamann Avrupa

unutulmamaldr. Böyle

bir

için

anlama, mparator

Nikolay'n özel duygulan nedeniyle bugün için uzak bir olaslk gibi

verir:

görünmesine karn, hiç de imkânsz deildir. Bu nedenle daha im-

kân varken, Ortadou konusunda Fransz politikasnn

"Sevgili Granville,

ye çekilmesi

Msr'la

ilgili

baka kaynaklardan aldUzun zamandr gelitirdiim kiisel gö-

iyi

olacaktr."

haberleriniz önemlidir ve

mz bilgilere uygundur.

(...)

rüüme göre, Fransa'yla birlikte ve eer Fransa bunu reddederse, tek bamza, sultan gerçekten ve kuvvetle desteklememiz gerekiyor." 12

Aslnda birbirinin

mektup daha da açktr:

"Sevgili Granville,

zdd olmas gereken ngiliz ve Fransz poolduu görülüyor. Boos Bey'e verilmek

litikalarnn birbirlerine çok yakn

Temmuz let'ye bir

8 haziran tarihli

1838' de Mole,

mektup

gönderir.

Paa'nn

Mektubun üslubu biraz daha

Ali

Msr'n yeni durumunu tanmamann yan

kararn

alnmam olduunu

ne ve izin

Msr

ile

verilmemesini

lecek

ilan etmesi-

Osmanl mparatorluu'ndan ayrmasma kararlatird. Hükümet onun taranrdan ilan edi-

Suriye'yi

bamszln hemen ya da yakn bir gelecekte Msr

ile

sultan

arasnda bir savaa yol açacan ve Türk ordulanmn böyle bir savata

muhtemelen

urayacan

yenilgiye

düünüyor; bu durumda

Ruslar sultann yardmna koacaklar ve Rus

azlan igal

rn buralan

edeceklerdir.

Bu

terk edeceklerini

iki yeri bir

stanbul ve Bo-

kere ellerine geçiren Rusla-

düünmek' yanl

rek görülmesi ve istenmesi halinde

ma

birlikleri

olur.

Mehmed' e kar

Bu nedenle

ge-

sultana donan-

destei vermeye haznz. Akdeniz filomuzu derhal skenderi-

göndermek ve Mehmed Ali'ye karar kliimizin gözle görünür kantn vermek zorundayz. Franszlann da bu kararllmza katlye'ye

sra, böyle

bildirmeye ve bata skenderiye filolar gönderilmesi

olmak üzere

elindeki bütün imkânlan kullanarak projeyi engellemeye kesin ola-

rak karar vermitir." Mektup, sin bir cevap isteiyle

tüm belirsizlikleri sona

erdirecek ke-

son bulur.

Bu mektup Mehmed

Ali'de derin bir

umutsuzluk dourur.

Cochelet'ye göre "Bir Fransz tarafndan gerçekletirilen ve

med

Ali'nin

büyük gücünü

gösteren

bu binada (Mehmed

MehAli

ile

Cochelet, Cerisy tarafndan yaplan silah fabrikasnda bulumular-

dr) bu gücün, Fransa ve ngiltere'nin önüne

snda

Beni deniz kenarnda, etraf yapm halinde

mi küçük ahap bir kulübede kabul nun

çevirisini dinlerken

balad, ama söz

çkaraca engeller kar-

ne kadar yetersiz olduunu ona söylemek zorundaydm.

yüzü

etti.

gerildi,

sava gemileriyle çevrl-

Bakan Mole'nin mektubu-

klcnn kabzasn skmaya

azndan mem^uniyetsizliini belirtecek herhangi bir

çkmad." 14

masn ve gemilerini skenderiye'ye göndermelerini dileriz. Benim istediim ve kabineye kabul ettirebileceimi düündüüm,

derilen mektupta,

Fransa ve ngiltere

mas halinde sultanla arasnda çkacak bir savata ngiltere'nin Os-

bir

ile,

Türkiye arasnda imzalanacak birkaç cümlelik

anlamayla Fransa ve ngiltere'nin belirli

Ayn günlerde Lord Palmerston tarafndan Boos Bey'e gön-

12 Lord Palmerston, Correspondance

intime, Londra.

Mehmed AK'nin myetini

gerçekletirmeye kalk-

bir süre için Türkiye'ye,

13

346

kesindir:

yürürlüe koymas halinde hü-

"Mehmed

projesini

önüne ve Suriye snrlarna sava

Hükümet dün Mehmed Ali'nin bamszln

üzere Coche-

kümetimiz bir

Mehmed Ali ve Msr'la ilgili olarak bu satrlar yazmaya zaman buluyorum.

doru çizgi-

1^

ay.y.

14 Hanotaux,

a.g.e.

347

manllar tarafnda yer alaca ve imparatorluun parçalanmasna

olaca belirtiliyordu. Palmerston Granville'e açklad poli-

engel

Daha önceki aylarda -Avusturya dahil-

Metternich, Palmerston'a

birlikte

Daha da

Londra'da düzenlenecek ve büyük devletleri toplayacak bir konferans

Palmerston bu

fikri

fikrini

büyük

devlet-

hareket ederek skenderiye'ye bir

deniz gücü göndermelerini önermiti.

ileri

bir

gitmi, ortaya

masa etrafnda

istiyoruz;

benimser ve 7 temmuzda

Paris'teki elçisi-

de büyük devletlerin Londra'da topburada sorunu anlatacak, birlikte uygulaya-

camz bir hareket plan kararlatracak ve Babâli'nin karada ya da denizde

yardma

olan ülkelerin

austos

olmas durumunda güçlü donanmalar deniz yardmn, Avusturya'nn da kara yardmn 1838' de konsolosunu görevlendirir ve

Paa'ya "Ça-

tma halinde Avrupa'nn sultana salayaca destei" bildirmesini ister.

raca

Böyle bir

nedeni

Onlar karsna almaktan pimanlk duyuyor, ancak kendisine hak vereceklerinden umudunu kesmiyor. taraftan veraset konusunun olumlu sonuçlanacana inanbu sorunun görümeler yoluyla ve dostça halledilmesinden ya-

na olmakla beraber, bunun gerçeklememesi ve runda kalmas durumunda, Msr'n

silaha

sarlmak zo-

bamszln ilan edeceini

anlamay dier

ülkeler

yacaktr.

Dün kendini Sen-Petersburg'un

dayand için

dou-

Msr ve Su-

kollarna atan sultan, bu-

gün ise

Londra'nnkilere smmaktadr. Aslnda sultann kulu

snda

ayncalkl duruma gelmesini salayan tüm yöntemler ge-

kar-

Unutulmamaldr ki hastaln yataa serdii Sultan II. Mahmud'u hayata balayan tek amaç Kavalal'dan öç almakt. Azayakucunda

bekler,

ancak sultan

bir

an

için bile olsa rakibini

ayaklar altma serilmi görmek umuduyla ölüme II.

Mahmud'un tutumunu

direnir.

deitirtebilecek tek ey,

Ali'nin Suriye'yi geri vermesidir.

Yabanc

temsilciler

Mehmed

Kavalal'nn

önünde bu konuyu açtklarnda Mehmed Ali hep ayn cevab verir: "Ylanla bouan çocuk hayvann kuyruunu ezmeyi baarr. Ylann intikamndan korkan anne, ikisini bartrmak ister. 'Peki' der ylan, 'bana

kuyruumu geri versin, yine arkada oluruz'." SuriMehmed Ali'nin gözünde imkânsz bir eydir; oysa

Avrupal devletlerin onu Babâli'nin ellerine brakmasna

kar çkyor. Artk yaland ve ailesini, hizmetkârlarn ve

Msr ekonomik olarak iflasn eiindedir.

için

bu temele

bulunmadan yapmasnn

belirtiyor.

tlarna terk etmek yerine mücadele içinde erefle ölmeyi tercih ediYaptklarn baarabilmek ve sahip olduklarm elde edebilmek

güm-

bütün iddialarm unutmak zorundadr.

kesinlikle

yor.

stanbul,

kaldracaktr. 17

anlamann Msr

ye'nin' iadesi

onun için bu kadar fedakârlklara katlanan halkm kaderin rastlan-

Mösyö Cochelef nin raporu Nil Vadisi'nde yaanan büyük güçlükler hakknda fikir verir: "Ülke acnacak bir halde. Maliye iflas etti. Gelirler harcamalar karlamaya yetmiyor. Memurlar uzun

hayat boyunca çok kan dökmek zorunda kald; bu kanlarn bo-

a akmasn istemiyor.

16 Sabry,

a.g.e.

17 Gümrük

348

tekelleri

çkarlarn ngiltere'nin çkarlaryla birletirmek olduunu açkla-

niyete dayanyor.

Dier yor;

anlamaya göre

buna karlk

aratrldnda Babâli, bu anlamayla Mehmed Ali'ye kar-

rail

iyi

Ponsonby Babâ-

sonuçlan tahmin etmek kolaydr. Büyük tüccar

netilmesiyle yetiniyor görüntüsü verir. Nesselrode

dii

imzalar;

Ali'nin ticaret politikasnn sadece

riye ticareti üzerindeki

çerlidir.

"Paa hep dört büyük devletin ona kar besle-

artracak,

göz önünde bulundurulduunda, bu

Mehmed Ali yine de bakonsoloslara gönderdii bir notta son bir deneme daha yapar, ancak bu sefer Msr'n veraset yoluyla yönotun içeriini

anlamas

vergilerini

Mehmed

ihtiyac

16 austosta özetler:

birlemeleri halinde

rn deerlendirmeyi Batllara brakyor." 16 Ayn gün (Kavalal'dan nefret eden) Lord

salayacam açklayacaz." 15 5

kar

Kazanmak için sadece yüzde be ihtimal görüama bunun ne önemi var ? Savata gelecek zarlar önceden kestirilemez ve eer talih, zarlar onun kazanaca ekilde yuvarlarsa, artk kimsenin deitirmeye hakk olmayaca bir zaferin sonuçla-

rük

gösterir: "Sebastiani gibi biz

lanmalarn

Avrupallarn ona

yenileceini biliyor.

li'yle bir ticaret

atmt.

yazd mektupta Londra Konferans'n kendi kiisel fikri gibi

ne

taraftan,

yor,

tikay uygulamaktadr.

lerin

Dier

15 Palmerston,

1

a.g.e.

vergisi

yüzde üçten on

841 'den sonra Msr'da da uygulanr.

ikiye çkar.

Bu anlama, ksmen de olsa,

349

a

süredir

maalarn alamyor. Askerlere bir yldan, Arabistan'dakile-

yldan

ödeme yaplmyor. Msr'n gelirlerini karlayan en önemli ürün olan pamuk rekoltesi büyük düü halinde. Ticaret tahmin edilemeyecek kadar durgun. nsan ve malzeme kaynaklanrn tümü orduya ve donanmaya aynlm durumda. Babâli ve Msr arasnda süren sava, tüm zenginlik ve ticaret kaynaklann kure iki

beri

ruttu."

içinde

bulunduu

doru ngiltere ve Fransa konsolostan Paa'mn nezdinde ortak bir giriimde bulunur. Mehmed Ali iki ülkenin de bamszlk isteine kar çkmasndan duyduu üzüntüyü arlatr ve çocuklarnn veraset sorununun ksa zamanda çözüleceine inandn belirterek "Ümit ve isteklerini bu amaçla snrlasöyler.

ruh

halini,

üzüntüyü ve terk

edilmilik duygusunu tahmin etmek kolaydr. Fransa onu yalnz b-

rakm, ngiltere gerçek bir antaj uyguluyor, Avusturya gelimeleri izliyor, Rusya ise masann üzerindeki paray toplama zamann bekliyordu.

Gelimeler bu durumdayken birden bir deiildik olur: Meh-

med Ah Msr'dan ayrlarak Sudan'a

1838 eylülünün ortalarna

dn"

Kavaklnn

gitme karar

alr.

Baz tarihçi-

bu karar büyük bir komedi, kimileri derin bir bezginlik duygusunun sonucu olarak deerlendirirken bazdan da Paa'mn bitmek tükenmek bilmeyen merakna, ölmeden önce Beyaz Nil'in ka}makler

larn görme isteine baladlar. Son bir görüe göre ise Paa, Msr'n igalinin ne durumda olduunu yerinde görmek istemitir. Gerçek hangisidir ?

Sebep ne olursa olsun, 15 ekim 1838 günü, Lambert, Lefebvre, Boreani,

Fransa'nn yetimi

Ahmed

Efendi, Yunanistan konsolosu Tossiza ve birkaç

Msrl mühendisle birlikte gemiye biner. Yolculuu 14 mart 1839' Avrupallarn tutumunda

bir

deiiklik

olmadn

gören

Mehmed Ali askerî hazrlklar hzlandrr. Cochelet'ye göre "Mehmed Ali büyük ölçüde silah satn alyor. Onu hep uyarmaya çalyorum. Herhalde bizim

nu ve

için

statükonun

deimez bir fikir olduu-

dou politikamzn Kütahya anlamasndan bu yana dei-

mediini anlamtr." 18

frenlemesini

yara bakp, uzun, belki de sonsuz bir yolculua çkarken gösterdii

ruh ve karakter gücüne hayran olmamak elde deildi.

yaya

Savaa balayan tarafn Avrupa devletlerince suçlu görüneceini bilen Palmerston 13 eylülde stanbul elçisini uyararak sultan

sürer. 19 Cochelet'ye göre

"Paa'mn gidii hem muhteem, hem de üzücü oldu. Kyda toplanan olu Said Bey ve dier ileri gelenlerin ellerim, elbiselerini hatta ayaklarn öptüü bu küçük ihtikadar

bir ihtiyarn

bam çektii Afrika gezisinin asl önemi getirecei

carî sonuçlar

ister.

ve Afrika

içlerine

Ponsonby,

salamamasna karn, hiç olmazsa Fransa nezdindüzeltir. Gerçekten de Paa'nm yokluun-

de Paa'nm görünüünü

da Louis-Philippe'in Hükûmeti'nde -srrn sadece Geçen gün Fethi Paa'yla (Londra'daki Osmanl elçisi) uzun bir görü-

me yaptm

ve ona hükümeti ve ülkesi için

lundum. Ona sultann

Paa'mn ordusunun

Mehmed

Ali'ye

iyi niyetli

tavsiyelerde bu-

saldrmaktan kaçnmasnn,

u anda Osmanl askerinden daha

olmazsa eit olmasndan dolay ne kadar önemli

Sultann ordusunu ve

donanmasn

iyi

olduunu

ya da hiç anlattm.

dii- deiikliklerden

18 Sabry,

a.g.e.

gerçekleir ve yönetim birdenbire

M-

haklln ve özellikle ngiltere'nin çkarlar için stanbul'a uygulad basknn farkna varu. Kont Mole Avrupallarn Mehmed Ali'ye kar bir deniz saldrs (Metternich Plan) düzenlemelerine ani muhalefetle kalmaz, n-

sr'n isteklerindeki

Mehmed Ali'yi tekrar hizaya getirebileceini belirttim."

19 Bu yolculuk hakknda çok sayda yaz yaymlanr, içlerinden en deerlisi egyptien'de Türkçe olarak

Sabry

350

biri

siyasetçilerin bil-

modernletirmesi, maliyesini de

yeniden düzenlemesi gerektiini söyledim; böylelikle daha uygun kuvvetlerle

ti-

götürecei uygarlktr." 20

Sudan yolculuu yukarda sözü edilen ticarî ve kültürel sonuçlardan hiçbirini

"Sevgili

Ününü dün-

yaym ve Msr' bulunduu yere yükseltmi yetmi yanda

(a.g.e.),

20 Hanotaux,

yaymlanan 6

sefer

bu yazdan alntlar yapar. a.g.e.

1

255

(21 nisan

1

839)

tarihli

L'Officiel

yazdr.

Dileri Bakanlyla da temasa geçerek Mehmed Ali'ye çocuklarnn veraset hakk konusunda her iki ülkenin arabuluculuk

i aniden Aden'e çkar. Kavalak bu eylemin basit bir kömür depo-

yapabileceinin söylenmesini önerir. Sonuç olarak Mehmed Ali'nin

emirinden ngilizlere yardma olmasn

giliz

gücünün yok edilmesinin doru tercih olmayacan, çünkü Paa'nn Rus isteklerine kar güçlü bir engel olarak kalmas gerektiini belirtir.

su oluturmak isteinden kaynaklandn sanr ve iyi niyetle Aden

li

ngiliz

subay liman ve çevredeki

Aston araclyla ne ngiltere ne de Fransa'nn daha önce Suriye konusunda olduu gibi sultan nezdinde giriimlerde

temsilcisi

bulunmasnn doru olmayaca cevabn verir.

Onun gözünde bu konu

sadece bir

iç politika

sorunudur ve bu ne-

denle, stanbul tarafndan özellikle davet edilmedikleri sürece,

güçlerin müdahalesi

doru

olmaz. Prensiplerinden bir

adm

d

bile

ayrlmadan ve üstelik Fransa'nn onayn alp almayacana aldrmadan, i eylül 1839'de stanbul'daki temsilcisi Henry

artk çok

gönderdiim son mektuplar, Franszlan bir karar almak zorunda brakacaktr. Bu mektuplardan, birlikte yürümek isteimize karn, onlarla birlikte durup beklemeye niyetimiz "Size

geçtir:

Mehmed Ali'nin Arabistan'da yllar boyunca yürüttüü poçeker. Badaf n, stratejik Babü'l-Mendeb Boaz'nn Müslüman bir Napolyon tarafndan tehdit litika,

sonunda ngiltere'nin dikkatini

edilmesine, ngiliz diplomasisi izin veremez

!

Üstelik

Kzl deniz

Hint Okyanusu'nun birletii noktada yer alan Aden'in

ile

stratejik

önemi de tartlamaz. ve

Mehmed Ali ngiliz temsilcisini çartarak igali protesto eder Aden'in Msr kuvvetlerince geri alnaca tehdidini savurursa

da karsndaki aldrmaz ve böyle bir hareketin getirecei sonuçlar açklar;

olmadn göreceklerdir."

Aden ve çevresi

1967'ye kadar ngiliz

topra olarak kalr. sklmtr.

Kavalal'nn boynundaki boyunduruk biraz daha

Ayn mektupta, Fransa kralnn güçsüzlüüne ve karar verme yeteneinin yokluuna deinerek "Louis-Philippe'in ayamza

ikna olan Sultan

köstek olacak bir karar alabilecek güçte olduunu

nr...

Halbuki 12 nisan 1839

Mehmed Ali kandrldn anlar, ama masum bir hareket de-

Aden'in ani igali üphesiz

ildir:

Buhver'e

unlar yazar:

tepeleri ele geçirir geçilmez,

Hindistan Genel Valisi Lord Auckland, Paa'ya bir mektup yazarak giriimleri için teekkür eder.

Lord Palmerston

Görümelerde görev-

ister.

tarihli

mesajnda

sanmyorum" der.

Cochelet, Louis-Phi-

stanbul'da, bir yenilgi halinde ngiltere'ye güvenebileceine II.

Mahmud öcünü alma zamannn geldiine ina-

Yemden oluturulan imparatoluk ordusu Suriye üzerine yürü-

yüe geçer.

Hükûmeti'm "daha zaman varken Msr' kesin bir iflastan kurtarmak ve umutsuzluk içinde dünyann en güzel ve en zengin lippe

yerlerinden tere)

biri

yapabilecek bir yabana gücün (bu

durumda

ngil-

kucama ülkenin umutsuzca atlmasn önlemek21 için" acilen

harekete geçmesini önerir.

Cochelet'mn çabas sonuçsuz kalr, Tuileries Hükümeti ngilpolitikasnn ekseni yapmtr. Fransz düüncesine

tere'yle ittifak

göre güçlü donanmalara sahip

iki

ülkenin anlamas Avrupa'ya hâ-

kim olacak ve dengeleri koruyacaktr. Ancak, Fransa, ngiltere'ye yaklamaya çalrken, iki ülkeyi birbirinden ayran konulan bilen Palmerston Metternish'le

birlikte,

Fransa'nn

Msr yanls politika-

sn desteksiz brakmaya çalr. Satranç

masasmda

ngiltere piyonlarm, ileride belirleyici ola-

bilecek yerlere getirmektedir.

352

21 Sabry, a.g.e.

Nisan 1839'da küçük bir ngiliz

birli-

353

YRM YEDNC

BÖLÜM

Zafer yenilgi olunca (1839-1840)

Paa komutasnda yemays 1839 ortalarnda Frat Nehri'ni Birecik'te geçer ve Halep'e doru ilerler. 4 haziranda braMalatya bölgesinde toplanan ve Hafz

niden düzenlenen

Osmanl

ordusu,

him, babasma bir mektup gönderir.

aldm raporlan iliikte size gönderiyorum.

"Türk ordusu hakknda

Bu raporlar arasnda Kaftan Bey'in komutasndaki Türk süvarilerinin Antep yaknlarndaki topraklanmzdan Urut köyünü bildiren bir

mü. Süvarilerimiz Antep'e çekildi. ve boaltmak zorunda davranacaklan

kalacamz

açk Bu

kim

bu konuda baz

yarn da

ilerleyecekleri

köylerin önde gelenlerine kötü

olabilir.

Hafz Paa'ya bir subay gön-

sorular iletmeyi

olmadna karar verdim.

safede.

Türklerin

yöntem, yönetimimiz altndaki topraklarda

büyük bir ayaklanmaya neden dererek

ele geçirdiini

mektubu var. Köyün aas Türklerden kötü muamele gör-

Türkler

düündüm, ama buna

yet-

u anda Antep'e be saat me-

Bu durum böyle süremez. Bu mektup elinize geçmeden sava

yaklacan tahmin ediyorum. Bütün suçlamalan önlemek sava balatan taraf olduumuzun söylenmesine izin vermemek

ateinin

ve

için

bu mektuba cevab almadan hiçbir giriimde bulunmayacam.

Not: Adana'dan

aldm

mektuplan da

iliikte

gönderiyorum. Bu

mektuplar okuyunca birçok olayn temelinde Türk entrikalarnn

yattn göreceksiniz. Daha önce Antep' te de yaptm gibi bu entrikalarn boa çkarmak daha

ilerlerse

için asker gönderebilirim.

müzde iki seçenek kalacak: 1

Enkiri, a.g.e.

Eer Türkler biraz

Antep'e üç saatlik mesafeye gelecekler. geri çekilmek,

O zaman önü-

ya da savamak." 1

355

Sultan Suriye harekâtna emir vermekle saldn sorumluluu-

nu reddedilemeyecek biçimde üstlenir. Bunu Palmerston da kabul eder. Saldn, Londra'da bile hafife alnamayacak kadar açkür. Mehmed Ali de büyük devletlerin desteini almak için buna güvenir. Gelimelerin kendi lehine olduunu ve bamszkrn ilan edebilmesinin artk uzak bir olaslk olma-

dn düünür.

9 haziranda

oluna cevap

gönderir:

ya Antlamas snrlarnn

men savunma amaçl bir mevzilenmeye gitmek ricasyla karlar. Soult'un istedikleri açktr: "Bu isteklerin Paa'ya ar geleceini biliyorum;

bu istekler balangçta onu kzdracak ve daha önce iletiçin kurban durumuna düürecek-

tiimiz sabr öütlerine uyduu tir.

"Dümanlarmzn saldns kabul edilebilir snrlan at. Daha da sa-

dma çkmsa geri çekmek ve tama-

Ancak üstün zekâs

sayesinde, 'Avrupa gerei' olarak adland-

racam kavram hiçe saymak yerine ona sayg göstermenin daha doru olacan ksa zamanda anlayacaktir. Bu gerek o kadar bü-

br gösterirsek onlan durdurmamz

yük ve o kadar önemlidir ki, amaç hakknda fikir birliinde olan bü-

çe

yük

zorlaacaktr, çünkü gün geçtikdaha çok karklk çkaryorlar. Büyük devletlerin isteklerine kar-

çkmamak için ne kadar sabrl ve dikkatli davrandrysak dümanlanmz da o ölçüde

cesaretlendi ve olaylann

bugünkü duruma

gel-

üyorlar.

konusunda çelikiye düBu araçlarn üzerinde de fikir birliine varlabilmesi için en

fazla bir

aya gerek vardr."

devletler bile kullanlacak araçlar

mesine neden oldu. Artk baka çare kalmamtr. Biraz daha bekle-

Kavalal bir sabr örneidir. Derhal oluna bir haber gönderir,

mek zaman kaybetmek demektir, bu da bizim durumumuzda do-

çarpmalar eer henüz balamamsa, Osmanl ordusuyla karlamaktan kaçnmasn ister ve Caillie'den derhal Suriye'ye giderek

ru deil.

Dümann üzerine yürümenin ve ona saldrmann dnda

baka çaremiz yok. Herkesin de gördüü gibi, saldrnn düman tarafndan balatlm olmas, büyük devletlerin bizi bizi

hakl görmelerine neden

olacaktr.

Bu

Görümelerde hazr bulunan Cochelet'nin Mareal

balamasna ve

nedenlerle,

bu mektubu

alr almaz topraklarmza giren birliklere saldracak ve onlan kov-

duktan sonra asl ordunun üzerine yürüyecek ve onunla savaacak-

snz.

dummu brahim'e de anlatmasn rica eder. Caillie geç kalr.

Eer Allah'n izniyle talih bize gülerse, Gülek Boazj'na girme-

den Malatya, Urfa ve Diyarbakr üzerine yürüyeceksiniz."

hazrlad

Soult için

raporun baz cümleleri Fransz giriiminin ciddiyetini

anlatmaya yeter: "Sayn Marealim, Türk ordusunu yok etmek an-

sna sahipken Mehmed Ali'nin öütlerimize uyma konusunda yeni bir

örnek verdii srada ona Ortadou'da kabul edilebilir ve salam

temeller üzerine

oturtulmu bir barn salanmas amacyla görü-

melerin balatld gün, en içten destek sözü vermek zorunluluu-

Türk saldns haberlerinin mays

ay sonunda Paris'e ulamaBabakan ve Dileri Bakam Mareal Soult, Fransa'nn önlemeye çalt çatimann tek sonmlusunun sultan olduunu açklar. Daha yumuak kelimelerle de olsa bu açklamasn Frans

üzerine

sa'nn skenderiye konsolosuna gönderdii mesajda yineler: "Geçen yldan beri bütün tahriklerin stanbul'dan geldiini ve Mehmed Ali'nin bize

verdii

çatmay balatmama

sözüne sadk

kaldn

görmezlikten gelmek hakszlk olacaktr."

Ayn

zamanda stanbul ve skenderiye'ye

brahim'in Austerlitz

iki

emir subayn,

ban isteini

iletir.

Fransa'nn Paa nezdindeki giriiminin baanyla sonuçlanma-

Ali

Paa

edilen Albay Callie,

tarafndan 15 ve 16 haziran günleri kabul Soulf un isteklerini iletir. Mehmed Ali savam

balamas durumunda çatmalar durdurmak, eer ordusu Kütah-

çabalar için söylemek

deildir. Sultan Fransz temsncinin

mümkün

Hafz Paa'nn yanna

gidebil-

mesi için gerekli fermanlan bile vermez. Görümeler yerinde sayd-

srada imparatorluk ordusu

Mehmed

Ali

Sava

sna karn ayn eyi stanbul'daki

Foltz ve Caillie'yi göndererek her iki tarafa Fransa'nn

356

nu gördük. Bu bizim için artk bir iyi niyet konusu olmaldr." Cochelet hakldr: Fransa bir vaatte bulunmu, Mehmed de bunu öyle yorumlamtr.

ilerler

ve

bahim de

onlardan geri

kalmaz.

ki ordu 24 haziran

1839' da Nizip

Ovas'nda karlar. Artk

ey korkunç çatmay önleyemez. Çarpma konusu birçok tarihçi tarafndan incelenmitir. Kimi

hiçbir

357

Austerlitz

pn ortasnda yükseliyordu; direinin tepesinde imparatorluk bay-

Sava" olarak görür. Benzetme belki biraz abartldr, ancak her ey

ra ve komutanlk iaretleri bulunuyordu. Sk dokunmu kuma-

burada olup

yapl açk yeil çadr bezi süsler ve ilemelerle bezenmiti. Kiisel servetinin inanlmaz ölçülerde olduu bilinen Hafz Paa çadrn özen ve titizlikle döemi, Dou zevk ve zarafetini buraya uygulamt. Süleyman Paa tarafndan belirlenen saatte çadra gelen M-

askerî eletirmenler

biter

bu çatmay "Msrl Napolyon'un

ve

savan hemen

büyük devletler takndklar tutumla sadece Osmanl mparatorluu ve Msr'n deil, Bat'nn kaderini de etkilerler. ertesinde

aa

Düzenli asker says bakmndan her iki tarafta yukar ayn durumdadr. Prusyal bir kurmay heyetinin de destekledii Hafz Paa'nn ordusunda binlerce babozuk da bulunur. Bu ne-

srl komutanlarn

elbiseleri

buruuk, ama

yüzleri sevinç doluydu.

Adlarn

tarihe geçiren,

denle Türklerin

herkesin

hayranln

tanlarna "Beyler, üç saat sonra

Muhafz Piyadelerinin Komutan Selim Paa, Ahmed Paa, Topçu Komutan Ahmed Bey, piyade komutanlar Amran Bey, Vali Bey ve

say üstünlüü olduu söylenebilir. afak sökerken sadk Süleyman (Seve) Paa'nn

alay komuHafz Paa'nn çadu altnda bulu-

alm. Orada kahve içeriz" dedii söylenir. Tahmininde yanlr. Buluma üç deil, iki saat sonra gerçekleir...

az da olsa

Çarpmann den fazla top,

sonunda Türk ordusu sava meydannda yüzmalzeme, cephane ve inanlmaz bir sava hazinesi b-

rakr.

nsan kayb konusunda ileri sürülen saylar farkldr. Ort;^ göre Osmanl ordusu 4 500 ölü ve 8 500 tutsak ve-

ma bir tahmine rir.

Msr tarafnda ise farkllklar çok daha büyüktür. Halep konso-

losu 350 ölü ve 800 yaraldan, Hafz Paa'nn kurmaylarndan Fransz Albay Petit ise 3 000 kayptan söz eder. Sava alanndan birkaç yüz kilometre ötede brahim'in en amansz dümanlarndan biri Cihun'daki saraynda son nefesini veriyordu: kraliçesi.

Lady Stanhope, "Lübnan'n soylu kadn", Palmira'mn

Savan sonunu örenemeden öldüüne

üzgün, vereme

Msr ordusu zaferini tahmin edilebilecek bir heyecanla kutlar. "Güne kavurucuydu ve bütün alnlar terliydi, yorgunluklarn düünmeye zaman yoktu. Zafer kazanmlard, ün kazanmlard ve en önemlisi, Türk ordugâh ellerinin alandayd. brahim Osmanllarn brakp kaçt bütün serveti askerlerine datt. Hafz Paa'nn kamp, bir resmi geçiVingtrinier'ye göre

ama Msr

askerlerinin

de gitmek için terk edilmi

gibi düzenliydi. Üniformalar, hallar, si-

deerli eya, basit askerî aletlerden pipolara kadar her ey emirlerine amadeydi. Çadrlar yöneticilere tahsis edildi ve göün lahlar,

alfanda

günün kahramanlar: cesur saldrlaryla

kazanan Harbiye

Nazr Ahmed

yatmaya

alk Msrllar geceyi burada geçirdi. Ömürlerin-

de hiçbir zaman bu kadar konfor içinde yaamamlard. Hafz Paa'nn saray kadar geni, imparator salonu kadar süslü çadn kam-

Menikli,

Mustafa Bey, süvari komutanlar Ali Bey, Halil Bey ve dört önlerinde Süleyman Paa.

adm

brahim onlar karlar ve öyle der: 'Bey-

Süleyman'n çadrnda kabul ediyorum.' Sonra kendini dostunun kollarna atar, barna bastrr, alnndan öper ve yal gözlerle 'Bugün bir askeri öpüyorum' der." ler, sizleri

Ayn gece malubun çalma masasna oturarak babasna bir "Size Nizip'te saldrdm bildiririm. ki saatten daha az bir süre içinde dümann toplarn ve sava malzemesini ele mektup yazar:

geçirdim. Türk ordusu tümüyle teslim oldu. durabilirim. Size gelince ey Pederim, rin ve yedi

Artk yalnz Konya'da bu hayrl haberi halka bildi-

gün boyunca kutlayn."

Krk sekiz saat sonra, 26 haziranda, bakomutan zafer alanndan ayrlr ve üç alayn bana geçerek Birecik'e yönelir. Yannda iki batarya ve bir süvari birlii de vardr.

Msr

askerinin görünmesi

Türklerin kaçmalarna ve geride otuz be parça

yenilir.

358

tan

rna neden

28 haziranda Antep igal

ysnda

ar top brakmala-

olur. edilir,

brahim çadrn ndi Suyu k-

kurar. 30 haziranda yeniden harekete hazrlaruyorken, bir

Albay

Caillie'nin geldiini örenir. brahim babasnn mektubunu okuduktan sonra cevab verir: "Mösyö, hiç tarih kitab okudunuz mu ? Muzaffer bir komutann yürüyüünü durdur-

habercinin,

u

duunu liç gördünüz mü ?" Caillie'nin bu sorulara verecek cevab yoktur.

Uzakta, Boaziçi

kysnda Sultan Mahmud bozgunu örene-

mez. Nizip'teki top Osmanllarn imparatorluunun eski ni sarsarken

bakent

lar edilir. Sultan

temelleri-

hükümdar için duaÇamlca Kökü'ne götürülür. 1 tem-

camilerinde, can çekien

14 haziranda

359

muz

günü ruhunu Allah'a teslim eder ve on yedi yandaki genç Abdülmedd'e batm bir imparatorluu miras brakr; tüm Avrupa Abdülmecid'in vasisi olacaktr. 1839

Söylentilere

inanmak

gerekirse Sultan

"Mehmed Ali... Mehmed Ali..."

sözleri

Mahmud'un son

II.

sal

imparatorun imdadna

koun

Öütlerinizi, mühendislerinizi,

subaylarnz ve donanmalarnz kahraman II. Mahmud'un emrine verin ve halkn

çadalatrma çabalarna yardmc olun; brahim'i

ezip Msr' ve imparatorluktan aynlan tüm parçalan geri kazanma-

sna destek verin. Bunun yerine

olur.

!

size

ne söyleniyor? Statüko

için si-

lahlann, ngilizlerle birleip asi paann el koyduu topraklar geri

almak isteyen sultana engel

Fransa'nn ruh hali Nizip

Savayla ayn

Bütün bunlarn ne demek oldu-

gün, 24 haziranda

Mösyö Jouffroy

ta-

cayn. Ne için? stanbul ve Avrupa Türkiyesi'ni Ruslarn, Asya Tür-

klc

Mehmed

zorbal

rafndan hazrlanan ve Ortadou'daki Fransz kuvvetlerinin artrlmas için on milyon frank gerektiini belirten rapor, Temsilci-

kiyesi'ni

ler Meclisi'ne

Tartma uzar. Özel ve iyi hazrlanm görüler sunamayan Tocqueville "Fransa'nn yeni açlan bu büyük sahneye çkmasn, yeni monari-

sunulur.

Raporun görüülmesine

1

temmuz günü

geçilir.

lk sözü alan De Valmy dükü Fransz hükümetinin tutumunu ac ac eletirir. Ona göre Fransa, bandan beri Ortadou'da kark

yanl bir politika izlemi, Kütahya Anlamas'yla bir fani yaratm, Mehmed Ali'ye çok fazla öncelik vermi, tek bir cümleyle Kave

hire'nin

dostluunu kazanamadan stanbul'un

dümanlna

yol

açmtr. Mehmed Ali'yi sultana kurban etmeyi önerir. Aralarnda Mösyö de Carne'nin De bulunduu baz temsilciler ise Paa'y sona erdiine yanllkla hükmedilen bir rk yeniden hayata döndüren kii olarak selamlarlar. Carne'ye göre "Arap ulusu" Kavalak'nn kanatlan alfanda yeniden çiçek açacaktr. Bu nedenle "stanbul ve talih arasna hiçbir ey

koymamak" gerekir. Tür-

kiye can çekitiine,

yamadna melidir? istenir,

göre,

Bat Avrupa ve Rusya arasnda etkili rol oynaneden onu bir bakasyla deitirmek düünül-

Osmanl mparatorluu'nun toprak bütünlüü korunmak

ancak Türklere ve sultana braklrsa bu toprak bütünlüü-

nün korunamayaca da

med

Ali'ye

bavurmak

görülür.

Bunun

için

Araplara yani

Meh-

gerekir. "stanbul'daki tahtta bir hortlak

oturuyor; oraya silahl bir

adamn oturmas

gerek." Üstelik,

Meh-

med Ali, Fransa'nn dostu deil midir ? Fransz etkisine açk bir Msr, Napolyon'un büyük dehasnn hayalini kurduu Akdeniz'e giden yolu açmaz m; Fransz gölü Akdeniz'e ?

360

olun.

unu biliyor musunuz ? Fransa'nn altnn, kanm ve zamann har-

Lamartine hem Türk hem de Arap sistemlerine kar olduunu belirtir. Osmanl mparatorluu'nun bütünlüünü ne sultan, ne de Mehmed Ali salayabilir: "Eer söylediiniz gibi, Türkiye sizler için önemliyse, o zaman Suriye'deki isyann deil, stanbul'daki ya-

de brahim'in

tutmaya devam etmek

sinin yönetiminde

için

ve

Ali'nin

de büyük konulara olan

kaybetmediini

ilgisini

kendinden emin ve güçlü bir tavrla kantlamasn" Berryer ise sultan ya da

myor olmasna

ardn

altnda

!"

ister.

Paa arasnda kesin bir seçim yapla-

söyler.

stanbul'a bir Rus müdahalesinden özellikle endie duyan Odilon Barrot, hükümeti göreve

çarr kararl çabalanyla bu tehlike-

yi önlemesini ister.

Sonunda Guizot statüko politikasn

özetler:

"Avrupa denge-

Osmanl mparatorluu'nun savunulmas; gelimelerden dolay ya da doal sonuç olarak bir bölgenin imparatorluktan aynlmas durumunda bu bölgenin bamsz bir devlet haline gelmesine yardm edilmesi, devletler birliine katlmasnn lerinin

korunmas

için

desteklenmesi ve yeni bir Avrupa dengesine hizmet etmesinin

lanmas.

sa-

te Fransa'ya yakan, doal olarak olmas gereken ve biz-

lerin izledii politika."

Sonuçta

dou

program

manl mparatorluu'nun

yeni bir ikilemde düümlenir: Os-

bütünlüü korunurken statükonun da desteklenmesi, dier bir deyile, Mehmed Ali'nin Suriye'de kalmasnn kabulü. Bu program ngiltere'nin uygulad politikann -kimsenin buna aracam sanmyoruz- tam tersidir. ngiltere, imparatorlutoprak

un bölünmezliinin Suriye'nin iadesinden geçtii görüündedir. Zaten Palmerston'un 22 eylülde stanbul'da Buhver'e gönderdii

mektup incelenirse ngiliz bakarm Osmanl mparatorluu'nun bö-

tünmesini hiçbir

zaman düünmedii an] alacaktr: "Herkes Osmanl mparatorluu'nun hzl ve kesin çöküünden bahsediyor; onlara göre imparatorluk parçalar halinde dökülüyor.

söylemek gerekir

ki,

Önce unu bana braklr ve iyi yürekli bir komu

kendi

gelip parçalar toplamazsa hiçbir imparatorluk iyilemez. Sonra,

Osmanl mparatorluu'nun çöküünün hzlandna da

inanmyo-

rum; imparatorluun kötüden betere gittiini ileri sürenlerin, Türkiye'deki düzenin açk hata ve yanllklarnn artk dier

Avrupa

ülkelerinden gittikçe daha

iyi

düünüyorum." Bu görüleri daha önce

görünmeye

balandn söylemeleri

gerektiini

ilginçtir ki

de, 1 eylül 1839'da

üç ay sonra Metternich'in tam aksi

açklam, ancak görüü savunmada

kullanaca benzetmeden yararlanmtr: "Varlan yanl sonuçlainsanlarn gördüklerini sanmalarndan ya da hayalleri-

rn yars,

ni gerçek olarak kabul etmelerinden kaynaklanr. Böylece eski bir krallk, tarihî bir bina, bir aaç ya da bir ihtiyara benzetildi-

yal

inde,

doa kanunlarnn sonucu olarak binamn, aacn ya da in-

sann yklmas veya ölmesi gerektiinden, ayn kuraln krallk de geçerli olduu, hareketsiz eylerle hayvanlar ve insanlar

için

yöneten yasalarn uluslara ve devletlere de uygulanmas gerektii sanlr. Bundan daha büyük ve mantksz bir yanllk olamaz; çünkü dier farkl noktalara bakmadan binay, aac ya da insani meydana getiren parçalarn ayn kaldklarm, etkilerle bozulduklar ya da hayatn gelimesiyle iç düzenlerinin

d

deiiklie

u-

radn ve böylelikle asl görevlerini yerine getirmekten uzaklatklarm unutmamak gerekir; halbuki bir topluluu oluturanlar her gün fizik ve akl olarak yenilenir. te, Türk imparatorluunun çürümesi konusunda her gün duyduumuz, bu imparatorluun hayat suyu tükenmi bir aaç kütüü olduu, basit ve katksz bir saçmalktr."

ki devlet adamndan hangisi gerçei gördü ? Ne olursa olsun, bakldnda tarih, ngiliz manevrasnn ne kadar mükemmel planlandn gösterir: Msr, Suriye, Filistin ve Sudan -Meh-

yllar sonra

med Ali'nin imparatorluunun hemen tümü- olgun elmalar gibi ngiliz

sepetine düerler...

Bu srada tarihte bir örnei olmayan ilginç bir gelime yaanr. 9 temmuz 1839 günü Kaptanderya Ahmed Fevzi Paa bütün Osmanl donanmasn Mehmed Ali'ye teslim eder. Sekiz sava gemisi, on iki firkateyn ve iki brik. Bu hareketiyle Paa, Ruslara satldndan kukuland Sadrazam Hüsrev Paa'mn görevden alnmasn salamak ister. akn ve sevinçli bir kalabaln gözleri önünde skenderiye Limam'nda, Msr donanmasnn arama kanan Osmanl gemileri Kavalal'nn ender yaad büyük mutluluklardan biridir. mparatorluk bir aydan ksa bir sürede hükümdarm, ordusunu ve donanmasn yitirir. stanbul kaplar ikinci kez ardna kadar açlr. brahim ve

babasnn eikten geçmekten baka yapa-

i kalmaz. Bütün bunlara karn güçlü devletlerden hiçbiri -Fransa dnda, ama o da ne büyük bir beceriksizlikle- Paa'mn bamszlk isteklerine olumlu bakmaya yanamaz. Mehmed Ali neden bamcaklar bir

szl hak etmiyordu? Herkes tarafndan kabul edilen bir saldrya kar korunmak için klcn çekmek dnda ne yapmt ? Zafer ka-

lml bir politika Msr ordusunun Yunan ordusuna tannan ayrcala kavumaya hakk yok mu ? stemek hakk olan, Fran-

zandktan sonra brahim'i durdurmakla ne kadar izlediim göstermedi mi ?

sa'nn da istedii eydir. stisnasz tüm büyük ülkelerin güvence verdikleri

m

Kütahya Antlamas'nn tümüyle uygulanmas.

Bütün bunlarn yerine Palmerston Avrupa'nn da onayn

olmadan ngilizlerin çabalarn deyim yerindeyse, Metternich cevap mparatorluu, tarihi yüz yldan fazla olan bütün Bunlara,

verir:

"Osmanl

devletlerin kade-

paylamtr. nsanlar gibi imparatorluklar da gençlik, olgunluk ve yallk çalarndan geçer. Yaplar deimese de rini

gelimelerini

tamamladktan sonra hepsi yava yava bozulmaya yüz

va yava kendi içlerine çekilirler. 362

2 Olu

tutar;

ya-

(,..)"2

destekler... "Soult hakiki bir

mücev-

her. Bize kar davranlar kadar tatmin edici bir ey olamaz !" der ngiliz bakan 19 temmuz 1839'da Granville'e. Palmerston'un kabul edilemez bir durum yaratacandan en-

die duyduu Fransz planna kar çkmas normaldir. Bamsz ve topraklarnda güvenlik

salanm bir Msr imparatorluunun ku-

rulmas ve bu imparatorluk araclyla Fransa'nn Asya'da ve Afrika'da avantajl

Prens Richcrd von Meiternich tarafndan yay.mlanan

al-

maddeleri ortadan kaldrmaya çalr ve Mareal Soult farknda

Memoires de Metternich.

sonu demektir.

duruma

gelmesi. ngiliz sömürgecilik hayallerinin

Palmerston ve Metternich Nizip zaferinin neden

Ekselanslan'nn mektubunun

mesi, Akif Efendi'nin de geri kalanlar, yani

olduu tartmalan

rümeleri bütün ayrntlaryla

ele

ve diplomatik gö-

almak niyetinde deiliz. Yine de

dirmesi ve böyle bir

çocuklarna veraset Ali nazik,

hakkn

muhteem, pek

pek muhterem bir takdiri

beni

Ha-

sonu-

nianla beni onurlandklar-

için Msr'da veraset hakk taradklanm, Dou SerasHafz Paa'nn Osmanl ordusunun ilerlemesini derhal durdur-

Babâli'nin içinde

bulunduu güç durumun Müs-

ülkelerin birlemesini gerektirdiini

Akif Efendi'nin gönderildiini ve her

bana anlatmak üzere

tarafm

anlamasnn temeli

olacak güvenliin nasl belirleneceini belirten

mektubunuzu alma

iki

"Türkiye

istedii bütün amaçlara

varmas ve koruyucu

Ovasnda ekselanslan dou seraskeriyle giritii savatan sonra eer Frat Nehri'ni geçmise, geri dönmesini emrettim. len

muüu

Ekselanslan'nn da bildii üzere, söz konusu edibirlemeyi ve Babâli'ye içten göstermek

isteklerinin

ballm

arzu-

caklardr,

merhum

sultann döneminde buraya görevle gelen Serim Efendi asaletmeaplannn Msr, Sayda ve Trablus'u bana

baladn bildirmiti; bu öneriyi haddim olmayarak kabul etmemi, hametmeaplanndan yönetimim altndaki tüm topraklan

sonsuza kadar ba-

na ve aileme balamasn dilemitim.

nda,

Babâli'nin

bulunduu güç durumu ve hizmetkârnn sonsuz sadakatini de göz önünde bulundurarak Ekselanslan'nn bana zamana ve kade-

tartlr. Üçüncü toplanü sonunda Mehmed Ah'nin

hemen ertesi gün skenderiye'ye hareket ederler ve Paa'y durumdan haberdar klarlar. Sorunlarn çözümü yakn görünmektedir.

Ayn gün Melmed Ali bütün bakonsolosluklara bir yaz gönHüsrev Paa'nn önerilerini reddetme nedenlerini açklar. Ne-

denleri unlardr:

ü

1.

Merhum Sultan Mahmud'un Serim Efendi araclyla yap-

öneri

sadrazamn imdiki tekliflerinden çok daha iyiydi, çünkü

Msr'dan baka Sayda vilayeti ve Trablusam Sanca'nda da veraset

hakkn kabul ediyordu. 2. imdi veraset hakknn Suriye ve Girifte de uygulanmasn

istiyordu.

Bu artlar altnda eer iyi niyet çerçevesi içinde kalnmak istenirse 'Asaletmeaplanrun en sadk kulu ve hizmetkâr olur ve onu ne zaman ve kime kar isterse korur'." Ayn zamanda bütün paalara bir mektup gönderir Hüsrev Paa'y suçlar ve onu birbiri ardmca imparatorluun tepesine çöken 3.

miman

(...)

zehir dolu tehlikeli bir yaratk olarak ta-

ntr ve uzun sknnlar sonucu gerçekletirilen eserleri ykan bir adama donanmay iade etmeyeceini açklar. Sonunda, imparatorlu-

içinde

re

uygun bir muamele yapacaklarna inanyorum.

Osmanl bakentinde üç divan

kabul edilmesi kararlatrlr. ki temsilci, Said Efendi ve

felaketlerin tek

Sadece aramzda bulunan eski ilikinin deil, Ekselanslan'n dierlerinden ayran yetenek ve uzak görülülüün

günlerinde

Tevfik Efendi

gibi

sunu her zaman yüreimde tadm.~Ancak Ekselanslan hatrlaya-

Baron de Barante'a

der.

temmuz

gerekli kararlar

gölgesini her yere ula-

göndererek Nizip

elçisi

toplants yaplr ve içinde bulunulan durum görüülerek alnmas

derir,

kudretli efendimizin

trmas için dua etmek oldu. Daha sonra olum brahim'e bîr mektup

Bütün dünya

etti.

Msr arasndaki her türlü anlamay onaylayacamz-

21 ve 27

erefine eritim.

lk iim Allah'a yalvararak pek muhteem ve pek

ile

dan emin olunuz"

baladkla-

n, çocuklanm

ma emri aldn,

tercih

Babâli'nin hareketi Sen-Petersburg'da memnunluk yaratr. Kont

kudretli,

öteki vezirlere verilenlere benzer bir

lüman

yerine

tanr. Suriye'den söz edilmez.

metmeaplan Sultan Abdülmecid Han'n Allah'n cunda boalan tahta geçtiini, hametmeaplannn

keri

zaman kaybetmek

Bu mektupla Akif Efendi'yi dinlemenizi istemekten eref duyanm." 3

Nesselrode Sen-Petersburg'daki Fransz

rn,

bütün topraklarn sonsu-

dönmeyi ve Ekselanslarna sözlü olarak bilgi vermeyi

geri

ama kararl bir cevap verir:

"Ekselanslan'nn pek

konuya deinme-

konumaya yetkili olmadn bilteklifin kabul edilememesi nedeniyle ayn Akif

Efendi burada yazmalarla gereksiz yere

Sadrazam Hüsrev Paa 5 temmuz 1839'da adamlarndan Akif Efendi'yi Msr'a göndererek Sultan Abdülmecid adna Msr valisinin

bir

za kadar balanmas konusunda

baz aamalarn hatirlanmasnda yarar görüyoruz.

Mehmed

Msr'dan baka

3

Histoire

de Mehemet-Ali, Kahire, 1919.

un çkarlarnn korunmas için sadrazamn görevinden alnmasnn art olduunu belirtir. 4

ve güçlü devletierinin onayn almadan iki

anlama imzalanmasn önlemeye

çisine talimat gönderir

dorudan 27 temmuzda el-

taraf arasnda

karar verir.

ve meslektalanyla ortaklaa hazrlayacakla-

r bir muhtray sultana sunarak "Büyük devletlerle önceden görüülmeden hiçbir giriimde bulunulmamasrun" salanmasn ister. 28 temmuzda divan Mehmed Ali'ye önerilecek son konular karara balamak üzereyken elçilerin muhüras sultana iletilir: "Ba-

bu isteklere uymay kararlatrdlar." O günden sonMsr paasnn Babâli'yle dorudan bir anlamaya varma çaba-

lar baarszlkla sonuçlanr.

27 temmuz giriiminin baansmdan cesaretlenen Metternich 7

austosta Avusturya'nn Londra,

Paris,

Sen-Petersburg ve Berlin el-

yaz gönderir, Mehmed Ali'nin ailesine tannacak vehakknn Msr'la snrl tutulmas isteini açklar. Ayn za-

çilerine birer

raset

manda, Londra ya da Viyana'da

bir

kongre toplayarak Dou Soru-

nu'nun oybirliiyle çözümlenmesine çalr. Palmerston Avusturya'nn giriimini alklarla karlar. Rusya böyle bir toplantya

kar deildir. Ne kaybedebilir ?

Ancak 27 temmuz muhtras Fransa'y uykusundan uyandr-

be güçlü ülkenin Dou Sorunu'yla ilgili fikir birliinde oldu-

may baanr. Kamuoyunun da basksyla Louis-Philippe politikasn deitirmeye karar verir. Msr'a kar vaatlerde bulunmu, ngil-

unu edilen

nazra bildirmekten mutluluk duyarlar ve Babâli'den sözü konuda kesin kararlar almadan önce yukarda bahsedilen fi-

tere

tarafndan

aldatlm Fransz hükümeti Fransz onurunun çi-

kir birliinin

nendii görüündedir. Bu durumda ngilizlerle yaplan

n

Fransz bakanlarn kafasnda kendini

sonuçlar alnncaya kadar sabretmesini dilerler." 5 Palmerston zafer arklar söyler; Metternich'in mektubu avtekrar pençesine getirmitir. Hüsrev Paa'ya gelince, rakibiyle

ayrlma ve Mehmed

Ali'nin

belli

desteklenmesinin hakl ve soylu bir davaya sahip sin

honuttur. Güçlü devletlerin

ri

Meh-

çkma

ve herke-

mezarta hazrlad bir ülkeye yaama ans verme olduu fikgeliir. Bütün bunlar, Fransa'nn büyüklüünün ve idealizminin

en önemli noktalandr.

"Temsilcimiz (Said Efendi) buharl gemiyle (skenderiye'ye) hareket etmek üzereydi ki be güçlü ülkenin elçileri Babâli'ye

çevi-

Ne yazk ki Louis-Philippe'in taraf deitirmesi için geçtir.

lam ve

yabanclarn asaletmeaplannn

olur.

karmalarnn uygun

bir

artk çok

Palmerston uzun zamandr Avrupa ülkelerinde kendine sa-

bu mektuba eklediimiz imzal bir muhtra sundular. (...) Bu muhtrann alnmasndan hemen sonra yeniden divan topland ve risini

içilerine

verilir.

etmeden, Kavalal'nn

kar yeni entrikalar hazrlamasna olanak tanyan bu müdahaleden eilir ve

ittifaktan

davasn destekleme karan

arasndaki çekimenin sonuçlanmasn erteleyen ve Mehmed Ali'ye

muhüras karsnda med Ali'ye aadaki ikiyüzlülük aheserini yazar:

salamtr. soma Avrupa politika srm merkezi Londra

güvenilir destekler

Eylül 1838' den

Fransa'nn aksine, ngiltere politikasnn gücü, fikir ve hareket

davran olmad, ancak ayn be ülkenin bu konuda birlikte müalndnda, önerdikleri arabuluculuun reddedilmesinin onlara bir hakaret olabilecei ve Müslü-

birliinden kaynaklanr. Palmerston gün geçtikçe Fransa'y satranç

man

karklklar dourabilecei görüüne vardlar. (...) Toplant halindeki vezirler yabanclara muhtaç olmamamz dilekle-

sr donanmasna

bulunduumuz artlan da deerlendirerek, be

Palmerston

dahalede bulunmalar göz önüne

ülkelerde

riyle birlikte, içinde

4

ay.y.

5 mzalayanlar

366

ra

aada imzas bulunan be

kentlerinden aldklar talimat uyarnca elçi,

doru olmayacana ka-

rar verdiler ve

Gelimeler bu aamadayken durumdan haberdar olan ve Msr'a ayrcalklar tanyacak bir anlamann imzalanmasndan korkan Metternich, Avrupa adna stanbul'da giriimlerde bulunmaya bir

beklenmedik isteim reddetmenin

elçinin

Stürmer, Prusya

ngiltere adna Ponsonby, Fransa adna Roussin, adna Kcenigsmark ve Rusya adna Butenyef'tir.

Avusturya

adna

tahtasnn Ali'den

dna itmeye çalr. Eylül ortasnda Fransa'ya Mehmed

Osmanl donanmasnn iadesini istemeyi, reddederse Mel koymay önerir. Franszlar öneriyi iddetle red-

deder.

umudunu

kaybetmez. Gerektiinde Kavalal'nn

direniini krabilecek yaptrmlarn gereküliini belirtir. Bu yaptrmlarn ayrntlarn da hazrlar: Suriye ve Msr arasndaki deniz balantlannm kesilmesi, limanlarn ablukaya alnmas, Msr bandras altndaki bütün gemilere el konmas.

367

.

Bu arada Fransa ve ngiltere'nin arasndaki çekimeyi gören Rusya, Palmerston'un görülerini desteklediini açklayarak ngiliz hükümetine yaklamaya çalr. Ayn görüte olan Ruslar -Baron De Brunov'un araclyla- Palmerston'a kank bir plan sunar. b-

yaknlamas gelimesini sürdürür. Baron De Brunov tarafndan sunulan plan yeniden ele alnp düzeltilir. Nikolay ve Nesselrode görülerini ngiltere'ye uydurmay, yani "Mehmed ngiliz-Rus

I.

rahim'in tekrar stanbul üzerine yürüyüe geçmesi durumunda, Rusya tehdit alandaki sultan koruyacak, bu srada müttefik donan-

Ali'nin geleceini kararlatirp

malar Msr kylarna saldracaktr. Bu giriimin ardndaki öneri a-

yaplmasn

çktr: bize stanbul'u verin, skenderiye'yi size brakalm.

Bu plan

ne kadar korkunç olsa da ngiliz bakan kabul eder. Durumdan haberdar olan Fransa yüksek sesle itiraz eder. "Asla" der Mareal Soult

20 eylülde Londra'daki

"Yabanc bir donanma stanbul

elçisine,

önlerine bizim onaymzla asla gelemez ya da yannda Fransz donanmas da bulunur." 6 Dier yandan Palmerston'un meslektalan da Rus plannn uygulanmasna kar çkar. Elle tutulur tek sonuç,

yaknlamasnn balamasdr. Mösyö de Pontois Mehmed Ali'ye kar görüleri bilinen Ami-

Fransa Avrupa'ya

stanbul'a

plann

Arabistan ve Girit üzerinde,

nnmas." ka

olarak atanr. 21 aralk 1839'da

"Mehmed

Msr, Suriye, geliri karlnda veraset hakknn taveraset hakk,

Ak-

paal (Akka kenti dnda), Paa'nn hayat boyunca. Msr

tekleri

ileri

ve ngiliz önerisinin arasndaki uçurumu gören Fransz

D-

Sonunda

Msr paas da

yumuak ve barç bir

barç çabalarn sonuçsuz kalacan da görür, yeni-

Babâli de geçen süreyi silahlanmakla deerlendirir. Malat-

çok sayda kurun ve mermi. stanbul garnizonu bile 26 000

ki-

iye çkanlr.

Paa'nn nezdinde

yeni bir giriimde bulunmakla görevlen-

Albay Hodges 16 ocak 1840'ta

dirilen

m

souk bir kabul görür:

"Be-

uçurumun kenarna itmek istiyorlar? Peki, meydan okumalarm kabul ediyorum. Sava istiyorlar ? Sonuna kadar savaa-

m

cam ve belki de beni bu kadar köeye ittiklerine piman olacak!"

rarll

Ertesi

gün Cochelet aym konuyu açtnda, Paa'nn ka"Topu atelememi mi istiyorlar?

adm bile gerilemez:

sonunda elinde kalanlardan fazlasna sahip olurdu. Fransa'nn olumsuz cevab karsnda Palmerston souk bir tavrla "Önerimi-

O zaman karan top versin. Suriye'de bir tek palmiye aacm bile

zi geri çektik" der.

brakmayacam !"

ngiliz bir

bakann

Louis-Philippe'e

ey duymadn

kar küçümsemeden baka

belirtmek gerekir.

Her

frsat

bulduunda,

Fransz kralnn hiçbir zaman önemli bir karar alamayacam, ta

o ba-

olduu sürece ngiltere'nin cesaret edemeyecei pek az ey oldu-

unu söylemekten zevk alr.

5

dar ki

6

Bkz. François Charles-Roux, Thiers et Mehemet-Ali,

ni'ye

20

eylül

1

839

tarihli

mesaj, Paris,

1

951

Mareal

Soult'dan Sebastia-

bir

ubat 1840'ta, Mehmed Ali'nin isteklerine en az Roussin ka-

kar olan General Sebastiani yerini Guizot'ya brakr. Ne yazk

aradan geçen sürede Rusya ngiltere'yle tam

bir

anlamann

te-

yalnz kalmas salanr. Bundan böyle Prusya, Avusturya, Rusya ve ngiltere'nin oluturduu birlik, alamellerini atar ve Fransa'nn

maz 368

da

ya'daki birliklere önemli takviyeler yaplr. Birkaç alay, 24'lük yüz

lardr

derhal onaylayacak ve

kar

den savaa girmeyi bekliyormu gibi, yeni mevziler oluturmaya ve

Avrupa

teklifi

Mehmed Ali üç ay boyunca büyük

Babâli'ye

daha çok asker toplamaya balar.

reddeder. Bu deerlendinne hatas üzücü sonuçlar dourur. Durumun kanklmn ve ngiliz etkisinin gücünün göz önüne alnmas ve bu teklife sanlnmas gerekirdi.

bu

kar kararl,

politika uygular.

ni

devletleri

Palmerston bu öneriyi geri çevirmezse de, ona-

Uzakta, Nil Vadisi'nde ise devletlere

is-

Bakanl ngiliz teklifini

önerir.

mitir.

top,

kar önerisini yapar. Msr'da

yaptrmanlama

ya'nn ngiliz görülerini kabul etmesi hemen hemen gerçekletiril-

Ali'ye

daha geç kalnmta".

Bir kez

Palmerston

elçi

açklar:

için

yn vermez. Büyük bir olaslkla Franszlarn kendisini izlemeyecei bir yolda Ruslarla yalnz yürümek istememitir. Yine de Rus-

ngiliz-Rus

ral Roussin'in yerine

bu karan uygulamak

lar belirlemeyi" kabul ederler. Brunov bu amaçla ortak bir

bir engel olarak kalacaktr.

Bu

ülkelerin birlii,

yanlarnda

Fransa olmadan da hareket etmelerine ve Palmerston bann, dier bir

deyile

silahla

Mehmed

salanacak ban dayatmalarna imkân tanr.

Ali yeni bir

çatimann yaklamakta olduunu

gö-

369

YRM SEKZNC

23 ubat tarihinde Hüsrev Paa'ya çok açk bir mektup yazar ve onu büyük devletlerin niyetleri konusunda uyarr. "Divann benim rür.

Suriye'den

atlmam amacyla yabana

sunda

altnda

etki

ülkelere

Thiers'in

bavurmas konu-

BÖLÜM

mrldanmalar

brakldn biliyorum. Ayn ülkelerin Osmanl (1840)

mparatorluu'nun parçalanmasn, beni yok ederek 'imparatorlu-

un belkemiini krmak' istediklerini nasl görmezlikten gelirsiniz ? Ekselans, size

kar açk ve samimi olacam. Yetmi yandaym ve

kendim için hiçbir ey istemiyorum. Ancak bir ailem var ve onlarn geleceini güven altna almak benim görevimdir.

na Arabistan'

im

balasn, bugüne

Hükümdarm ba-

kadar ülkeme ve dinime verdi-

devam edeceim. Bunun dmda, imparatorluu dümanlarn baarsn engellemek için elimden geleni yapacam. Bana kar dümanca hareket edilmediini düünüyorsanz, hükümetimin doal uurlar olan Toros geçitlerinin neden elimden alnmak istediini söyleyiniz. Ekselans, bilgeliiniz ve bana kar hep göstermi olduunuz hizmetlere

d

parçalamak arta kalanlar paylamak isteyen

iyilik,

bana dileimi olumlu karlayacanz umudunu veriyor. yi-

mabede

liinize kutsal bir

na dua edeceim." ceinin, özellikle Fransa'ya hiç güvenemeyeceini bilincinde oldu-

unun yeni bir kant. Ona yen siyaset adamlarna

gelimeleri

hzlandrmamasn öütle-

yaad dü knkln anlatr: "Her zaman

düündüüne inandm. Temsilcilerinin söyle-

diklerini dinledim, sözlerine

ey

güvendim.

Yanlmm. imdi

artk

dinlemiyorum. Tekrar Türk oldum. Sudan bahanelerle

parçalanmaya çallan ülkemin çökmesini, ellerimi kavuturarak

seyretmeyeceim.

fasn vemek zorunda kalr. Hükümeti kurma görevi 1 martta Adolphe Thiers'e verilirken Guizot da o dönemde çok hassas olan Londra

O günden itibaren Mehmed Ali'nin kaDou Sorunu'nun gelecei bu ikilinin elinde olacaktr.

büyükelçilii görevine atanr. deri ve

ler Bölümü Müdürü Desages

7 martta Siyasal

skenderi-

ye'deki Fransa Konsolosu Cochelet'ye bir mesaj gönderir: "Yeni ka-

bine görevini ancak birkaç gün önce devrald ve bu nedenle geminin

te Kavalal'nn büyük devletlerden hiçbir yardm görmeye-

hiçbir

1840 yl ubat aynn sonuna doru politikayla ilgili olmayan konuda mecliste aznla düen Mareal Soult Louis-Philippe'e isti-

snr gibi teslim olacam ve Ekselans-

lar'nn bu dünyada ve öteki dünyada mutlu ve huzurlu olmalar-

Avrupa'nn iyiliimi

bir

Msr'n ngiliz

ve Türkiye'nin Rus

olmasn hiç-

hareketinden önce size gönderilmek üzere resmî talimat hazrlana-

mad. Yeni bir emre kadar herhangi bir giriimde bulunmayn.

ey durmu durumda.

Londra'da da her

ten,

rulu

Za-

Burada Bakanlar Ku-

Ortadou sorununu henüz görüemedi. Benim görüüme göre

Londra ve

Paris'te iler

uzuyor. ngiliz hükümeti de eskisine kyas-

adm atmaya hazr olduunu sanan baz kiilere inanmak gerekirse, bu admn onurlu bir biçimde atlabilmesi

la,

çok hareketsiz. Geri

için

zemin hazrlamak gerekir.

ni efimiz, (Thiers)

Paa'ya

Sizin

de kolayca inanacanz gibi ye-

kar dümanlk duygularndan uzaktir.

zaman kabul edemem. Sultann en salam destei olmak arzusundaydm; kimse istediimi anlamad. Müslümanlarn insafna s-

Muhalefetteyken söylediklerinin hepsini, bakanlkta uygulayaca

nyorum.

nz belirlerken,

bir

letlerinin

birlikte

Cihat ilan edeceim. Bana saldracak olan Avrupa dev-

gücüne

kar

direnemeyeceimi biliyorum. Yaknlarmla

savarken düeceim, ama onurumla öleceim !" 7

politikann prensipleri olarak kabul

etmemek gerekir. Hareket tarz-

Paa'nn da çkarlarna uygun

olarak ngiltere'yle

ilikilerimize özen göstermemiz gerektiini, ngiltere'ye rekette

bulunmamaya

dikkat

kar bir ha-

emimizi ve bütün bunlar zaman

ala-

candan Paa Babâli'yle dorudan anlamazsa (ki bu benim samimi isteimdir) statükonun daha bir süre uzayacam unutmayn." 1 370

7

Enkiri, a.g.e.

1

Charles-Roux, a.g.e.

.

Gerçekte

ise Thiers'in

Bir taraftan dört müttefiki

politikasnn temelinde

030n yatar.

ikili

uyutmak için görümelerde bulunurken,

dier yandan sultan Mehmed Ali'ye ödün vermeye zorlamak. Bütün bunlar ngiliz

l,

kararll unutularak yaplr.

ngilizlerin kararl-

Guizot ve Lord Palmerston arasmda yaplan bir

görümeden

merhum sultann zor durumda kald, tehkorumasn" kaldrmaya yönelik deil midir ? Dier yandan Babâli ile asi kulunun arama girerek stanbul için en yararl çözüme ulamak isteyen de ngiltere ten de ngiliz politikas

likeden kurtulmak için kabullendii "Rus

deilse kimdir? ingiliz

de anlalyordu: "- Milord,

Ortadou banru, Babâli'nin ve Avrupa'nn bar-

n bu kadar tehlikeye atmaya ne gerek var ? Yetmi bir yandaki bir

veraset

ihtiyara veraset hakkn

re'nin

tanmamak için mi ? Ortadou'da, iddetli ve

ksa süreli hayaü olan bir toplumda, Milord,

verasetin ne

önemi

ola-

Mehmed Ali'nin hikâyesi Osmanl mparatorluu için yeni bir ey deildir; daha önce birçok paa ayaa kalkm, güçlenmi ve hemen hemen bamsz olmutur. Babâli ne yapt? Bekledi. Paalar öl-

bilir?

dü, oullan bölündü, stanbul da topraklan yeniden hâkimiyeti alt-

na ald. Bu da Babâli için en iyi ihtimal ve izlenecek en makul yol. - SöyledMerinizin içinde gerçekler var. Verasetin büyük bir

önemi olamaz. Ancak brahim Paa

becerikli, askerlerince sevilen bir

adam ve babasndan daha iyi bir yönetici. Yannda yetenekli subaylar, Franszlar var. Birbirimize her eyi açklkla söylüyoruz, deil

mi?

Msr ve Suriye'de neredeyse kendi yaratt ve müttefiki olacak yeni ve bamsz bir gücün domasna sevinmez mi ? Cezayir na-

Fransa

ipliini aldnz. Sizinle

Hemen hemen

Msrh müttefikiniz arasnda geriye ne kalyor?

ey: zavalk Tunus ve Trablus. Afrika ve Asya'nn Fas'tan skenderun'a kadar uzanan kylan sizin denetiminiz hiçbir

ve etkiniz altinda kalacak.

te bunu kabul etmemiz beklenemez."2 Thiers

bakanla yazd rabu konumadan çok

(adn vermeden)

meclis kürsüsünden

Guizot bu itirafn önemini kaçrmaz ve

porda

konumann ayrntlarn

etkilenir tekrarlar.

ve söylediklerini

iletir.

Guizot ya da Thiers, Palmerston düzeyindeki bir bakann

ngiliz-Fransz ittifakn kurtarmak için tek bir

n

adm bile atmayaca-

nasl olur da anlamazlar?

Mart

1840'ta stanbul'daki nazrlar

yaplr. Hariciye

arasmda da

bir

deiiklik

nazrl görevi, ingilizlere yalan görüleriyle tan-

nan Reid Paa'ya

verilir.

ngiltere'nin öne

sürdüü

politikann,

Fransa'nn önerilerine kyasla stanbul'un çkarlarn daha fazla gözettii düünülürse, böyle bir atamaya amamak gerekir. Gerçek-

hakk tannmasna kar

güçsüzlüü deil,

2 Guizot, Memoires pour

servir

d

l'histoire

de nötre temps,

Paris,

1

861

Msr yönetimine

Bunun nedeni ngilteMsr'n Osmanllardan aynlmasnn Nil deildir.

Vadisinde olas bir ngiliz müdahalesinin kolaylabrmasdr. 2.

ister ?

Palmerston Suriye'nin sultann ellerinde

kalmasn neden

Çünkü -Guizof ya da sözünü saknmadan da söyledii gibikorumas altndaki birinin elinde kalma-

ngiltere Suriye'nin Fransa

sn kabul edemez. Peki,

iadesi

Osmanl

veraset

konusunu kabul etmek

için Suriye'nin

dnda baka bir ey kabul eder mi ? Bütün bu nedenlerden

sonra stanbul'da Londra'nn sesinin Paris'inkinden çok dinlenme-

sinden

doal bir ey olabilir mi ?

Thiers'in

yapt bir dier yanllk da Babâli'yle Mehmed Ali

arasnda dorudan

anlama yaplabileceine inanmasdr; antemmuz muhtrasndan sonra Palmerston ve Metternich'in böyle bir anlamaya ne kadar kar olduu unutulmamalyd. bir

cak 27

Üstelik,

Hüsrev

Paa da

bartmaz. Böyle davranmakla Ali'ye

eski rakibinin isteklerine kulak ka-

çkar nedir? 28 mart 1840'ta Mehmed

gönderdii kaba mektupta

karsndaki tutumunuz venlik içinde bekleme Thiers,

belirttii gibi

"Avrupa

devletleri

bize olaylarn gelimesini sükûnet ve gü-

imkân veriyor."

yönetime geldikten alt hafta kadar sonra 18 nisanda

kalemini alr ve

Dou Sorunu üzerindeki görülerini açklar, Coche-

mektup gönderir. Bu mektubun neredeyse tamamn kitabmza alyoruz çünkü içeriinin daha ileride geliecek olaylarm lef ye özel bir

anlalmasna yardmc olacan ve Hugo'nun "okuyucu olarak kapclara seslenen kapc yazar" n kiiliini daha yalandan tanmaya imkân vereceini düünüyoruz. "Paa' nrt davasna büyük bir lelikle,

372

politikasn özetleyelim:

Bilindii gibi Palmerston Mehmed Ali'nin

1.

Fransa'da çok

ancak bütün bunlar,

yaygn

ilgi

bir

Mehmed

beslediimden emin olunuz. Böy-

duyguyu da

Ali'yi

paylam

oluyorum;

durumunu olduundan daha

373

iyi

arap Fransa'nn

hesiz,

yük

Fransa'nn

ilgisi

devletlerin çok

Msr'n yararna

ittifak

ona

kar

zaman

olacaktr;

bu

iyi

ilgi

Msr'

l>l-

Paa'ya

kazandracaktr; ancak er y. l.

birleecek bugün vermek istemedii

kar inatçdr.

ettirebilmek için ngiltere'nin

leyebilir. i>

Rusya Brunov'un görülerini kabul

dümen suyuna girmitir; Avusturya

önce mutlaka çok tereddüt edecekler,

nunda anlamay imzalayacaklard. Bu anlamann

ve

bir

m

ama

s

bizleri nerelere

M

Mehmed Ali'nin Toroslar' ap Anadolu'ya girdiinde çok zayf, sr ve Suriye'ye kapandnda ise çok güçlü olduunu biliyorum. T< Paa'nn

üzerine

yürümeye

niyetleneceklerin

hakkndaki endielerimi belirtmek isterim. Örnein, dörtlü ittifak

sr'a yor.

ba

donanmasmca da

desteklenmesi, Suriye

bil-

M

halkn

yeterli

olacak

m

?

Suriye'deki

buna öfkelenip Msr'a kar daha

mi ? Paa'nn

ngiliz ordusuyla

muyorum, çünkü yok.

önlemler almaya karar verebi

kar karya kalacandan kork-

ngiltere'nin gönderebilecei bir tek askeri bile

Benim daha çok korktuum, ngiliz gemilerince tamacak

Avusturya ordusu, en çok

Msr'dan koparacak Rus

korktuum

ise

Toroslar'

ap

bir

Suriye'yi

kar açlacak savan hemen band.

yaplacan sanmam; balangçta

bildiriler

bandras göstermekle yerinilecek ama,

yaynlanacak ve ngiliz

belirli bir

bekleme süresi

geç-

Meh med Ali'nin kaynaklarnn tükenmesiyle bugünkü harcamalar kar tikten sonra,

büyük

devletlerin

onurlanln krlmasndan ve

layamayacak olmasndan korkuyorum. Viyana' da, Berlin ve Londra'da

bir

anlama imzalamadan önce metnin uzun uzun

lenmesi gerekecei söyleniyor; ancak sonra bu

ince-

anlama bir kez imzalandktan

anlamann ne pahasna olursa olsun uygulanmas ve Msr

paas karsnda baanszla imkân verilmemesi gerekecektir.

Paa'nn

Suriye'de güçsüz oldu-

anlamay daha uzunca bir süre en-

Msr paasnn

Paris'teki

baz

insan-

yapü yazmalara inanmamas ve gerçekleri olduu gibi görmesi gerek. Kar karya olduu, tehlikeleri ancak ölçülü ve lml davranarak aacaktr. Daha önce yarm azla brakt Adana ve larla

I

ler ikisini

na,

döndüünü görüyorum; yanl yapyor, hale getiriyor. Ona hem Msr,

çözümü imkânsz

hem de Suriye üzerinde

veraset

hakk taranacandan kukuluyum.

de almak büyük bir baar olurdu. Bu baary ancak Ada-

Kandiye ve kutsal kentlerden vazgeçerek kazanabiliriz. Gerçekle-

baka düzenleme daha var; Paa'ya sadece Msr'da ve-

ebilecek bir raset

hakk tannmas,

Arabistan'n hayat

geri kalanlarn, Suriye,

boyu

verilmesi.

Adana, Kandiye ve

Ben bu sonuncu seçenei

tercih,

ama gerçekleeceinden pek umudum yok. Statüko, yani Sava'ndan önceki durumun korunmas bana göre üçüncü

ederdim, Nizip

ordusudur".

Böyle bir müdahalenin Paa'ya

374

gelleyemeyeceini biliyomm.

<,'•»-

ayaklanmay balangçta durdura-

sert

meclis kürsüsünde Fransa'nn ona

undan kukulamyorum ve Fransz diplomasisinin Rusya, ngiltere,

Paa

çaba harcayacaktr, ancak bu

için tek

vermeyi istedii destekten söz ediyorum, ancak bütün bunlan Avru-

Kandiye konularna tekrar

cam kabul edelim, uzun süreli bir baarszlk yaayan dörtlü itlif.k lir

olduunu arlatyorum,

nilmez

her türlü dostça

yaüürmak için

meydana

ayaa kalkacak bir Fransa, Nil kysnda geliecek olaylar karsnda ayn tepkiyi vermeyebilir. Paa'nn Msr davas için genel sava çkacana güvenmemesi gerekir. Size burada yazdklarm kimseye söylemiyorum; aksine, yüksek sesle, Paa'nn ye-

Avusturya ve Prusya arasndaki

Q

irtifak

ar tepkiler vermeye sürük-

halinde

kar ayaklandrmaz m? Bu mümkün, hatta muhtemel görünü Suriye'yi

ama önleyemez. Bu

Ren Nehri ya da Alpler'deki çkarlarn korumak

>

karsna büyük zorluklar çkacann farkndaym. Bu nedenle onun dirisinin ngiliz

birlii geciktirebilir,

pa için söylüyorum. Gerçekte ise

sürükleyecei imdiden tahmin edilemez.

roslar'dan geçip

Ali hayal görmemeli ve Fransa'nn giriimi-

Kfldiginde, dört ülkenin onuru, irtifak

vul

Prusya da ngiltere ve Rusya'y izliyorlar. Fransa'nn olmad

lama imzalamadan

T.s bu

yönetilen görll»

Mehmed

devlet arasndaki birlii engelleyeceine güvenmemeli.

nin dört

dünleri elinden zorla koparacaktr. ngiltere

Mu nedenlerle

etmeye yöneltmemeli. !jüp

kat isteklerinden koruyacak,

meler birkaç ay nefes alma geç dörtlü

istismar

iyi niyetini

olaslk.

Bu

seçenek,

Avrupal görümecilerin yorulmalarna bal;

«ncak Sen-Petersburg'da yorgunlua

kazanmak atadlar.

istendi

kar bir

önlem alnd, zaman

ve bu amaçla Brunov'u ngiltere'de bakan olarak

Herhalde durum çok

ciddidir.

Paa'ya önerim, büyük

yapmaya hazr olmas ve bize güvenmesidir. Eer ona Msr', Kandiye'yi Adana ile kutsal kentler

feda-

kârlklar

ye'yi veraset

Msr'

hakkyla birlikte

dmda Suri-

verirlerse kabul etmelidir;

eer sadece

veraset hakkyla, Suriye, Adana, Kandiye ve kutsal kentleri

hayat boyu verirlerse, yine kabul etmelidir. Bize gelince, her

iki

du-

rumda da elimizden gelen her eyi yaptmz düünürüz. Mantkl

artk onu destekleyemeyeceimiz ve onun

önerileri reddederse,

(Mehmed Ali) Herhalde önceden mahkûm ettiimiz bir poliayakta kalmasn salamak için, ngiltere'yle ilikileri-

ar

isteklerine

yardma olmak için ngiltere'yle ilikilerimizi bozmayaca-

mz ona

iyice

tik sistemin

mizi keseceimize güvenmiyordur." 4

anlatlmaldr.

Bu çok önemli ve çok kötü balayan sorunun nasl çözümleneceini

Paa'mn kuraca

bilmiyorum; ancak belirtilmesi gereken,

hayalleri

ykmak

bugün güçletirmek yerine aksine,

latrlmasna çaba harcamasnn doru olduu ona

gerek Ona

Palmerston'un Suriye için dilei ilerin kolay-

belirtilmelidir.

Yukarda sözü edilen Suriye ayaklanmas, Palmerston'un en

Sonras için, bize güvensin; bizleri çkarc olmayan, güvenilir ve sadk

büyük dileidir. Ah Talih yardma olsa ve Suriye'de bir isyan çksa... Ancak Palmerston kaderini bekleyen deil, kaderi etkileyen adam olmak isteindedir. Görümelerle geçen aylar boyunca ünlü Doubilimci Sir Wood, ngiltere'nin stanbul elçiliinde görevli drogman sfatyla, bakannn bu kadar arzulad ayaklanmay ha-

dostlar olarak görsün.

na uydurursa, onu (...)

Durumunu iyi deerlendirir ve tutumunu bu-

hiçbir

zaman yalnz brakmayz.

Paa'ya herhangi bir öneride bulunmaynz:

lml davrana hazr-

lamakla yetininiz; bize olan güvenini sarsmadan, büyük hayallerinden

vazgeçmesine leyiniz.

yardma

olunuz, ancak

umudunu kaybetmesini engel-

Çünkü belki de çok cesarete ve çok

güce ihtiyaa olacaktr."3

!

zrlamaya çalr, Suriye'ye saysz yolculuk yapar. Bu konuyla ilgilenen bir tek o deildir; entrika hazrlamada yardmclar arasnda Avusturya ve Sardunya konsoloslar, am'daki

Thiers

deildir

ki,

duramun ne kadar önerdii tek

ey

olduunun o kadar farknda

ciddi

reketinin ilk belirtileri görülmeye

seçeneklerden hiçbiri Saint-James tarafndan kabui edilebilecek bir

korunmas için" seviler özel

Ali

Avrupa'nn basklarna

rarak cevap verir: skenderiye ve

önemli kentlerde ulusal

Msr

askerî hareketlilii art-

kylarna

muhafz örgütü kurulmas.

yabanc saldr durumunda

mümkün

Amac açktr;

Bu hazrlklar

yorumuna neden

olur:

Msr

için birleir, bir

2.

konsey kurar

içerir:

hükümetinin Dürzî ayaklanmasn bastrmak

1838' de Hristiyanlara

"Pa-

Altan

alta

gelien

bir

memnuniyet-

kaynayan Suriye'de sükûnetin sadece Msr ordusunun var-

lyla saland, her an bir ayaklanmann patlayabilecei herkesin Msr'a kar eskisinden de ileri dümanlk besleyen büyük devletleri daha da cesaretlendiriyor

bildii bir gerçektir. Bütün bu güçlükler,

bar korumak için yaplacak önerileri reddetmesi duru-

3.

için

datt 16 000 tüfek iade edilmeyecektir. Msr ordusuna asker

Hristiyanlar, Dürziler ve Museviler

da

olsa,

Lübnan dalanna

s-

Msr'a iade edilmeyeceklerdir. Lübnan'n savunmasn ve bamszln salamak için bir sandk kurulacak ve herkes bu sanda yirmi paradan üç kurua ka4.

dar katkda bulunacaktr.

Konsey

üyeleri 5

mays

1840' ta toplanr,

geni bir ayaklanma

balatmay kararlatrr ve Emir Beir'e bavurarak isteklerinin teklenmesini rica ederler: "Fedakârlklanmz ödüllendirildi.

mizden

sa da- saldrmaktan vazgeçirebileceimizi

duk,

sanmyorum.

Msr ordusundan kaçm

nanlar

munda, onlar (dört büyük devleti) Msr'a -bizim katilmmz olma-

3 Charles-Roux, a.g.e.

ayrcalklarn korunmas

Mu-

vermeyecektir. Thiers'in yeni bir

lükleri herkesçe bilinmektedir.

ve genel

1.

olabilecek en güçlü direnii

a'nn içinde bulunduu durumu saklayarak, hazrlklaryla Avrupa'nn gözünü boyamaya çalmas bo bir hayaldir. Msr'n güçsizlikle

balanr. Lübnan'da "Dalarn

yeni bir örgüt kurulur. Hristiyanlar, Dürzi ve

ve bu amaçla imzalanan belge dört önemli madde

yeni surlar,

oluturmak.

376

Daha mart 1840 balarnda Suriye'deki yeni bir bakaldr ha-

Mehmed Ali'den isteyecei ödünler konusunda da yanlr. Sayd

Mehmed

ve

papazlar da vardr.

ölçülü davranmaktr. Palmerston'un

ey deildir.

Rum piskopos

4

Buna karn,

geleni yaptk.

bunun

Sabry, a.g.e.

aalanma ve

des-

alayla

Msr yönetimini desteklemek için eli-

Ayaklanmalarn bastrlmasna yardmc

karlnda daha iyi muamele

ol-

göreceimizi umuyor-

377

duk.

Hakszlk ve iddet daha da artt. Bütün ürünlerimize el konul-

du. Bizi

çocuklarmzdan mahrum ediyorlar ve oullarmz ülkele-

rinden çok uzaklardaki askerî kamplara götürüyorlar. lanslar

gelmi

bu tutumun sona ermesini salarlarsa

neticilerine

niyetleriyle

halkn elindeki bütün

7 haziran 1840' ta

silahlara el patlar.

konmas emri

verir.

Palmerston'un dilekle-

onu sevindirecek yeni

sadrazamlna son

verilmitir.

bir

haber

gelir:

Paa'mn anszn

Hüsgöz-

den dümesinin gerisinde Rusya'ya gösterdii açk yaknln yattsöylenir.

Bunun doru olup

adam Reid

Ama nedenleri farkldr.

birisi

daha var-

Hüsrev Paa'run sadra-

zamlktan azledildii haberini alr almaz arük

sultanla

dorudan

anlaabileceine inanr. Hiç beklemeden bakâtibi Sami Bey'i stanbul'a gönderir, sultana, valide sultana ve önemli nazrlara deerli

Ne yazk ki Reid Paa büyük ülkelerin arabuluculuundan söz eder ve dorudan görümelere balama önerisini kehediyeler yollar.

sinlikle geri çevirir.

Yine de bu giriim Metternich ve Palmerston'un

endielenmesine yol

leri;

Mehmed

Ali'nin,

karadaki ve denizdeki birliklerin komutanla-

rna yazlacak, Arabistan'dan ve burada bulunan bütün kutsal kentlerden, Kandiye Adas'ndan, Adana vilayetinden, Osmanl mpara-

Msr ve yukarda snrlan çizilen Akka Paal snrla-

torluu'nun

r

dnda kalan bütün topraklarndan çekilmeleri emrini asaletme-

aplarran temsilcisine verme

artn da getirirler.

madde: eer

2.

Mehmed Ali yukarda belirtilen on

günlük sü-

re içinde, yukarda sözü edilen artlar kabul etmezse, asaletmeapla-

Hüsrev Paa'run gözden dümesine sevinen Ali.

sinden itibaren balayacak on günlük bir süre içinde kabul edilme-

Paa'run

önündeki yol açlmtr.

Mehmed

Ancak, asaletmeaplar bu öneriyi yaparlarken, bu önerilerin

olmad önemsizdir ve Palmerston

sevinmekte çok hakldr, çünkü artk onun

dr:

snrlar içinde vermeyi vaat eder. 6

asaletmeaplarrun bir temsilcisi tarafndan skenderiye'ye getirilme-

gerçeklemitir.

rev Paa'run

belirtilen

isteklerimiz yerine

kar karya kalan brahim derhal yö-

Haziran banda Lübnan isyan ri

Ekse-

Yoksa isyan edeceiz."

olacaktr.

Bakaldr

Eer

ca, Mehmed Ali'ye yaam boyunca Akka paaln, Akka Kalesi komutanlm, Suriye'nin güney bölümünün yönetimini aada

açar. Tehlike geçer

geçmez her

ikisi

de çabala-

rm artrmaya ve sorunu kökünden çözmeye çalr. stanbul'da sabrszlklarn ba göstermesi de artk zaman kaybedilemeyeceinin

r yaam boyu Akka paal önerisini geri alacak. Ancak Msr paMehmed Ali'ye ve onun vârislerine verme teklifini, Mehmed Ali'nin bu artlar yeni balayan on günlük bir süre içinde, ya-

aln

ni

bu önerilerin asaletmeaplarnn bir temsilcisi tarafndan skende-

riye'ye getirilmesinden itibaren

balayacak yirmi günlük süre

için-

de kabul edilmesi halinde Mehmed Ali'nin, karadaki ve denizdeki birliklerin

komutanlarma yazlacak, Osmanl mparatorluu'nun

Msr dnda kalan bütün topraklarndan çekilmeleri emrini asaletmeaplarnn temsilcisine 4.

bir yeni iaretidir.

tekrar edeceklerdir.

madde: kesin olarak anlalmaldr

ki,

birinci

ya da

ikinci

halde (on gün ya da yirmi gün olarak belirlenen sürelerin bitimin-

Yaral Fransa temmuz 1840' ta Baron Stürmer ve Reid Paa'mn önerisiyanlama tasla hazrlanr ve ngiltere, Rusya, Avusturya ve

den önce)

Mehmed

mmlanyla

birlikte

Ali

Osmanl

gemilerini, mürettebat ve dona-

bunlar teslim almak

için

görevlendirilmi Os-

manl yetkilisine teslim edecektir.

15 le bir

Prusya tarafndan imzalanr. 5

Anlamann

en önemli maddeleri

unlardr: "1.

sr

madde: Asaletmeaplar Mehmed Ali'ye ve çocuklarma M-

Paal yönetimini balamay vaat eder. Asaletmeaplar ayn-

Anlama dier yandan "Eer Msr paas, Majesteleri Birleik Krallk,

6 Dier

5 Anlamann bütünü

için

bkz. Ekler.

bir

anlatmla, Akdeniz

kysnda Resül-Nakura'dan balcyan,

Taberiye Gö-

kysn izdou kysn Süvey'e

lü'nün kuzeyindeki Seysaban Nehri'ne kadar uzanan, Ölü Deniz'in bat leyerek,

378

Büyük Britanya ve rlanda kraliçesi; Avusturya imparatoru,

Akabe

kadar izleyen

Körfezi'nin kuzey

bir hat.

ucuna dokunan ve körfezin

Bohemya kral; Prusya kral ve bütün Ruslarn imparatorunun yardmyla sultan tarafndan kendisine iletilen ve yukarda sözü edilen maddeleri kabul etmezse majestelerin tümü aralarnda görüerek, bu anlamada yürürlüe girmesi gerekli önlemleMacaristan ve

rin

alnmasna karar verir" hükmünü

içerir.

Palmerston ellerini ovuturur. Fransa'ya

verilmemi, düiki

gün

sonra,

27 temmuzda haberdar edilir. Guizot baz hazrlklar yapldn se-

ancak olaylarn gerçek boyutunu örenemez. Thiers'i uyarr-

ken ayrnt bildirememitir. ancak buna inanmaz"

bilir,

Bir ahlakbilimci "nsanlar öleceklerini der.

Burada bu düüncenin

siyasal uy-

gulamasn görmekteyiz. Thiers dört büyük ülkenin Fransa'ya gerek duymadan aralarnda anlaacaklarn biliyordu, ancak buna inanmay hep reddetti. Metternich ise bu anlamay hep bekledi. Bu nedenle 4 austosta Paris'teki temsilcisi Kont Apponyi'ye öyle yazar: "Tuileries

Hükümeti

g içindedir. Mehmed Ali'nin Girit, Arabistan, Sudan ve Suriye'ye

dalm morali bozuk ordusu yeni bir darbeyi kaldracak durumbilgi

üncesi sorulmamtr. Fransa anlamadan ancak on zer,

Paa'nn gerçek gücünü Thiers'den çok daha iyi bilen Palmerston bu nitelendirmeyi ciddiye almaz. Gerçekten de Thiers Msr askerî gücünün üst düzeyde olduuna inanr ve büyük yanl-

nitelendirir.

Msr paasna kar

düzenlenecek her-

hangi bir harekete katlmasnn imkânsz olduunu açklad. Öte ta-

da deildi. Thiers büyük

Mehmed

Ali'yi

kuvvet kulla-

narak yola getiremeyeceine nasl inanabildi ? 6 austosta Cochelet,

dar eder.

Mehmed Ali'yi yeni anlamadan haber-

Paa artc ölçüde sakindir. Fransa konsolosunun gözle-

mine göre

yklm bir

adam

tepkisi göstermez.

Anadolu'ya saldrmas emrini verecei

olur.

lk

sözü,

oluna

Cochelet onu karaln-

dan vazgeçirmek için elinden geleni yapar. Görüldüü gibi Fransa, Londra Anlamas öncesinde de olduu gibi Paa'y Toroslar'n ötesine

geçmemeye,

geri

dönülemeyecek bir

adm atmamaya iknaya

çalr. Bunun nedeni açktr: onun ardndan savaa girileceinden korkulmaktadr.

Hicaz ordusuna

Msr'a geri dönme emri verilir. Suriye ordu-

dier dört ülke, sultann güçsüzlüüyle ba baa braklmas durumunda tahtnn ve imparatorluunun yok olacan hissettiler.

sunun büyük bir bölümü Toros snrlarna kaydrlr; Lübnan ayak-

Bu nedenle ortak hareket konusunda anlatlar. Londra görümelerinin hikâyesi budur. Bu anlamadan Fransa ve imza sahibi dört ül-

rilir.

raftan

ke arasnda ortak hareketin olabilirlii konusunda

baka

bir

sonuç çkarlabilir mi

?

fikir

ayrlndan

Bu yüzden bu anlama kimseye

Anlamadan belki siyasal rahatszlk duyulabilir, ama günümüzde hangi konu siyasal rahatszlk yaratmyor ? (...) hakaret etmez.

Mehmed Ali ve

vârisleri aslnda Osmanl topraklarnn yansndan fazlasnn efendisi oluyor ve sahip olacaklar kaynaklar sultann

ser-

vetini kat kat

ayor."

Palmerston'un notunu alan Fransz temsilcisi yklr. Guizot iletir ve Paris'in tepkileri de ayn olur.

belgeyi derhal Fransa'ya

Louis-Philippe isyan eder. Thiers "derin yara

alm ve Fransa'ya

yaplan hakarete öfkelenmitir." Kamuoyunda ise milliyetçi duygularn patlamasna tank olunur, derhal tepki verilmesi istenir. Meruiyetçilerin

dnda tüm Fransa üç renkli bayran altnda top-

lanr ve tek bir slogan Thiers'in 15

atar:

"Hain ngilizlere sava !"

temmuz anlamasna

ilk

cevab

ildir. Palmerston'un mektubuna cevap verirken

380

devletlerin

ho bir yant de-

anlamay imzala-

yanlarn kararlarm "uygulanma imkân olmayan önlemler" olarak

lanmasn bastrmakta kullanlan birlikler Suriye kylarna yerleti-

Paa

iyimserdir, Thiers gibi

o

da,

daha her eyin bitmediini

düünmektedir. Oysa, her eyini kaybetmitir.

YRM

DOKUZUNCU BÖLÜM

Mehmed

Ali ve

Napolyon'un

olu

(1840)

27

temmuz

kanla çartr. önce

akam

ürünü

Thiers,

Kont Walewski'yi

Polonya kökenli, Fransz

geçmi ve Napolyon

ile

acilen ba-

vatandalna ksa

Kontes Marie Walewska'run

süre

aknn

olan kont, Fransz hükümetinin elindeki son kozdur. Thiers'in

verdii görev, ni,

1840

Paris'in

Mehmed Ali'yi ikna etmek ve Fransa'ya

onun adna

görümesine

sultanla

güvenmesi-

izin vermesini

sala-

makt. Ancak bütün bunlardan önce Paa'nn ordularn Toros'un öte tarahna

göndermekten vazgeçmesi, skenderiye'yi savunma dü-

zenine getirmesi,

Msr donanmasn açk denize yollamamas, Suri-

ye'de beliren ayaklanmay bastrmas ve tekrar alevlenmemesi halklara Fransa'nn güvencesiyle

baz ayncalklar tannmas

için

gereki-

yordu.

Fransa babakannn ilginç politikas bu satrlardan bellidir. nsan bunlan gördükten sonra, Cochelet'nin Mareal Soulf a gönderdii ve Paa'nn isteklerini stanbul'a kabul ettirmenin tek yolunun Anadolu'nun igalinden geçtiini, öte yandan Suriye'ye yaplacak bir Avrupa-Türkiye ortak

su

saldmsna direnmesinin söz konu-

olmadn belirttii mektuplar okuyup okumadn merak et-

mekten kendini alamyor. Cochelet 6 austosta

sundaki görümesini teneklerine

yazd ve Paa'yla dörtlü ittifak konu-

ilettii

mektupta

duyduu üpheden

Mehmed Ali'nin direni ye-

söz eder.

Ayn

ortalarnda stan-

brahim Paa'ya gönderilen bir mektubun kopyasn ilitirdii yazsnda Msrllarn elindeki tek kozun saldr olduunu yineler. brahim'e gelen mektupta "Mehmed Ali durumdan yararlanabilir ve projesini gerçekletirebilir. Sadrazamn deitirilmesi ve Os-

bul'dan

manl politikasnn yeniden gözden geçirilmesi sadece Paa'ya ba-

383

ldr. Açkça söylemem gerekir ki, askerlerini kollarn kavuturmu

li'nin özel görevlisi

bekleterek ve arada srada stanbul'a temsilciler ya da ulaklar gön-

Ali

dererek

amacma varmas mümkün deildir. brahim Paa'nn ba-

kent üzerine yürümesi arttr. stanbul'da Mehmed Ali tan olmayan bir tek Türk bulamazsnz; ayn

ey

dier bölgeleri için de geçerlidir"

Paa taraf-

imparatorluun

Topraklan koruyabilmenin tek yolu

latr

herkesin

sava Anadolu'ya tamaktr.

kurduu yöntem

kopuk ve

gerçeklerden

yaph uyanlara kardr. Mehmed Ali'nin içinde bulun-

duu durumda en verimli seçenek olan saldny yasaklar, bozguna neden olaca önceden belli olan savunmay önerir. Bir yldan beri hareketsiz kalan askerleri moral

roslar'n

akp

almasna uygun

kar

bozukluuna mahkûm

eder, To-

yaz mevsiminin hiçbir ie yaramadan

gitmesine seyirci kalr. 15

müttefiklere

temmuz anlamasn imzalayan

çkarak Fransa'nn araclyla,

Mehmed

Ali'yle

ahsen görümeye cesaret edemeyen ve zorlanmad sürece de masaya oturmay kabul etmeyecek olan Babâli'yle pazarl bala-

tacak tek yöntemi ortadan kaldrr.

Dier

taraftan

Mehmed

Ali'yi

Walewski 16 austostan 30 austosa kadar Paa'yla görüme-

olduunu anVeraset hakkyla Msr;

lerde bulunur, Thiers'in yönteminin ne kadar yararl

ve Kavalal'dan yeni ödünler koparr.

hayat boyu Suriye, Adana ve Kandiye. Görümeler srasnda Fransa

Adana ve Kandiye' den vazgeçmeye yetkili olacaktr.

Mehmed Ali'yi savunmaya, çekilmeye ikna etme görevine gelince,

Walewski bunun

bo bir hayal olduunu hemen görür.

Pa-

a'nn içinde bulunduu dayanlmaz durumu hükümetine bildirir, etkili bir savunma yaplabileceine olan kukusunu belirtir ve Msr paasna acilen yardm gönderilmesi gerektiini, yardmn asker olmazsa en azndan parasal olmasnn iyi olacan ifade eder. Çabalan boa çkar. Thiers Mehmed Ali'yi sorunlaryla ba baa brakr ve

bo

vaatlerle cesaretlendirmekle yetinir. Paris'te Louis-Philippe

ve bakam hiçbir somut veriye dayanmayan gösterili toplantlar ya-

resmen Fransz korumas istemeye zorlamak da ne kadar akla bir karardr ? Böyle bir davet Fransz politikasnn muhaliflerinin eline yeni kozlar vennez mi ? Yöntemlerinin baarl olacana inanan

Bar için harcanan bütün çabalar sraladktan sonra "Hepiniz nankörsünüz !" diye bamr kral anlamann imzalanmasndan

Thiers bütün uyarlara kulaklarn takar;

kanlmdan ve ülkemden farkl düüneceimi sanmayn! Sava is-

yanl tamamen

karatla-

parlar.

sonra ilk defa kabul ettii dört devletin elçilerine. "Ancak bu kez ba-

savarz ve eer

nncaya kadar inadn sürdürür.

tiyorsanz,

Walewski 28 temmuzda yola koyulur. 7 austosta Nice'ten hareket edecek olan Tartare adl buharl gemiye biner ve 14 aus-

Beni tanr, ben de onunla nasl

tosta skenderiye'ye vanr.

Limanda gördükleri "krk sava

bu görev

Ali'nin Napolyon'a

için

Walewski'yi seçerken biraz da

Mehmed

duyduu hayranlktan yararlanmak ister. Ger-

çekten de Louis-Philippe'in bir

bakannn öütlerini aktarmak Ehramlar Sava'nn galibinin doal olunu görevlendirmek

için

olduk-

ça ilginç bir seçimdir. Sonuçta Walewski'nin "çekicilii" son derece-

de

Bütün bu çlgnca

m

hareketleri ve

na Metternich ve Palmerston Apponyi'ye

kaplann tasmasn çözerim.

oynanacan bilirim. Bakalm

size

?"

yar sava ilanlarnn kars-

souk hesaplarla çkarlar. Metternich

yazd 4 austos tarihli mektupta "Thiers'e kar hep

çok sakin olunuz" diye yazar. 9 ekimde Prusya kral IV. Frederich

toplamdr. Thiers

gerekirse

de bana gösterdii saygy duyacak

gemisi,

yüksek bordal, direkler, antenler ve iplerden oluan bir ormanm ortasmda krk devasa sava gemisi" Türk ve Msr donanmalanrun

384

alnacaktr...

ri

Thiers'in hayalini

Mehmed

nuna kadar Mehmed Ali Londra Anlamas'nm hükümlerini kabul ettiini açklamazsa, hayat boyu kaydyla verilen Akka paal ge-

tüm görüler birbirine benzer: Msr ordulan, Avrupallarn balataca bir saldrya kar sadece Suriye'de deil, Msr'da da direnemeyeceklerdir.

deniliyordu. Ksaca,

Rfat Bey ve dört ülkenin konsolosu,

Paa'ya Londra Anlamas'nm maddelerini bildirirler, Paa önerileri reddeder ve ilk on günlük süre ilemeye balar: bu sürenin so-

etkili olur.

Walewski'nin kabulünden (16 austos)

iki

gün önce Babâ-

VVilhelm'e "Bir gün gelecek ve

savaacam

bu büyük ustaya

sormak gerekecek.

Eer

(Thiers)

kime kar-

Almanya'yla savaacaksa,

bunun nedenini açklamak zorunda, çünkü Fransa'nn komusu olma erefi, srtm dönüp Fransa'nn vurmak istedii sopalan beklemek için yeterli bir neden deil. Aynen kesenin azm açp istemek lütfunda bulunduu katklar ödemek için yeterli neden olmad gibi.

Eer

itiraf

etmekten kaçmyorsa, sessizliini kötü niyete yor-

385

mak gerekir. Büyük siyasal bir gücün sessiz kalmaya hakk yoktur." Palmerston 11 martta Granville'e yazarken daha az alaya deildir,

"Ne

isterlerse söylesinler,

Franszlar

savana

mi ? ngiliz donanmasna

cesaret edebilirler

savaabilecek gemileri nereden bulacaklar

Rus donanmasndan söz etmiyorum

?

kar-

Bize katlacak olan

bile."

ve Kavalal'nn resmî cevabn

lama artlarn

n

bildirir.

kabul ettiini,

Walewski'yle

gerisi için

birlikte

ister.

snd-

kararlatinlan bu cevap, dört ret

cevab olarak yo-

rumlanmasa, Babâli nezdinde olumlu olarak alglanaca ve konu-

yu kapamaya yarayaca açktr. kinci on günlük süre ilemeye balar...

Yaz mevsimi son günlerini yaarken, dört büyük devlet

hakkn korumas için Mehmed

Msr

Ali'ye sadece bir-

kaç gün tanr. Bu süre sonunda ya kendi isteiyle çekilecek ya da güç kullanlarak makamndan indirilecektir. Tek kaç yolu, Türkiye'yle

dorudan anlamadr. Ne yazk ki Walewski'nin

giriimleri sonuç

vermez. Dört ülkenin elçilerinin etkisi altndaki Türkler, Londra An-

lamas maddelerinin titizlikle uygulanmasndan yanadr.

ancak 23 eylülde müttefik donan-

mas Suriye açklarnda belirir. 29 eylül,

ts yaplr

1

ve 2 ekim günlerinde Londra'da üç kabine toplan-

ret verici

Barç bir

ve Paa'nrn verdii yeni ödünler görüülür.

politikann yandalar

Mehmed Ali'nin yantlarnn yeterince cesa-

olduunu belirtir ve Fransa nezdinde bu konuyla ilgili giisterler.

Kararl Palmerston geri

maz, "Anlama uygulanmaktadr" ngiltere ve

der.

adm at-

"Kolayca uygulanacaktr.

Avrupa'y güç durumda brakmadan bu anlamay na-

sl yeniden yazarz 7" 1

Mehmed Ali an-

sultann inayetine

konsolosun zorlamasyla Rfat Bey tarafndan

üzerinde veraset

iletilir,

riimlerde bulunulmasn

Walewski gelimeleri hzlandrmak amacyla 30 austos 1840' ta stanbul'a gider. Arada (26 austos) Mehmed Ali'ye tannan ilk on günlük süre dolar. Babâli görevlisi Rfat Bey, dört konsolosla birlikte gelir

Mesaj Palmerston'a

Mehmed Ali'yi destek-

lemek için dört devletle savamay göze alamaz. Böyle bir amaç için bir deniz

tr."

Gerçekte

kazanlann

kazandn bilir, ama Avrupa'nn geri kalan henüz

bilincinde deildir.

Ancak Babâli

3 ekimde Kavala-

l'nn görevden alndn, yerine zzet Paa'nn getirildiini açklaynca Ortadou haberleri Avrupa'ya ulamaya balar. Müttefik donanmas ie giriir ve Beyrut'u bombalar. ki gün sonra, 5

ekimde nakliye gemileri

askerini

kyya çkanr. Karaya çkanlar kyda, Beyrut'un yirmi kilo-

1

500 ngiliz ve 7 000

-

8 000

Türk

metre kuzeyinde Cuniye ve Nehrü'l Kelb (Köpek Deresi) arasnda iki

köprü ba oluturur ve kamplarn kurar.

Komodor Napier ve ford,

ngiliz flotillas

Abbas Paa'ya (Mehmed

1833' ten

bu yana

komutam Amiral

Stop-

Ali'nin torunu) bir nota gönderir ve

Msr bayra altnda toplanan Türk askerlerinin

ve Lübnanllardan alnan tüfeklerin iadesini

ister

ve Suriye'nin ye-

niden sultann mülkü olmas nedeniyle bu bölgede yapacak hiçbir

eyin

kalmadn bildirirler. Bu arada ngiliz Konsolosluu Drogman Wood, Emir Beir'le

Kmlan hayal

yazmaya balar, ngiliz hükümeti adna Dürzî ve Marunîlerin baKavalal bir kez daha sultanla ner. 5 eylülde yeni

dorudan

ilikiye girmeyi de-

sadrazam Ahmed Fethi Paa'ya bir mektup gön-

saygl bir ifadeyle Londra Anlamas'nn tüm artlarn kabul ettiini, daha geni haklar için sultann iyi niyetine derir ve

sndn

bildirir

ve "hizmetleriyle

devleti ortak

ve temel

kazand haklar tanmayan

nitelikleri

dört

büyük

olan adalete" davet eder.

Bu kadar ölçülü hareketin bir anlama zemini hazrlamasn beklemek doaldr. Thiers 18 eylülde ngiltere'nin Paris Maslahatgüzan Buhver'i durumdan haberdar eder ve sözlerini özetler, "Eer

mszl ve tannacak ayrcalklar hakknda güvenceler vermitir. Beir 11 ekimde Sayda'ya gelir ve Beyrut'a gönderilerek sürgün yeri

olarak ngiltere veya Malta arasnda seçim

ta'y tercih eder. Böylelikle

büyük

yapmas istenir. Mal-

bir yöneticinin,

Lübnan Dala-

r'run emirleri içinde birlik ve reform hamlelerini

önemli bir soylunun, siyasal hayat sona ermi

ilk

düünen

olur.

brahim, kylarn savunmasn Seve'e emanet etmi, kendisi

de zor durumda kalan noktalara yardm etmeye hazrlanmt. ki adamn ortak plan kadar direnmek, ngiliz donanmasnn çe-

ka

Fransa'nn etkisi ve basksyla Msr'a verdirdii ödünler kabul edil386

mezse, Fransa

Mehmed Ali Paa'y desteklemek zorunda kalacak-

1

Guizot, a.g.e.

387

kilmek zorunda kalmasyla

birlikte

karaya çkan

birlikleri

yprat-

makt. Ancak talihin Msrllar artk terk ettii açktr. ngiliz birlikleri planlarnn gerçeklemesi için gerekli zaman onlara hiç tanmayacaktr.

rir.

Tek çözümün brahim'in Anadolu'ya yürümesi olduunu

gör-

mektedir ancak ekler: "Para gönderilmesi ya da borç alabilmesi

için

güvence verilmesi hayatî önem tayor. Eer Mehmed Ali önümüzdeki birkaç hafta içinde para kaynaklan bulamazsa, siyasal yaam-

gün önce garnizonunun terk ettii Beyrut 10 ekimde igal edilir. Ayn gün Komodor Napier cesur bir karar alr ve en önemli bir-

nn bir anlam ifade etmeyeceini söylemek abartl olmaz. Ksacas

henüz toplayamam brahim'e saldrr. Kalat Meydan yaknlarndaki kanh çarpmalar ngilizlerin üstünlüüyle sonuçlanr.

için ilginiz gerekiyor." 2

Bir

Sayn Babakan,

Suriye olaylaryla

olarak

ilgili

acil bir

müdahale

liklerini

De Stürmer 21 ekimde unlar yazar: "Msrllara o kadar yakndk ki, herkes brahim Paa'y ve onun geni omuzlu vücudunu görebiliyordu. Göründüü her an Avusturya

geçici elçisi

Baron

önünde bir sra oluturuyordu. Savan sonunda ele geçibayra Lord Ponsonby'ye verildi. Beyaz taftadan bir bayrakt

askerleri rilen

ve ortasnda

iki

satr

yaz vard. Bu

satarlardan birincisinde "Al-

lah'n arslan Ali" ikincisinde de Müslümanlarn "Allah'tan baka ilah yoktur ve

Muhammed onun elçisidir" yazkarsnda verdii

unu

tek

sava böyle

Ayn

sonundan önce Suriye elden

Amiral Roussin'e göre tü ve kentler, ipi

kasmda Akka

çkm

saylabilir.

"Msr'n askerî gücü mucizevî ekilde

çök-

söyleyen birinin hiç

Uyumsuzluk ya da inisiyatif eksiklii mi ? Birliklein çok dank olmas m? Avrupa askerlerine kar silahlann yetersizlii mi ? Mouriez "Nizip

Sava'nn sonucunu etkileyen toplar nasl olur da bir-

denbire susar ? Msrllar dümanla yaptklar çarpmalardan hiçbirinde tek bir top

deri üzerine gelince,

Msr askerinin uzun süredir maa alamadn da eklemek gerekir. Hicaz'dan gelen birliklerin krk sekiz aylk maa alaca

süre önce

destek

salamaya yanamamas

yaz

tura

oynuyor ve para havada." Louis-Philippe'e

tahtm kaybetmekten korkuyordu.

Akka'nn dümesi alarm

zillerinin

çalmasna neden

olur. Ba-

koullar altnda gerçekleir. Ortadou günei altnda Berezina. 3

bile

Mehmed

Ali'yi

uyarnca Cochelet, 2 ekimde

donanmann skenderiye'den çkma

vermekten vazgeçirmeye çalr. ye'nin ngiliz toplarndan

Ayn

emrini

zamanda da bütün

baka bir ey dinlemedii

Suri-

ve brahim'in

almamas gerektiini de söy-

lemeye urar. Mouriez düüncelerini engelleyemez: "Bütün bu fe-

yaarken brahim'e 'Toroslar' ama' demenin mantk açsndan 'Sen-Petersburg'a gitme demekten hiç fark yoktur !" Zaten Mehmed Ali de, bata Fransa olmak üzere bütün Avrupa'nn ihaneti olarak deerlendirdii olaylardan sonra yklm, laketleri

!'

küskün, kudret ve kararllktan uzak biri haline gelmitir.

Her

Üstelik

Ancak ksa

basnn emirlerine ve durumunun gereklerine uyan brahim Msr'a doru çekilmeye balar. Msr ordusunun geri çekilmesi korkunç

aü bile yapmad."

Bu nokta üstüne uzun tartmalar yaplabilir, ancak kesin bir gerçek vard ykln ana nedenleri olan askerden firarn hzlanmas, moral bozukluu dalgas ve bir yldan daha uzun süren hareketsizlik.

maddî

kan kaybettii bir srada Toroslarin

kopmu bir tebihin taneleri gibi döküldü."

Bu hzl çökü çok sayda düünceye neden oldu, strateji uzmanlar ve tarihçiler yenilgilerin temelinde yatan etkenleri aratrd.

sorar:

güçtür.

alm ve Fransa'ya yaplan hakarete öfkelenmi" oldu-

Thiers'in 17 eylül tarihli talimat

19 ekimde Trablusam, 20' sinde Lazkiye ve 2

Msr'n

kalr. Fransa'nn

açklanamaz. Alphonse Karr'a göre "Mösyö Thiers Fransa'nn ka-

sonuçlanr.

ele geçirilir.

almas çok

askerî olarak yer

"derin yara

iman gerei

lyd. Nizip fatihinin müttefikler

yannda

stei karlksz

neyse,

babakannn

kralnn da sabrn ister

sürekli beceriksizlii

tarm olmal

ki,

ve onun yerine Mareal Soult'u yeniden

ri'nin

Franszlarn

20 ekimde Thiers'in istifasn atar;

Guizot

Dile-

bana getirilir. 23 ekimde bütün bu

karklklar Apponyi'ye anlatan Metter-

nich sert cümleler kullanr: "Avrupa böyle bir gösteriye hiç sahne

vard, Suriye'de bulunan süvari ve topçu bklMerinin de on sekiz ay.

Bu rakamlar belirten Walewski tup gönderir ve brahim'in çok

31 ekimde Thiers'e bir

tehlikeli

durumda olduunu

mekbildi-

2 François Charles-Roux,

a.g.e.

3 Beyaz Rusya'da, Dinyeper'in kollarndan kilmesiyle

ün kazanmtr,

(ç.n.)

biri.

1

81 2'de Fransz ordusunun geri çe-

389

olmamtr. Avrupa'nn ortasnda büyük bir devlet ayaa kalkyor olduunu söylüyor. Bu tehlike nereden geliyor? Saldrmaya hazr dümanlar nerede ? Bu devletin, kendi snrlan dnve tehlikede

talimat yerine getirecek

zaman bulamadan Napier çabuk

yürüyü

halinde tek bir askeri yok

davranr. Gerçekten de komodor, Boos Bey'le o kadar youn bir yazmaya giriir ki, sonunda Mehmed Ali, Osmanl donanmasn iade ermeyi, Suriye'den çkmay ve Msr'n veraset hakkyla yetinmeyi

Hiçbir askerî tesis faaliyette deil Peki, ralan atan, askerlerini ayaklandran,

düman nerede ? Sava na-

kabul eder. Böylelikle çevresinin, konsoloslarn, yabana görümeci-

da,

en uzaktaki yerlerde

bile

!

sava düüncelerine bavuran

bu ülke ayn zamanda banÇ1 hakarete

hiçbir

niyetlerinden de söz ediyor.

Bu ülke

uradn iddia ediyor. Bu hakaret kimden ve hangi yol-

lardan gelmitir?

ey

Avrupa, Saym Büyükelçi, bütün bunlardan anlamyor, ben de Avrupa'dan daha farkl durumda de-

ilim Mösyö !

(...)

Thiers'i

suçladm nokta, iyi hesaplamad cesareti

ve hayal ettii güçtür. Kendini hayallere bu kadar kaptrmak aksiyomla özetlenemez mi ? Kral iktidarda, ama yönetimde deil. Bu aksiyom iyi niyeti reddediyor ve Fransa'm içinde bulunduu körü durumun ve Avrupa'ya güçlüklerin

u

na açklyor.

tad

(...)

Mösyö

Thiers gürültü

nedenlerini tek ba-

çkarmak

istedi,

gürültü-

den fazlasn yapt ve gücünü kantlamaya yeltendi. Sonunda dini güçsüzlüüyle ba baa buldu. Çok hafifken, kendisini

k*

Tarihin garip bir cilvesi, 9 ekimde Palmerston'un yenik Ali karsndaki sertliinden Prusya

med yumuak olmaya çalmaz:

ar

Meh-

kralna yaknrken daha "çinde bulunduumuz durum çok de-

iik, neredeyse saçma diyeceim.

Dümanlarmz mantksz ve bi-

zim tarafmzda da çok saçma eyler yaplyor. Saçmalamak konusunda iki kii önderlii kimseye kaptrmyor: Palmerston. Bunlardan

birincisi,

Mösyö Thiers ve Lord sava alannda kahramandr, ikin-

gerçek adaleti hayatnda bir tek kez bulabilmitir." 14 kasmda Palmerston, Stopford'dan skenderiye'ye

cisi ise

liz

lerin,

Türklerin ve Araplarn isteklerini yerine getirmi olur.

rar almasndaki asl neden, skenderiye'nin topa tutulmasndan ve askerler

sndan

ile

halkn ayaklanmasndan korkmasdr. Suriye'nin arka-

üzülür,

ama yaknlarna bundan

zümleyeceini söyler ve ekler "Kald Böylelikle 27

kasmda

bir

ki,

böyle her eyi dostça çö-

kefenin de cebi yoktur."

skenderiye'de

aadaki anlama

im-

zalanr:

"Bir taraftan Britanya majestelerinin skenderiye

kuvvetlerinin

komutan Komodor Napier; dier

önündeki deniz

taraftan asaletmeap

Msr kral naibinin Hariciye Nazn Ekselanslan Boos Bey. Madde

yukanda

Görevleri

1.

devletin Ekselanslan

(...)

belirtilen

ngi-

Komodor

Napier'nin, dört

Mehmed Ali'nin veraset hakk ile Msr'da kal-

masn Babâli'ye tavsiye ettiklerini bildirmesi ve ekselanslarnn bu haberi

savan kötülüklerine son vermek için olumlu bir temel olarak

yorumlamas üzerine olu Ekselanslan brahim Paa'ya Suriye'yi boaltma emri tarafndan

vereceklerini taahhüt ederler. Yine ekselanslan, Babâli

Msr'n

dört ülkenin garantisi altnda bulunan veraset

hakkyla birlikte verildiinin resmen bildirilmesinden sonra Osman-

l donanmasn iade etmeyi de taahhüt ederler.

Madde 2. Komodor Napier Msr ordusu bakomutanna Suriye'nin boaltlmas talimatn götürmek

subay göndermesini ve Osmanl donanmasrn

Bu ka-

»-

sand. Sonuç olarak unu diyebiliriz: Franszlarn gücü iyi eyler yapabilmek için çok az, kötülük alannda ise gerçek bir kudret"

için

ekselanslan tarafndan

seçile-

cek subay Suriye'ye götürmek için Msr yönetiminin emrine bir bu-

Dier taraftan,

bakomuta-

stanbul'a göndeve dier bütün topraklardan çekilirse, müttefiklerin Babâli nezdinde giriimde bulunacan ve Msr'n ona

harl gemi verecektir.

edeceini

Madde 3. Yukarda sralananlarn nda, Komodor Napier skenderiye'ye ve Msr toprann herhangi bir yerine kar dümanca giri-

rir

braklmasn tavsiye Mehmed Ali'ye bildirmesini ister. Mehmed Ali bu öneri-

ye bir ngiliz subaynn stanbul'a götürecei açk bir mektupla cevap verir. Ayn gün Babâli amiralin gmiminden haberdar edilir.

Ayn haberler Guizot'ya da gitmi olmal ki, 19 kasmda 390

ald

Cochelef ye

n

Sir R.

ngiliz birlilerinin

Stopford da verilen talimatn

uygulanmasn denetlemek

üzere bir subay seçecektir.

imlerin durdurulacan ngiltere adna taahhüt eder. Komodor Napier

ayn zamanda yarallarn, hastalarn ve Msr yönetiminin ülke-

durumu bildirir ve on gün sonra yeni bir mesaj

ye deniz yoluyla sokmak isteyecei askerlerin

Ali'nin teklifi derhal kabul etmesini

serbestçe hareket edeceklerini de taahhüt eder.

göndererek Mehmed salamasn ister. Daha Stopford

tanaca

gemilerin

Madde 4. yi bilinmelidir ki Suriye'den çekilecek Msr ordusu toplann,

silahlarn, atlarn, cephanesini, yüklerini, genel olarak bir ordu-

nun malzemesini oluturan her eyi yannda alma hakkna sahiptir. Her ikisi de geçerli iki nüsha halinde hazrlanmtr.

Boos Yusufyan Bey"

Ch. Napier,

Amiral Stopford imzalanan anlamadan haberdar olur olNapier'i knar. Oysa ki anlamann maddeleri Londra Anlamas'yla kesin uyum içindedir. Stopford

Mehmed

Ali'ye bir

Msr paaln muhafaza

edebileceini bildirmekten onur duyarm.

Dört ülkenin isteine uymakla Ekselanslar' ran zavall ülkelerine ne kadar büyük bir iyilik yapacan göstermesi için her eye kadir Tann'ya dua ediyorum."

maz onaylamay reddeder ve

derhal

olarak çekilmeyi kabul etmeniz kouluyla

mektup gönderir ve muhalefetini

bil-

dirir:

"La Princesse Charlotte'un güvertesi, Beyrut, 2 aralk 1840.

Msr birliklerinin Suriye'den çekilmesi konusunda Ekselanslan'yla yapt anlama nedeniyle Komodor Napier'i knamak zorundaym. Benim tarafmdan onaylanp invzalanmas gereken böyle

may hazrlayp imzalamaya yetkili deildir.

(...)

bir

Üç günlük ülke...

süre, Suriye'nin kesin olarak boaltlmas, zavall Paa'dan intikamn almasnda Palmerston'a yardmc olan,

bu birkaç nüans mdr ?

Mehmed Ali

10 aralkta bütün koullar kabul eder ve sadra-

zama kabulünü bildiren açk mektubu Flanshaw'a verir. Bir rüyann sonu. Son Firavun'un imparatorluu 10 aralkta parçalanr. Ona Msr dnda bir ey kalmaz. Msr ise krk bir ka-

mtr.

anla-

Yetkisizce ve aceley-

le hazrlanm bu anlamann Ekselanslarna bir rahatszlk vermeyeceini umuyorum. Komodorun Suriye ileri hakknda fazla bilgisi

olmamasma karn, bu

hareketin dostluk niyetiyle

yapld üphe

götürmez. Bütün bunlar, dostluumuzu yeniden canlandrmak ve Ekselanslan ile ngiltere arasnda iyi duygulan yeniden canlandr-

mak arzumu hiçbir ekilde azaltmamta."

Durumdan derhal haberdar olan Palmerston, Stopford'u destekler ve anlamay onaylamaz. Anlama metninin onun gözünde gerekli tazminatlarla

d

desteklenmedii ve yeterince

aalayc olma-

düünülebilir. Böylece Palmerston tarafndan, sadece

onun iste-

iyle hazrlanan yöntem uygulamaya girer ve 14 kasmda Napier'in

anlamasnn yerini alr. Bu yöntem dört gün sonra Stopford tarafndan gönderilen mektupta açkça anlalr: geçersiz

"La Princesse Charlotte'un güvertesi,

Kbrs açklan,

Britanya hükümetinden ve dört ülkeden

6 aralk 1840.

aldm yetkiye dayanarak,

gemimin komutam Albay Flanshaw araclyla Ekselanslan'na. Albay FlanshaVun bu mektubu Ekselanslan'na sunmasndan itibaren 392

üç gün içinde sultana

donanmasn iade

ermeyi ve Suriye'den kesin

393

OTUZUNCU BÖLÜM Kumlardan kurtarlan hanedan (1841-1846)

ubat 1841'de bir hatberif hazrlatr ve Mehmed Msr'da veraset hakkm balar. Belgenin yazl Lord Ponsonby ve Palmerston'un yadsnamaz izlerini tar. Her ikisi de bu Sultan 13

Ali'ye

hakkn

veraset

özel maddelerle

özerkliin dar snrlan içine

kstlamaya ve

sktrmaya

Msr'

iç

ve

d

özen göstermitir. Gene-

bu hatterif, Mehmed Ali'nin ölçülerine göre hazrlanm ve grtlana yerletirilmi bir boyunduruktu. linde

"I.

Msr taht boaldnda yeni yönetici, Mehmed Ali'nin er-

kek çocuklan arasndan sultan tarafndan seçilecek biri olacaktr. Bu

yöntem sonsuza kadar

geçerli olacaktr.

Erkek mirasçlarn tüken-

mesi halinde, Babâli tahti istedii herhangi bir Msrlya verme hak-

kna sahiptir. 2. Msr yöneticisine tannan veraset hakk, onu dier paalardan daha yüksek bir konuma getirmez. mparatorluun imzalayaca anlamalar ve çkaraca yasalar her paalk için olduu gibi

Msr'da da geçerli olacaktr; Msr'da geçerli olan parann ekli, ad ve deeri Türkiye'dekinden deiik olamaz. 3.

Bundan böyle Msr'n brüt gelirinin dörtte biri imparatorlu-

un genel ihtiyaçlarnda kullanlmak üzere sultana

aittir. 1

Geriye

kalan dörtte üçlük bölüm vergi toplama ve yönetim giderlerini kar-

1

Bu konuda Lord Ponsonby, sultana

Mehmed

Ali'nin ellerine terk edilirse

Ali'

nin eline

nn

sultana

ne kadar önemli

kar

kullanmak

bilmektedir." Sabry, a.g.e.

bir

bir miktar

için

yaz

gönderir:

"Eer

gelirlerin

toplanmas

Asaletmeaplar bütçeyi inceleyerek

braklacan

en büyük

silah

Mehmed

göreceklerdir. Herkes para-

olduunu ve bu

silah

kullanacan

395

lamak ve Msr'n her yl Mekke ve Medine'ye göndermek zorunda olduu budayn ücretini ödemek için kullanlacaktr. Bütün vergiler

sultann

adna

alnacak, böylelikle ülke halk basklara ve

haksz vergilendirilmelere 4.

kar korunacaktr.

Msr, sultann onay olmadan sava

ngiliz

dar

içinde olacaktr.

imparatorluk ordusuyla

uyum

Binba (dahil) rütbesine kadar kara ve deniz kuvvet-

lerindeki bütün atamalar tr;

bakmdan

olduklarn görür. Londra'da

Avam Kamarasna

Ponsonby'nin

getirirler

yaratt

güçlükleri

ise

Muhafa-

ve Palmerston'un

amak ve yeni bir hattierif

hazrlamak için dört aylk bir süre gerekir. ge, birincisinin baz

Msr yönetiminin sorumluluunda olacak-

daha yüksek rütbeli subaylarn atanmas sultana braklmtr."

konuyu

davrann knarlar.

dusu iki bini stanbul'da olmak üzere yirmi bin askeri geçemez. Üniformalan ve rütbeleri her

alandaki sultan tarafndan konulan artlar o ka-

pier bile kabul edilemez

zakârlar

gemileri yapamaz. Or-

etkisi

ardr ki, skenderiye'den daha ayrlmam olan Komodor Na-

1.

yile,

Veraset

kusurlarn

1

haziran

tarihli

yeni bel-

giderir.

doum srasna göre uygulanacaktr. Dier bir de-

Mehmed Ali ailesinin erkekleri içinde en büyük olan tahta ç-

kacaktr.

Msr

2.

yönetimine tannan veraset hakk, yukarda sralanan

koullardan herhangi birinin yerine getirilmemesi durumunda geri

ki

3.

alnabilecektir.

20 ubatta Babâli temsilcisi Said Muhip Efendi hatterifi Msr paasma götürmekle görevlendirilir. Mehmed Ali metni görür görmez imzalamay reddeder: "Olum brahim'in doadan, hizmetlerinden, yeteneklerinden ve zaferlerinden kaynaklanan haklan var; bunlar reddetmeden önce, hâlâ çok güçlü bir ordunun banda olduu unutulmamal. Haklarn elinde silahla arayacak bir adamdr.

Bütün oullarmn eitimi ne kadar parlak olursa lerine itaattan nizcidir.

baka

Birçok yabana

kardelerinden

Hayr, da

bir

ey dil

en büyükbir de-

konuur ve önemli yetenekleri var; ama

brahim'in yerine onun

hiçbiri

olsun,

düünmezler. Said mükemmel

buyruuna

tahta geçiin kesin bir biçimde belirlenmesi gerek

girmez.

ve bunun

doum srasyla olmas art; aksi takdirde veraset olmaz. Babâ-

elimden almak istedii subay atama hakkna gelince, burada amaç beni küçük düürmektir; üniformalarn rengi ve ekli konusu da gülünçtür. Bunu kabul etsem, insanlarn gözünde komik duruma li'nin

(dahil) rütbesine

Vergi

kadar kara ve deniz kuvvetlerinde-

Msr yönetiminin sorumluluunda olacaktr.

Msr'n gelirlerinin bir bölümü biçiminde hesaplan-

mayacak, ylda krk milyon kuru olarak bir defada belirlenecektir.

Bütün bu iyiletirmelere karn bu belge de Msr' Babâli kar-

snda sk skya balar. Her yeni vali görevi devralmak için stanbul'a gitmek ve hükümdarn önünde eilmek zorundadr. Msr orsays on sekiz binle kstl kalacak, bu saynn yüksava durumu ve sultann özel izni gerekecektir. Msr'n en ufak bir gemi yaptrmas yine yasaklanr. Ksacas Mehmed Ali, imparatorluun dier paalarna benzetilmi, Nil Vadisi Osmanl topra olarak kalmtr. Tek -ve dikkate alnmas gerekliavantaj o günden itibaren Msr'da bir hanedan kurulduu ve kurulduu an bamszlndan söz edilmeye balanddr. Mehmed Ali bu son koullan da imzalarken Dou Sorunu'nun kank ve üphesiz en dramatik aamalarndan birini sona erdien rir. Dou Sorunu yeni görünüüyle tekrar önümüze çkacaktr. dusunun

asker

seltilmesi için

düerim. Yirmi bin

Artk Msr kendi içine eilecek ve Mehmed Ali imparatorluk rüyalarnn ardndan üzülecektir. Batan beri olduu gibi tekrar Os-

lebileceini

manl topra niteliine bürünen Msr, Türk istekleriyle belirlenen

asker. Msr'n bu kadar az adamla nasl yönetimerak ediyorum. Allah'a ükürler olsun, Msr'da hiçbir

karklk yok; herhalde bu kadar askerin ülkenin savunmasna yeter

olduu düünüldü

tan, belki

kaynaklara

2 Sabry,

!

a.g.e.

el

Ama bu ülke Afrika'nn anahMsr' gelirinin dörtte birinden

Peki öyleyse

de stanbul'un. Nihayet

mahrum etmek,

396

Albay

bütün atamalar

ülkenin bakmna,

iç

politikadan farkl bir siyaset güdemez.

D

politika olanaklar

da

çok kstlanr.

!

sivil

ve askerî yönetime ayraca-

koymaktr; hayatna el koymaktr !" 2

1841 baharnda

vardr.

Bu

yal

yllar, renksiz,

Firavun'un önünde yaayacak sekiz yl

kokusuz, tutkusuz

akp

gider. ngiliz

ve

Fransz çkar çekimesinin sürdüü dorudur. ki ülke arasndaki

çatma yeni maskelere bürünse de amaç hep ayn balantnn, Hindistan yolunun denetimi.

kalr: Asya'yla

397

Bar gerçekleir gerçeklemez perde arkasnda uykuya yatrlan

iki

Fransz

proje yeniden sahneye çkanlr.

Bu

projelerden birincisi,

projesi olan iki denizin birletirilmesi

rüyasnn yeniden

canlandnlmasdr yani gelecein Süvey Kanal. ngiliz projesi ise Kahire'yi Süvey'e ve skenderiye'ye balayacak bir demiryolu hattdr.

Doal olarak taraflar dier projeyi yok etmeye çabalar.

gerçekletirilir.

VVaghorn'a göre "ngiliz hükümetinin tirme yolu lidir,

bulmasnn zaman gelmitir. Bu yol bu ülkeden geçme-

büyük bir merkezdir."

ngilizler projenin parasal

yönünü halletmek üzere Avrupa'nn en önemli sermayedarlarndan birini, Rotschild ailesini, Kavalah'yla tantrr. Mehmed Ali finansman önerisini kesinlikle reddeder. Parasal bir borcun göz

açp kapayncaya kadar

yoktur. ise

Msr'a

da uygundur. Kanaln açlma-

olmay her zamankinden daha çok isteyeceinden korkar ve ngiltere'den gelecek bir saldrya

sahip

kar koyacak askerî gücü olmadn bilir. Bu

saknmaz ve

Lesseps'e kanal projesini

nedenle sözünü

onaylamadan önce,

kar korumak

Msr'

üzere Avrupa'dan gü-

alnmas gerektiini belirtir. stedii, baka bir deile, kanaln tarafszldr. Onun gözünde, iki deniz arasnda balanty salayacak bu boyutta bir suyolu ancak, iki büyük ülkenin kanaldan vence

da

dönemin skenderiye Konsolo-

gerçekletirilebilir.

sr'n

karsna

Kanaln dolama açlmasndan sonra

M-

çkabilecek tehlikeleri önlemek için uluslararas bir

anlama ister. Torunu smail'in de söyledii gibi "Kanaln Msr'a ait olmasn istiyor, Msr'n kanala ait olmasn deil." Ksacas, kanaln

Msr'n ele geçirilmesi için önemli bir neden olacana, ngil-

tere'nin ülkesine

saldrmak için en ufak krizden

bile

yararlanaca-

doru görmütür.

na inanr. Gelecei yine

Seksenine yaklamasna, vücudunu kemiren hastala ve ya-

siyasal bir

borca dönüebileceini bildiinden buna imkân vermeye niyeti

Süvey Kanal konusunda

kar yürüttüü manta

birlikte ngiltere'nin

yararlanmalann güvence altna alacak resmî bir anlama sonrasn-

Dou'ya giden en kes-

çünkü Msr douda Çin ve batda Amerika arasnda geni bir

yol ve

syla

her türlü yabana saldrya

ngiliz hükümeti 1844'te, Hindistan ordusunun eski subay Thomas VVaghom'un3 fikrinden esinlenerek Kavalal'ya Mühendis Galloway araclyla demiryolu projesini sunar. Bu demiryolu

Stephenson ve Brunnel'in denetiminde

Lesseps'e

ad tüm

yenilgilere

süre elinde

tutmay baard topraklarn

karn Mehmed Ali, yarm yüzyla yakn bir

karlat tehlike konu-

suna girildiinde olaanüstü kesin ve açk görülere

sahiptir.

su Ferdinand de Lesseps bütün benliiyle projeye sarlr ve Mehmed Ali'yi böyle bir uygulamann yararlarna ikna etmeye urar.

Ocak 1844'te en sadk yardmcs Boos Yusufyan Bey'in ölümü onu çok sarsar. Bütün tanklar bu ölümün onu derinden yarala-

Burada da Kavalal'nm görüleri

dnda hemfikirdir. Bakannn evinde para olarak sadece on dokuz

kendi koullannda.

bellidir;

bu kanal o da ister, ama

artc bir öngörüle, Fransz mühendislerince

bu kanaln en çok ngilizlerin iine yarayacan anlamtr. Yüksek sezgisini cümleyle dile getirdii söylenir: "Bu gerçekletirilecek

u

i bir gün

nda

gerçekleirse, Fransa

ile

Msr'n kazacaklar

ngiltere uyuyacaktr." Gerçek ya da

kanal yata-

tane be kuruluk bulunduunu örendiinde öfkeyle barr: "mkânsz Onu soymular Daha önce ona emanet ettiim on yedi kratlk elmas bulmalar gerekirdi. Eer bu elmas bulamazlarsa, hem !

!

ta hem de Boos'un geride brakt serveti çalmlar demektir !"

yaktrma, bu cümle

Ertesi gün,

skenderiye

yöneticisi

Zeki Efendi ve

Bagümrük-

çü Ratib Bey, Kahire' den aldklar talimat üzerine Boos'un evini te3 VVaghorn, Bombay ya da Kalküta'ya kadar tün karayolunun denizyolundan

bir

karayolu yaplabileceini ve bü-

daha ksa olduuna

inanr,

ama

ingiliz

ikna edemez. Dâhi maceraperestlerin ortak özellii olan tutkusu,

Kumpanyas'nn Londra'daki merkezine la

gitmesine ve âdet

olduu

onun Hindistan

üzere denizyoluy-

Ümit Burnu'ndan gönderilen bir mektubun kopyasn almasna neden

tan'la ticarî ilikileri olan

iadamlarna önceden

bilgi verir

hükümetini

olur.

ararlar.

aramadan söz

eder:

Boos'un yeeni Nubar Paa anlarnda bu

"O elmas bulunmasayd, ev halk ne

ar üp-

he altnda kalacakt ? Hastann odasma girmeye hakk olanlar bi

Çerkez Süleyman Efendi, ben ve

amcamn uayd.

kâti-

Birdenbire,

Hindis-

ve Farmouth'tan Malta'ya

giden bir gemiye biner ve oradan iskenderiye'ye geçer. Süvey'e vardktan sonra

398

peden trnaa

K-

heyecandan baylma raddelerine gelmi Süleyman Efendi'nin bana uzatt zarf gördüm: Mehmed Ali Paa'nn elmas. Demek hrsz-

zldeniz'e girer ve ngiltere'den

lk yoktu. Daha sonra amcamn kiisel evrak

yolunun yedi-sekiz ay sürmesi

mühürlenip

ayrlnn krknc gününde Bombay'a varr. Denizkarlnda krk gün. Yolun ksal kantlanmtr.

imzalanm

alt

Paa tarafndan Mehmed Ali bu kâ-

içinde

bo kât bulduk.

399

tlar Sudan'a hareketinden önce ve gereinde kullanmas için Boos'a vermi. Kâtlar ve elmas Zeki Efendi'ye verildi. Anlalan krk yla yakn bir süre Msr'da çok önemli bir yeri olan Boos Bey yoksul ölmü, hatta geriye borç bile

bilseydim,

lenmiyor demesinler diye

diklerini söylemiti. Ekselanslar

Gerçekte ise

ey b-

Mehmed Ali ona hizmet edenlerle ilgiyatann alana yüz bin talari saklatr-

dm" der.

yanlarnda sadece eczacsn ve

birkaç hizmetçiyi götürdü."

brakmt."

Olardan duyan Mehrned Ali "Boos'un geriye hiçbir

rakmayacan

kimse yoktu, çünkü ekselanslar onlar görmek ve duymak isteme-

saat sonra

28

Mehmed

bu yolculua

hiç balamaz. Birkaç brahim'e Mekke yerine Kahire'ye gideceini söyler.

Ali

temmuz 1844'te bütün konsoloslar kalede toplanr ve Kava-

lah " geçici bir kriz"

atlattn, artk tamamen iyiletiini

onlar sakinletirir. Alarm sona

erer.

Nubar Paa anlarnda cenaze

belirterek

Ksa bir süre için.

törenini ve sonrasn anlatr: "Cenaze günü, tabutun mezarla götürülme zaman geldiinde askerlerin gelmesini

kadar skenderiye halk ve Avrupallar elik

Mehmed

ettiler.

Üç gün

Ali'nin skenderiye bölgesindeki birliklerin

sonra

komutanna

gönderdii emirde aynen unlar yazlyd: 'Çok talihsiz Osman Paa'ya. Sen bir eeksin, sen bir hayvansn Seni satn alan ve eiten !

adam ölüyor, sen ve adamlann ona mezarla kadar elik ermekten kaçnyorsunuz Bu mektubu alr almaz yannda skenderiye garnizonunun bütün subaylaryla birlikte Ermeni kilisesine gidecek, Bo!

os

Bey'in tabutunu topraktan çkaracak yeni bir cenaze töreni

yaptktan ve askerî biçimde selamladktan sonra tekrar topraa ve-

etmemeye dikkat et Emirler harfiyen yerine getirildi ve askerlerin önünde yeni bir cenaze töreni yapld." Paa'da ilk hastalk belirtileri görülmeye balanr. skenderireceksiniz. taatsizlik

!'

Mehmed

Ali bir

yl sonra Bat'yla ilikilerim düzeltmek

ve brahim'i Avrupa'ya göndermeye karar verir.

olduunu

süz

dönüte güçzamannda Sudan'da kapt di-

gösteren bünyesi,

zanterinin de sonucunda, dir5 Doktorlar .

bu 1845 austosunda iflas etmek üzere"barsak arlarna" kar Pisa yaknlarnda San

Guitano Kaplcalar 'na gitmesini

yolculuu tedavi olmak için de

önerir.

Davrannn

a'run baz eylerden memnun olmadnn yattn

temelinde Pasöylediler..."

Ayn diplomat bir gün sonra da unlan anlaür: "Ekselanslar Mekke'ye gideceklerini açkladlar. Gemiye binerken yaknlarndan 4

Bu ev hakknda Champollion 14 eylül

iç

skc. Paa'nn damad ve yer de, bahçe

hip deil."

ad

1

829'da unlar yazar: "Çevre çok ssz ve

iskenderiye yöneticisi

verilen birkaç

palmiyeye

Muharrem

ramen daha

Bey'in evinin

Avrupa

saraynn emrine kanadnda geçirir. San Guitano'daki tedavi beklenen sonucu vermez. brahim Fransa'ya gitmeye ve bu ziyaretten yarartahsis edilen

lanarak ülkenin en ünlü hekimlerine görünmeye karar

kurulan ve üzerine "Konya ve Nizip

yaknlanru ve bakanlarn çok artt.

istedii

frsat yaratacaktr.

re'ye hareket edecei haberinin

önce Kahire'ye gideceinden hiç bahsetmemiti. Bahçeye girdikten sonra dairesine çekildi ve hiç kimseyi kabul etmedi. Bu davranlar

Babasnn

Eylül ve ekim aylarm Pisa'da, grandükün

balarnda

hemen üzerine geldi; halbuki bir gün

ister

Ne var ki, brahim

hastadr. Askerî hayattan ypranan ve daha Mora'dan

Yunan konsolosu 26 temmuz 1844'te Mehmed Ali'nin baz artc davranlarn anlaür: "Paa bu sabah öfkeli uyand. Muharrem Bey'in kent yaknndaki evine gitti.4 Bu gidi, biraz sonra Kahiye'deki

400

brahim askerî bakmevinde

bouna bekledik. Boos'un cenazesine mezarla

verir.

Kasm

Toulon'a, oradan da Vernetles-Bains'e geçer. Pirene

Dalan'ndaki kasabann sular, Pisa doktorlarnn da itiraf ettikleri gibi, ona iyi gelebilecek tek ifal sulardr. Vernef de onu, onuruna lar.

Kenarlarnda Fransz ve

yol

onu üzerinde "Melmed

l

getirene.

bir tak

kar-

Msr bayraklarnn bulunduu

geni

fatihi için"

Ali'nin onurlu

Franszlarn dostuna,

yazan

oluna.

Douya uygar-

Msr kahramanna" yazl ikinci

taka götürür.

Tedavisi nisan 1846'ya kadar sürer.

Yannda sadece Süleyman

Paa vardr. Doktor Lallemand nisan ortasnda brahim'in tedavisinin tamamlandn ve Paris yolculuuna çkmasnda hiçbir saknca

olmadm bildirir.

yapld-

ferah bir görüntüye sa-

5 Clot

Bey, Prunier ve Castagnoni

söz eder.

tarafndan tedavi edilen prostat hastalndan da

brahim, Bordeaux ve Tours'da

birer kez durduktan sonra 22 nisanda nihayet Paris'e varr; imdiye kadar görmedii derecede heyecan ve ihtiamla karlanr. Kortej gardan Elysee-Bourbon'a

olan mesafeyi ancak

kat ayrrlar ve

rinci

Austerlitz

den ba

iki saatte alr.

Ona Napolyon'un da kald bi-

tarihin bir cilvesi, Nizip'in muzaffer

kahramannn yatanda

gösterir

yatar.

komutan, Ancak yorgunluk yeni-

ve hekimler birkaç gün dinlenmesinin uygun ola-

can belirtirler. Philippe ve kraliçe brahim'in onuruna, D'Orteans düesini, Pren-

Joinville'i,

tr.

Ayrca

samimi bir dostu

De Nemours dük ve

düesini, Prens ve Prenses de

gün brahim Avenger adl buharl bir firkateyne biner ve 23 temmuzda Lizbon'a urar. 3 austosta skenderiye'ye dönmütür.

Olunun yokluunda Mehmed Ali sava yllannn etkiledii maliyeyi yeniden düzenlemeye çalr.

s kurarak para oranlan, deerli kâtlar ya da ürünler üzerinde yaplan

mesini kolaylatrr.

Paa ve emir subay-

ve ana avluda toplanan ve Napolyon'un eski askerlerinden oluan 2 000 kii tarafndan selamlanr. lir

30 nisanda Luxembourg Saray'nda onuruna bir gece düzen-

Sarayn salonlarndan birinde Horace Vernet'nin, Memlûklerin katliamn gösteren ünlü tablosu bulunmaktadr. brahim resme uzun uzun bakar ve sonunda mrldanr: "Hayr, bu babamn yüzü lenir.

konukluu kutlama ve

konserlerle geçer. Törenle-

en yüksek noktas, 25 maysta Champ-de-Mars'ta gerçekleir. Bu törenin tanklarndan Edouard Gouin, gördüklerini öyle aktarin

rr:

"Champ-de-Mars Napolyon'dan

beri

görmemitir. Sekiz prens, alt prenses,

baydan oluan

bir

kurmay

olan, Nizip fatihini

birlii.

selamlamak

Güne

için

bu kadar parlak

altm yüksek bile,

tören

rütbeli su-

oullarndan

en güzel

elbisesini

biri

giymi

mays, 1846 ylnn en güzel mevsiminin en güzel ayran en güzel günü oldu." gibiydi. 25

Fransa'dan sonra sra ngiltere'ye

Az çok inanlr bütçe deerlerini bildiimiz 1846'da malî duru-

brahim, Kraliçe

ve stanbul'a gitmeye karar

yaklak bü- ay önce,

edilir.

Palmerston brahim onuruna 13 temKadehlerin kaldrlma za-

man geldiinde herkes bir eyler söyler. Son sözü alan Palmerston

verir. brahim'in ülkeye dönüünden temmuzda stanbul'a vanr. Yolculuu eski iki

ülkeyi de ypratan

çatmalar unutturmak için hazrlanm bir ihtiam gösterisidir.

m

Abdülmecid kulunu sayg ve gösterile karlar ancak zayflave

beli

yllarn

arl alanda bükülmü bu ihtiyarn görüntü-

heyecannn ksa süreli olmasma neden olur. Mehmed Boaziçi kylarndaki konukluunu gereksiz yere uzatr ve sonunda üzüntü ve umut knkhyla gemiye binerek çocukluunun sü sultann

Ali,

geçtii küçük limana, Kavala'ya

Bu hac

srasnda

ziyareti

doru yola çkar. neler geçtiini anlatacak bir tarak

yoktur, ancak gelimeleri tarurin

küçük tütün

tüccar,

etmek de zor olmaz. simsiz

okuma yazma bilmeyen birisi

güçlü

bir

Osmanl

mparatorluu'nu temellerinden sarsmtr. stanbul'u klcnn ucunda titretmi, büyük bir imparatorluk kurmu, Nil Vadisi'ni karanlklardan

bir ziyafet düzenler.

10

çekimelerin üzerine sünger çekmek ve her

la'nn mütevaz

muzda muhteem

409 000

Ayn 1846 ylnda yal Paa, hükümdarnn çarsna uymaya

ray'nda kraliçe, Komodor Napier, Palmerston ve

yetkililer tarafn-

Gelirler 840 160; giderler ise

kese olarak hesaplanmtr.

Victoria'nn özel daveti üzerine Londra'ya gelir ve Buckingham Sa-

dan nezaketle kabul 402

gelir.

Bu kurumun iyi sonuçlar getirdii anlalmak-

mun güvende olduu görülür.

Bu baka birisi." Paris'teki

yasad spekülasyonlar önler ve memur maalarnn öden-

tadr.

laryla birlikte bakmevini ziyaret eder. Napolyon'un

mezar önünde eildikten sonra askerî vali de Reggio dükü tarafndan kabul edi-

ti-

karn (yl-

dan yla ortalama otuz milyon franklk bir gelir salayan pamuk, o yl bunun üçte birini getirir) Kavalal iyimserdir. Bir devlet banka-

Soult ve Guizot da oradadr.

Monpensier dükü, Süleyman

Msr ürünlerinin 1843'te

önemli bir bölümünü kaybetmelerine

D'Aumale düesini ve Montpensier dükünü de çarm-

Ertesi gün,

deil.

olmadn bilmesi gerek." No comment...

Ertesi

carî deerlerinin

Tuileries'ye kabul edildiinde tarih 28 nisandr. Kral Louis-

ses Adelaîde',

konumasn öyle tamamlar: "u anda Msr'n ngiltere'den daha

çkarm

ve Avrupa'nn dikkatini çekmitir. Kava-

mezarlnda, babasnn kabri banda Mehmed Ali'nin düündükleri bunlardan baka bir ey olamaz...

BRNC

OTUZ

BÖLÜM

Son sava (1846-1849)

24 austos 1846'da ten

iyi

olmayan

Msr'a döndükten ksa bir

süre sonra za-

sal daha da bozulur ve yataktan çkmamak zo-

runda kalr. Clot'ya göre o srada

tifoya

yakalandnn

belirtileri

iyice ortaya çkar.

Paa ile olu arasndaki ilk ciddi çaümalar bu günlerde ger-

Anlald kadaryla

brahim tahtn eiinde sabrszlanmaktadr. Çok güçsüz kalm olan babasnn neden ona yerini brakmadn anlayamaz. Dier taraftan da tarm alannda ciddi reformlar yapmak ister, Mehmed Ali ise bu reformlara kesinlikle karçekleir.

çkar. Aralarndaki gerginlik artar ve

1847 günü ara verilir.

çekimeye sadece

8 nisan

O gün "Anaterü'l-Hayriyye" (Refah Barajlar)

ad verilen bir dizi barajn ilkinin temeli atlr. brahim'in

sal eylülde tekrar bozulmaya yüz tutar. Yeni-

den dizanteri sözü edilmeye balanr ve birbiri ardndan doktor muayeneleri yaplr. Prense bir kez daha Malta'ya ve talya'ya gitmesi tavsiye Bir

edilir.

zamanlar Rasü'd-din saraynn parkelerini

titreten

adam o

denli güçsüzdür ki 9

ekimde Le Caire gemisine sedyeyle tanr. lginç olan, Malta'ya varr varmaz eski enerjisine kavumasdr. Hekimlere yolculua

devam etmenin

onlarn srarlarna

kar koyamaz ve önceden düzenlenen tedaviyi

tamamlamak

talya'ya gitmeye karar verir. Pisa'ya 20 ekimde

için

gereksiz

olduunu

söylerse de

varr ve ocak 1848 sonuna kadar burada kalr.

Nubar Paa'dan bakas olmayan o dönemdeki sekreterine göre brahim gergin ve endielidir, sürekli olarak skenderiye'den haber bekler: "Belki de ni

zamann yava geçtiini, babasnn da yeri-

ona brakmak için fazla beklediini sanyordu.

Ad brahim olan

405

kuzeninin ölümünden sonra halk arasnda ortaya atlan ve Meh-

med Ali brahim'den sonra

ölecek söylentisine de inanmaya

balamt. Söylenti gerçeklemi, Mehmed Ali'den önce bir brahim ölmütü." Hiç olmazsa görünüte, tamamen iyilemi olarak ubat 1848' te Napoli'ye gelir ve Avrupa'da tedavi görme tavsiyesine

uyan babasyla buluur. Mehmed

Ali 11 ubatta

ubra'dan sken-

deriye'ye kadar Nil Nehri üzerinde gider, skenderiye'de saat kaldktan sonra Fransa rilen

Alexandre buharlsna biner.

Be

günlük

doru olacan düünür-

Mehmed Ali'nin Malta'da on iki günlük bir karantinadan geçgerekir. Adann ikliminin Kavalal'y rahatsz etmesi üzerine

mesi

Napoli'ye hareket

edilir. 1

üstünde kavuturmu, bir emir ya da

karlatrldnda

ne kadar büyük

hastalnn

mi yoksa yalan

Yolculua katlan Doktor

Clot,

Paa'run

karn hekimine verdii dokuz dükkân

nü unutmaz ve Clot'nun inaat balatmasn ister.

ilgili

gerçek

sözü-

bakan Sami Paa'yla temas kurarak

Siracusa'da alt saatlik bir

moladan sonra Alexandre 6 martta Mehmed Ali ki Sicilya kralnn kardei ve brahim tarafndan karlanr "brahim babasna ne kadar endieyle bakyordu !" diye anlatr Nubar Paa, "Mehmed Ali'nin delirdii söylenemezdi, çünkü ara sra durumunun farknda olduunu belli ediNapoli'ye varr ve

Babasn gözlüyor, olduunu anlamaya çal-

m

!

Mehmed Ali Fransa'da gelien olaylan Napoli'de örenir. ubat aynda ayaklanma balam, cumhuriyet yeniden kurulmutur. Louis-Philippe'in tahttan çekilmesi eder.

onu derin düüncelere sevk

Sabk krala yürei ve aklyla balanmt. Bu üzüntü saln

kümdann ahsna ve

tahtna dokunmaya cesaret eden

sefillere"

kar öfkelenip bard duyulur. Sra tehditlere gelir: Msr'a dönecek, bir

ordu toplayacak, Fransa kylarna çkarak monariyi

getirecektir..!

geri

O günden sonra aklî melekeleri gözle görülür ekilde

Üç gün sonra Clot durumunu bunama olarak nitelendirir. En ünlü uzmanlar yal adamm ayakucuna davet edilir. Var-

zayflar.

dklar sonuç açktr: Dou'nun kaderine hükmeden Firavun artk bir çocuktan baka bir ey deildir. Tek çare onu Msr'a geri götürmektir. Derhal dönü karan alnr ve 30 mart 1848'de Alexandre, skenderiye'ye gitmek üzere demir alr. teynine biner ve

babasndan be

brahim

ise bir ngiliz firka-

saat önce ülkeye döner.

Naiplik hayaleti

O zaman kendine dikkat ediyor ve mantnn, daha dorusu hafzasnn kendine oyun oynadn hissedince kesin bir dilsiz-

gün sonra Kavalal'nn bakanlar brahim'in bakanlnda bir naiplik konseyi kurmay önerirler. brahim bu öneriyi der-

lie bürünüyor ve düüncelerini yakalamaya çalyordu. Kafasn

hal reddeder. Nubar'a göre iktidara geçmeyi gerçekten arzuluyor,

yordu.

toparlasn ya da toparlamasn,

marur görünüünü,

görünüü hep ayn kalyordu.

O

yaklaan temizliini korumutu. Gözleri canlyd; bacaklan yan bükülü otururken klc mutlaka elizarafete

Birkaç

ancak babasnn iyileip "iktidar haksz yere yatyla ödetmesinden" çok korkuyordu. konseyinin

1

Nubar Paa'ya göre Kavalal'nn

Gümü tuzu antiseptik ve yara

m olaca

lerini

de bu

düünülebilir. ilaca

gümü nitrat bazl bir ilaç kullanrlar. kapama nitelikleriyle tanndndan bu ilacn kullanlhekimleri

Buna karlk Nubar

balyorsa da

ilk

belirtilerin

Paa Mehmed Ali'nin (temmuz

1

aklî güçsüzlük-

844) ilacn kullanlmasn-

ele

Dier

almas suçunu ha-

taraftan bir naiplik

kurulmasnn Babâli'nin onayna bal olduunu düü-

nür. Babâli böyle bir izin verir

406

bekleyen brahim'le

bir söz

bir tezat

yordu."

amaz nezaketinden ve yardmseverliinden söz eder. O kadar ki, bütün yorgunluuna

Karsmda ayakta duran, kollarn gösünün

daha da bozar, kafasn daha da karürr. "Bu kadar büyük bir hü-

sonrasnda durumu düzelmediin-

bir yolculuk

den yalanlan, Malta'da durmann daha ler.

krk sekiz

Konsolosu Barror tarafndan emrine ve-

nin alanda olmalyd.

mi ? Verdiini düünelim, bu

m

sey 15 nisanda faaliyete geçer. Emirler ve kararlar

Mehmed Ali'nin

dan önce görüldüü düünülürse, buna inanmak mümkün deildir. Gümü nitratn hastann beynindeki hasar artrd ya da hzlandrd düünülebilir, zira dozunda

adna çkarlmakla birlikte yönetim brahim'in elindedir Sultann 20 temmuzda skenderiye'ye varan olaanüstü

kullanlmadnda bu

silcisinin

ilaç

diyare, kusma, tükürük bezlerinde yaralar ve kalp-damar

sistemin çökmesine yol açabilir.

izni

balayp naibin gücünü azaltmaya çalmaz, ? Ne olursa olsun, brahim'in tereddütleri uzun sürmez ve kon-

artlara

sr

yaranda

valisi olarak

tem-

tad ferman, Babâli'nin brahim'i resmen M-

tandn belirtir. brahim'in stanbul'a gidip göre-

-407

resmen devralmaktan baka yapacak eyi kalmaz. Yolculuunun gerçek amacn örenecek olan babasnn onu iddetle cezalanvini

drdndan Bir kolera

korktuu

için

stanbul'a gidiini bir ay kadar

salgm, bekledii frsaü

verir.

Mehmed

için

Ali'yi bir korvete bindirir

olu

Mustafa ve

ve stanbul'dan

dönüüne kadar Rodos ve skenderiye arasnda mekik dokumalar emrini

verir.

kalan tek

Sonunda Kavalal'nn oluturduu donanmadan arta

sava gemisine

biner ve skenderiye'den ayrlr.

25 austos 1848' te stanbul'a vanr ve ertesi

gün saraya götürühuzurunda yüksek sesle okunan görevlendir-

me fermann dinler. onu yatana mhlar ve Nubar Paa yolculuu

eylülde denize açlr.

ra saat dörtte güvertede tek

iki

sal çok kötüyken 3 anlaür:

"Öleden

son-

bama dolarken brahim'in Memlûk-

yanma geldi ve 'Kafas karmakark, Kalusf u (staniadam) anyor ve Kalust'un onu bir kürk iinde kandrd-

lerinden biri bul'daki

n

onun emriyle stanbul'da kaldn söyledik, inanmyor ve Kalust'un geminin ambarnda saklandn söylüyor. Onu arayp denize atmamz emretti' dedi. Bu haber beni ensöylüyor. Kalust'un

kaleye yerleir, önce hareme sonra

ziyaret

gibi, vizite ücretini

ödememek

etmeye söz verdiini hatrlatmakla

için

doktorun

Msr'

yetinir.

10 kasm 1849'da hastal geri dönülmez noktaya ular. Aya-

i,

alti

kii toplanmtr:

olu Mustafa, Nubar Paa ve karde-

Kaptan Bey ve doktorlar. brahim

gözlerini çevrede gezdirir.

O-

lunu gördüünde sanki bu manzara gözlerini acüyormu gibi gözkapatr, daha sonra Kaptan Bey'e ve Nubar'a bakar. 3 Doktor-

larn tavsiyesi üzerine herkes

ve haremdeki kadnlarn

çekilir

ve Nizip fatihini

kz kardeinin

Sabaha

ellerine terk ederler.

kar

ikide

çlklar yükselir. Ölmütür. Bütün Msr Mehmed Ali'nin ölümünü beklerken brahim'inkini örenir. Nubar sabah saat sekizde sarayn insanlarla dolduunu anlakorkunç ayrnty iletir: "Bütün yüzlerde ne büyük bir mutür ve luluk vard, ehrin meydanndaym gibi yüksek sesle konuuyor-

u

lard!"

Ayn gün, tahi Mehmed

Ali'nin ailesindeki

en büyük erkee

hatterif uyarnca iktidar brahim'in ye-

dielendirdi. brahim'in yeni bir yüksek ate krizine girdii belliydi.

veren 1 haziran 1841

Onun

enine ve Mehmed Ali'nin torununa, Tosun' un olu Abbas'a geçer. Tarih, brahim'in ölümünün mü ve Abbas'n tahta çknn

gibi birisinde bu durum çok büyük tehlikeler dourabilirdi. Soukkanllkla gizli suçlar ileyebilirdi, ama kontrolünü kaybeder-

se her

eyi yapacak durumdayd. Kafasndan geçenleri anlayabildi-

imi sanyorum. Hayatndan endieliydi. Cierinde bir yara vard ve azndan kan geliyordu. 2 stanbul'da endie dolu anlar yaamü. Kendi isteiyle girdii an kovanndan sonunda kurtulabilmiti. Bu tehlikeden kurtulmu olmasna karn ufukta beliren, onu çocukluundan beri rahat brakmayan yeni ve daha büyük bir tehlike

daha vard: babasna ye'ye

kar besledii

korku.

Eer skenderi-

döndüümüzde Paa'y tamamen iyilemi

görürsek, bra-

tarifsiz

tarihli

m, hangisinin Msr için daha büyük felaket olduunu söyleyemeyecektir.

Abbas'n geride brakt resim,

cahil,

tembel, hoppa, zev-

dükün bir yönetici tablosudur. Bat'ya ve Baü uygarlna düman, ilerleme ve reformlara kar olan yeni yönetici Nil Va-

ke ve lükse

disi'ne sadece

saçma ve gereksiz eyler

getirir.

Tahta oturur otur-

maz ilk ii, "nefret ettii bu köpekleri," tüm Avrupallar ülkesinden kovmak olur. Kahire hastanesini, kliniklerini, tp ve ebelik okullarn ve dispanserleri kapattrr, Clof nun bir ömür boyunca gerçekle-

Babasnn endie ve nefreti hakknda hiç hayal kurmuyor, sonunun kesin olduunu biliyordu. Ne görevin, ne de fermann babasnn gözünde geçerli olmayaca açkt. Ne ka-

ysn

2 brahim'in verem olduu açktr.

3 Nubar Paa,

him'in ii bitik demekti.

408

gördüümüz

lerini

stanbul'da 29 austosa kadar kalr. 20 austosta geçirdii

brahim

da kadnlann odalanndan birine çekilmek zorunda kalr. Doktor Lallemand'a mektup yazmaya karar verir, ancak daha önceden de

kucunda

lerek Abdülmecid'in

krizi

Kahire'ye varan

Görünü-

ü kurtarmtr.

kan tükürme

ini, güçsüz ve yorgun beyninde hayallerinin artk gerçek gibi görüldüklerini biliyordum."

Gidiinin salgn korkusun-

dan kaynakland görüntüsünü verebilmek genç kardei

erteler.

dar abartl olursa olsun bu korkunun brahim'in beynini kemirdi-

tirdiklerini bir

tersini

darbede ykar. Eitime hiç inanmaz ve okullarn

önemli ölçüde azaltr.

Gün

gerçekletirmeye ve eserini

a.g.e.

geçtikçe dedesinin

ykmaya çabalar.

sa-

yaptklarnn

Torunu mirasn yangna verirken Mehmed Ali, Rasü'd-din Saray'nda sönmeye yüz tutar. Mide ve barsaklarndaki yaralar

S

O N

S

Ö

Z

nedeniyle aalar içinde bilir.

kvranr ve gecede bir ya da iki saat uyuyabrahim'in ölümünü duyduunda "Biliyordum. Beni hapsetti

ve herkese lah

olduu

gibi

bana

kar da merhametsizce davrand. Al-

onu cezalandrd ve ruhunu

lah'n nezdinde

ald.

Ne

var ki

babasym

ve Al-

olum için dua etmeliyim" dedii söylenir.

28 kasm 1848

7

te torunu Abbas, stanbul'a gidip görevi resmen devralmadan önce elini öpmek için geldiinde "brahim'i beni hapsettii için lanetledim ve Allah onun ruhunu ald. Eer seni de lanetlememi istemiyorsan, bana onun gibi davranma" der. Abbas

onu yattm-: "Sen her zaman efendimizdin, öyle de kalacaksn." Bu yar uyanklk gün geçtikçe kaybolur. Odasnda nöbet tutan Memlûklerden

düünü,

kendisini

Nubar Paa'ya Kavalal'nn hayaller görordularnn banda sandn, bazen Rus çarn

2

austos 1882'de

birisi,

Eylül 1882 sonunda

1885'te igal edilme

çkardn anlatr. için 1

Azrail

dokuz ay

sonra, 2

austos 1849'da Son Firavun'un ka-

psn çalar.

4 austos

günü Mehmed

Ali'nin tabutu Kaleiçi'ndeki

büyük

caminin avlusunda, kendi belirttii yerde topraa verilir. Ne bir pare top atlr, ne kortej, ne askerî tören yaplr. Abbas böyle istemitir.

410

geçirilir.

En son ngiliz

sras Sudan'a

gelir.

Sudan

bamszlk

ocak 1956'ya kadar beklemek zorunda kalr. General Allenby'nin ordular 9

ve daha sonra bütün

Cenazesini Kahire'ye götüren buharl gemi otuz yl önce kendi emriyle kazlan Mahmudiye Kanal'ndan geçer ve Nil'e girer.

Msr'n tümü ele

Msr' ancak 18 haziran 1956' da terk eder.

askeri

stanbul surlan önünde kovalarken, bazen de Louis-Philippe'i yeni-

den tahta

bir ngiliz denizci birlii, hiçbir direnile kar-

lamadan, Süvey'e girer

derler.

kasm

Filistin'i ele geçirir.

1917' de

15

mays

Kudüs'e 1948' de

girer

de

gi-

EKLER

I

M

E

HM

D

E

A

HANEDANI

L

Abbas Hilmi I (kasm 1848-temmuz 1854). Tosun'un olu Gericilik ve boluun hâkim olduu sekiz yllk bir iktidardan sonra

temmuzda kölelerinden birisi

13

tarafndan bçaklanarak öldürülür.

Mehmed Said (temmuz 1854-ocak 1863). Mehmed Ali'nin olu. Bat kültürü alm, açk görülü ve cömerttir, eski "öretmeni" Ferdinand de Lesseps'e babasnn vermedii Süvey Kanal imtiyazn tamr. ktidar srasnda üç önemli reform gerçekletirir: Msr ve Sudan'da köleliin yasaklanmas, Msrllara orduda en üst rütbelere yükselme hakknn ta-

nnmas ve 1858'de iltizam düzeninin kaldrlmas, özel mülkiyete geçilmesi. borçlan yaklak 250 milyon franga yükselmiti. Ölümünde Msr'n

d

smail (ocak 1863-haziran 1879). brahim'in olu. Sultana ödedii vergiyi önemli ölçüde artrarak en büyük erkek çocuun veraset hakkn ve Farsça bir deyim olan "hdiv" rütbesini almay baarr (hdivlik, Msr paal deyiminde sakl olan kulluk görüntüsünü yok eder). Önemsiz konularda cimri, büyük ilerde çok cömerttir ve 17 kasm

vey Kanal' nn açlnda

Binbir Gece Masallar'na

1869' ta Sü-

yakacak atafatta törenler

düzenletir.

Çok önlemek

bakan

elverisiz artlarda ve yüksek faizlerle borçlanr. Maliyenin iflasm için 1874'te

Süvey Kanal

Disraeli'ye satar.

rupa devletlerinin Kahire' de

oluturmalarna netleyecek ve

izin

d

irketindeki

Msr hisselerini ngiliz Ba-

ki yl sonra ülkeyi yine iflasn eiine

Kamu

Borçlar

vermek zorunda

kalr.

borç ödemelerinde hangi

Sand ad

getirir

ve Av-

altnda bir

kurum

Bu kurum ülkenin gelirlerini dekullanlacan belirleye-

gelirlerin

cektir.

Yabanclarn

ulusal

ekonomiye karmalarnn yan sra politikaya da

el

koymalarna izin verir, 1877'de kurulan "Bakanlar Konseyi" Fransz, ngiliz üç kiiden oluan bir kurumdur. Bu kurum milliyetçi görülerin alevlenmesine ve Said'in reformlar sayesinde yüksek rütbelere ulaabilmi

ve

Msrl

ilk

Msrl olan Albay Orabi'nin bakanlndaki ordunun ayaklanmasna ne-

den

Kamuoyunun da desteini alan hdiv yabanclar kovar, ancak naatandaki Bab.âli'nin baslalarma dayanamayarak 25 haziran 1879'da tahttan çekilmek zorunda kalr. lz

olur.

etkisi

Mehmed Tevfik

(haziran 1879-ocak 1892). smail'in Albay Orabi 1881 'de serbest seçimlerin yaplmasn ti

bu seçimlerin

denetimindeki gilizler

buna

Musir',

igal eder. Bir yl sonra in-

giltere, sand laveder ve Msr politikasn tek bana denetlemeye balar Güvenlik Inghz ordusu tarafndan salanacak, ngiliz konsolosu ülkenin tek hâkimi olacaktr.

Mehmed Tevfik,

7 ocak 1892'de ölür, yerine

15

salar. Milliyetçi Par-

Sava nazm olan Orabi, Franszlarn ve ngilizlerin Kamu Borçlar Sand.'mn sona erdirilmesine karar verir naustos 1882'de

ngilizlerle imzalanan

kylarna yerleerek uluslararas koyma hakkn korurlar.

olu.

galibidir.

tepki olarak 2

ek anlamalar (8 mays 1937) yabanclarn yararlankapitülasyonlar dönemine son verirse de Londra'nn kabul ettii ödünler oldukça önemsizdir: ngiliz birlikleri Msr'da kalmaya devam eder, Süvey

d

olu geçer.

mays

(ocak 1892-arakk 1914).

II

Mehmed

Tevfik'in

nun

çktnda on yedi yandadr. 18 aralk 1914'te ngilizler, Dünya Savaann çkmasn ve Türkiye'nin düman tarafnda yer almasn Tahta

ftrsat bilir

sr', lar,

resmen koruma albna alr. Ertesi gün milliyetçi

ve

durumunda

ülkenin bütününe

el

Msr orduMsr ordusu-

ülkelerinin ordularyla birleen için Filistin'e girer.

urad bozgun bir hakaretten çok Kahire'deki yöneticilerin ihaneti ola-

rak alglanr.

Zaten büyük harcamalar nedeniyle eletirilen kral, bozgunun tek sorumlusu olarak gösterilir. Ülke öfke dalgalarna sahne olur ve 26 ocak 1952'de Ka-

yangmlara boulur. 23 temmuzda aralarmda Cemal Abdülnasr ve Enver Sedat'n da bulunduu Hür Subaylar iktidar ele geçirir ve Faruk'u tahttan inhire

Msr

olu

dier Arap

su srail Devleti'nin kurulmasn önlemek

meye zorlar. Abbas Hilmi

1948'de

bir kriz

18 mart 1965' te Roma'da, sürgünde ölür.

"ihtilali"

cumhuriyetin kurulmasna ve Son Firavun'un hanedan-

nn sona ermesine neden olur.

M-

muhalefete çok yakn bulduk-

Abbas Hilmi'yi tahttan indirir ve yerine amcas Hüseyin Kemal'i çkanrlar.

Hüseyin Kemal Babâli'ye

I

(aralk 1914-ekim 1917). Abbas Hilmi'nin amcas.

balln

sona erdirmek amacyla sultan

ölümünden sonra yerine kardei Fuad ingiliz temsilcisidir

Fuat

I

ve

alr 1917'de

Msr paras sterlinge balanr.

(ekim 1917-nisan 1936). Hüseyin Kemal'in kardei.

Saad Zaglul yönetimindeki

Msr milliyetçileri daha

legasyon) oluturarak Londra hükümetiyle

karar

adm

geçer. Gerçekte ise iktidar elinde tutan

alrlar, ingiliz

1919'da bir vafd (de-

bamszlk koullarm görümek

hükümeti onlar kabul etmez ve Saad', tutuklatarak Sevgönderir. Tepk, gelmekte gecikmez ve bütün M.-

el Adalar'nda sürgüne

sr'da ayaklanmalar ba gösterir ngiltere korumachktan vazgeçerken kendi"ayrcalk" tannmasn kabul ettirir. mparatorlukla iletiim ve balantnn düzenlenmesi, Msr'n askerî alanda savunulmas, ülkedeki yabalsine dört

larn ve aznlklarn korunmas ve Sudan. Gerçekte yüksek komiseri ülkeyi yönetmeye devam

giliz

ise askerî

igal sürer ve

n-

eder.

Fuad 1922'de sultan adn brakr, kral olmaya karar verir. 1923'te ilan ettii anayasadan yararlanan milliyetçiler muhalefetlerini daha da artrrlar Parlamentoyu kapattktan sonra 1930'da anayasay da yürürlükten kaldrr ve

olaanüstü koullar

ilan eder.

Zaglul taraftarlarnn basksna dayanamaz ve anayasay tekrar yürürlüe koyar. Bütün iktidar vafdla mücadele içinde geçer. Nisan 1936'da ölür. 1935'te

Faruk

I

(nisan

1936-temmuz

1952).

Fuad'm olu.

Msr tahtna çktnda on alt yama yeni girmitir.

417

I I

A

S

I

N

SMONCULAR

T

VE MISIR

ünlü

ylnda Paris'te doan Saint Simon Kontu Claude-Henri de Rouvroy an yazan ve Saint Simon Dükü Louis de Rouvroy' nn uzaktan akraba-

sdr

ve sanayileme döneminin

1760

Simoncu anlamda

"sanayicidir"

ilk

Fransz

dier

bir

sosyalistidir.

anlatmla hep

Kendisi de Saint

aktif

hayatn

içinde

yemden zengin olur, tekrar iflas eder, sonunda hayatn bilim eserleri koruyuculuundan kazanr. Ayn zamanda ansiklopedi ya-

kalr. flas eder,

ve sanat

zan, iktisatç, hümanist ve ufukta görülen sanayileme döneminin mesihidir.

"nsan bugüne kadar insan sömürdü.

Efendiler, köleler; soylular, halk;

senyörler, köylüler; toprak sahipleri, içiler; tembeller ve çalkanlar...

Bütün

dünyann birlemesi, ite geleceimiz. (...) nsan artk insan sömürmeyecek; ama insanla birleen insan eline verilen dünyay sömürecek. (...) Bütün politika kuramclarnn gözleri geçmie çevrili (...); bize oulun hep babasnn mirasna Saint

konduunu söylüyorlar ancak insanlk sa'y yüceltti. Kölelie son! azmdan öyle banyor: herkese yetenei kadar, her yetene(...);

Simon'un

e eserleri kadar, mirasa son."

1

öldüünde teorisi ancak küçük bir insan topluluunu etkilemiti ve bu topluluun önemli bölümü Yahudi'ydi (Olinde RodriguSaint Simon kontu 1825' te

es,

Leon Halevy). 1825 ve 1830 yllan arasnda,

raftarlar

buldu.

Bu

Comte, Armand

taraftarlar

Carrel,

arasnda en

özellikle Politeknik'te

önemli

önemlileri: Prosper Enfantin,

ta-

Auguste

Saint-Amand Bazard, Charles Duveyrier, H. Fournel,

Michel Chevalier, Talabot kardeler, müzisyen Felitien David, Pierre Leroux,

J.

Terson, Emile Barraulf ydu. Saint Simoncular arasndaki ender edebiyatçlardan

Edouard Charton ve Gustave d'Eichthal'dir. Fransz kömür kuruluunun temelindeki

Bazard

gibi,

yukanda anlanlarn çou da eski

Böylelikle, 1830

liberallerdir.

devriminden önce Fransa'da Saint Simoncularn

çektii bir "sosyalist" hareket balar ve devrimin

hemen

ban

ertesinde Saint

Paris'te olduu kadar tarada da yaygnlar. Ksa bir süre sonra üstatlarnn talimatlann da aarak "yeni bir dinin" ku-

Simoncu düünce

rulmas gerektiini

1

söylerler,

davalarna büyük yarar salamasalar da halkn

Henri d'Allemagne, les saint-simoniens, Paris, 1930.

419

gözünde önemli hayaller olutururlar. Menilmontant'da kurulan

Simon manastr 1832' de skandallara konu olur.

yasad

ilk Saint

bulunur, kapatlmadan önce alaylara ve

uraanlar arasndan olduu kada içilerden bulursa da toplad geni dinleyici kala-

Hareket, taraftarlarn serbest meslekle

dar askerlerden, biraz

artc bir yan yoktur. Msr, geçmiindeki muhteem hikâyeler ve Mehmed Ali'nin kiiliindeki parlak geleceiyle ilgilerini çeker. Onlara göre Kavala-

balna karn kitlelere ulaamaz. Liberal

Simon hare

Le Globe gazetesi Saint

l'ran politikas bir

Saint

"Paa

ni alabilecek becerikli ellerde

da malzemesini

büyük

Farknda olmadan hiyerarik örgütlenmesi güçlü bir kiliseye dönüür. 1829 oluan kolej, Enfantin ve Bazard' kilisenin önderi ve "ai-

Noeli'nde eskilerden lelerin

babas" olarak seçer; 1831'de Saint Simon Kilisesi, mezhebe girmeye ha-

zrlananlarn dnda, aralarnda kadnlarn (Eugenie Niboyet, Suzanne Voilquin,

Sophie Lambert

gibi)

da bulunduu yaklak seksen

Hükümet, kurulu düzeni

tehdit

taraftara sahiptir.

eden bu harekete

Louis-Philippe'den tahttan çekilmesini

ister.

Saint

iyi

bakmaz ve

tepkiler

dourur.

ise büyük skntlar ba gösterir. Her din gibi bölünme tehlikar karya kalr. Bazard Enfantin'in arlklarndan endie duyar ve cinsel ahlak ile evlilie kar olmasn onaylamaz. Mantkl insanlar "sa'nn

Hareketin içinde

yaad" na, onun "uluslarn mesihi" olduuna inanizler. Ayn zamanda maddî Soka'ndaki salonu kapatmak zorunda ka-

maz. Bazard'n bölücülüünü Rodrigues'inki güçlükler de balamtr. Taitbout lrlar,

para

sknts

nedeniyle Globe' un

Chevalier, Duveyrier birer

yaymlanmasna son

yl hapis ve yüz

frank,

verilir.

Enfantin,

Rodrigues ve Barrault

elli

bazlar "kadn mesih" aramaya koyulur. Barrault

lan'n kurar. Nehrin denize, kartaln

a

gittii gibi

kadn stanbul'da, bazlar da Kahire'de

Sainte-Pelagie'deki hücresinin dibinde Enfantin,

Hapiste

kald

alt ay

arasndaki kanal düünecek çok

zaman

olur.

Dou'nun

sesini duyar.

1833'te

Kadn Dost-

kadna gitmek

gerekir.

arar.

Urbain

boyunca

Msr'

ve

Dou

çaran

iki

da imann.

deniz

Panama Kanal'n önermi,

1787'de spanya'ya

nn kazlmas sadece teknik bir baar deil, ayn zamanda dinî bir gerekliharitas üzerinde çizilecek

bu mavi

çizgi iki

kta arasnda bar,

ve sevgi iareti olacaktr."

Saint

saylabilir.

ancak

baanl

yardmyla iki kere Mehmed Ali'yle görümeye çalrlar, lk kezinde Mehmed Ali uykudadr, ikincisinde

olamazlar.

drogmanlar bulunamaz. 24 ekimde Msr'a gelme sras Prosper Enfantin'dedir.

Dönemin Fransa Konsolosu Mimaut ve Konsolos Yardmcs Ferdinand edilir ve hayallerindeki büyük projeleri anlatr: Süvey ve Kahire arasnda bir demiryolu ve özellikle Süvey Kanal. Üstelik de Lesseps tarafndan kabul

kanaln geçecei yolu da belirlemilerdir. Onlarla daha sonra tanan Linant de Bellefonds, adamlarn felsefesindeki çekicilie kaplrsa da, hiçbir zaman hareketin üyeleri

arama

girmez.

lir.

Mehmed Ali tarafndan kabul ediGörüme 13 ocakta akam saat 9'da gerçekleir. Konuulan konular demir-

yollar ve Suriye'nin madenleridir, ancak dolayl yoldan da olsa Saint Simon-

culuk hakknda tek bir kelime bile edilmez. Kanal konusunda da konuulmaz

Paa bu konuyu gündeme

tik nedenlerle-

almyordu." 4 Mehmed Ali -tamamen

kanal iini ngiliz Gallovvay'e vermitir, ancak

man balamaz. Buna karlk Fransz grubu youn

kaz

poli-

hiçbir za-

olarak Nil Deltas üzerin-

Krk yann üstündeki fellahlar ie almamay, kendi kendini yaralayanlar ise mutlaka çaltrmay teklif eder. 5

nusu'na balanmas tasarsm sunmutu. Enfantin'in gözünde "Süvey Kana-

birlik

"erkek

1833'te

Guadalquivir'den yararlanarak Madrid'in Seviüa üzerinden Atlantik Okya-

Dünya

rkn

de kurulacak barajlarda görev

grup Msr'a varr, Saint Simoncu görüleri uygulamaya ve özellikle büyük rüyay gerçekletirmeye gelmilerdir, iki denizin birlemesi, "çalmalarn merkezi" olacak kanalm gerçeklemesi. Daha 1783'te Claude-Henri de Rouv-

liktir.

devlet mühendislerinin yetitirilmesi,

bir bir-

ilk

l'

toplanmas, halkn ortak çkarlara hizmet edecek

katksnn salanmas,

Cerisy'nin de

"Sanki

uykudaki Bat'y

Merkezi Akdeniz olan

liin gerekliliine inanr. Bat tekniini verecektir,

roy Meksika' daki kral naibine

projelere

Sonunda, ocak 1834' te sadece Fournel,

Saint Simoncular bu hükümlerden sonra yönlerini belirlemekte güçlük çe-

Bazlar bu

uygulama-

lk gelenlerin Clorinde gemisinden inip Msr'a ayak bastklar gün 14 mays 1833 olmaldr. Bazlar daha da önce, 30 nisanda gelmitir. Gelenler arasnda Cayol, Barrault, Alric, Felicien David, Descharmes, Granal, Rigaud ve

frank para cezasna çarptrlr.

kerler,

oldukça yakndr. Philippe

Kendi çarpc dilleriyle "dii ve duygusal" siyah rk, beyaz ve bilimsel" erdemleriyle tohumlamann hayalini de kurarlar. 3

kesiyle

Enfantin'in bedeninde

çizgisine

vb." 2

Simoncularn giyimlerin-

dümanca

de gösterdikleri cesaret bazen halk arasnda

gözle

Simon

bir taraftan onlara doktrinlerinin

sn gösteriyor. Tarm topraklannm, gayrimenkullerin ve sanayinin, ürünleri-

ketinin

yannda yer alr. Hareket arklarn da önemli yer tuttuu propaganyoun biçimde kullanr. Ne var ki Saint Simoncu hareket hiçbir zaman popüler olmaz, küçük ve geçici gruplamalardan öteye gitmez.

420

bakma

Regnier' nin belirttii gibi

Simoncularn Msrla ilgilenmelerinde bütün bu nedenlerden dolay

çok öneri

2

alr. Enfantin

bu konuda

Msr yönetimine bir-

getirir.

Amin

Philippe Regnier ve

F.

Abdülnur, fes saint-simoniens en Egypte, Kahire,

1989.

3 Kadn bulma tutkusuyla yanp tutuan Enfantin, "Ana" olarak adlandrd kadn Msr" da bulacana inanyordu. Bat'nn "Baba"s vard; Douda "Ana"y dour-

mak zorundayd. 4

Regnier, a.g.e.

5 Bu ite

çaltrmann

labilmek

için kendilerini

fellahlarda umutsuzluk

yaratacandan ve çalmaktan

yaralayacaklarndan korkuyordu.

kurtu-

Askerî örgütlenmeden esinlenerek içileri onar bölüklük on sekiz tabura

I I I

DPLOMATK

takmdan oluturmay önerir. Tabur bana be içi eitmen görevim görecek, buna karlk ayda yirmi be kuru maa alacaktr. Rütbeye bakmadan herkese ayn yemei çkarmaya, yünlü bir elbiseden, deri bir kemerden ve günee kar koruyacak bir balktan meydana gelen bibölmeyi, bölükleri de beer

rer

üniforma ve bir örtü

larnda

datmay amaçlar. çiler elerini ve çocuklarn yan-

getirebilecek, bunlar

bir ücret

BELGELER

da gördükleri hizmet oranna göre hesaplanacak

karlnda çalabilecektir. Bu önerilerden hiçbirinin Kavalal

tara-

fndan onaylanmadn söylemek gereksizdir, ancak -barajlarla ilgili bölümde deindiimiz gibi- bunun yan sra içilerin gecelemesi ve beslenmesi için de hiçbir önlem

alnmamtr.

Fournel baraj inaatnda jesinin

rol

almay

reddeder.

Msr'da

sadece kanal pro-

uramaya deer bir i olduunu düünerek Suriye'ye gider.

Simonculann önderinin antiye çalmalarna sürekli olarak karmas sonucu çkan çekimeler, adamlarnn hayatnda görülen ahlak çöküntüSaint

sü,

Kavalal'nm askerî ve malî sorunlar çalmalar durma

Hünkâr skelesi Antlamas

Tüm

aamasna getirir.

teleri

rlmaya balar. Kalan ender

yetiyle,

ki teknik

Saint Simonculardan biri olan Lambert, Bulak' ta-

dönen

Enfantin,

Süvey Kanal rüyasndan vazgeçmez.

(Metternich'in temsilcisi); biri buharl makinelerin mucidi ünlü George Stephen-

Majesteleri

Feronce ve Sellier adl iki Prusyal ve Franszlar (Edmond ve Leon Talabot, Arles-

Dufour ve Enfantin) vardr. Kanal artnamesinin önemli maddeleri unlardr: "1. Kanaln tarafszl. Dier bir deyile Babâli kanaln bulunduu bölge

tüm haklarndan vazgeçecek ve bu topraklarn olamayaca açklanacaktr. üzerindeki

hiçbir ülkeye ait

bu amaç

Rusya'nn imparatoru elçisi,

Kavalal irketle görümelere balayacak ve tarafsz olarak

Asaletmeaplar

en

eskisi,

tam

yetkili temsilcilerini tayin etmilerdir;

Osmanl

tüm

Babâlisi nezdindeki olaanüstü

elçisi,

vb vb soylu Apollinaire

Osmanl

sultam, çok

mehur, çok mükemmel,

vezirlerin

düzenli ordularn bakomutan, Konstantinopolis genel valisi, seras-

ker, vb., vb.,

Hüsrev

Mehmed Paa'y,

Ahmed Paa ile Hac Mehmed Akif Efendi'yi seçmiler ve ad

geçenler itimatnamelerini birbirlerine sunmular, itimatnamelerin geçerli ve

yükünden üphelendii herhangi

bir

uygun olduklar

belirlendikten sonra,

aadaki maddeleri

kabul edip imza-

lamaya karar vermilerdir:

gemiyi arama hakkna

sahip olacak.

Birinci

Bu maddeler Mehmed Ali'nin isteklerini karlar, ancak hiçbir Batl hükümet yukardaki koullar onaylamaz ve Enfantin'in bütün çabalar baar-

Madde

Tüm Rusya'mn hâkimi majesteleri imparator ile majesteleri Osmanl imparatoru ve onlar tebaas arasnda, karada ve denizde sonsuza kadar dostluk

szlkla sonuçlanr.

Sonunda kanal imtiyaz Mehmed verilir.

Said 14

Ali'nin torunu Said'in

temmuz

1854' te

yapmn gerçekletirir. O andan itibaren

öretmeni

1869' ta

yaplan

Ferdi-

Msr'n bama geçer ve ka-

Lesseps ve Saint Simoncular

arasnda çekimeler balar, ilikinin kopmasyla sonuçlanr.

kasm

için

majesteleri,

Babâlisi nezdindeki olaanüstü

n, vb vb Fevzi

Kanaldan ne sebep altnda olursa olsun, hiçbir sava gemisinin, hiçbir askerî birliin geçmesine kesin olarak izin verilmeyecek. Bu yasan sonucu

17

karar vermiler-

Boutenicff'i;

nitelendiri-

3.

nand de Lesseps'e

balarn daha da geli-

anlamas imzalamaya

Çok mükemmel ve çok erefli, asaletmeaplarnn muhafzlarnn komuta-

len topraklar irket emrine verecek.

naln

dostluk ve güvenlik

vb vb soylu Kont Aleksey Olov'u;

Osmanl

olu Robert, dieri mühendis Edward Starbruck olmak üzere iki ngiliz;

olarak, irketin

mükemmel

1847 kas-

leme irketi'ni kurar. irketin Yönetim Kurulu'nda Avusturyal Louis Negrelli

2.

aralarndaki

dir.

mnda sermayesi 150 000 franklk uluslararas bir irket olan Süvey Kanal nce-

son'un

Osmanllarn çok kudretli ve çok yüksek imparatoru; her iki bar ve karlkl anlama sistemini korumak ni-

imparator arasnda mevcut

tirmek amacyla bir savunma ittifak

okulun kuruluunu gerçekletirecektir.

Paris'e

Rusya'nn çok kudretli ve çok yüksek imparatoru ve hâkimi majes-

imparator,

Bütün bunlarn üstüne patlayan korkunç veba salgm (ocak 1835) antiye içilerinden çounu kurban alr. Saint Simoncular artk teker teker Msr'dan ay-

açl töreni kanal kylarnda unutulmaz.

ve bar olacaktr. Bu anlamann amac sadece majestelerinin topraklarm her türlü saldrya kar korumak olduundan, majesteleri birbirlerinin sükûnetini

ve güvenliini ilgilendiren her konuda

karlkl

birbirleriyle

olarak birbirlerine gerekli askerî

taahhüt ederler.

görümeyi, bu nedenle

yardm ve etkili destei salamay 423

kinci

Yakardaki

Madde

bu savunma antlamas 2 eylül 1829 talihinde imzalanm Edime Bar Antlamas'm ve ona bal anlamalar, 14 nisan 1830 tarihinde Senimzalanm konvansiyonu, 9 (21) temmuz 1833' te Konstantinopolis'te Yunanistan'la ilgili olarak imzalanm düzenlemeyi, bütün bu belgePetersburg'da

ler

burada kelime kelime tekrar ediliyormu

gibi teyit

ve kabul eder.

Üçüncü Madde

bu savunma anlamasnn temelini oluturan karlkl koruma ve savunma prensiplerinin ve Babâli'nin tam bamszln sonsuza kadar korumaya olan samimi istein sonucu olarak; Babâli'nin, arzu edilmemekle birlikte

Allah'n

olacak

takdiriyle,

durumlarn

imparator, her

iki

Rusya'dan manevî ve askerî destek istemesine neden

ba göstermesi halinde

tüm Rusya'nn hâkimi

majesteleri

tarafn da gerekli görecei sayda askeri, karada ve denizde

anlamann ayn

ve

gizli

maddesi

Babâli ile Rusya mparatorluu arasnda imzalanan kesin ittifak anlamasnn birinci maddesi gereince, her iki taraf, devletlerinin sükûnetini ve güvenliini ilgilendiren her konuda

karlkl

olarak birbirlerine gerekli askerî

yardm yardm salamann Babâli'ye getirecei sknt ve zorluklarn bilincinde olan Rus imparatoru, Babâli'yi bu sknt ve zorluklardan korumak amacyla böyle bir askerî yardm istemeyecek; Babâli'nin ibu anlama hükümleri gereince böyyerile bir yardmda bulunmak zonnda kalmas halinde, Babâli bu yardm ne ve Rusya mparatorluu'na destekte bulunmak amacyla, Çanakkale Boave

etkili

destek

z'm kapatmakla

salamay

taahhüt etmilerdir. Ancak, askerî

yetinecek, yani her ne nedenle olursa olsun,

yabanc bir

sa-

va gemisinin Çanakkale Boaz'na girmesine izin vermeyecektir.

bu ayn ve

gizli

madde, bugün imzalanan anlamann tamamlayc mad-

desi gibi geçerlidir.

1833

ylnn 26 hazirannda Konstantinopolis'te yapld

salamay vaat eder. Buna göre Babâli'nin yardm için davet edecei askerler Kont Aleksey Orlov

Babâli'nin emrine verilecektir.

Boutenieff

Dördüncü Madde Yukarda

belirtilenlere

uygun

olarak, taraflardan birinin

dierinden yar-

dm istemesi durumunda, emrine verilen kara ve deniz askerlerinin sadece yiyecek giderleri

mza sahibi yüksek taraflarn bu temelerine

karn,

ileride

bilecei de göz önüne alnarak,

taahhüdü sonsuza kadar sürdürmek

is-

uramas gereke-

ibu anlamann majestelerinin onaylarnn ta-

mamlanmasndan itibaren sekiz yl geçerli olmas kararlatrlmtr. mza sayllk sürenin sona ermesinden önce, ibu anlamann ye-

hibi taraflar bu sekiz

nilenmesini o

dönemin artlarn deerlendirerek,

bu anlama her

kararlatrabileceklerdir.

Her eye kadir Tann'mn adma, Asaletmeaplan sultann,

sonucu içinde

Msr Paas Mehmed Ali'nin dümanca tutumu

bulunduu güçlükler ve bu güçlüklerin Osmanl mparatorlu -

u'nun bütünlüü ve sultann tahtnn bamszlna yönelttii tehditler nedeniyle majesteleri Büyük Britanya ve rlanda Birleik Krall kraliçesine; Avusturya imparatoru, Macaristan ve Bohemya kralna; Prusya kralna ve tüm Rusya'nn imparatoruna bavurusu sonucunda yukarda adlan geçen

duygularnn gerei, Osmanl mpa-

Altna Madde

majesteleri sultanla aralanndaki dostluk

onaylanacak, onay belgeleri en erken

koruma arzusu, Avrupa ratorluu'nun toprak bütünlüünü ve barnn güçlendirilmesi isteiyle toplanmlar, Konstantinopolis'teki temsil-

iki tarafça

iki

ay

karlkl deitirilecektir.

Alt maddeden ibaret ve onay belgelerinin eklenmesiyle tamamlanacak i-

bu anlama aada itimatnamelerimize uygun imzalan ve mühürleri bulunan bizler tarafndan kabul edilmi ve benzeri karlnda Osmanl Babâlisi'nin tam yetkili temsilcilerine sunulmutur.

ylnn 26 hazirannda Konstantinopolis'te yapld. Kont Aleksey Orlov

424

için

bamszln

içinde Konstantinopolis'te

1833

Büyük Britanya, Avusturya, Prusya ve Rusya hükümetleri; di-

er tarafta Osmanl Babâli'si arasnda Dou'nun bara kavuturulmas 15 temmuz 1840 tarihinde Londra'da.

Madde

bu anlamann baz deiikliklere

Anlamas

Bir taraftan

yardm isteyen tarafn sorumluluunda olacakür. Beinci

Londra

Boutenieff

araclyla 27 temmuzda Babâli'ye sunulan notta belirtilmi taahhütlesadk kalarak, ksa süre önce Suriye'de Paa'nn yetkilileriyle asaletmeaplarnn kullan arasnda ba gösteren dümanln devam etmesi halinde akacak kam durdurma isteiyle, yukarda adlan geçen majesteleri ve asaletmeaplan sultan, yukarda belirtilen amaçlar uyarnca aralarnda bir anlama imza-

cileri

rine

lamay kararlatrmlar, bunun için de yetkili temsilcilerini tayin etmilerdir. Majesteleri Büyük Britanya ve rlanda Birleik Krall kraliçesi adna; çok saygdeer Palmerston vikontu, Temple baronu, rlanda soylusu, majestelerinin

425

özel

danman, çok erefli Bain Tarikat'nn büyük haçl övalyesi, parlamento

üyesi, majestelerinin

dilerinden sorumlu bakara, saygdeer Henri Jean;

Majesteleri Avusturya imparatoru, Macaristan ve Bohemya kral adna; Nieuman baronu, Leopoid von Österreich tarikat kumandan, sivil hizmetle-

dolaysyla haçla

Klç tarikatlar, Güney Brezilya Tarikat kumandan, Rusya'nn ikinci derece Svyatoy-Stanislav Nian övalyesi, majestelerinin Büyük Britanya ve rlanda Birleik Krall nezdinde ri

tam yetkili

taltif

temsilcisi,

edilmi, Portekiz Burç ve

saygdeer Philippe;

Majesteleri Prusya kral

adna; Bülow baronu, Rusya'nn

birinci

derece

Kr-

mz Kartal Nian övalyesi, Leopoid von Österreich ve Hannover tarikatlar kumandan, Rusya'nn ikinci derece Svyatoy-Stanislav ve dördüncü derece Svyatoy

Nian övalyesi, Saxe-Weimar ahin Tarikat kumandan, mabeyncisi, yakn danman, majestelerinin Büyük Britanya ve rlanda Birleik Krall nez-

bu artlarn yerine getirilip uylar geçen majesteleri, sultann daveti üzerine, uygulamay taahhüt belirleyip birlikte önlemleri gulanmalar için gerekli geçecek süre içinde kadar uygulanmasna belirlenip ederler; bu önlemlerin

Msr ve Suriye arasndaki deniz balantsn kesmek, askerlerin, atlarn, malzemesinin Msr ve Suriye arasnsilahlarn, cephanenin ve her çeit sava

de,

da

getirilip

götürülmesini önlemek için ve sultana

taat gösteren

Vladimir

rini

taahhüt ederler.

dinde tam yetkili Majesteleri

temsilcisi, saygdeer Heinrinch-VVilhelm; tüm Ruslarn imparatoru adna; Brunov baronu,

Üçüncü Madde birinci derece

Svyatoya Arna, birinci derece Svyatoy-Stanislav, üçüncü derece Svyatoy Vladimir nianlan övalyesi, Macaristan Szent-stvan Tarikat kumandam,

Krmz

Kudüs'ün Saint-Jean nianlan övalyesi, özel danman ve majestelerinin Büyük Britanya ve rlanda Birleik Krall nezdinde tam yetkili temsilcisi, Kartal ve

saygdeer Philippe; Ve asaletmeaplar pek kudretli, pek muhteem ve pek görkemli Osmanl mparatoru Sultan Abdülmecid adma; birinci derecede Nian ftihar sahibi, mparatorluk Divan divitçisi. Hariciye Nezaren'nin onur danmam, majeste-

Büyük Britanya ve rlanda Birleik Krall nezdinde tam yetkili ekip Efendi;

lerinin cisi,

Yukarda

ad

temsil-

geçenler itimatnamelerini birbirlerine sunmular, itimatna-

melerin geçerli ve uygun olduklar belirlendikten sonra, kabul edip imzalamaya karar vermilerdir.

yardm amacyla, majeste-

Krall kraliçesi, Avusturya imparatoleri Büyük Britanya ve rlanda Birleik bulunan deniz kuvvetlerine derru, Macaristan ve Bohemya kral Akdeniz'de Buna ek olarak, yukarda adlan hal bu konuda emir vermeyi taahhüt ederler. sultana ballk ve igeçen majesteleri ittifak adna bütün filo komutanlarnn, vereceklesultamn kullanna ellerinden gelen yardm ve destei

Eer Mehmed

yukarda sözü edilen koullara

Ali

uymay

reddettikten

Konstantinopolis üzerine yürütürsonra kuvvetlerini karadan veya denizden Konstantinotaraflar, sultamn anlama taraflarnn se,

bu anlamann yüksek

polis'teki temsilcilerine iletecei

davet üzerine, sultamn davetine uyarak,

ta-

ibirliiyle, Çanakkale ve stanbul boazraflar arasnda kararlatrlacak bir her türlü tehlikeden korumaya laryla Osmanl mparatorluu'nun bakentini

karar verirler.

yukarda gerek

Buna ek

belirtilen

olarak,

bu anlamanm yüksek

taraflan,

bu amaçlarla

sultamn bölgelere yönlendirilmi olan bütün kuvvetlerin, bu asaletmeaplarnn kalmalarm; bölgelerde boyunca o

duyaca süre

kuvvetlere gerek niz yoluyla

kalmadm kararlatrmas halinde de, Akdeniz ve Karade-

dönmelerim kabul

ederler.

aadaki maddeleri Dördüncü Madde ibirlii, Çaki, üçüncü maddede sözü edilen bakentini mparatorluu'nun Osmanl ile boazlar nakkale ve stanbul taraflar tarayüksek anlamanm kar, saldrsna çeit Mehmed Ali'nin her Özellikle kabul edilmitir

Birinci

Asaletmeaplar sultann,

Madde

Msr Paas Mehmed Ali'ye önermeyi kararla-

trd ve bu anlamaya ek olarak alnm koullar majesteleri Büyük Britanya ve rlanda Birleik

Krall kraliçesine; Avusturya imparatoru,

Macaristan

ve Bohemya kralna; Prusya kralna ve tüm Rusya'nn imparatoruna iletmesi ve asaletmeaplar sultanla ad geçen majestelerinin arasnda yukarda sözü

konusunda anlama salanm olmas sonucunda yukarda adlan geçen majesteleri ellerindeki bu konuya ayrlabilecek güçleri birletirmeedilen artlar

ye ve

Mehmed Ali'nin yukarda

sözü edilen artlara

uymasn salamaya ka-

rar vermilerdir.

kinci

Msr

426

Madde

Eer paas, yukarda adlar geçen majestelerinin de yardmlaryla sultan tarafndan kendisine iletilecek olan artlan kabul etmezse, yukarda ad-

fndan

geçici olarak

korumak amacyla, sadece olaanüstü

hallerde ve sulta-

nn özel istei üzerine yaplacak ve sadece sultamn yukarda belirtilen karsnda korumak

üzere gerçekletirüecektir. Ancak

bu

ibirlii,

artlar

Osmanl

yabanc sava gemilerinin Çakararm hiçbir ekilde nakkale ve stanbul boazlarna girmelerini yasaklayan koullann sultan, ibu anlamayla, yukarda belirtilen

mparatorluu'nun

geleneksel kural olan ve

etkilemez. Bir taraftan

kural olarak tannan söz konusu yasa yüimparatorluu'nun bar içinde rürlükte tutmaya kesin kararl olduunu ve boazlanna olduu sürece yabana sava gemilerinin stanbul ve Çanakkale ve rBritanya Büyük taraftan majesteleri izin vermeyeceini teyit eder. Dier Bohemve Macaristan landa Birleik Krall kraliçesi, Avusturya imparatoru, sultamn bu kararma sayya kral, Prusya kral ve tüm Rusya'nn imparatoru,

dnda,

imparatorluunun

eski

g göstermeyi ve yukarda belirtilen prensibe uymay taahhüt

ederler.

427

Birinci

komutanlarna yazlacak, Osmanl mparatorluu'nun

Madde

Msr dmda

bütün topraklanndan çekilmeleri emrini asalermeaplarmm

"Î

T

içindiLondra'da T içinde

timatname 1840

taraf,a," Ca

° nay lanacak'

belgelen en erken

karlkl deitirilecektir.

sahibi yetkililer tarafmdan

iki

ay

ederler.

Üçüncü Madde

imzalanp mühürlenmitir

ylmn 15 haziran günü Londra'da yaplmtr.

Mehmed Ali tarafndan sultana ödenecek yllk vergi, Mehmed Ali'nin biya da ikinci ültimatoma uymas sonucunda yönetiminde kalacak toprak-

Palmerston, Nieuman, Bülovv,

mesi artyla, tekrar

kalan

temsilcisine veril-

Brunow, ekib

rinci

lan orannda, daha sonra hesaplanacaktr.

Anlamaya ek Bir taraftan

Büyük Britanya, Avusturya, Prusya ve Rusya hükümetleri; di-

er tarafta Osmanl 15

temmuz

Batnâlisi

arasmda Dou'nun

1840 tarihinde Londra'da imzalanan

Asaletmeaplan ye ve

Dördüncü Madde

iletilmesini

sultan,

bara kavuturulma*

irin

anlamaya ek

Mehmed Ali'ye aada sralanan artlan

salamaya karar vermilerdir:

önerme-

Kesin olarak

anlalmaldr ki, birinci ya da ikinci halde (on gün ya da yir-

mi gün olarak belirlenen sürelerin bitiminden önce) Mehmed Ali Osmanl gemilerini, mürettebat ve donammlaryla birlikte bunlan teslim almak için görevlendirilmi Osmanl yetkilisine teslim edecek, müttefik filolarnn komutanlar da

bu ileme tank olacaklardr. anlalmaldr ki Mehmed

Yine kesin olarak Birinci

Asaletmeaplan,

Mehmed Ali'ye ve

çocuklanna

balamay vaat eder; asaletmeaplan aynca, ca

T ^f^N^'dan

tana ödeyecei

M

Ali'ye

Suriye'nin

Seysaban Nehrine kadar uzanan, ölü Deniz'in bat nn kuzey ucuna dokunup körfezin

ky1S

yaam, boyun-

n

dou kysn

leyen bir hattan oluur.

yllk vergiden mahsup edemeyecektir. Beinci

Madde

güney bölümünün

balayan, Teberiye Gölü'nün kuzeyindeki

Körfez,

Osmanl donanmasnn

Paah yönetimini

1Slr

Mehmed

Akka paalgm, Akka Kalesi komutanln,

Ali,

Msr limanlarnda kald süre boyunca yaplan masraftan talep ya da sul-

Madde

izleyerek, Akabe Süvey'e kadar iz-

Osmanl mparatorluu'nun bütün yasalan ve bütün anlamalan Msr'da ve Osmanl mparatorluu'nun bir parças olarak snrlan yukarda belirtilen Akka Paal' nda da geçerlidir. Ancak sultan, yukarda belirtilen yllk verginin düzenli olarak ödenmesi halinde,

Mehmed

Ali

ile

vârislerinin asaletmeaplan-

nn temsilcisi olarak ve sultan adma toplayacaktan vergilerin yukarda adlan ge-

Ancak, asaletmeaplan bu öneriyi yaparlarken, bu önerilerin asaletmeaptemsi cisi tarafndan iskenderiye'ye getirilmesinden itibaren bas.ayacak on gunluk bir süre içinde kabul edilmeleri; Mehmed Ali'nin, karadaki ve denizdeki birliklerin

çen topraklarn

sivil

ve askerî yönetim giderlerinde kullanlmalanna izin

verir.

lanmn bir

komutanlarna yazlacak, Arabistan'dan ve Arabistan dak bütün kutsal kent.erden, Kandiye Adas'ndan, Adana vilayetinden, Osmanl imparatorluu'nun Ms:r ve yukarda snrlan çizilen Akka Paah snrlar dnda kalan bütün topraklanndan

nnn temsilcisine verme artn da getirirler.

çekilmeleri

emrim asaletmeapla-

Altnc Madde

Msr ve

Akka paasnn yönetimi altndaki tüm kara ve deniz

Osmanl mparatorluu imparatorluk hizmetleri

için

kullanlacaklardr.

Yedinci

kinci

Madde

yukarda belirtilen on günlük süre içinde, yukarda sözü edilen artlan kabul etmezse, asaletmeaplan yaam boyu Akka paah önensm gen alacak; ancak Msr paalm Mehmed Ali'ye ve onun vârisf nne verme teklifini, Mehmed Ali'nin bu artlan yeni balayan on günlük bir sure çmde, yan bu önerilerin asaletmeaplannn bir temsilcisi tarardan

bl 7

e

tbarm ^ V .fi"ve Mehmed b3ayaCak karadaki ve

bul edilmeleri d halinde

110611

Ali'nin,

Madde

bu ayr ve ek madde, bugün imzalanan anlamann tamamlayc mad-

Eer Mehmed Ali,

428

birlikleri

kuvvetlerinin bir parças olarak kabul edilecek ve

is-

lük b "

-rede ka-

denizdeki birliklerdin

desi gibi geçerlidir ve geleri

ibu ek madde bütün

anlamayla birlikte en erken iki ay

taraflarca onaylanacak,

içinde Londra'da

onay bel-

karlkl deitiri-

lecektir.

1840

ylmn 15 haziran günü Londra'da yaplmtr. Palmerston, Nieuman, Bülovv, Brunovv,

ekib

429

Birinci Protokol

Muhtra

Majestelerinin

tam

yetkili temsilcileri

tarafndan Londra'da 15 temmuz

24

temmuzda Mösyö Guizot'dan Palmerston'a

1840 tarihinde imzalanmtr.

Bugünkü anlamaya imzasn koyan Babâli

bu anlamann

4.

unlar söyledi: maddesi ile Osmanl mparatorluu'nun yabana sava

gemilerinin Çanakkale ve stanbul

temsilcisi

boazlarndan geçmesini yasaklayan

gele-

neksel kural bir arada

konusunda Fransa bandan beri ngiltere, Avusturya, Rusya ve davranlarnPrusya'yla birlikte hareket etmek arzusunda olmutur. Bütün zaman genel hiçbir önerileri Yaplan da bartan baka bir amac olmamtr.

Dou

zaman kendi çkarlar açsndan yorumla-

yorumlandnda Babâli, geçmite de olduu gibi, müttefik devletlerin yazmalarn tayan hafif silahl sava gemilerinin Çanakkale

anlamda deerlendirmemi,

ve stanbul boazlarndan geçmesi

tutumda olmamtr. Fransa bu görüten hareket ederek Mehmed Ali'nin alnmas için elinde tuttuu ve Osmanl mparatorluu'na ait topraklarn geri desteklememitir. zaman hiçbir önerileri dönük güç kullanlmasna Fransa böyle bir hareketin sultan için de yararl olmayaca kansndadr;

için

ferman verme

hakkn sakl tutar. Palmerston, Nieuman, Bülovv, Brunovv

mamtr: çünkü hiçbir büyük

çünkü böyle kinci Protokol Majestelerinin

tam

yetkili temsilcileri

tarafndan Londra'da 15 temmuz

Büyük Britanya, Avusturya, Prusya ve Rusya hükümetlerinin tam yetkili Dou'nun bara kavuturulmas için itimatnamelerinden aldklar haklara dayanarak bir anlama imzalamlar; Büyük Britanya, Avusturya, Prusya ve Rusya hükûümetlerinin bakentletemsilcileri

uzakln göz önünde bulundurarak, ibu anlamann onay

belgelerinin teati edilmelerinin

alacan hesaplamlar; Ad geçen yetkili temsilciler Suriye'nin u anda içinde bulunduu güç duuzunca

Dou'da Fransa kadar çkardan arnm

davran ona yönetemeyecei ve koruyamayaca topraklar

vermek anlamna gelecektir. Böyle bir turumun ne genel olarak Türkiye'nin sultana ne de Avrupa barrm yararna olmayaca açktr çünkü bu karar büyük destek vebir fayda salamazken, imparatorluun ortak savunmasna

larna gereken önemi vermiler; timatnamelerinin kendilerine

tand yetkileri kullanarak ibu anlama-

nn 2. maddesinde belirtilen önlemlerin ibu anlamann onaylanmasn beklemeden hemen yürürlüe konulmasn kararlatrmlardr.

Ad geçen yetkili temsilciler, ibu anlamann ekinde sözü edilen önerilerin asaletmeaplan sultan tarafndan

zaman geçirmeden Mehmed Ali'ye iletilmesinin gerektiinde fikir birliine varmlardr. Ad geçen yetkili temsilciler Büyük Britanya, Avusturya, Prusya ve Rusya konsolosluk yetkMerinin, sultann Msr'a gönderecei temsilciyle birlikte hareket ederek yukarda sözü edilen koullarn rada sözü edilen temsilcisine

Mehmed Ali'ye iletilmesinde sultann buyardm ve destek salayacaktan; Mehmed Ali'nin,

asaletmeaplan sultan tarafndan kendisine

iletilen önerileri

rinden gelen bütün gayreti gösterecekleri konusunda filo

masa geçmeleri için

kabul etmesi

için elle-

anlamaya varmlardr.

amirallerine sözü edilen konsolosluk yetkilileriyle te-

gerekli emirler

rebilecek bir kulun

zaman geçirmeden gönderilecektir. Palmerston, Nieuman, Bülovv, Brunovv

da gücünün azaltlmas demek olacaktr. Yine de bu, üzeFransa ileri sürülebilecek bir yöntem sorunudur. Ancak

rinde çeitli görüler

güç kullanlmasn gerektirecek her türlü öneriyi, be ülkereddeder. Kulnin kullanabilecekleri imkânlar açklkla belirleyemedii için, koulgereken düünülen imkânlar ya yetersiz ya da düzeltilmesi

uygulanmas

için

lanlmas

lardan çok daha karanlk gözükmektedir.

Fransa bu konudaki inançlarn hâlâ sürdürürken

bir süre

rumun farknda olarak, bir taraftan ortak insanlk çkarlarna, dier taraftan ibu anlamay imzalayan taraflarn önlemek amacn tadklar ciddi sonuç-

Akdeniz'deki

bir

devlet

;

1840 tarihinde imzalanmta.

rinin birbirinden

hiçbir

rnca da

bu inançlarn bakala-

paylald görüündedir.

son zamanlarda Fransa'ya üzerinde açklama yapmas gereken kukusuz hiçbir öneri gönderilmemitir. Bu nedenle Fransa'nn, ngiltere'nin bir bulunmamasn açklamalarda gibi yapt dier dört büyük devlet adna

Kald

ret gibi

ki

yorumlamamak gerekir.

Bütün bunlara ek olarak Fransa, ona kar gösterilen tutumun dourabilecei sorunlar üzerinde durmadan, elde uygulanmas için gerekli imkânlar bulunmayan ya da bulunan imkânlarn yeterli olmayaca bilmen bir kararn

alnmasn

iyi

düünülmemi,

özensiz bir

davran

olarak

gördüünü

tekrar

eder.

Lübnan'da baz halklarn ayaklanmas kukusuz daha önce görülmeyen birtakm uygulamalarn gerçekleebilmesi için bir imkân olarak görülmütür. Msr valisine kar hareket etmek kabul edilebilir mi, daha da ötesi, Osmanl

mparatorluu'nun yararna

bir

gesinde biraz düzen, biraz da

gütlemek

!

tutum

itaat

olabilir

mi

?

mparatorluun her böl-

yerletirmeye çalrken, ayaklanmalar ör-

Bütün büyük devletlerin

bar adma

knad genel düzensizlie

Bu halklarn Msr valisine kar ayaklandrldktan Bütün bu sorusonra, Babâli'ye kar itaatkâr olmalar salanabilecek midir ?

yeni karklklar eklemek.

eer bu ayaklanma bastrlr ve Mehmed Ali yeniden Suriye'nin kendinden emin sahibi olduunda daha gerlarn cevab kesinlikle verilmemitir. Ancak

gin,

verirse, ikna edilmesi daha güç görünür, çarlara olumsuz karlklar

431

dört büyük devletin elinde hangi imkânlar vardr? Aramakla bu imkânlarn bugünden yarma bulunmayacaklar bellidir,

bir

yd geçirilen

ancak bu arada

hepsinden de önemli yeni bir tehlike yaratlm olacaktr. Durdurulmasnda Fransa'nn da katkda bulunduu Msr valisi Toroslan geçip stanbul'u yeni-

den

tehdit edebilecektir.

Böyle bir durumda, dört büyük devlet ne yapacaktr

?

Sultan kurtarmak

çm mparatolua hangi biçimde girilecektir ? Fransa burada

2.

Göz önünde bulundurduklar düzenlemelerle sadece

dengenin korunmas ve bu dengeyi bozabilecek olaylarn önlenmeolduunun reddedilemeyecek kantlarn göreceinden emindir.

ki siyasal si

Dileri Bakanl,

16 eylül 1840

genel ban ve Os-

Palmerston

manl Imparatorluu'nun bamszl açsndan Mehmed Ali'nin hramn sonuçlarndan çok daha ciddi bir tehlike yaratld kansndadr. Uygulanacak

turumun sonucu bütün bu olaslklar daha önceden tahmin edilmediyse dört büyük devlet çok karanlk ve çok tehlikeli bir yola girmi olacaklardr. Öte yandan yukarda saydmz olaslklar göz

önüne alnd, bunlar önleyecek önlemler belrlendiyse, o zaman dört büyük devlet bu önlemleri bütün Avrupa'ya, özellikle de ortak amaca bal kalan, manevî destei aranan ve skenderiye'deki gücünden yararlanmak istenen Fransa'ya açklamak zorundadr Fransa'nn ortak bir tutuma manevî destek vermesi bir zorunluluktur ne var ki bu zorunluluk, dört büyük devletin Fransa'y

kendileri için bir

çkar salamay düünmediklerini, amaçladklar büyük hedefin Avrupa'da-

Muhtra Babakan M. Sayn

Thiers'den Londra Büyükelçisi

Büyükelçi,

run, Babâli'nin

Mösyö Guizot'ya.

u sralarda kamuoyunu en çok megul eden ciddi so-

Msr valisinin

tavizlerine

kar

verdii cevaptan sonra çok

;

oturtmak istedii

çm geçerli deildir. Fransa bundan böyle sadece bana olan

durum

borcu ve kendi-

kar olan sorumluluuna göre hareket edecektir. Dört büyük ülkenin Avrupa'y kar karya brakt koullarda Fransa'nn turumu yukarda sorulan sorulara venlen cevaplara bal olacaktr. ne

Fransa'm gözü her zaman bara ve Avrupa devletleri arasndaki dengekorunmasnda olacaktr. Bütün olanaklar bu çifte amaca yöneltilecekler-

nin

daha deiik bir hal almtr.

Mehmed Ali sultann uyarsna cevap verirken, yüce efendisinin iradesine girdiim,

Msr'da

veraset önerisini kabul ettiini, igal ettii topraklar konu-

olacam belirtmiti. Bu açklamalar karsnda yaplmas gerekli yorumlar ngiliz kabinesine ilettik. Her ne kadar Mehsunda da sultamn kararna saygl

med Ali Fransa'nn srar karsnda vermeye yanat tavizlerin genilii konusunda bilgi vermediyse de, bu tavizleri açklama görevini biz üstlendik

;

M-

sr valisinin Msr'da verasetin gerekliliini ve Suriye'nin geliri karlnda hü-

kümdarln kabul raz olduunu

Lord Palmerston'dan Mösyö Guizot'ya

Aada imzas olan ben 17 temmuzda Ekselanslar. Mösyö Guizofya Avusturya, ngiltere, Prusya ve Rusya

yetkilileri,

dier

manl Babâlisi yetkilisi arasnda 15 temmuzda Türkiye'nin bir anlama imzalandn bildirmekten eref duydum.

tarafta

ileri

arasnda

teati

edildiinden,

runu'na bir

da Os-

konusunda

Anlamann

taraflar

onaylar,

aada imzas bulunan ben, Fransz hü-

kümetine iletilmek üzere Ekselanslar Mösyö Guizofya söz konusu anlama ile eklerini vermekten onur duyuyorum.

Aada imzas bulunan, Ekselansar Mösyö Guizot'ya bu belgeleri iletirken Fransa'nn bu anlamann uygulanmas için kullanlacak imkânlara katkda bulunmay reddetmesiyle Fransa mn anlamaya taraf olmasnn önlenmesinin majestelerinin hükümetinde yaratt samm üzüntüyü aktarmaktan kendini alamyor.

nnm hükümeti Tuileries Kabinesi'nin anlama metninde:

Yine de maiestele-

Dört büyük devlet anlamann gerektirdii sorumluluklar belirlerken Fransa'nn Türkiye'ye kar benimsediini birçok kez resmen tekrarlad 1.

432

Kandiye,

Eer

Adana ve

kutsal yörelerden çekilmeye

kabul etmi olsayd, imdi Osmanl Imparatorluu'nun geleceini belirlemeye çalan büyük devletlerle birlikte bu anlamann uygulanmasn güvence altina alacaktk. Bilgi sahibi herkes, baka bir yola sapmaya zorlanmasna karn, Dou So-

Nota

tarafta

ettiini,

pohhkalarn prensibini hiçbir çkar gözetmeden kabul ettiinin-

bildirdik.

Babâli bu

tavizleri

barç ve kabul edilebilir bir çözüm bulmak için etkisini kullanmak-

durmayan Fransa'nn sadakatine hayranlk duymaktadr. Avrupa'nn akll insanlar da Msr valisinin dikkat ve itidal önerilerine kulak vermedeki bilgeliini gerektii gibi deerlendireceklerdir. Bütün bu tavizler tan bir an bile geri

karsnda Babâli, duygusal bir tepki vererek ya da o srada orada düünmeden ve aceleyle yaplan önerilere aldanarak, müttefik devletlere danlmasna frsat

bile

tanmadan

Msr valisinin itaat açklamasna azille cevap verdi.

Beklenmedik olduu kadar haysiyet krc görülebilecek bu cevap, 15 temmuz

Anlamas'nn ruhuna da aykndr; Anlama yaynlandnda beklenebilecek en olaanüstü sonuçlarn bile ötesindedir. Taraf olmad ve hiçbir zaman kabul etmedii için Fransa'nn bavuramad, ancak imzalayan taraflarn ne ka-

dar ksa zamanda

t bu anlama,

tehlikeli sonuçlarla

karlatklarm göstermek için hatrlat-

maddelerinden bir bölümünün ya da tümünün

since reddedilmesi

durumunda Babâli'ye

ilk

önlemlerini

Msr vali-

durdurmak

ve,

uygun görecei dorultuvermektedir. Yine de bu anlamada, teorik açdan da

müttefiklerinin önerilerine uyarak, çkarlar için en

da hareket etmek yetkisi

433

olsa bir çifte seçenek

bütün maddeleri

imkân da

vardr.

öyle

kesinlikle reddetmesi

dört büyük devlete

ki

:

Msr valisinin anlamadaki

ve sultann önerilerini almak üzere

bavurmas.

Ne var ki gerçekte buna benzer hiçbir ey yaplmad, Msr valisi anlama-

y kesin bir dille reddetmedi, sultan ise cevabn hazrlamadan önce müttefiklerine

danma gerei bile duymad, beklenmedik tavizlere azille cevap verdi. Dört büyük devletin böyle bir tutumu kabul etmeleri

mümkün

deildi,

aralarndan bazlarnn bu konudaki olumsuz düüncelerim açkladklarn da biliyoruz. Lord Palmerston kabinemize bir açklama gönderdi, "bu önlemi so-

nuçsuz ve

nuda de

etkisiz bir

gözda olarak görmememiz gerektiini" belirtti. Bu ko-

görütüüm

paylaldm

Kont Apponyi bu güçsüzlük görüntüsünün hükümetince açklad. Zaman kaybetmeden bilgece bir karar benimsedik

ve Fransa' mn bu konudaki görülerini açklamay uygun bulduk. Fransa Avrupa'da barn ve dengenin korunabilmesi için elindeki tüm imkânlar kul-

lanmaktan yana olduunu birçok kez bildirmitir. Artk bu la

ortaya

bildirisini

açklk-

koymasnn zamam gelmitir.

kabul etmi olan Fransa, 1815'ten beri sürmesinden mutlu

dinî bir sadakatle

olduumuz

genel

barn, mevcut ne büyük devletlerin yararna, ne de onlarn zararna deitirilemeyeceini anlam, bu inançla Osmanl Imparatorluu'nun toprak bütünlüünün korunmas gerektiini belirtmitir. Türk halk sahip olduu ulusal nitelikleriyle imparatorluunun bamszlm korumasn hak etmitir. Bu düünce hiç göz önüne alnmasa da, Avrupa' mn en deerli çkarlar Osmanl Imparatorluu'nun devamm gerektirir. Gerilemekte olan bu imparatorluk komularnn genilemesinden baka amaca yarayamaz, yklmas ise büyük devletler arasndaki oranlar düünüldüünde, tüm dünyay etkilebir

açar.

Fransa ve onunla birlikte dier güçler böylesi

sonucu öylesine iyi anlamlardr ki, böyle bir imparatorluun ayakta

mas ya da yklmas büyük devletlerin her birinin çkarn

ne ölçüde

kal-

etkiler-

Osmanl Imparatorluu'nun devam için sadakatle çaba göstermilerdir. Ne var ki Osmanl Imparatorluu'nun toprak bütünlüü kavram Karadeniz kylanndan Kzldeniz kylase etkilesin, müttefik devletler olarak sürekli

rna kadar uzamr. Msr ve Suriye'nin bamszlm güvence altna almak, en azndan Çanakkale ve stanbul Boazlan'nn bamszln korumak kadar önemlidir. Kul olan bir prens (Kul bir prens

,

edilmi olacaktr. Fransa'nn görüüne göre yönettii eyaletlerde ve gücünü

kantlad denizlerde Msr valisinin varl, dünyann çeitli yerlerinde mevkorunmas için çok önemlidir. Bu

17 Eylül Protokolü'nü imzalayan dört

nu'na olan

ilgisini

devam

ettirerek,

braklabilir. Ne var ki Mehmed Ali'ye böyle bir frsat verme sorumluluunu üstlenemez. Yönettii ülkeye Avrupa uygarlnn belirleyici özellii olan ancak ülke-

savaa

uyuamayacak insanl sokamayan bu kul prens hiç olmazsa topraklarnda Osmanl Imparatorluu'nun dier hiçbir bölgesinde görülemeyen bir düzen ve uyum uygulamtr. Bir kamu hizmeti düzenleyecek gücü bulmu, askerî birlikler toplam, bir donanma yaratm, Türk halknn gururunu ayaa kaldrm, bir ulusun ba-

nin gelenekleri ve yasalaryla

mszln savunup koruyabilmesi

için

olmazsa olmaz kendine güven duy-

gusunu alamtr. Bize göre bu kul prens Osmanl Imparatorluu'nun gerekli

ve önemli bir bölümü haline gelmitir.

büyük

Msr

yönetebilmesi için gerekli imkânlara sahip olamayacak, Babâli de

u srada

dayana olan kullarndan birisini yitirecektir. Her iki gücün topraklan arasnda bir savam sonucunda belirlenebilecek

en güçlü

snrlar Avrupa

için

de

gereklidir; Fransa bu iki

rlmasna göz yumamaz. yacak bir

çifte

güçten birinin oratadan kald-

Hem sultann hem de Msr valisinin varln koru-

güvenceyi salayacak her türlü düzenlemeye katlmaya hazr-

azil fermann reddettiini belirtmekle yeDier bir açdan, 15 Temmuz Anlamas'n imzalayan devletlerden bazlarnn gösterdikleri acele tepkiler, Avrupa dengesi cümlesine aym anlam

dr; imdilik stanbul'da ilan edilen tinir.

verdiimizi, görülerimizin arasnda fark

olmadn gösteriyor.

koruduu sessizliini bozmaya zorlayan nedenlerin Avrupa tarafndan anlayla karlanaca umudundadr. Fransa'nn bar akna güvenmek gerekir baz yöntemlerden yaknm Fransa imdiye kadar

:

olmadna douda toprak peinde olmay düün-

olsa da Fransa'y yönlendiren bu aktr. Fransa'nn çkar peinde

da güvenilmelidir, çünkü Fransa'nn düünden bile üphe edilemez. Fransa'nn amac Avrupa'daki dengenin ko-

runmasdr. Bu, dier büyük devletlerin de amacdr,

ünlerinin ve isteklerinin

tek konusu olarak kalmaldr.

stanbul sultanlarnn hiçbir za-

!)

man tam olarak yönetemedii iki eyalette salam bir hükümet kurmay baarmtr. Gelecekte baka paalar da efendilerine kar gelecekler ve her çeit yabana etkisinin altna girmeye çalacaklardr dier bir deyile hem Osmanl Imparatorluu'nun bir bölümü tehlikeye girecek, hem de genel bar tehdit

cut dengelerin

u

Fransa imparatorluun kulu bir prens olarak

Msr valisinin azli durumunda imparatorluk sultann Msr ve Suriye'yi

Avrupa'nn mevcut anlamalarla belirlenmi koullarm

yecek bir deiiklie yol

kararrm uygulanmasnn genel dengeye vurulmu bir darbe olaca görüünü açklamak zorundadr. Sultann mülküyle Msr valisinin topraklarm ayrmak için Suriye'de beanki açk lirlenmesi gerekli snrlar açsndan sorunun çözümü rahatlkla (azil)

inançla hareket eden Fransa,

devletle birlikte

valisinin iktidardan

Dou

Soru-

düürülmesi

Paris, 8

ekim 1840

Mesaj

Dileri Bakan Lord Palmerston'dan stanbul Büyükelçisi Lord Ponsonby' ye Lordum, majestelerinin hükümeti sultann Mehmed Ali'yi Msr paalndan azlini, bu fermann ortadaki sorun üzerindeki etkisini ve bu durumda

yaplmas gereken

giriimleri göz

önünde bulundurarak, Avusturya, Prusya

435

ve Rusya büyükelçilerini Saint-James Saray'na davet etmi ve ekselanslarnn raporlarna göre sultann böyle bir karar alma nedenlerinde birçok hakl nokta bulunduunu, böyle bir kararn Mehmed Ali'nin efendisinin iradesini kabul ettiini

ne engel nin

I

V

DÖNEM TERMLER DENZCLK 1800-1835

hemen bildirmesi halinde sultann onu yeniden göreve getirmesi-

olmadn, dier yandan da fermann, sultanla arasndaki çekime^

uzlamaz bir inatla uzamas halinde durumun kendi aleyhine döneceini

göstererek

Mehmed

Ali üzerinde

manevî

bir

bask oluturabileceini hükü-

metlerine iletmeleri istenmitir.

Bu amaçla ve sultann

iradesini

kullanmasnn

Dou Sorunu'nun çözü-

münü hzlandrmas isteiyle majestelerinin hükümeti dört büyük devletin istanbul'daki temsilcilerinin bir araya gelmek ve topluca Osmanl hariciye veziyaret etmek emri almalarnn uygun olaca görüüne

kilini

varmtr. Tem-

Temmuz Anlamas'na ek anlamann 7. maddesi gereince sultandan, Mehmed Ali'nin zaman kaybetmeden efendisinin iradesini kabul etmesi, donanmasn teslim etmesi, ordularn Suriye, Adana, Kansilciler

hükümetlerinin 15

diye ve kutsal yerlerden çekmesi halinde sadece ni deil, Mehmed Ali veya vârisleri anlamann koullarna

avizo:

gemi.

Msr paalna getirilmesi-

uymamalar durumunda azil edilmeleri hakk sultanda kalmak üzere anlamann 15. maddesi

uyarnca bu

paaln veraset yoluyla intikalinin de balanmasn istedik-

lerini bildireceklerdir.

brik (sava ya da ticaret re,

uzunluu

10-22 metre, genilik 7-9,5 met-

ya da

sekiz)

tayan, iki

direkli ve civadral gemi.

firkateyn: üç direkli, korvet

ra

hükümeti bu düüncenin Avusturya, Prusya ve Rusya hükümetlerince de uygun bulunacana inanmaktadr bu nedenle meslektalar hükümetlerinden gerekli talimat alr almaz, Ekselanslar da meslektalar

ile

sava gemisi aras boyda, uzunluu 40-50

nezdinde gerekli giriimlerde bulunmaldr. Eer sultan dört müttefik devleönerdii yolda yürümeye karar verirse, bu durumda Mehmed Ali'ye

tin

doru olacakta. Bu aç-

dan hem Ekselanslarnn hem de Sir Robert Stopford'un Türk hükümetine isetmeleri ve gerekli imkânlar

(yaklak 20

saatte 10-12 mil

gulet: iki direkli (mizana

kilometre)

hz yapabilen,

ve grandi), üçgen yelkenli,

hafif tekne.

korvet: firkateyn ve brik arasmda ara boyda, yirmi ya da yirmi alt parça orta kalibreli top

aff

ahanesini bildirebilmek için gerekli önlemleri almas

yetenei yüksek ve

deiik boylarda ve donanmlarda gemi.

;

konuda yardm

yirmiye yakn

briki):

orta kalibreli top (ticarî briklerde alt

metre, genilii 10-12 olan, top says otuz ile altm arasmda deien, manev-

Majesteleri

teyecekleri her

muhabere ve irtibat hizmetlerinde kullanlan yelkenli, hzl ve hafif

tayan gemi.

kotra: bir civadral ve arkaya

eik

tek direkli,

yaklak 20 metre uzunlu-

unda ve 6 metre geniliinde, küçük kalibreli alt ya da sekiz top tayan ufak tekne.

sunmalar arzu

sava

gemisi: top

sayma

göre

belirlenir, genellikle

70-120 top tar.

edilir.

Uzunluu 54-64 metre; genilii 14-16 metre arasmda deiir. Su çekimi alt, 8 metredir; tonaj 3 000-5 000 tonilato arasmda deiir.

Londra, 15 ekim 1840

üç batarya) ve iki güverteli (üstü kapak

hzlan

iç

lu olanlar sert

Üç güverteli (üstü kapal En yüksek

batarya) çeitleri vardr.

7-8 mil'dir (saatte 15 kilometre). Bordalar 60 santimetreye (skarmoz-

luklarda,

ve

iki

döeme de saylrsa bir metre) kadar çkar. ki güverteli; 80-90 top-

en uygun

tiplerdir,

her türlü denizde kolaylkla manevra yapabilir

havalarda firkateyne yetiebilir.

gemi donanm:

alçak bataryalarda 36'lk, dierlerinde 24 ve 18'liktir (bu

saylar atlan güllenin libre olarak

arlm

gösterir). 1824' ten

sonra bütün ge-

miler 30'luk toplara geçer.

mürettebat: genelde top güverteli bir

gemi

1

bama 11

kii olarak hesaplanr. 120 toplu ve üç

300 kiilik mürettebat tar. Top kalibresi dütüünde, top

bana gerekli adam says da azalr. Firkateynlerde 350-500, brik ve korvetlerde 150-250 denizci bulunur.

V

BRMLER PARALAR HAKKINDA NOT VE ÖLÇÜ

Paralar

Msr parasn belirli deerlere balama onuru Napolyon'a aittir. 5 temmuz 1798'de Msr parasnn Fransz ve dier yabana paralar karsnda deiim kurunu belirler. Altn

Para

sikkeler

Fransz

çifte

Louis

1344

Fransz tek Louis

672

Venedik sikkesi

340

Macar

300

sikkesi

Zermahbub

sikkesi

180

200

stanbul sikkesi

Gümü sikkeler

Para

Altlk Fransz eküsü

168

Belik Fransz eküsü

142

Üçlük Fransz eküsü

84

temel para birimi olarak Dou'da geçerli bir paray, ya da Kahire sikkesi gibi birimleri temel almasikkesi stanbul Türk kuruu, gerçek deerinin düük olmas nedeniyle sikkelerin bütün bu çünkü

Msr hükümetinin

dn,

güven uyandrmadklarn hatrlatmak isteriz. Msr'n Dou'da herkesin güven duyduu Alman taleridir

temel olarak seçtii,

Kese 25 000 para :

Funduki 80 para :

Fals, gadid,

gudad bakr :

sikkeler

Fundukli 1736' da 134-146 para :

Lira

Para

100

:

;

kuru

Tüm Osmanl mparatorluu döneminde kullanlan Msr parasnn

temelinde muayyedi olarak adlandrlan

yarm

dirhemlik

Memlûk paras

ya-

439

Kanunî Sultan Süleyman döneminin (1520-1566)

tar.

ilk

yllarnda para

1

V

289

I

KRONOLOJ

gram (dirhemin bete biri) agrlndayd. ki yüzyl sonra sadece 0,255 gram olmutu. Patak 90 para :

Kuru

:

Riyal

36-45 para

:

Talari

30-40 para

20

:

kuru ya da

Ticarî faaliyetin

büyük

lirann bete biri

bir

bölümü yabana parayla yaplyordu. Günlük

ilemler yerel para birimleriyle gerçekletirilirken,

yüzylnda

iki

yerel paralarda

misinin sonuçlan en

Osmanl hâkirdyetinin son

meydana gelen deer düüklüü

Msr ekono-

ar sorunlarndan biri olarak görülüyordu.

1

1798

Arlk ve uzunluklar: Ardab: hububat ölçüsü. 182

litre

1

temmuz: Fransz ordusunun

Msr' a çk.

Buday ardab, Edward Lane tarafndan yaklak

Di.

George 1760'tan beri ngil-

olarak hesapland. tere kral.

Söz konusu ürünlere göre 57,57 uzunluk ölçüsü.

Dira'a: dirsek.

da

deien

Feddan:

ile

67,3 santimetre arasn-

1801 tarla

ölçüsü (yaklak 4 200 m2)

8 mart: ngiliz-Osmanl askerlerinin

Ebukir çkarmas.

Kantar: 44,33 kilogram; 36 okkaya ve 100 rafla bölünür (0,443 kg).

lerin

arasndadr.

Mehmed Binba

Ali asker-

rütbesine

atanr.

22 haziran:

Menou teslim olur.

9 austos: son Fransz askeri

Msr'

terk eder.

Hüsrev

Paa Msr valisi, Hurid Paa

skenderiye'ye yönetici olur. 22 ekim:

1803

Memlûk beylerinin katliam.

11 mart: ngilizlerin

12 nisan: Hüsrev yerine Tahir

Msr'dan ayrl.

Paa görevden alnr,

Paa atanr.

27 mays: Tabir Paa öldürülür.

8 temmuz: "Cezayirli," Hüsrev Pa-

a'nn

yerini

almak üzere skenderi-

ye'ye ayak basar.

Temmuz: "Cezayirli" öldürülür, Bardissi Msr'da yönetimi ele alr.

1804

440

1

Bkz.

Andre Roymond,

am,

1973.

ubat:

Elfi

ubat

ortas: Elfi

kaça,

Bey'in

El-

Msr'a dönüü. Bey Yukan Msr'a 44,

Mays: Napolyon Fransa

im-

paratoru ilan edilir.

Aralk Napolyon'un

1810 kutsan-

Nisan: Napolyon Marie-Louise d' AutricheTe evlenir.

ma töreni. 1811

1805

2 aralk:

Austerlitz.

1

Paa Mehmed Ali tarafndan tekrar baa getirilir. ubat: Hüsrev

ubat

ortas: görevinden

latr.

ne atanr.

1812

Rusya

1813

Leipzig bozgunu.

Kasm: Medine'nin alnmas.

seferi.

Ocak: Mekke'nin alnmas.

Mays ba: Mehmed Ali Cidde valiliine atanr. 12-13 mays gecesi: ulemann Mehmed Ali'yi baa geçirme oylamas.

sr'a

sonu:

Eylül:

1814

Fransa

1815

Yüz gün savalar.

brahim ve Tosun

Hurid Paa

Temmuz:

18 haziran: Waterloo; XVHI.

Louis yeniden tahta çkar.

Babâli'nin Selanik

paal 1816

alma giriimi.

Krala meclis kapatlr. Richelieu

Ekim: Bardissi'nin ölümü.

Anlamas

Mehmed Ali'nin Kahire'ye

dönüü.

stanbul'a hare-

karlnda Mehmed Ali'yi Msr'dan

Tilsit

19 haziran:

M-

ket eder.

1807

20 ocak Bisel zaferi.

seferi.

gelir.

28 ekim:

1806

Mehmed Ali'nin Arabistan'a gi-

dii.

Mehmed Ali'yi res-

men Msr valisi olarak atar. Austos

Memlûkler kalede katledilir.

alman Hüs-

rev Paa stanbul'a hareket eder. ubat sonu: Hurid Paa Msr valilii-

18 haziran: Babâli

mart:

Ekim: Tosun Arabistan harekâtn ba-

23

dükü hükümetin

eylül:

brahim Arabistan

seferini

balatr.

bana getirilir.

Ocak Elfi'nin ölümü.

1818

Decazes Richelieu yerine atanr.

15 eylül: Dariye'nin alnmas.

17 mart: ngiliz çkarmas. 21 mart: ngilizlerin Reid'de yenilgisi.

Temmuz: sonradan Süleyman Paa

1819

25 eylül: ngiliz birliklerinin gidii. 1808

spanya Sava.

Ocak Mehmed

Ali

adn alan Joseph Seve'in Msr'a gelii.

vakf topraklarna

1820

cl koyar.

Bunayan

Mays: stanbul'da ayaklanma; lim'in yerine II

An kralclarn seçim

III.

Se-

zaferi.

D George'un yerine

olu IV. George tahta çkar. ubat: Mahmudiye Kanal hizmete

1821

urir.

Mays: Mehmed

sokulur.

Ali'nin

einin ve

sinin geri kalan üyelerinin

aile-

Msr'a gelii

5 mays: Napolyon Sainte-Helene

hükümetin

25 mart: Yunanistan'da Osmanllara

kar ayaklanma balar.

Adas'nda ölür.

Richelieu

ban-

dan çekilir, yerine Villele gelir.

Temmuz: VVagram.

Sudan seferi balar.

pamuu.

Mahmud tahta çkar.

Mehmed Ali tüm topraklan devletle-

1809

Haziran:

Jumel

27 mays: brahim,

ha sonra Hartum)

Omdurman'a

(da-

gelir.

443

Metternich Avusturya

baba-

Eylül:

27-29

ibrahim Sudan'da.

kan olur.

temmuz:

Temmuz

Ayaklanmas. 31

1822

1823

temmuz: X. Charles tahttan

Ekim: smail endi'de öldürülür.

indirilir.

Hartum kurulur

7 austos: Orleans

Nisan:

Dükü Lou-

7 austos: Babâli Mehmed Ali'ye Kan-

paaln verir.

is-Philippe Fransa kral olur.

diye

13 mart: Casimir Perier baba-

26 ocak: Champollion Msr' dan aynkr.

(Girit)

Mehmed Ali Girit syan'm

nnr.

1831

kan olmur. 1824

Temmuz: Mora seferinin balangc.

15 nisan: Luxor gemisinin

M-

sr'a hareketi.

16 eylül: XVIII. Louis'nin ölü-

mü, kardei

X. Charles

Ekim: Suriye seferinin balangc.

adyla

tahta geçer.

1832

Mart GsirnkPerie/nin ölümü. 4 mart: Champollion'un ölümü.

1825

2 mart:

Soult babakanla atanr.

brahim Metone'ye gelir.

29 mays: X. Charles Reims'de

18 mays: Navarin ele

kutsanr.

Aralk Dr.

Clot

27 mays: Akka'run alnmas. 8

geçirilir.

temmuz: "Paalarn yenilgisi."

14 austos: Halep'in alnmas.

Msr'a gelir.

21 aralk:

1826

Konya zaferi.

lk Msrli örenciler Paris'e vanr. 23 nisan: Mesolongion alnr. II.

Mahmud

yeniçerileri

6 ocak: Ferdinand de Lesseps'in kon-

1833

klçtan

solos yardmcs olarak skenderiye' ye

ge-

gelii.

çirtir.

20 ubat: Rus 1827

20 ekim: Navarin bozgunu.

25 1828

Villeleln yerine liberal

Mar-

tignac göreve gelir.

brahim Mora'dan çekilir.

14

18 austos: Champollion'un Drovetti

nn Msr'a gelii.

mays:

ilk

Saint Simoncula-

Mehmed

Ali'nin

Mehmed

(an

krala) Polignac'n göre-

Doktor

Hünkâr skelesi Antlamas.

Ali'nin Akka,

Kudüs, Nab-

Trablusam, am, Halep ve Adana

paalna atanmas.

Cham23 aralk: Dikilita'n Concor-

de Meydan' na 14 eylül: Edirne

8 temmuz:

lus,

pollion'u kabulü.

8 austos: Martignac'n yerine

Louis-Philippe

mart:

Nisan: Boislecomte'un görevi.

ilan.

tarafndan skenderiye'de kabulü.

1829

Boaziçi'ne demir

Clof yla görüür.

26 nisan: Rusya'nn Osmanllara sava

24 austos:

filosu

atar.

dikilii.

Anlamas. 1834

ve gelii.

Thiers Fransz dileri bakan-

Mays: Birinci Filistin Ayaklanmas.

lna getirilir.

28 haziran:

Mehmed Ali'nin Suriye'ye

hareketi.

1830

Lord Palmerston ileri

ingiltere

D-

29 temmuz:

bakanlna getirilir.

Mehmed

Ali Kahire'ye

döner.

IV. VVilliam ngiltere tahüna

çkar.

1836

Eylül: Thiers'in istifas.

babakanla 5 temmuz: Cezayir'in igali.

Mole

ve dileri ba-

kanlna getirilir.

445

6 kasm: X. Charles'in ölümü.

25 mays: Champ-de-Mars. 10

1837

Victoria ngiltere kraliçesi olur.

13

Bamszlk giriimleri, büyük devlet-

1838

15 ekim:

3 austos: brahim'in Msr'a

Mehmed

Ali'nin

Sudan

ye'ye

mat Mehmed

Ali'nin Kahire'ye

1847

Guizof nun babakanl.

dönüü.

9 nisan: "El Anaterü'l-Hayriye" baraj-

dönüü.

lanrun temel atma töreni.

24 haziran: Nizip 1

temmuz:

II.

zaferi.

9 temmuz:

20 ekim: brahim yeniden Pisa'da; sa-

Mahmud'un ölümü

Abdülmecid'in tahta

l

ve

bozuluyor.

çk.

Osmanl donanmas Meh-

1848

Mehmed

11 ubat:

med Ali'ye snr.

akl

ubat: Mole düürülür, Thiers

Mart: Suriye ayaklanmas.

24 ubat: Louis-Philippe

yeniden babakanla

taht-

7 haziran: Hüsrev Paa görevden alnr.

tan düürülür.

li'de

15 temmuz: Londra

25 ubat: cumhuriyetin ilan.

30 mart:

meti.

Temmuz: Walewski misyonu.

Anlamas.

15 nisan:

Mehmed Ali'ye bildirilir. ky-

rev

alr.

l

Trablusam müttefik

güçler

Ekim: kraln

1841

suçlad

Thiers

verilir.

sa-

iyice bozulur.

brahim

ölür,

I.

Abbas Msr

valisi olur.

27 kasm: NapierVle anlama.

10

eder.

aralk:

Louis-Napoleon

cumhurbakanlna seçilir. 13 ubat: Mehmed Ali'ye veraset hakk

1844

M-

brahim

brahim fiilen Msr valisi olur.

10 kasm:

tarafndan alnr.

istifa

Ali ve

3 eylül: ibrahim Kahire'ye döner,

Ekim: Beyrut bombalanr. 19 ekim:

Mehmed

25 austos: brahim'e stanbul'dan gö-

Eylül: müttefik donanmas Suriye

larna doru yol

karlar.

sr'a döner.

16 austos: Londra Anlamas hükümleri

Avrupa'ya hareketi.

6 mart brahim, Mehmed Ali'yi Napo-

29 ekim: Soult-Guizot Hükü-

gelir.

Ali'nin vücut ve

salnn kötülemesi ve Clof nun

tavsiyesiyle

1840

dönüü.

24 austos: Mehmed Ali'nin skenderi-

yol-

culuu.

14

temmuz: Lord Palmerston'un bra-

him onuruna verdii yemek.

lerin muhalefeti.

1839

Mehmed Ali'nin stanbul'

temmuz:

da Sultan Abdülmecid'le görümesi.

Msr üzerine

1849

2 austos:

Mehmed Ali'nin ölümü.

tanyan ferman.

Boos Yusufyan Bey'in ölümü. Temmuz: Mehmed

Ali'de ilk bunama

belirtileri.

1845

Austos: brahim, San Guitano'da.

1846

Ocak brahim Vemet-les-Bains'de. 22 nisan: brahim'in Paris'e

446

28 nisan: Tuileries'de kabul.

var. 447

VIII

KAYNAKÇA

Abbasi, Ali Bey 1807, 3

cilt,

El,

Voyages en Afrique

et

en Asie pendant

les

annies 1803-

Paris, 1814.

Abbas Hilmi

II,

Msr hdivi (1892-1914), Mentoires d'un souverain.

Cedej,

Kahire, 1996.

Allemagne, Henri

Amorgathe

/

d',

Les saint-simoniens, Paris, 1930.

Lepruri, Pascal Coste ou l'architecte cosmopolite, Paris, 1990.

Ampere, Jean-Jacques, Voyagen Egypte et en Nubie,

Paris, 1868.

Artin Paa, Yakub, Lettres du docteur Perron, du Caire Jules

a

et d'AIexandrie,

M.

Mohl, a Parie, Kahire, 1911.

Askerî Kütüphane Saint Simoncular fonu. Bankes, W.G., Narrative ofthe Barker,

].,

Syria

life

and Egypt under

ofCiovanni

2

Finati,

cilt,

Londra, 1830.

the last five sultans ofTurkey,

2

cilt,

Londra,

1876.

Bellefonds, Linant de, Mentoires sur

les

principaux travaux d'utilite publüjue

exâcutes en Egypte depuis la pls haute antiquiti jusqu 'a nos jours, Paris, 1872-1873.

Belzoni, Gianbattista, Voyages en Egypte et en Nubie, 2

Blanc, Louis, Histoire de dix ans (1830-1840),

ve

4.

cilt,

Paris, 1821.

5. ciltler, Paris,

1845,

Histoire de dix ans (1840-1848), Paris, 1882.

Bovier-Lapierre, La Renaissance intellectuelle de l'Orient, Paris, 1933.

Bowring, John, Report on Egypt and Candia, Londra, 1840.

CabarÜ Abdülrahman Franszca

el,

Acaibü'l-Atar fi'el-teracim ve'l-ahbar,

çevirisi, Merveilles biographujues et historiques,

Cadalvene, Ed. de

/

Barrault, Emile,

9.

cilt,

Kahire, 1888-1896.

Deux annees

de

l'histoire d'Orient,

1839-1840, Paris, 1840.

Cadalvene, Ed. de ve Barrault, Emile, Histoire de

la

guerre de Mehemet-

Ali contre la Porte ottomane (1831-1833), Paris, 1937.

Cadalvene, Ed. de ve Breuvery,

J.

de, L'Egypte et

la

Nubie, 2

cilt,

Paris, 1841.

Cailliaud, Frederic, Voyage a Meroe, au Fleuve blanc, au-delh du Fazogl, dans

le

midi du royaume de Sennar, a Syouah et dans cinq autres oasis, 4 cilt, Paris, 1823-1827.

Carre, Jean-Marie, Voyageurs

Kahire, 1932.

et ecrivains français

en Egypte, 2

cilt.,

ÎFAO,

Ren

Cattaui,

Georges,

/

Mohamed Aly et

Msr

regne de Mehemet-Ali,

Enstitü bülteni,

la

connaissance du

Enstitüsü'nde 6 nisan 1936'da sunulan

bildiri,

cilt,

archives russes en Egypte

les

Douin,

Mohamed

Aly, rapports consulaires, Kahire, 1931.

Douin, G., L'Egypte

Douin,

Lettres ecrites d'Egypte et de

Jomard

et la

Nubie en 1828-1829, Paris, 1833.

reforme de l'Egypte en 1839,

FAO,

Kahire,

FAO,

G.,

et la Syrie,

La conauete de

Kahire, 1927.

la Syrie,

Douin, G., La premiere guerre de

Kahire, 1931.

Syrie,

La paix de Kutahia, Kahire, 1931.

Douin, G., Les premieres fregates de Mohamed Aly (1824-1827), Kahire, 1926.

1955.

Charles-Roux, François, L'Angleterre et l'expedition française en Egypte, 2

cilt,

Charles-Roux, François, Thiers

et

Charlety,

du saint-simonisme,

S.,

Essai sur l'Histoire

Chateaubriand, 3

cilt,

Mehhnet-Ali, Paris, 1951.

F.-R. de, Itineraire de Paris, a

tez, Paris, 1896.

jerusalem et de Jerusalem â

Douin,

G.,

Douin,

G.,

Kahire.

Clot Bey, A. Barthelemy, Aperçu general sur l'Egypte, 2

cilt,

Edouard, La auestion d'Orient des

Driault,

Paris, 1840.

Clot Bey, A. Barthelemy, Compte rendu des travauz de l'Ecole de medetine

Driault, Edouard,

Clot Bey, A. Barthelemy, Divers memoires, derniers souvenirs aux acaâimies

Clot Bey, A. Barthelemy, Histoire de Mehemet-Aly,

Mohammed

Ali, Vice-Roi

Edouard, L'Egypte

Drioton

/

in Egypt,

et l'Europe,

1839-1841, 5

Dumas, Alexandre

Coste, Pascal, L'architecture arabe ou monuments du Kaire, Marsilya, 1837.

Enkiri, Gabriel, ibrahim pacha, Kahire, 1948.

Debidour, A., Histoire diplamatiaue de l'Europe (1815-1848),

Desroches Noblecourt,

Christiane,

VVatelet, Paris,

Caire,

Ramses

Douin, G.

Mme

/

ÎFAO, Kahire, 1930.

11

la

veritable

histoire,

/

].

cilt,

Paris, 1844.

et l'Egypte, la

le

Levant, Paris, 1857.

le

Levant en 1817 cilt,

et

1818, Paris, 1819.

Milano, 1857.

Fromentin, Voyage en Egypte, Jean-Marie Carre, tarafndan yaymlanan Ali,

günlük, Paris, 1935. Garreau, Besson

et

Paris, 1927.

Forni, Viaggio nel'Egitto en nell' Alta Nubia, 2

1931.

Fawtier-Jones, L'Angleterre

(en 1830), Paris, 1841.

Flaubert, Gustave, Voyage en Orient, Paris.

campagne de

bey, vice-amiral et

Gaultier, L'Egypte et

la

France au

Gautier, Theophile, L'Orient, 2

Mme

çev.:

-Jacques, La moisson des dieux, Paris, 1994.

Forbin, kont L. de, Voyage dans

1807, Kahire, 1928.

Douin, G.

cilt,

Firmin-Didot, Notes d'un voyage fait dans

19%.

Fawtier-Jones, L'Angleterre

Franszca'ya

Fagan, Brian, L'aventure archeologiaue en Egypte, Paris, 1981.

Fiechter,

Dileri Bakanl Arivleri, politik yazmalar, Msr, 1803-1841. Dileri Bakanl Arivleri, skenderiye bölümü, Msr dönemi. Dodwell, Henry, The founder of modern Egypt, a study of Muhammed Cambridge University Press,

1931.

Faivre d'Acier, Les agents de Napoleon en Egypte, Paris, 1990.

1898.

Deherain, Henri, Le Soudan Egyptien sous Mohamed- Aly, 1898.

du

Dauzat, Quinze jours au Sindi

Estourmel, kont J.d', Journal d'un voyage en Orient, 2

Paris, 1891.

Deherain, Henri, Le Soudan igyptien sous Menemet-Ali, Paris Üniversitesi

des archives turaues

/

Erhardy, Le prince Pückler-Muskau, 2

Londra, 1849.

tezi, Paris,

FAO, Kahire,

Lettres d'Egypte (1862-1869),

Coste, Pascal, Memoires d'un artiste Notes et souvenirs de voyages, Marsilya, 1878.

Edebiyat Fakültesi' ne sunulan doktora

cilt,

Mrs. Ross, Paris, 1996.

Nevv York, 1842.

Visit to monasteries in the Levant,

cilt,

Vandier, L'Egypte, Paris, 1989.

Duff Gordon, Lady Lucie,

d'Egypte, Marsilya, 1862.

Kahire, 1925. Grece de 1821 a nos jours, 5

la

Paris, 1925-1926.

Driault,

Marsilya, 1864.

Deny, Jean, Sommaire

de l'Arabie au

origines a nos jours, Paris, 1898.

Mohamed Aly et Napoleon,

Driault, Edouard, Histoire diplamatiaue de

d'Abou-Zaabel (1825-1832), Paris, 1833.

Cooley, The American

Mohamed Aly

Soudan, Kahire, 1927.

ivekâr, bkz. Prenses.

Pygmalion/Gerard

1923.

Mathieu de Lesseps, commissaire general en Egypte, 1803-1804,

Driault, Edouard, La formation de l'empire de

Chateaubriand, Memories d'outre-tombe.

Curzon,

Kahire, 1930.

et l'ezpedition d'Alger,

Douin, G, La mission du Baron de Boislecomte, Kahire, 1927.

Paris, 1811.

et societes medicales,

Douin, G, Mohamed Aly

Mohamed Aly, pacha du Caire, Kahire, 1926. Douin, G, Une mission militaire française auvres de Mohamed Aly, Kahire,

Kahire, 1925.

Paris,

FAO,

Douin, G, L'Egypte de 1828 a 1830, Roma, 1935.

Champollion,

F.,

1827), Kahire, 1927.

G., Correspondance des consuls de France en Egypte, 1805-1807,

Chaix, Paul, Lettres des bords du Nü, Cenevre, 1908.

Charles-Roux,

temmuz, 20 ekim

(6

Douin, G., Correspondances des consuls de France en Egypte, 1802-1804.

Kahire, 1926.

Kahire, 1931-1936.

Cattaui, Rene, Le regne de

450

Douin, G, Navarin

Kahire, 1925.

XVIII.

t.

Cattaui, Rene, Le regne de Mehemet-Ali d'apres (1805-1844), 4

mamelouke (1801-1803), Kahire, 1929.

l'Europe, Paris, 1950.

Cattaui, Rene, L'importance des documents russes pour

l'Egypte la politiaue

Gliddon,

An

majör general d'Egypte, Paris, 1949.

XIXe siecle,

cilt,

Paris, 1991.

Paris, 1893.

appeal to the antiauaries ofEurope on the destruction of the

mon-

Le Pere, J. -M., Memoire sur la communication de

uments of Egypt, Londra, 1841.

Gouin, Edouard, l'Egypte au

XIXe siecle,

Soneys (aynen), bkz. Description de l'Egypte, Paris, 1847.

Goupil Fesquet, Voyage d'Horace Vernet en Orient,

Guemard,

Le regne de Mohamed Aly d'apres Corafya Dernei, 3 cilt, Kahire.

Paris.

Les reformes en Egypte (d'Ali bey El Kebir

ct

Mehhnet-Ali), Kahire,

L'Höte, Nestor, Lettres

ecrites

1936.

Guichen, Vikont de, la

d'Orient de 1839-1841 et l'Europe, Paris.

Guizot, Memoires pour servir a l'Histoire de nötre temps, Paris, 1861.

Hahn-Hahn,

Letters from Turkey,

Hajjar, l'Europe et les destinies

Hamont

/ Prisse,

and Holy

land, 3

du Procbe-Orient, 5

Londra, 1845.

cilt, cilt,

am, 1988.

Histoire de la Nation egyptienne, 7

cilt,

Pygmalion/Gerard Hautecceur,

Wiet,

Hunter,

F. Robert,

Jomard,

E. -F.,

G, Mosquees du

Caire,

2

cilt,

Paris, 1932.

d'ceil

Msr Kraliyet

d'Egypte en 1838 et 1839, Paris, 1840. les

obelisaues egyptiens, Paris, 1836.

letters

on Egypt, 2

letters

on Egypt, Edom, and the Holy land, 2

cilt,

Londra, 1836. cilt,

Londra,

vision europeenne de l'Egypte agricole

du XIXe

sitck, John

Madden,

R. R., Egypt and

Madden,

R. R., Travels. in Turkey, Egypt, Nubia and Palestine, 2

Mohammed Aly, Londra,

1841. cilt,

Londra,

1829.

Egypt under the Khedives, 1805-1879, Londra.

Coup

C,

en Egypte,

Luka, Enver, Voyageurs et ecrivains egyptiens en France au XlXe s&cle, Paris, 1970.

VVatelet, Paris, 1993.

L., /

Lindsay, Lord

Luka, Enver, Une

son eeuvre,

et

C,

l'isthme de

Ninet (1815-1995).

Paris, 1936.

Hartleben, Hermine, fean-Franços Champollion, sa vie

Lindsay, Lord,

mer des ndes et

1838.

l'Egypte sous Mehemet-Ali, 2 cilt Paris, 1843.

Hanotaux, Gabriel,

les archives russes

L'Höte, Nestor, Notice historiaue sur crise

la

XI.

t.

Marcel,

impartial sur l'etat present de l'Egypte compare â sa

J. -J.,

Histoire de l'Egypte, depuis la conquâte des Arabes jusau'a l'ex-

pldition française, Paris, 1848.

situation anterieure, Paris, 1836.

Jomard,

Marcellus, (kont), Souvenirs de l'Orient, 2 E. -F., Description abregee

des environs de la Ville

Jomard,

E.

Mohammed-My,

-F.,

de

la Ville et

de

la

Citadeüe du Kaire; Description

du Kaire. Bkz. Description de l'Egypte, Etat moderne,

Paris, 1822.

Marin, Scipion, Evenements

et

cilt,

Paris, 1839.

aventures en Egypte en 1839 et 1840, 2

Histoire sommaire de l'Egypte sous le gouvernement de

Marmont, Voyage du Marichal Marmont, duc de Raguse, en

Paris, 1839. et

Jones, Excursions to Cairo, Jerusalem, Damascus and Baalbek,

Laborde, Leon de

en Egypte, 5

New York, 1836.

Bellefonds (Linant de), Pttra retrouvee, voyage de

/

cilt,

Paris, 1840.

cilt,

Syrie, en Palastine

Paris, 1837-1838.

Marsot, Afif Lütfi El-Seyyid, The

role

of the ulama in Egypt during the early

XIXth century, Kahire, 1969.

l'Arabie Petree, 1828, Paris, 1994.

Marsot, Afif Lütfi El-Seyyid, Egypt

Lacouture, Jean, Champollion, une vie de lumieres, Paris, 1988.

La Jonquiere, C. de,

L'expâdition d'Egypte (1798-1801), 5

cilt,

Cambridge University Paris, 1899-

Mengin,

1907. cilt,

Lamartine, A. de, Voyage en Orient 1832-1833, 4

cilt,

Paris, 1835.

Lane, Edvvard, The manners and customs of the modern Egyptians, Londra, 1908.

Lane, Edvvard, The english

woman

in Egypt. letters from Cairo, vritten during

Une ve kz kardeiyle, 3 cilt, Londra,

1844-1846. de, Peregrinations en Orient, 2

Laurens, Henry, Kleber

et

Bonaparte, 3

cilt,

cilt,

Kahire, 1988.

la Gr'ece

pendant

la

campagne de 1825,

Paris,

Narrative of a journey in Egypt and the country beyond the cataracts,

Londra, 1816.

L 'EgyP te au XIXe siecle, Yakndou çalmalan ve aratrmalan grubu (Aixen-Provence, 4-7 haziran 1974), Paris, 1982. Bkz.

452

Lenormant, Charles, Beaux-Arts

Felix,

Mohammed Aly,

Muhammad

Ali,

Histoire sommaire de l'Egypte sous

le

gouvernement de

Paris, 1839.

Merruau, Paul, l'Egypte contemporaine de Mehemet-Ali â Said Pacha (1840-

Metternich, Memoires, documents

M. A. de Klinkovvstrcem

Correspondance d'Orient, 7

Mouriez, Paul, Histoire de Mehemet-Ali, 5

the Cataracts,

Murray,

Paris,

edited

cilt,

cilt,

Brüksel, 1841.

by Majör General Sir

J.

F.

Paris, 1855-1858.

Sir Charles, Narrative of a journey in Egypt

and

the country

beyond

Londra, 1816. Sir Charles,

A short Memoir of Mohammed Ali, Londra,

Napolyon, Campagnes d'Egypte

Luka Enver.

et voyages, Paris, 1861.

et icrits divers,

tarafndan derlendi, olu, Prens Richard de Metternich tarafndan

Murray, T.,

of

gouvernement de Mohammed Aly, 2

Moore, John, The Diary of Sir John Moore, Maurice, 3 cilt, Londra.

1826.

Legh,

Felix, Histoire de l'Egypte sous le

yaymland, 6 cilt, Paris, 1883. Michaud, M. / Poujoulat, M.,

Paris, 1840.

Laurens, Henry, L'Expedition d'Egypte, 1798-1801, Paris, 1989.

Lauvergne, Emile, Souvenirs de

reign

1857), Paris, 1858.

a Residence there in 1842, 3 and 4, Edvvard

La Salle, Eusebe

the

Paris, 1823.

Mengin,

Lane, Edvvard, Cairo, fifty years ago, Londra, 1896.

in

Press, 1984.

et

1898.

de Syrie (dikte eden Bertrand), 2

1847 ve yeniden basksnda Commentaires de Napoleon, 1867.

cilt,

453

Nerval, Gerard de, Voyage en Orient, 2

cilt,

Paris,

1869 (Türkçe'de

Dou'ya

Yolculuk, 1974).

du coton egyptien Mako-Jumel,

Paris, 1887.

Nubar, Nubaryan (paa) Memoires, Giri ve notlar Mirrit Butros

Gali,

Kahire.

Palgrave, VVilliam, Une annee de voyage dans l'Arabie centrale (1862-1863), 2 çeviri, Paris, 1866.

Pardieu, Kont C. de, Excursions en Orient, en 1849

the death of Mohammed Aly,

2

Planat, Jules, Histoire de

cilt,

la

Politis,

A. G., L'Hellenisme

Politis,

A. G., Le

regne de

et 1850, Paris, 1851.

conflit turco-egyptien

Mohamed Aly,

Politis,

Londra, 1863.

Kahire, 1928.

cilt,

de 1838-1841 et

les

la

Mon pays.

dernieres annees

du

Grece et de l'Egypte pendant

Ali, Cahiers d'histoire egyptienne, seri

regne de

le

La renovation de l'Egypte.

Mohammed Aly,

les

monuments du

Paris,

Kahire, Pais,

cilt.

romaine (2

monuments depuis cilt,

atlas,

temps

les

les

plus recules jusqu"a

la

t

egyptien

domination

kromolitogran' ve gravür 160 levha).

Prisse d'avennes, Emile,

Haberalma Fonu

9135, 190

Maurs

et

coutumes des Egyptiens, B. N., Fransz

el,

L'or de Paris, Fr. çev.

Enver Luka,

Paris, 1988.

Syrie, l'Egypte, la Palestine et la Judee, considerees sous leur

2

cilt,

Paris, 1839.

Paris, 1822.

Turc, Nicolas, Chronique d'Egypte (1798-1804), Fr. çev. Gaston Wiet, Kahire,

Valentia, Voyages and Travels to India, Ceylon and the Red Sea, Abyssinia and cilt,

Londra, 1809.

Vaujany, de, Le Caire

et ses environs, Paris, 1883. ciltler, L'histoire

scientifiaue et militaire de l'Expedition française en Egypte, Paris, 1830-1836).

Londra, 1847.

Raymond, Andre,

Change

in

Viel,

Durand,

Les campagnes navales de

Mohammed Aly,

2

cilt,

Paris, 1935.

1887.

Artisans et commerçants au Caire au XVIIIe

siecle,

2

cilt,

peuple, Paris, 1866.

basm, 1959. Mohammed Aly, 2 cilt, Paris, 1936. Wiwet, Gaston, Journal d'un bourgeois du Kahire (bn yas), 6 cilt, Paris, 1960. Viwet, Gaston, Mohammed Ali et les Beaux-Arts, Kahire. Volney, C.

-F.,

Voyage en Egypte

VVeygand, Maxime, Histoire

Raymond, Andre, Le Raymond, Andre,

roi (1831-1832), Paris, 1835.

Voikpin, Suzanne, Souvenirs d'une fille du in Egypt, voith anecdotes of Mehemet

am, 1973.

social

\,

Vingtrinier, Emile, Soliman pacha, generalissime des armees egyptiennes, Paris,

f.

Pückler-Muskau, Travels and adventures cilt,

no

Verninac, de Saint-Maur, Voyage du Luxor en Egypte entrepris par ordre du

Prisse d'avennes, Emile, Les Monuments Egyptiens. L'histoire de l'a d'apres les

II,

Tarihî belgeler, bkz. Histoire de Mâimet-Ali (anonim), Kahire, 1913.

Egypt, 3

Prisse d'avennes, Emile, L'Art Arabe d'apres

and

Mohammad

Vaulabelle, Histoire de l'Egypte sous Mhemet-Ali (IX. ve X.

1877, 3

Londra, 1847.

1950.

1933.

3

cilt,

Europeens de son temps, Kahire,

Thedenat-Duvent, L'Egypte sous Mehemet-Ali,

Mohamed- Aly, 1833-1849, Kahire, 1930-1931. Prenses ivekâr,

les

aspect historiaue, archeologiaue descriptifet pittoresque,

Kahire, 1931.

A. G., Les rapports de

Mohammad Ali juge pa

Taylor (baron) La

moderne, 2

Harvard, 1964.

1942.

Tahtavi, Rifat

regeneration de l'Egypte, Paris, 1830. et l'Egypte

in the eighteen century,

Kahire.

A history ofthe Egyptian Revolution, from the period of the Mameluks to

Paton,

Paris, 1798.

Stanhope, Lady Hester, Travels ofLady Hester Stanhope, 3

Tagher, Jacques,

Palmerston, Henry John Temple, Correspondance bitime, Londra.

Ali,

Shaw, Stanford ]., Ottoman Egypt

Tagher, Jacques,

Franszca

cilt,

Schoelcher, V., L'Egypte en 1845, Paris, 1846.

Ninet, John, Degenerescence

cilt,

Savary, Lettres sur l'Egypte (1785-1786), 3

et

en Syrie, Paris, 1787, yeni

militaire de

Caire, Paris, 1993.

Quartiers et

Modem

monuments

populaires au Caire, dans Political

Egypt, Londra, 1968.

Recueil des firmans imperiaux ottomans adressis aux walis et aux khedives

d'Egypte (1597-1904), Majesteleri

Regnier, Philippe

I.

Fuad'n dönemi.

Msr Arivleri.

Abdelnur, (Amin), Les saint-simoniens en Egypte,

/

Kahire, 1989. Rochfort, Scott, Rambles in Egypt and Candia, 2

Sabry, M., L'Empire igyptien sous Mohamed-Ali

cilt,

Londra, 1837.

et la Çjuestion

d'Orient (1811-

1849), Paris, 1930.

Saint-John, Egypt and

454

Mohammed Ali, 2 cilt, Londra,

Sammarco, Angelo,

Histoire de l'Egypte

Sammarco, Angelo,

II

iani inediti,

Kahire,

Roma,

regno di

modeme, 3

1934.

cilt,

Kahire, 1935.

Mohammed Ali nei documenti diplomatici

1930-1932.

ital-

455

DZN

A

Belliard, 171, 172,

Abasi (Badia

Castillo),

Abbas (Tosun'un olu),

129, 191, 216,

Beir ahab,

Boos,

387, 409, 410

Abdullah (Akka paas), 286, 287,

Abdülhalim (Mehmed Ali'nin olu), 42 (sultan), 312, 313, 360, 364,

286, 291, 330, 333, 337,

132, 140, 160, 163, 169, 180, 194,

200, 211, 224, 267, 321, 323, 326, 342,

290,

343, 347, 391, 392, 399, 400

292, 294, 295, 298, 329, 332

Abdülmecid

261

Besson, 225, 228, 243

92

Boislecomte, 321, 323-326 Boreani, 144, 351

Bosaryan, 187, 188

403,408

Abdülvehab,

119, 137

Abercromby,

27, 49,

52

253

Botzaris,

Boutin (albay), 110

Ahmed (Mehmed Ali'nin kardei), 32 Ahmed bin Tolun, 17 Ahmed Efendi, 351 Ahmed Fethi. 386 Ahmed Fevzi, 363

Boyer, 172, 224, 261, 284, 304

Alessandri, 189

Bruneau, 182, 213

Amr ibnü'l-As, 18

Bmnov,

Amran Bey, 359

Buhver, 352, 361, 386

Angelelli, 233

Bundukdari (Baybars el-) 17

Apponyi, 385, 389

Burckhardt, 143, 203

Armandy,

Byron, 254, 257

141, 168

Brassy, 170 Brocchi, 144

Broglie (dük de), 323, 342, 345

Brueys, 228

368, 369, 374, 375

Artin, 37, 162, 181, 182, 214, 215

Aston, 352

C

Auckland, 353

Cailliaud (Frederic), 232 Caillie, 356, 357,

359

Canning (George), 260

B Baffi, 176, 177,

210

Canning

(Stratford), 260, 262,

Baki Bey, 163

Castillo bkz. Abasi,

Bakri,194

Cauviere, 187

Bardisi

(El),

90, 94,

54, 56, 59, 63, 65-67, 70-75,

110

276

Cerisy, 227, 228, 231, 243, 281, 288, 347

Cevheri, 69, 80, 121

Barker, 244, 264, 284

Champollion, 231-240, 242-246

Bellefonds, bkz. Linant do Bellefonds

Charles X, 184, 224, 225, 232, 244, 246,

259, 261, 282, 283

Chateaubriand,

17, 38, 39, 84, 92, 254,

258, 261

Cherubini, 233 Clot (Barthelemy), 30, 33, 34, 45,

1 15,

178,

180, 182, 185, 187-189, 188, 189, 191,

Gentili,

133

George

üi,

316-337, 355, 357-359, 361, 363, 364,

47

368, 378, 383, 387-389, 396,

Gonon, 176

brahim Yeen, 289

Granville, 25, 346, 348, 363, 386

dris Efendi bkz. Prisse

Guilleminot, 205, 266, 267, 282, 283

smail (Mehmed

Guizot, 361, 369, 371, 372, 373, 380, 387,

210, 236, 241, 319, 401, 405-407, 409

390

Louis-Philippe, 180, 187, 220, 319, 341, 351, 352, 367, 368, 371, 380, 384, 385, 389, 402, 407, 410

Ali'nin olu), 41, 42,

Lubbert, 183

M

218, 399

zzet Paa, 387

H

Magallon,

19, 20, 22,

Mahmud

II

23

(sultan), 95, 105, 116, 119,

Codrington, 267, 268, 272-274, 278

Habib Efendi, 163

J

124, 145, 248, 249, 257, 260, 265, 281,

Coste (Pascal),

Hafz Paa, 355,

Jomard, 162, 180, 181, 185, 192, 193, 210

290, 298, 302, 303, 305, 306, 309, 311,

Hagilan, 135

Jourdain, 259

312, 315, 319, 324, 339, 340, 349, 353,

Halil Efendi, 60

Jumel, 198, 199, 204

30, 168, 170, 176, 210, 211,

218, 221

Cradock, 267, 268

Halil

Paa,

357-359, 364

360, 361, 365,

319, 320, 322

Maho, bkz. Jumel

D

Hallowel (amiral), 101

K

Mahrukî, 69

Davud Paa, 329

Hamont

Kanaris, 250

Maison, 240, 278

Desages, 371

(P.), 34, 43,

44, 45, 46, 133, 138,

174, 182, 189, 190, 198, 251,

Desgenettes, 188

Dtovetti (Bernardino), 75, 77-82, 84, 86, 90-92, 94, 96, 98, 100-104, 110-112, 120, 151, 171, 225, 233, 234, 238-242,

246, 265, 266, 282

Hanna Bahari, 333 Hasan Efendi, 163 Hasan Paa, 59, 62, Haussez (baron Hautpoul, 170

Duhamel,

Hekekyan,

343, 344

Kasm, 366

252

Keith

63, 65, 74, 80, 87, 91,

99

Duchesne, 232

d'),

243

(lord), 27,

Makram, Seyid Ömer 69, 49

Kellermann, 50

Malus, 181

Kleber, 24, 25-27, 50, 60, 207

Marengo,

Koenig, 33, 221

Mari, 170, 183

Küçük Hüseyin, 50

Marügnac, 243, 282

50,

177

Mavrokordatos, 242, 253, 254

181, 182

Meade, 97

Heyden, 272

Laborde, 208

Medem, 344

Hodges, 369

Lallemand, 45, 189, 401, 409

Melikü's-Salih, 17

E

Houssart, 226

Lamarrine, 337, 360

Mendrici, 115, 187

Ebu Go, 330

Huder, 205, 267, 283, 385

Lambert

Menikli, 163, 359

El- Aryan,

Hurid Paa, 53, 54,

338

El-Cezayirli, 65, 66, 160

Hutchinson, 51,

(Muhammed el-) 56, 58, 70, 71, 75, 76,

Elfi

84, 85, 91, 94, 95, 97, 110, 113, 114,

125

El-Sedat (eyh), 68, 69, 87, 109

Emine Haram (Mehmed

Ali'nin

kars)

41, 112, 125, 126

74-84, 86, 87, 95, 110

52, 55,

56

(Charles), 181, 182, 184, 185,

Menou

213, 351

Langsdorff, 285

Lanusse, 50

Mettemich, 259, 263, 284, 323, 348, 351,

Larrey, 188

362, 364, 366, 367, 373, 378, 380, 385,

Hüsrev Paa,

Latif Bey, 123, 127

27, 31, 53, 54, 57-62, 65, 74,

389

78, 79, 110, 248-250, 277, 308, 312,

Lazarev, 318

Miaulis, 250

363-366, 370, 373, 378

Lazolu,

Michaud, 185

124, 128, 160

Foltz,

Mimaut,

Lefebvre, 351 (kral) 30,

32

356

Forbin,34,207,211,235 Fraser (general), 96, 97, 99, 100, 101

212

Hüseyin (Mehmed Ali'nin olu), 42 Hüseyin Paa, 299-301

F

Figan, 189

(general), 27, 49, 50, 51, 52, 60,

144, 207,

Ledoux, 210

Faruk

83, 84, 87, 109,

110

L

Dussap, 187, 211

458

Louis XVIII, 171, 242

46, 123-125, 127, 146, 147, 149-155,

390,402

Cochelet, 343-345, 347, 349, 350, 351, 352, 357, 369, 371, 373, 381, 383, 389,

401410

fon Seud (Abdullah), 124-126

Leibniz, 23

brahim (Bey), 20, 54, 59, 63, 73, 159 brahim (Mehmed Ali'nin babas),

Lenormant, 231-235 31,

32,33,41

brahim (Mehmed

Ali'nin olu) 38-42, 44-

330 Missett, 57, 91, 95, 96, 97, 98, 100, 102,

Le Pere, 208 Lesseps (Malhieu de),

45, 132, 227, 237, 242, 244, 245,

272, 273, 297, 300, 302, 303, 322, 324,

113 20, 332, 398,

399

Mole, 345, 347, 351

Letellier,225,226,271,272

Monachis, 178

45, 74, 75, 90, 93, 94, 103, 124-127, 130-

Linant de Bellefonds, 33, 37, 38, 144, 182,

Montpensier, 402

G

140, 150-155, 162, 164, 169, 170, 173,

207, 208, 210, 212-216, 219, 221, 229,

Morpugo, 187

Gaetani, 189

175, 187, 191, 201, 218, 236, 240, 249,

237, 243

Mougel, 207, 214-216, 229

Galib, 125

250, 252-254, 263, 265, 266, 268, 269,

Lion, 47, 48

Galiye, 123

271, 272, 277, 278, 288, 289, 290, 291,

Livron, 172, 224, 227

Gallovvay, 204, 213, 398

292-294, 297, 299, 300-308, 312-314,

Louis XIV, 23

Muhammed

Bey

(defterdar), 146, 153,

154, 155

Muharrem Bey,

268, 271, 273, 274

459

Muhtar,

163, 182,

Murad Bey,

212

20, 54, 55, 59,

Pretot, 190

159

Soult, 356, 357, 363, 368, 371, 383, 389,

Prisse, 174, 181, 186, 241

402

Muraviyev, 312, 316, 318, 323

Prokesch-Osten, 263, 264, 323

Murray,

Prom, 170

Spencer (John), 25

Pückler-Muskau (prince), 36, 43,

Stanhope

35, 116,

218

Mustafa Berber, 330 Mustafa Bey, 359

61, 115,

341

116, 165, 192, 237,

V

(lady), 337,

Stopford, 387, 390, 391, 392

Vali Bey, 359

Stürmer, 388

Varenne, 290, 304, 312, 317, 324, 325, 326 Varin, 182, 191, 201

Efendi, 399

R

Napier, 387, 388, 392, 397, 402

Raddi, 233

Süleyman Paa bkz. Seve

Napolyon,

Raid Paa

17, 19, 20, 22-25, 27, 31, 35, 45,

Vaissiere (kaptan), 132, 135

338

Süleyman

N

Tourneau, 171, 187

Vernet, 40, 43, 115, 235, 401, 402

Verninac, 21, 245 253, 255, 312, 316, 326, 339, Villele, 261,

Vogelsang, 99

101, 108, 112, 116, 122, 127, 129, 156,

Ratib Bey, 399

ahin Bey, 94,

157, 163, 167, 168, 175, 178, 207, 208,

Rey, 372

am, 268, 286, 291, 292, 297-300, 329, 330,

212, 213, 216, 221, 242, 247, 286, 289,

Reynier, 80, 225, 272

Rfat, 314-316, 385, 386

383, 384, 402

Ricci, 152,

233

Richelieu (dükü), 131, 132, 134, 138, 140,

Nazl (Mehmed Ali'nin kz), 41 Necib Efendi, 120, 165 Nefise, 76

141, 195, 205, 238,

258

Rigas, 247

Rigny, 266, 267, 268, 272, 273, 274, 276

Romei, 291, 294

Nemours, 402

Rosellini, 232, 233,

Nemr, 153

Roussin, 318-323, 325, 327

Nesselrode, 258, 260, 344, 348, 365, 369

Royze, 50

Nikolay

Rüppe), 144

258, 260,

369

44, 45, 160, 399, 400, 405,

406, 407, 408,

410

Wilhelm

78, 79, 80, 81, 91, 92, 94, 103, 104, 311

IV,

385

Wood,387

Z

Tevhide (Mehmed Ali'nin kz), Thedenat-Duvent, 161, 205

41, 125

Zeki Efendi, 399, 400

Zeyneb (Mehmed

Ali'nin

kz),

32, 42,

204

Tocqueville, 361 Tossiza, 351

Tosun (Mehmed

S Said

Nureddin, 185

Wellington, 31, 260

Talleyrand, 22, 23, 57, 70, 71, 73, 75, 76,

Thiers, 383, 384-387, 390

Ninet (John), 108, 200

Nubar Faa,

Walewski, 384-386, 388

Tahir, 54, 59, 60, 61, 62, 89, 110, 162, 271

Tevfik Efendi, 365

239

Roussel, 131, 134, 138, 140, 141, 238 de), 175, 186

T

Taylor, 243, 244, 245

Nelson, 24

I,

W VVaghorn, 393

arka vi, 69

Walewska, 383

26

Nerval (Gerard

113, 114

332, 334, 377

291, 294, 295, 309, 328, 353, 358, 360,

Nasif,

282

342,372,378

50, 52, 55, 60, 69, 70, 81, 92, 93, 95,

(Mehmed

Ali'nin

olu)

33, 35, 42,

Ali'nin olu), 31, 41,

42, 46, 90, 103, 113, 114, 122, 123, 126,

129, 132-134, 153, 294,

226

409

Salt (Henry), 141, 171, 238, 240, 241, 243,

O

244

Oul Le Pere 213, 214

Sami Bey, 378

Osman Paa, 292, 400

Sami Paa, 406

Oton, 341

Scotto, 152

Sebastiani, 45, 81, 227, 300, 302

P

Segur, 168

Palmerston

(lord), 192, 345-348, 350, 352,

Aa Beir, 329

Selim

376-378, 380, 381, 385-387, 390, 392,

Selim Bey, 56

395, 397, 402

Selim

1,

236

Selim

III,

Pariset,

Pitt (William, ikinci),

Planat

(Jules),

337

128

Polignac, 243, 282-285

Ponsonby

(lord), 349, 350, 366, 388, 395,

397

460

Selahaddin, 38, 212, 218

356, 361, 363, 364, 366-369, 372, 373,

Pontois, 368

18 25,

145

Selim Paa, 276, 329, 330

Serim Efendi, 364,365 Seve (Joseph),

168, 169, 170, 171, 248-

250, 307, 308, 338

Stnith (Sidney), 25, 26 Socio, 133

461