Skupni Nalaz Rimskih Zizaka Prilog Proucavanju Urbane Istorije Singidunuma

ADAM N. CRNOBRWA

Godi{wak grada Beograda Kw. XLVII-XLVIII, 2000-2001.

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU URBANE ISTORIJE SINGIDUNUMA

Najve}i broj lokaliteta na kojima su konstatovani ostaci civilnog naseqa anti~kog Singidunuma otkriven je slu~ajno, prilikom gradwe savremenoga Beograda. Mawi broj ovako otrivenih nalazi{ta istra`en je u okviru za{titnih arheolo{kih istra`ivawa, dok je najve}i broj informacija potekao sa lokaliteta koji su samo evidentirani, i sa kojih su u najboqem slu~aju pokupqeni pokretni arheolo{ki nalazi. Ovoj drugoj grupi nalazi{ta pripada i lokalitet na kome je na|en najve}i broj `i`aka o kojima }e biti raspravqano u ovome radu.1 O uslovima pod kojima su prona|ena 34 od 43 `i{ka, o kojima }e ovde biti re~i, sa~uvano je veoma malo podataka. Ostalo je zabele`eno da su u jugoisto~nom uglu Univerzitetskog parka (danas Studentski - karta 1/1), prilikom kopawa rovova za skloni{ta 1944.

godine konstatovani ostaci gra|evina, kao i da je prona|en ve}i broj rimskih objekata: `i`aka, plo~ica za pod itd. Uslovi nisu bli`e poznati, a objekti su danas izgubqeni.2 Me|utim, nekoliko godina kasnije je objavqen podatak da se u Muzeju grada Beograda nalazi vi{e od 70 `i`aka odre|enih kao tip III, varijanta 2, ~iji je najve}i broj na|en upravo u Univerzitetskom parku i u ulici Bra}e Jugovi}a.3 Kao ilustracija tog tipa, date su slike `i`aka za koje sam uvidom u inventarske kwige ustanovio da su svi prona|eni na lokalitetu u Univerzitetskom parku. Postavqaju se pitawa: koliko je `i`aka, ne samo ovoga tipa, zaista prona|eno na tom lokalitetu, koliko wih zbog lo{e o~uvanosti nije preneto u Muzej, kao i koliku je koli~inu sadr`ao pretpostavqeni depozit na ovome lokalitetu?

1

arheologiji posle oslobo|ewa, Muzeji 1, Beograd 1948, 123-129. Gara{anin D., Nekoliko rimskih grobnica iz Beograda, Muzeji 2, Beograd 1949, 146-154). 3 Kondi} V. i Todorovi} J., Zbirka rimskih `i`aka u Muzeju grada Beograda, Godi{wak muzeja Grada Beograda III, Beograd 1956, 71-72, sl. 2534. Kao mesto nalaza, autori navode samo to da je najvi{e primeraka ovoga tipa prona|eno u ulici Bra}e Jugovi}a i u Univerzitetskom parku.

Za ustupqeni materijal zahvalnost dugujem dr Slavici Kruni}, rukovodiocu Odseka za antiku Muzeja grada Beograda. Crte`e `i`aka je izradila @aklina Crnobrwa. 2 Gara{anin M. i D., Arheolo{ka nalazi{ta u Srbiji, Beograd 1951, 126. Ovaj lokalitet se ne spomiwe u prethodnim izve{tajima o arheolo{kim nalazi{tima na tlu Beograda (Gara{anin D., Rad Muzeja grada Beograda na

ADAM N. CRNOBRWA

@i{ci Danas se u Muzeju grada Beograda nalaze 43 anti~ke svetiqke, koje se po svojim karakteristikama ne mogu tipolo{ki odrediti na osnovu klasi~nih tipologija za ovu vrstu objekata iz rimskoga perioda. Wih 34 su prona|ene u jugoisto~nom uglu Univerzitetskog parka (danas Studentski), po jedna u podrumu Konaka kwegiwe Qubice i u Dowem gradu na Kalemegdanu, a za 7 nije poznato mesto nalaza. Osnovna zajedni~ka karakteristika svih ovih `i`aka je da su proizvedeni na vitlu. Na ovu ~iwenicu ukazuju tragovi u vidu koncentri~nih krugova na povr{ini diska ili na dnu recipijenta, kao i trag na dnu sa unutra{we strane recipijenta. Na to da ovakvi tragovi upu}uju da su `i{ci koji ih poseduju izra|eni na vitlu, ukazano je u literaturi,4 ali mi je na to skrenuta pa`wa i od strane vajara. Druga zajedni~ka karakteristika ovoga tipa jeste pqosnati disk, koji u svome obliku mo`e da varira od gotovo potpuno ravnog, do blago konkavnog oblika. Otvor za uqe se kod svih primeraka nalazi u samom centru diskosa i malog je pre~nika. Nekoliko `i`aka sa izrazitije udubqenim diskom tako|e sam opredelio kao morfolo{ki srodne ostalima. To sam u~inio budu}i da ovakva razlika u izgledu nije posledica druga~ijeg na~ina izrade, ve} samo druga~ije obavqenog postupka u wegovom procesu.5 Dimenzije na{ih `i`aka su male, te se du`ina kre}e izme|u 59 i 88 4

Broneer O., Terracotta Lamps, Isthmia III, New Jersey 1977, 27. 5 Prilikom obrade na vitlu, kona~an izgled diska se formira blagim pritiskom na wegovu povr{inu. Ceo proces izrade pri tom ostaje isti. 68

1. Jugoisto~ni ugao Univerzitetskog parka, lokalitet na kome su prona|eni ostaci objekta i ve}ina `i`aka. 2. Objekat na lokalitetu Studentski trg br. 6. 3. Objekat na uglu ul. Vasine i Studentskog trga (Vasina 24). 4. a, b - objekti iz III veka u bloku izme|u ulica Bra}e Jugovi}a i Simine (Stara Glavwa~a, danas Prirodno matemati~ki fakultet). 5. Terme iz III veka u severozapadnom uglu Studentskog parka. 6. Plato ispred Filozofskog fakulteta, objekti iz II-IV veka. 7. Ugao ulica Gospodar Jevremove i Kapetan Mi{ine, `rtvenik i 15 `i`aka. 8. Ugao ul. Francuske i Bra}e Jugovi}a, kerami~arske pe}i datovane u period od polovine II do polovine III veka. 1. Southeast corner of University park, site where most of ceramic lamps and remains of structure were found. 2. Structure at the site Studentski trg 6 3. Structure at the corner of Vasina Street and Studentski trg (Vasina 24) 4. a, b - structures from the 3rd century in house block between streets Bra}e Jugovi}a and Simina ( Stara Glavnja~a, nowadays Faculty of Science and Mathematics) 5. Thermae from the 3rd century in northwestern corner of University park 6. Plateau in front of Faculty of Philosophy, structures from 2nd-4th century 7. Corner of streets Gospodar Jeveremova and Kapetan Mi{ina, altar and 15 ceramic lamps. 8. Corner of streets Francuska and Bra}e Jugovi}a, pottery kilns dating from the mid-2nd to the mid-4th century.

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

mm, a pre~nik recipijenta od 56 do 72 mm. Silueta im je niska, i wihova vis. varira izme|u 19 i 32 mm. Nos i dr{ka su modelovani prstima, ~iji se tragovi na mnogima od wih uo~avaju. Razlika u modelovawu ovih delova `i`aka ogleda se u tome {to su neki nosevi i dr{ke nastali samo premodelovawem delova recipijenta, dok su drugi napravqeni odvojeno, pa tek zatim pridodati na telo `i{ka. Svi `i{ci su izra|eni od sredwe do dobro pre~i{}ene zemqe, solidno su pe~eni, sa varijacijama boje od svetlo `ute do oker, i od bledo do naranxasto crvene. Na osnovu varijacija me|usobnog odnosa recipijenta i nosa, polo`aja dr{ke i {irine ramena, mogu se uo~iti izvesne pravilnosti koje dozvoqavaju razvrstavawe ove grupe `i`aka u nekoliko tipova: 1) Svetiqke sa blago konkavnim diskom, {irokim ovalnim ramenom i nenagla{enim nosom, koji se gotovo stapa sa ramenom (kat. br. 1 - 7). 2) Svetiqke poput varijante 1, ali sa nagla{enije udubqenim diskom (kat. br. 8 - 12). 3) Svetiqke sa blago konkavnim diskom bez ramena i jasno izdvojenim nosom (kat. br. 13 -19). 4) Svetiqke sa diskom odvojenim od ramena tankom plasti~nom trakom ili diferencijacijom oboda samoga diska. Mogu se razlikovati dve varijante: a sa slabije nagla{enim, organski povezanim nosom (kat. br. 20 - 26); b - sa ve}im nosom koji {tr~i i velikom rupom na wemu (kat. br. 27 - 41).

5) Svetiqke sa diskom odvojenim od ramena tankom plasti~nom trakom i sa gotovo ~etvrtastim, nagla{eno izdvojenim nosom (kat. br. 42 - 43).

Problem tipolo{kog odre|ivawa Direktne analogije na{em tipu postoje u Ognenovu, u Pazarxiskom okrugu u Bugarskoj, gde je tako|e prona|en ve}i broj primeraka koji se vezuju za tamo{wu lokalnu radionicu i datuju se u III - IV vek n.e.6 Upore|uju}i oblike `i`aka prona|enih u Bugarskoj i na{ih, mo`e se konstatovati da je prisutna i izvesna podudarnost u izgledu wihovih podtipova. Povla~e}i analogije sa morfolo{ki najsli~nijim `i{cima, Kuzmanov ukazuje na primere iz Panonije, koji su u poznatoj klasifikaciji D. Ivawi ozna~eni kao tip XXII, varijanta 5.7 Svetiqke sli~ne na{im se javqaju na teritoriji provincije Panonije, kao i na lokalitetima te provincije koji se nalaze u blizini Singidunuma. U Sirmijumu je evidentirano nekoliko svetiqki koje autor svrstava u tip Ivanyi XXII, ali ukazuje i na wihovu specifi~nost u odnosu na ostale primerke ovoga tipa, kako u obliku tako i u vrsti gline od koje su proizvedene.8 Svetiqke koje se po svojim morfolo{kim karakteristikama ne uklapaju potpuno u tip Ivanyi XXII, a u koji ih autori svrstavaju, pronala`ene su i u okviru kulturnog sloja na Gomolavi, i za wih je samo izneta pretpostavka da pri-

6

Kuzmanov G., Anti~ni lampi, SofiÔ 1992, 47, Tip XLII, kat. br. 364-399. 7 Ibid., 47; Ivanyi D., Die Pannonischen Lampen, ein Typologysch-Chronologische Ubersicht, Dissertatio-

8

nes Pannonicae, Series 2, No. 2, Budapest 1935, 20. Rubright J. C., Lamps from Sirmium in the Museum of Sremska Mitrovica, Sirmium III, Beograd 1973, 54.

69

ADAM N. CRNOBRWA

padaju nekropoli koja se datuje u kraj III i kroz IV vek.9 Svetiqke sli~ne na{ima, koje su prona|ene u Sisku, opredeqene su kao jedna od podvarijanti tipa Ivanyi XXII.10 Ni u jednom od navedenih primera nije ukazano na bli`i kontekst nalaza, tako da je veoma te{ko opredeliti se za prihvatawe ili neprihvatawe ponu|enih datovawa `i`aka sli~nih na{im, u kraj III odnosno kroz IV vek. Okvirno datovawe primeraka iz Bugarske tako|e bi trebalo uzeti sa rezervom, jer ono je bilo uslovqeno predube|ewem da su publikovani `i{ci srodni tipu Ivanyi XXII.11 Sli~nost `i`aka koje razmatram u ovome radu, kao i wima sli~nih iz Bugarske, te pojedinih primera iz Panonije, sa tipom Ivanyi XXII, veoma je diskutabilna. Sa druge strane, na{i `i{ci u izvesnoj meri pokazuju sli~nost sa svetiqkama tipa Loeschcke VIII/Ivanyi VII,12 ~ija je proizvodwa trajala od po~etka I pa sve do u III vek, uz postepenu degradaciju u kvalitetu kori{}ene gline i na~inu izrade unutar lokalnih radionica.13 Na sli~nost sa tipom Loeschcke VIII je prilikom prvoga publikovawa ve} pomenutih `i`aka iz Ognenova u Bugarskoj ukazao i Kuzmanov,14 da bi tek prilikom drugog wihovog publikovawa taj stav revidirao.15 Tip `i`aka Lo-

eschcke VIII/Ivanyi VII, sa svojim podvarijantama, prisutan je i na teritoriji anti~koga Singidunuma.16 Kao dodatni argument koji bi se mogao upotrebiti pri poku{aju povezivawa nastanka na{eg tipa `i`aka sa kasnim provincijskim varijantama tipa Loeschcke VIII/Ivanyi VII ukaza}u i na na{ `i`ak kat. br. 19. Treba obratiti pa`wu na spoj izme|u wegovoga recipijenta i o{te}enoga nosa. Ovakav, ravan, zavr{etak nosa odgovara tipu Loeschcke VII, varijanti L.17 Dve horizontalno utisnute linije, koje se nalaze u korenu nosa, mogle bi biti protuma~ene kao trenutna inspiracija majstora koji ga je izradio, ali i kao stilizacija izgleda `i{ka po uzoru na forme koje su u to vreme postojale na tr`i{tu. Jedan od `i`aka poti~e iz otpadne jame prona|ene u podrumu Konaka kwegiwe Qubice (kat. br. 3). Keramika sa ovoga nalazi{ta, za koju se pretpostavqa da je izra|ena u lokalnoj radionici u neposrednoj blizini, datovana je u II vek.18 @i`ak, koji je po fakturi zemqe od koje je izra|en, kao i na~inu izrade, veoma sli~an onima koje ovde razmatram, ali sa tri nosa, prona|en je na platou ispred Filozofskog fakulteta, u okviru stambenog horizonta datovanog u kasni II vek.19 Tako|e bi trebalo ukazati i na `i{ke prona|ene u ispuni

9

14

Dautova-Ru{evljan V. i Brukner O., Gomolava - Rimski period, Novi Sad 1992, 82, T. 5/23, T. 6/24, 25. 10 Viki}-Belan~i} B., Anti~ke svjetiljke u Arheolo{kom muzeju u Zagrebu II, Vjesnik Arheolo{kog muzeja u Zagrebu, 3. serija - sv. IX, Zagreb 1975, 61-62, 146, Kat. br. 1067-1071, T. XLII/6 i kat. br. 1075, T. XIX/12. 11 Kuzmanov G., op. cit., 47, napomena 11. 12 Loeschcke S., Lampen aus Vindonissa. Ein Beitrag zur Geschichte von Vindonissa und des Antiken Beleuchtungswesens. Zürich 1919, 237. Ivanyi D., op. cit., 13. 13 Viki}-Belan~i} B., op. cit., 114, napomena 54. 70

Kuzmanov G., Za proizvodstvoto na glineni lampi v Dolna MiziÔ i TrakiÔ (I-IV v.), ArheologiÔ, God. XXIII, 1-2, SofiÔ 1981, 17. 15 Vidi napomenu 6. 16 Kondi}, Todorovi} J., op. cit., 64-67, sl. 2-10; Tip I, varijante 1-3. 17 Loeschcke S., op. cit., 237. 18 Ibid., 235. 19 Bojovi} D., Prilog urbanoj istoriji Beograda u periodu rimske dominacije, Godi{wak grada Beograda XXII, Beograd 1975, 20, sl. 13/6.

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

rova na lokalitetu Knez Mihajlova 30, koje autori obele`avaju kao svoj tip II i povezuju ga sa tipom Loeschcke VIII/Ivanyi VII,20 a hronolo{ki ih opredequju u period od sredine II do sredine III veka.21 Posebno bih `eleo da uka`em na sli~nost dva `i{ka sa tog lokaliteta, ~iji su crte`i objavqeni, sa onima koje ovde razmatram, kao i opasku autora da postoji veliki broj neukra{enih primeraka ovoga tipa.22 Wihovo povezivawe sa tipom Loeschcke VIII/Ivanyi VII mo`e biti korisno i zbog {to bli`eg datovawa nalaza iz Univerzitetskog parka. Skrenuo bih jo{ jednom pa`wu na ~iwenicu da na{i `i{ci ne pokazuju veliku sli~nost sa tipom Ivanyi XXII, naro~ito sa prve ~etiri wegove varijante, dok bi se sli~nost sa petom samo uslovno mogla prihvatiti. Naime, `i{ci koji se svrstavaju u pomenutu petu varijantu toga tipa su i me|usobno veoma razli~iti, a najsli~niji na{ima se pre mogu uzeti kao izuzetak od utvr|enih normativa wihovoga izgleda. Zato bi se moglo i posumwati u ispravnost ovakve wihove klasifikacije, koja za sobom mo`e nositi i pogre{ke pri procenama starosti i geneze ovoga tipa `i`aka. Sa druge strane postoji ve} pomenuta izvesna sli~nost na{ih `i`aka sa tipom Loeschcke VIII/Ivanyi VII, a koja ukazuje na ne{to raniji nastanak nego {to bi to bio slu~aj ukoliko bismo ih povezali sa tipom Ivanyi XXII. Skloniji sam ranijoj dataciji na{ih `i`aka,

{tavi{e, mi{qewa sam da bi i `i{ci iz Bugarske mo`da trebalo da budu datovani ranije no {to je to predlo`eno. Na mogu}nost ovakve datacije ukazuje i ~iwenica da je kerami~ka roba u posledwim decenijama II i prvoj polovini III veka najve}im delom dopremana iz pontskih, odnosno dowepodunavskih oblasti.23 Povezivawe nastanka na{ih `i`aka sa dowepodunavskim, a ne panonskim uticajem, ukazuje na razlog zbog koga se ovakvi `i{ci, osim nekoliko navedenih izuzetaka, retko pojavquju u Panoniji. @i{ci koji su obra|eni u ovome radu mogu se odrediti kao jedna od kasnih, lokalnih varijanti tipa Loeschcke VIII, koji prethode sli~nim `i{cima varijante 5, tipa Ivanyi XXII u Panoniji. U tom slu~aju bi i ne{to kasnija datacija sli~nih `i`aka u Panoniji, u odnosu one iz Mezije, bila razumqiva. Kasnija lokalna proizvodwa sli~nih ali grubqih formi, zabele`ena u Ni{u24 i Bugarskoj,25 a datovana u period od kraja III do V veka, mo`e se dovesti u vezu sa ranije pomenutim primerima iz Bugarske26 i sa na{im `i{cima iz Singidunuma, kao formama koje su im prethodile.

20

24

Ivani{evi} V., Nikoli}-\or|evi} S., Novi tragovi anti~kih fortifikacija u Singidunumu, Singidvnvm 1, Beograd 1997, 122. 21 Ibid., 127. 22 Ibid., 124, T. 48/ 4 i 6. 23 Nikoli}-\or|evi} S., Anti~ka keramika Singidunuma, Singidvnvm 2, Beograd 2000, 193.

Okru`ewe Da bi se pristupilo poku{aju odre|ivawa vremena nastanka i upotrebe na{ih `i`aka, trebalo bi podrobJovanovi} A., Zemqane svetiqke iz anti~ke zbirke Narodnog muzeja u Ni{u, Ni{ki zbornik 2, Ni{ 1976, 76-77; sl. 27-35. 25 Kuzmanov G., op. cit., 1992, 44, 45, Tip XXXIX, kat. br. 326-340. 26 Vidi napomenu 6.

71

ADAM N. CRNOBRWA

nije razmotriti i ostale pokretne nalaze, kao i arhitektonske celine, sa lokaliteta u Studentskom parku i u wegovoj neposrednoj okolini. Na`alost, od pokretnih nalaza prona|enih zajedno sa na{im `i{cima u Univerzitetskom parku 1944. godine, u Muzeju grada Beograda se nalaze jo{ samo dva fragmentovana `i{ka. Oba pripadaju tipu tzv. firma lampi. Fragmentarnost jednog od wih ne dozvoqava odre|ivawe bli`e datacije (Inv. br. AA/93), dok je drugi `i`ak hronolo{ki opredeqen u period II - III veka.27

mestu je otkriven pod poplo~an opekama dimenzija 42h28h5 cm, dok je na drugom mestu otkriven pod od {estougaonih plo~ica.31 Na osnovu pokretnih nalaza, gra|evinski horizont na ovome lokalitetu datovan je u II - III vek.32 Pored u literaturi navedenih gra|evinskih elemenata registrovanih na ovome lokalitetu, u Muzeju grada Beograda se ~uvaju jo{ i deo hipokausta (AA/1082) i bikonkavne podne plo~ice (AA/10831118). - U severozapadnom delu Studentskog parka prona|ene su i u celosti istra`ene rimske terme (karta 1/5). One su na osnovu velikog broja pokretnih nalaza datovane u III vek.33 Prilikom iskopavawa ovih termi, otvoreno je i nekoliko probnih sondi koje su pokazale da je ~itav Studentski park pun arhitektonskih ostataka iz rimskoga vremena.34 - Na lokalitetu Plato, ispred Filosofskog fakulteta (karta 1/6), otkriveno je vi{e gra|evinskih horizonata datovanih u period od II do IV veka.35

- Na lokalitetu Studentski trg br. 6 (karta 1/2) otkrivena su dva masivna zida iz rimskoga perioda koji su pripadali jednoj prostoriji. Unutra{wi deo zida je bio oblo`en opekama formata 42h28h5 cm. Prona|en je i pod od bikonkavnih plo~ica povr{ine oko dva kvadratna metra, jedan o~uvan i nekoliko fragmentovanih `i`aka. Posebno je bitan podatak da se jedan od dva zida pru`ao daqe ispod trotoara, to jest ka jugoisto~nom delu Studentskog parka gde su prona|eni na{i `i{ci.28 - Sli~an pod od bikonkavnih plo~ica otkriven je i na uglu Studentskog trga i Vasine ulice29 (karta 1/3). - Izme|u ulica Bra}e Jugovi}a i Simine konstatovani su ostaci zidova i podova ku}a (karta 1/4a, 4b).30 Na jednom

U prikazu prostorno bliskih lokaliteta ograni~io sam se na gore pomenute, jer su teritorijalno najbli`i mestu nalaza `i`aka. Civilno naseqe Singidunuma nalazilo se i sa severne, ju`ne i zapadne strane ovde navedenih lokaliteta. Sa isto~ne strane, dvadese-

27

31

Kruni} S., Rimske svetiqke s pe~atom iz zbirke Muzeja grada Beograda, Godi{wak grada Beograda XXXV, Beograd 1985, 27, 28, kat. br. 19. 28 Todorovi} J. i Birta{evi} M., Arheolo{ki spomenici u Beogradu i okolini, Godi{wak muzeja grada Beograda II, Beograd 1955, 38, 39. 29 Gara{anin D., Arheolo{ki spomenici u Beogradu i okolini, Godi{wak muzeja grada Beograda I, Beograd 1954, 69. 30 Ovaj lokalitet se u literaturi sre}e jo{ i pod imenom Stara Glavwa~a. 72

Todorovi} J., Birta{evi} M., op. cit., 32, 33, sl. 6. Bojovi} D., op. cit., 19, 20. Bojovi} D., Rimska keramika Singidunuma, Beograd 1977, 26, 28, 29. Kruni} S., op. cit., 26, kat. br. 14. 33 Bojovi} D., Rimske terme u parku na Studentskom trgu u Beogradu, Godi{wak grada Beograda XXIV, Beograd 1977, 20. 34 Ibid., 14-16. 35 Bojovi} D., op. cit., 1975, 5-27. 32

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

tak metara ispod lokaliteta izme|u ulica Bra}e Jugovi}a i Simine, ve} od dana{weg stambenog bloka izme|u ulica Simine i Gospodar Jovanove, nailazi se na prve grobove severoisto~ne nekropole Singidunuma.36 Sahrawivawa u ovome delu nekropole datuju se od II do druge polovine IV veka.37 Pouzdanost predlo`ene datacije po~etaka sahrawivawa u vidu grobova bunara na tome prostoru dovo|ena je u pitawe.38 Na ovom prostoru se sigurno mo`e konstatovati samo postojawe grobnih celina iz druge polovine III i kroz IV vek.39

Kontekst nalaza Jedno od pitawa na koja bih `eleo da poku{am da dam odgovor jeste i namena objekta (ili objekata) unutar kojeg su se nalazili na{i `i{ci. Kao {to sam ve} ranije napomenuo, jedno od pitawa koja vode dobijawu ovoga odgovora, jeste broj `i`aka koji se u pretpostavqenom objektu nalazio. Na osnovu raspolo`ivih podataka mo`e se samo konstatovati da ih nije bilo mawe od 70. S obzirom na na~in na koji su dospeli u Muzej, mo`e se pretpostaviti da ih je u vreme destrukcije objekta sigurno bilo vi{e. Drugo pitawe jeste svrha zbog koje su se oni nalazili unutar jednoga objek36

Pop Lazi} S., Nekropole rimskog Singidunuma, Singidvnvm 3, Beograd 2002, 22, 24, Plan II G-120, 121, 134. 37 Ibid., 86. 38 Bojovi} D., op. cit., 1975, 20. 39 Pop Lazi}, op. cit., 47, 86. 40 Daremberg M. Ch., Saglio E., Dictionnaire des Antiquites Grecques et Romaines III deuxieeme partie (L-M), Paris 1904, 1337; Bailey D.M., A Catalogue of the Lamps in the British Museum I (Greek, Hellenistic, and Early Roman pottery Lamps), London 1975, 9;

ta, ili eventualno u vi{e wih na izuzetno malome prostoru. Da bih na ovo pitawe ponudio odgovor, morao bih da uka`em i na namenu koju su `i{ci imali u antici. Na osnovu konteksta nalaza, mo`e se konstatovati da su `i{ci na prostorima pod rimskom dominacijom bili upotrebqavani za osvetqavawe, kao votivni darovi u hramovima i u najve}em broju kao grobni prilozi.40 Generalno gledano, daleko ve}i broj `i`aka je prona|en u sakralnom kontekstu, unutar grobnih celina i hramova, nego u stambenim objektima. Iako u samome civilnom nasequ Singidunuma nije otkrivena nijedna gra|evina koja bi se pouzdano mogla opredeliti kao sakralni objekat, potvrda ove tvrdwe postoji. Nedaleko od Studentskog parka, na uglu ulica Gospodar Jevremove i Kapetan Mi{ine, zabele`en je i nalaz `rtvenika posve}enog Jupiteru, koji je stajao izme|u dva zidana stupca (Karta 1/7), pored koga je prona|eno i 15 `i`aka.41 Taj nalaz se mo`e okarakterisati i kao jedini precizno locirani sakralni prostor u civilnom nasequ rimskoga Singidunuma. Depoziti `i`aka koji su u hramove i svetili{ta dono{eni kao votivni darovi zabele`eni su kroz gotovo ~itavu antiku.42 Nalaz `i`aka najsli~nijih na{ima, iz Ognenova u Bugarskoj, tako|e se povezuje sa upotrebom u svetili{tu.43 Menzel H., Antike lampen in Römisch-Germanischen Zentralmuseum zu Mainz, Mainz 1954, 2. 41 Valtrovi} M., Rimski natpisi iz Beograda, Starinar 5, 1888, 50; Gara{anin D., op. cit., 1954, 72. 42 Crnobrwa A. N., Interdisciplinarna analiza upotrebe anti~kih `i`aka, Zavr{ni rad, Alternativna akademska obrazovna mre`a, Beograd 2002, 23. 43 Kuzmanov G., op. cit., 1981, 17. Autor ne defini{e bli`e uslove nalaza. 73

ADAM N. CRNOBRWA

Trebalo bi obratiti pa`wu i na ekonomsku isplativost `i`aka kao izvora osvetqewa u na{im krajevima. Zatvoreno telo svetiqke nije pogodno za kori{}ewe loja i `ivotiwskih masti kao goriva,44 te ovaj vid goriva mo`emo izostaviti iz daqeg razmatrawa. Name}e se zakqu~ak da se za puwewe `i`aka moralo koristiti pre svega maslinovo, ili neko drugo biqno uqe. Kao izvor za proizvodwu uqa, na na{im prostorima mogli su se upotrebqavati lan, konopqa i uqana repica. Me|utim, lan i konopqa ne daju tako veliki prinos semena da bi se wihovo uqe, kao gorivo za osvetqewe, moglo rangirati ispred tradicionalno kori{}enih izvora osvetqewa autohtonog stanovni{tva. Za repicu se ne mo`e sa sigurno{}u tvrditi da je u to vreme bila domestikovana.45 Kao mogu}e gorivo, preostaje ve} pomenuto maslinovo uqe. Arheolo{ki nalazi pokazuju da je tokom II veka maslinovo uqe u Singidunum dovo`eno iz Istre i severne Italije.46 U kasnijem periodu, od polovine II do polovine III veka, ova roba se uvozi prevashodno iz isto~nomediteranskih i crnomorskih oblasti.47 Kao sirovina koja je uvo`ena iz daleka, maslinovo uqe je moralo imati status ekskluzivne robe, i malo je verovatno da je bilo dovo`eno da bi slu`ilo kao zamena za `ivotiwske masno}e u ishrani. Sa druge strane, tradicionalni izvori osvetqewa poput vo{tanica, lojanica i lu~anica, te{ko da su mogli da budu potisnuti od strane skupqeg, a u najmawu

Drugo va`no pitawe jeste poku{aj datovawa ovoga nalaza. Sada bih se morao vratiti na datovawa ponu|ena za prostorno najbli`e lokalitete, koje sam ve} naveo u ovome radu. Upotreba arhitektonskih celina, termi u Studentskom parku i objekata izme|u ulica Bra}e Jugovi}a i Simine, hronolo{ki je opredeqena do u III vek. Od oskudnih informacija o objektima u jugoisto~nom uglu Univerzitetskog parka, gde je prona|en najve}i broj `i`aka koje razmatramo u ovome radu, izdvojio bih podatak da su na tom mestu prona|ene i plo~ice za pod. Ova vrsta pokretnih nalaza, i to bikonkavne plo~ice, otkrivena je i u okviru pomenutih objekata izme|u ulica Bra}e Jugovi}a i Simine, Studentskom trgu 6 i Vasinoj 24. Iako podne plo~ice nisu hronolo{ki osetqivi pokretni nalazi, izdvajam ih, jer wihovo prisustvo

44

46

Forbes, Studies in Ancient Technology Vol. VI, Leiden 1958, 160; Rubright J. C., op. cit., 46. 45 Zeuner, F. E., Cultivation of Plants, in C. Singer, E. J. Holmyard and A. R. Hall (eds.), A History of Technology Vol. I, Oxford 1965, 360. 74

ruku podjednako efikasnog izvora osvetqewa poput `i{ka. Sa aspekta ekonomske isplativosti, skloniji sam zakqu~ku da je `i`ak puwen uqem bio isuvi{e skup za eksploataciju da bi na{ao {iru primenu u osvetqavawu unutra{wosti kako privatnih, tako i javnih objekata na teritorijama ve}ine rimskih provincija. Imaju}i sve navedeno u vidu, usudio bih se da pretpostavim sakralnu namenu objekta (ili objekata), gde je prona|en najve}i broj na{ih `i`aka.

Datovawe

47

Nikoli}-\or|evi} S., op. cit., 2000, 191. Bjelajac Q. i Simi} Z., Rezultati za{titnih arheolo{kih istra`ivawa na prostoru ulice Kneza Mihaila, Godi{wak grada Beograda XXXVIII, Beograd 1991, 27.

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

nije registrovano na preostalim lokalitetima koji su istra`ivani u blizini, a koje sam ve} pomiwao u ovome radu, kao ni na drugim mestima na kojima su locirani stambeni horizonti. Podatak da se jedan zid objekta na Studentskom trgu 6 pru`ao daqe ispod trotoara, upravo ka mestu na kome su otkriveni i na{i `i{ci, ukazuje na mogu}u povezanost ovih gra|evina u organizacionom smislu. Usudio bih se da pretpostavim kako su svi pomenuti objekti (karta 1/1, 2, 3, 4a, 4b) pripadali istom gra|evinskom horizontu, i da je wihova destrukcija bila jednovremena, u III veku. Ovoj konstataciji u prilog ide i mi{qewe S. Pop Lazi}a da se oblik sahrawivawa, kakav je prisutan na severoisto~nom delu nekropole (sekundarna upotreba nadgrobnih stela), najranije mo`e datovati u tre}u ~etvrtinu III veka, kao i da nosilac ove pojave mo`e biti neka nova populacija koja dolazi u Singidunum, ili se formira iz ve} postoje}e.48 Ovakvo mi{qewe ukazuje da je u drugoj polovini III veka do{lo do zna~ajne promene u strukturi stanovni{tva, ili barem wegovoga odnosa prema svojim prethodnicima. Pisani izvori za rimsku istoriju ne donose nam podatke o de{avawima iz polovine tre}ega veka na teritoriji Singidunuma. Ostaci materijalne kulture iz perioda rimske dominacije, koji su prikupqeni sistematskim istra`ivawima, malobrojni su, i ne doz-

voqavaju sastavqawe celovitije slike o civilnom `ivotu u Singidunumu. Jedan epigrafski podatak, s kraja drugog - po~etka tre}eg veka, ukazuje da ni u doba prosperiteta civilnog naseqa, Singidunum nije bio po{te|en od povremenih napada neprijateqa na wegovo stanovni{tvo.49 Kriza koja je nastupila polovinom tre}ega veka u Rimskom carstvu nije mimoi{la ni na{e krajeve. Najbrojnije ostave novca u Gorwoj Meziji pohrawene su 252/253. godine, {to se mo`e dovesti u vezu sa gra|anskim ratom, ali ne bi trebalo iskqu~iti ni eventualnu opasnost od varvarskih upada.50 Upravo na mogu}i pravac upada ukazuje i topografija nalaza ostava iz ovoga perioda, kao i onih pohrawenih 254. godine.51 Na mogu}nost da je i Singidunum pogodilo razarawe, najverovatnije 254. godine, to jest nakon pretpostavqenog prolaska cara Valerijana krajem 253. godine,52 ukazuje nekoliko nalaza. Ostava antoninijana prona|ena u ulici Cara Uro{a 10 poseduje, kao najmla|e, primerke novca iz druge polovine 253. godine.53 Iako je autor kao povod za pohrawivawe ostave naveo odlazak legionara u vojnu na istok, skloniji sam mi{qewu da je uzrok bila iznenadna opasnost. Nije bezna~ajan ni podatak da je 365 nov~i}a, kao posledica nekoga po`ara u neposrednoj blizini, bilo deformisano i prilepqeno za poklopac olovnog suda u kome je novac bio

48

51

Pop Lazi}, op. cit., 47. 49 Mirkovi} M., Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968, 46. 50 Arsenijevi} M., Skupni nalazi rimskog novca u Gorwoj Meziji kao arheolo{ke potvrde varvarskih upada, Magistarski rad, Filozofski fakultet, Beograd 2002, 69.

Ibid., 70, Karte 5-6. Napomenuo bih da se ostave opredequju u odre|ene godine na osnovu najmla|eg novca u wima. To ne iskqu~uje ni mogu}nost da su ostave datovane u 252. godinu, u stvari, pohrawene i godinu ili dve kasnije. 52 Kondi} V., Beogradski nalaz denara i antoninijana, Beograd 1969, 22. 53 Ibid., 18. 75

ADAM N. CRNOBRWA

pohrawen.54 Mo`da se taj po`ar dogodio u nekom kasnijem periodu, ali ne bi trebalo iskqu~iti ni mogu}nost da je bio posledica upravo onih doga|awa koja su odnela i vlasnika ovoga novca. Lokalne grn~arske radionice su pretpostavqene na vi{e mesta u anti~kom Singidunumu, ali su direktno potvr|ene samo one na uglu ulica Bra}e Jugovi}a i Francuske, ispod dana{weg Narodnog pozori{ta.55 Budu}i da je dokumentacija o ovome lokalitetu veoma oskudna, u datovawu sam se pre svega oslonio na usmene iskaze qudi koji su vodili iskopavawa.56 Po wima, u pe}i koja je publikovana pod brojem 4 (obratiti pa`wu na stepen wene o~uvanosti),57 prona|ena je velika koli~ina naslagane keramike, koja se tu o~igledno nalazila radi pe~ewa. Utisnut na jednom poklopcu, koji se nalazio u pomenutoj pe}i, prona|en je nov~i} Trebonijana Gala, lokalne kovnice iz Viminacijuma 251/252. godine.58 Stepen o~uvanosti nov~i}a ukazuje da se on kratko vreme nalazio u opticaju. Ovakvi uslovi nalaza navode na zakqu~ak da je rad pe}i nasilno prekinut, ne dugo nakon pomenute godine. Na osnovu podataka o upadima varvara u okolne oblasti polovinom III veka,59 moglo bi se zakqu~iti da je i uni{tewe grn~arske radionice imalo isti uzrok.

54

I na ostalim primercima iz ove ostave, koji se ~uvaju u Muzeju grada Beograda, vidqive su posledice izlagawa visokoj temperaturi u vidu plavi~asto - crvenkaste boje povr{ine. 55 Cvjeti}anin T., Grn~arska radionica u Singidunumu, Singidvnvm 2, Beograd 2000. 56 Usmeni iskaz Nikole A. Crnobrwe, koji je nadgledao rad na terenu. 76

* * * @i{ci koje sam prikazao u ovome radu izra|eni su u nekoj od lokalnih grn~arskih radionica, najverovatnije u samome Singidunumu. Wihove direktne analogije iz Bugarske, sporadi~na pojava sli~nih u Panoniji, i posvedo~ena `iva trgovina doweg Podunavqa i crnomorskih obala sa na{im krajevima, upu}uju i na poreklo ovakvih `i`aka. Tako sam pretpostavio wihovo {irewe sa istoka ka zapadu, od doweg Podunavqa ka Panoniji. Istovremeno, ovakav put {irewa za sobom povla~i i datovawe koje je ni`e u odnosu na ranije pretpostavqena. Razmatrawe iskqu~ivo `i`aka i poku{aj odre|ivawa wihovog porekla samo na osnovu izgleda i komparacija sa raznim tipologijama, u ovome slu~aju nisu mogli da budu od pomo}i prilikom poku{aja datovawa nalaza. Da bih barem poku{ao da preciznije opredelim period u kome su na{i `i{ci proizvedeni i upotrebqavani, morao sam da pretpostavim i namenu objekta u kome se ve}ina wih nalazila, kao i {iri kontekst nalaza. Razmatrao sam ekonomske aspekte kori{}ewa `i`aka, kontekste u kojima su oni pronala`eni {irom nekada{weg Rimskog carstva, kao i specifi~nosti uslova na{eg nalaza.

57

Cvjeti}anin T., op. cit., 249, sl. 7, 8. Crnobrwa N., Anti~ki novac sa podru~ja rimskog puta Singidunum - Castra Tricornia - Ad sextum Miliarem iz numizmati~ke zbirke Muzeja grada Beograda, Godi{wak grada Beograda XXXIV, Beograd 1987, 29, napomena 6. 59 KolosovskaÔ Á.K., Rim i mir plemen na Dunae I - IV vv. n.z., Moskva 2000, 142, 143. 58

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

1

4

7

2

3

5

8

6

9

T. I (1:2)

77

ADAM N. CRNOBRWA

Mnogobrojni arheolo{ki nalazi svedo~e o nemirnim i nejasnim de{avawima polovinom tre}ega veka u Singidunumu. Podaci iz pisanih izvora preciznije upu}uju na doga|awa u okolnim oblastima, ali ne i u samome Singidunumu. Na osnovu svega pomenutog, smatram kako je velika verovatno}a da su se na{i `i{ci nalazili unutar objekta kultne namene (jugoisto~ni ugao Studentskog parka, karta 1/1), ~ija je upotreba bila prekinuta nekim od varvarskih upada polovinom tre}ega veka, i to ubrzo nakon 253. godine.

Katalog 1. Inv. br. AA/66 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk jedva primetno udubqen, oko wega utisnut prsten, na povr{ini tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame oblo, neznatno odvojeno od diska. Dno ravno sa koncentri~nim krugovima. Kqun mali, organski spojen sa ramenom ispred kojeg tek neznatno izlazi, dr{ka uspravna. Bledo crvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: du`ina 65 mm, visina 22 mm, {irina 58 mm.60 2. Inv. br. AA/70 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk jedva primetno udubqen, oko wega urezan prsten koji ga odvaja od ramena, na povr{ini tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Dno ravno, primetni koncentri~ni krugovi. Kqun mali, organski spojen sa ramenom ispred kojeg tek neznatno izlazi. Dr{ka uspravna. Bledo crvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 66 h 22 h 60 mm. 3. Inv. br. AA/3014 Nalazi{te: podrum Konaka knegiwe Qubice, jama 4. Disk potpuno ravan, oko wega je utisnut prsten koji ga odvaja od {irokog ramena, koje je neznatno iznad ravni diska. Dno ravno. Kqun nedostaje, o~uvani deo otvora duboko zalazi u rame. Svetlooker glina, nema tragova upotrebe. Dimenzije: 62 h 23 h 60 mm 4. Inv. br. AA/1029 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk potpuno ravan, oko wega utisnut prsten koji ga odvaja od oblog ramena koje je potpuno u ravni diska. Dno ravno sa pri60

78

U katalo{kom delu dimenzije }e biti date ovde kori{}enim redosledom: du`ina - visina {irina. Slovne oznake za ove mere ne}e biti kori{}ene.

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

10

13

16

12

11

14

15

17

18

T. II (1:2)

79

ADAM N. CRNOBRWA

metnim koncentri~nim krugovima. Kqun mali, organski spojen sa ramenom ispred kojeg tek neznatno izlazi, dr{ka uspravna. Bledo oker glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 70 h 23 h 60 mm 5. Inv. br. AA/99 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ravan, dva koncentri~no urezana kruga ga razdvajaju od ramena koje je neznatno uzdignuto, dno blago ispup~eno. Kqun mali, organski povezan sa recipijentom, otvor na wemu okrugao. Dr{ka uspravna, nalepqena, bez rupice. Oker glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 72 h 22 h 60 mm 6. Inv. br. AA/73 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk jedva primetno udubqen, oko wega utisnut prsten, na povr{ini tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame oblo, neznatno odvojeno od diska. Dno ravno, primetni koncentri~ni krugovi. Kqun mali, organski spojen sa ramenom ispred kojeg tek neznatno izlazi, dr{ka uspravna. Bledo crvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 66 h 22 h 60 mm 7. Inv. br. AA/98 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ravan, samo urezanim krugom odvojen od ramena koje se direktno pretapa u recipijent, dno ravno. Kqun o{te}en. Dr{ka uspravna, nalepqena, bez rupice. Oker glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 59 h 23 h 55 mm 8. Inv. br. AA/102 Nalazi{te: nepoznato. Disk blago udubqen, sti~e se utisak da je nalepqen na recipijent. Rame usko, ne{to iznad diska i jasno odvojeno od wega. Dno ravno. Kqun organski povezan sa recipijentom, ne{to izba~eniji, otvor za fitiq trougaon. Dr{ka uspravna, nalepqena, trougaonog preseka, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 72 h 26 h 56 mm 80

9. Inv. br. AA/107 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago udubqen, od ramena odvojen urezanim krugom i plasti~nom trakom. Na povr{ini su tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame usko, ne{to iznad diska i jasno odvojeno od wega. Na dnu dva koncentri~na kruga. Kqun mali i organski povezan, otvor za fitiq okrugao. Dr{ka uspravna, nalepqena, trougaonog preseka, sa rupicom. Bledo`uta glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 71 h 23 h 59 mm 10. Inv. br. AA/83 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago udubqen, sti~e se utisak nalepqen na recipijent. Rame usko, ne{to iznad diska i jasno odvojeno od wega. Dno ravno. Kqun organski povezan, ne{to izba~eniji, otvor za fitiq je trougaon. Dr{ka uspravna, bez rupice. Bledocrvena glina, nema tragova upotrebe. Dimenzije: 75 h 25 h 59 mm 11. Inv. br. AA/80 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk jako udubqen, na povr{ini su vidqivi tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame visoko, usko, jasno odvojeno od diska. Dno ravno. Kqun organski povezan, otvor za fitiq je okrugao. Dr{ka o{te}ena, uo~ava se da je bila popre~na, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 68 h 28 h 60 mm 12. Inv. br. AA/77 Nalazi{te: nepoznato. Disk jako udubqen, plasti~nim rebrom i u`qebqenim prstenom odvojen od visokog i uskog ramena. Dno blago zaobqeno. Kqun izdignut, veoma mali i organski povezan sa recipijentom. Dr{ka nalepqena, uspravna, trugaonog preseka, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 73 h 29 h 58 mm

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

19

20

21

23

22

T. III (1:2)

81

ADAM N. CRNOBRWA

13. Inv. br. AA/59 Nalazi{te: nepoznato. Disk neznatno ulegnut, sa dodatnim udubqewem na sredini. Dno ravno. Ramena nema. Kqun velik, trapezast. Dr{ka uspravna, u{tinuta, sa rupom. Svetlooker glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 89 h 22 h 63 mm 14. Inv. br. AA/63 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago udubqen, nema ramena. Dno ravno sa tragovima izrade u vidu koncentri~nih krugova. Kqun organski povezan sa recipijentom, neznatno uzdignut, veliki otvor za fitiq zalazi na povr{inu diska. Dr{ka uspravna, trougaonog preseka, sa popre~nom rupom. Bledo`uta glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 75 h 21 h 61 mm 15. Inv. br. AA/64 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno udubqen, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Ramena nema. Dno ravno. Kqun ve}ih dimenzija, nasa|en, otvor za fitiq zalazi na povr{inu diska. Dr{ka nedostaje, mo`e se zakqu~iti da je bila uspravna sa rupom. Bledo`uta glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 78 h 25 h 61 mm 16. Inv. br. AA/60 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk udubqen, sti~e se utisak da je nalepqen na recipijent, vidqivi tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame veoma malo. Dno ravno. Kqun organski povezan, iznad nivoa diska, na ~ijoj ivici po~iwe otvor za fitiq. Dr{ka popre~na, nalepqena, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 75 h 25 h 62 mm 17. Inv. br. AA/55 Nalazi{te: nepoznato Disk ravan sa koncentri~nim krugovima, bez ramena. Dno ravno. Kqun trapezast, za82

obqen, dr{ka nedostaje. Bledo`uta glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 78 h 25 h 63 mm 18. Inv. br. AA/72 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno udubqen, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Ramena gotovo nema. Dno ravno. Kqun o{te}en, otvor za fitiq zalazi na povr{inu diska. Dr{ka mala, uspravna, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 67 h 23 h 63 mm 19. Inv. br. AA/67 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago udubqen, izgleda kao da je zajedno sa ramenom nalepqen na recipijent. Kqun o{te}en, po na~iwu pripajawa za recipijent podse}a na Loeschke VIII. Dr{ka uspravna, sa rupicom. Sredwecrvena glina, nema tragova upotrebe. Dimenzije: 73 h 25 h 62 mm 20. Inv. br. AA/96 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ravan, okru`uje ga plasti~ni prsten, rame blago izdvojeno. Na dnu recipijenta, kroz otvor na disku, primetan plasti~ni prsten. Na dnu su dva plasti~no izvedena koncentri~na kruga. Kqun organski vezan za rame, otvor za fitiq se nalazi kod samog prstena. Dr{ka nedostaje, bila je popre~na. Bledocrveno glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 76 h 22 h 64 mm 21. Inv. br. AA/103 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ravan, okru`uje ga plasti~ni prsten, rame blago izdvojeno. Na dnu su dva plasti~no izvedena koncentri~na kruga. Na dnu recipijenta je primetan plasti~ni prsten. Kqun organski vezan za rame, otvor za fitiq se nalazi kod samog prstena. Dr{ka nedostaje. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 83 h 31 h 72 mm

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

24

26

25

27

30

28

31

29

32

T. IV (1:2)

83

ADAM N. CRNOBRWA

22. Inv. br. AA/68 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ravan, okru`uje ga plasti~ni prsten, rame blago izdvojeno. Na dnu su dva plasti~no izvedena koncentri~na kruga. Na dnu recipijenta je plasti~ni prsten. Kqun organski vezan za rame, otvor za fitiq kod samog prstena. Dr{ka nedostaje, bila je popre~na. Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 80 h 23 h 67 mm 23. Inv. br. AA/223 Nalazi{te: nepoznato, stari inventar. Disk blago ulegnut, od nenagla{enog ramena odvojen plasti~nim prstenom. Na povr{ini su tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova, jedan je nagla{eniji uz sam plasti~ni prsten. Dno ravno. Kqun nedostaje. Dr{ka uspravna, nalepqena, trougaonog preseka, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 74 h 27 h 66 mm 24. Inv. br. AA/105 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago ulegnut, niskim plasti~nim prstenom odvojen od uskog ramena, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Dno ravno, sa jedva primetnim koncentri~nim krugovima. Kqun organski povezan, veliki elipsoidni otvor po~iwe od samoga diska. Dr{ka uspravna, nalepqena. Svetlooker glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 68 h 23 h 57 mm 25. Inv. br. AA/71 Nalazi{te: nepoznato. Disk ravan, blago udubqen, plasti~nim prstenom odvojen od ramena, na povr{ini su tragovi uzrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame oblo. Dno ravno. Kqun trougaoni, oblog zavr{etka, mali otvor za fitiq. Dr{ka uspravna, nalepqena, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 78 h 29 h 59 mm

84

26. Inv.br. AA/62 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ravan, okru`uje ga nizak plasti~ni prsten. Rame oblo. Dno ravno. Kqun o{te}en, organski povezan sa recipijentom, otvor za fitiq je elipsoidan. Dr{ka o{te}ena, bila je popre~na sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 77 h 25 h 67 mm 27. Inv. br. AA/672 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago izdignut, ulegnut, od ramena odvojen visokom plasti~nom trakom. Rame usko i oblo. Dno ravno. Kqun masivan, sa velikim otvorom, nasa|en i oblo se zavr{ava. Dr{ka uspravna, bez rupice. Svetlooker glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 88 h 28 h 63 mm 28. Inv. br. AA/78 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno izdignut u odnosu na recipijent, blago udubqen, plasti~nim prstenom odvojen od ramena, na povr{ini su tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame oblo, ne{to {ire. Dno ravno. Kqun masivniji, oblog zavr{etka, sa velikim otvorom za fitiq. Dr{ka o{te}ena, uspravna, bez rupice. Crvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 85 h 25 h 64 mm 29. Inv. br. AA/106 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago ulegnut, udubqenim `qebom odvojen od ne{to vi{eg ramena, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Dno ravno. Kqun masivan, zaobqen, sa velikim otvorom i tragovima lepqewa kod spoja sa diskom. Dr{ka uspravna, bez rupice. Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 76 h 19 h 56 mm 30. Inv. br. AA/95 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno izdignut, udubqen, od ramena odvojen plasti~nom trakom. Rame oblo. Dno

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

34

33

36

39

35

37

40

38

41

T. V (1:2)

85

ADAM N. CRNOBRWA

ravno. Kqun velik, nasa|en, oblo se zavr{ava. Dr{ka uspravna sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 82 h 25 h 63 mm 31. Inv. br. AA/84 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno izdignut u odnosu na recipijent, blago ulegnut, plasti~nim prstenom odvojen od ramena, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame oblo. Dno ravno. Kqun masivan, oblog zavr{etka, sa velikim otvorom za fitiq. Dr{ka uspravna, bez rupice, nalepqena. Svetlocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 83 h 26 h 63 mm 32. Inv. br. AA/79 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ne{to {iri no kod primeraka istoga tipa, blago udubqen, plasti~nim prstenom odvojen od ramena, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame ne{to {ire i oblo. Dno ravno. Kqun masivan, zaobqen, sa velikim otvorom za fitiq. Dr{ka uspravna, bez rupice, nalepqena. Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 82 h 21 h 62 mm 33. Inv. br. AA/82 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno izdignut u odnosu na recipijent, blago ulegnut, plasti~nim prstenom odvojen od ramena, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova kao i ispod otvora na disku, na dnu recipijenta. Rame oblo. Dno ravno. Kqun masivan, oblog zavr{etka, veliki otvor. Dr{ka uspravna, bez rupice, nalepqena. Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 79 h 22 h 59 mm 34. Inv. br. AA/69 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno izdignut u odnosu na recipijent, blago udubqen, plasti~nim prstenom odvojen od ramena, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame oblo. Dno 86

blago udubqeno. Kqun masivan, nasa|en, oblog zavr{etka. Dr{ka uspravna, u{tinuta, bez rupice. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 79 h 26 h 57 mm 35. Inv. br. AA/65 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno uzdignut iznad recipijenta, blago udubqen, odvojen od ramena koncentri~nim krugovima. Rame oblo. Dno ravno. Kqun ve}i, nasa|en, sa zaobqenim krajem. Dr{ka uspravna, o{te}ena. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 77 h 21 h 57 mm 36. Inv. br. AA/57 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno udubqen, odvojen od ramena plasti~nim prstenom, na povr{ini koncentri~ni krugovi. Rame oblo. Dno ravno. Kqun ve}i, nasa|en, zaobqenog kraja. Dr{ka popre~na, o{te}ena, trag rupice. Svetlocrveno glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 81 h 24 h 65 mm 37. Inv. br. AA/58 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno udubqen, jasno odvojen od ramena, sa koncentri~nim krugovima. Rame oblo. Dno ravno. Kqun o{te}en, dr{ka popre~na. Svetlocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 74 h 26 h 63 mm 38. Inv. br. AA/97 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk neznatno izdignut, udubqen, jasno odvojen od ramena, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame oblo. Dno ravno Kqun ve}i, nasa|en, oblo se zavr{ava. Dr{ka popre~na, sa rupicom. Bledocrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 80 h 25 h 61 mm 39. Inv. br. AA/100 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk blago udubqen oko otvora, direktno

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROU^AVAWU...

43

42

T. VI (1:2)

prelazi u ne{to {ire, zaobqeno rame, tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova,. Dno ravno. Kqun masivan, veliki otvor zalazi u rame. Dr{ka o{te}ena, popre~na, sa rupicom. Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 82 h 26 h 68 mm 40. Inv. br. AA/56 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk ravan, okru`uje ga nizak plasti~ni prsten oko koga su urezana dva koncentri~na kruga. Rame oblo. Dno ima malu, ravnu stopu. Kqun masivan, zaobqen, nasa|en. Dr{ka o{te}ena, bila je popre~na, sa rupicom. Svetlosme|a glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 75 h 28 h 61 mm 41. Inv. br AA/2702 Nalazi{te: Kalemegdan, Dowi grad 1969. Disk ravan, na povr{ini su primetni tragovi izrade u vidu koncentri~nih krugova. Rame kratko, oblo, blago uzdignuto. Dno

ravno. Kqun veliki, zaobqen. Dr{ka o{te}ena, bila je popre~na, sa rupicom. Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 83 h 22 h 66 mm 42. Inv. br. AA/215 Nalazi{te: nepoznato, stari inventar. Disk ravan, plasti~nom trakom odvojen od blago zako{enog ramena. Dno ravno. Kqun masivan i dug, sa ~etvrtastim zavr{etkom. Dr{ka o{te}ena, uspravna, bez rupice. Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 78 h 26 h 56 mm 43. Inv. br. AA/673 Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944. Disk udubqen, okru`uje ga plasti~ni prsten. Dno ravno. Rame ovalno. Kqun jak, izlazi daleko ispred recipijenta i ~etvrtasto se zavr{ava. Dr{ka nedostaje, bila je uspravna. Crvena glina, tragovi upotrebe. Dimenzije: 81 h 32 h 57 mm

87

ADAM N. CRNOBRWA

A GROUP FIND OF ROMAN CERAMIC LAMPS A CONTRIBUTION TO THE STUDY OF THE URBAN HISTORY OF SINGIDUNUM Adam N. Crnobrnja The Belgrade City Museum stores 43 Roman ceramic lamps that are classifiable according to the classic typologies for this category of artefacts dating from the Roman period. All of them are lowquality products, with their bodies wheel-thrown, and the nozzles and handles modelled by hand. Their common feature is a flat disk tending to a variety of slightly concave forms. The varied interrelationships between the body and nozzle, the position of the handle and the width of the shoulder permit their division into five subtypes (1/ Cat. nos 1-7; 2/ Cat. nos 8-12; 3/ Cat. nos 13-19; 4a/ Cat. nos 20-26; 4b/ Cat. nos 27-41; 5/ Cat. nos 4243). As many as 34 lamps were found in 1944 during the construction of an air-raid shelter in Students' Park. The excavators reported that as many as 70 had been found, but offered no information whatsoever about the context of find. The 3rd-century Roman structural remains in the immediate vicinity, as well as the state of preservation of the lamps that found their way to the Museum lead to the assumption that they themselves were found in a structural context. Given that almost all the lamps from that site show signs of use-wear and are very well preserved, it may be assumed that the structure(s) where they may have been was destroyed at one point. Direct analogies for the type can be found in Bulgaria, in the district of Pazarjik, which has yielded a large number of

88

locally manufactured specimens presumed to have been used in a place of worship. Similar lamps occurring in Pannonia are usually related with the 5th variety of Ivanyi XXII. The shape of our specimens is closer to Loeschcke VIII, the use of which has been dated to the 1st to 3rd century, and whose later phase sees a serious decline in the quality of manufacture. The distinct combination of the body and damaged nozzle in No 19 also indicates a relation with Loeschcke VIII. Our lamps may have been a local response to an increasing demand, meaning a more expedient production (potter's wheel) and a simpler form, along with a partial imitation of earlier shapes. The lamps analyzed in this paper may be defined as one of the subsequent, late, varieties of Loeschcke VIII, which precede similar lamps in Pannonia. As chronological indicators may be used references to barbaric incursions in 253/4, a number of coin hoards both from the town of Singidunum and from its environs, as well as the potteries discovered under the National Theatre the end of whose activity falls shortly after 251/2. The destruction of these potteries may be attributed to the same causes. The abovementioned evidence gives us grounds to assume that our lamps are very likely to have come from a place of worship the use of which was brought to an end by a barbaric incursion about the middle of the 3rd century, and shortly after the year 253.