Sai Gon Xuan 2008

Taåp chñ Xûa&Nay Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa Saâi Goân

Thû àêìu nùm

Chõu traách nhiïåm xuêët baãn Àöî Thõ Phêën - nguyïîn haånh Chuã biïn TS. Nguyïîn Maånh Huâng Biïn têåp Ngö Liïm Khoan Trònh baây Trung Quên - Quöëc Hoaâng Muåc luåc l Taãn maån vïì ngûúâi Saâi Goân Sún Nam - Tr. 4 l Ài tòm caái höìn àö thõ Saâi Goân Nguyïîn Hûäu Thaái - Tr.6 l Giao lûu vùn hoáa úã TP.HCM Àaâo Huâng - Tr.9 l Baáo xuên Saâi Goân xûa Nguyïîn Maånh Huâng - Tr.13 l Nguyïîn Phuác Chu... Tön Thêët Thoå - Tr.17 l Möåt ngûúâi Viïåt Nam... Tr.21 l Chiïu Nam Lêìu úã Saâi Goân... Lyá Thõ Mai - Tr.23 l Khu trung têm TP.HCM... Nguyïîn Thõ Bñch Ngoåc - Tr.28 l Àúân ca taâi tûã úã Saâi Goân Lï Thõ Dung - Tr.36 l Cuã Chi möåt neát xûa... Voä Vùn SÖÍ - Tr.41 l Saâi Goân nhûäng nùm Tyá Lï Höìng Quang - Tr.43 l Hònh tûúång röìng trïn göëm... Phñ Ngoåc Tuyïën - Tr.44 l Thõt heo kho nûúác dûâa NGUYÏÎN MINH - Tr.47 Söë ÀKKHXB: 80-2008/CXB/0302/VHSG, cêëp ngaây 22-01-2008 Nhaâ xuêët baãn Vùn Hoáa Saâi Goân 90 Kyá Con- Q.1- TP.HCM- ÀT: 8216009 - Fax: 9142890 l Toâa soaån: 181 Àïì Thaám - Q.1TP.HCM - ÀT: 8385117 - 8385240 l Fax: 8385126 l Email: [email protected] [email protected] l In taåi Nhaâ in Baáo Nhên Dên Giaá: 12.000à l

AÃnh bòa 1: Baâi têåp kiïím tra cuãa sinh viïn Trûúâng Myä Thuêåt Gia Àõnh vaâo nhûäng nùm 1930

Laåi möåt muâa xuên nûäa àang vïì trïn Thaânh phöë Höì Chñ Minh, cûá möîi muâa xuên ài qua laâ coá bêëy nhiïu niïìm vui, trùn trúã vaâ kyâ voång vïì möåt tûúng lai töët àeåp àïën vúái moåi ngûúâi, moåi nhaâ vaâ vúái àêët nûúác... Vúái Thaânh phöë Höì Chñ Minh, muâa xuên 2008 laâ muâa xuên àaáng nhúá – kyã niïåm troân 310 nùm lõch sûã Saâi Goân – Thaânh phöë Höì Chñ Minh. Àêy laâ möëc sûå kiïån quan troång maâ lõch sûã àaä xaác àõnh àïí tûâ àoá cûá möîi muâa xuên ài qua, möîi thïë hïå àïìu phaãi nhòn nhêån vaâ coá traách nhiïåm gòn giûä vaâ xêy dûång Thaânh phöë ngaây caâng vùn minh vaâ hiïån àaåi, xûáng àaáng vúái tïn goåi Thaânh phöë Höì Chñ Minh. Saâi Goân Xûa vaâ Nay laâ tïn goåi quen thuöåc àaä àûúåc nhùæc àïën trong dõp 300 nùm Saâi Goân Thaânh phöë Höì Chñ Minh vaâ nùm 2008 naây möåt lêìn nûäa laåi noái àïën trïn diïîn àaân dûúái daång têåp san xuêët baãn 2 thaáng/kyâ, hy voång seä àaáp ûáng phêìn naâo yïu cêìu cuãa baån àoåc trong viïåc tòm hiïíu lõch sûã, vùn hoáa Thaânh phöë, vïì con ngûúâi Saâi Goân xûa vaâ nay... Àïí thûåc hiïån Saâi Goân Xûa vaâ Nay thuêìn tuáy laâ möåt êën phêím àõnh kyâ Khoa hoåc Lõch sûã Vùn hoáa nhûng coân phaãi vûún ra thõ trûúâng àïí töìn taåi laâ möåt nhiïåm vuå hïët sûác khoá khùn àöëi vúái nhûäng ngûúâi laâm cöng taác truyïìn baá kiïën thûác lõch sûã qua ngön ngûä baáo chñ. Chñnh vò vêåy, Ban biïn têåp Taåp chñ Xûa vaâ Nay àaä nhêån àûúåc sûå giuáp àúä, cöång taác cuãa Trûúâng Àaåi hoåc Höìng Baâng, Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa Saâi Goân. Hy voång àêy seä laâ sûå nöëi kïët chùåt cheä àïí Saâi Goân Xûa vaâ Nay laâm troân àûúåc nhiïåm vuå maâ UBND Thaânh phöë Höì Chñ Minh àaä coá yá kiïën chó àaåo. Nhên dõp nùm múái, Ban biïn têåp Taåp chñ Xûa vaâ Nay xin gúãi lúâi caãm ún àïën Thaânh uãy UBND Thaânh phöë Höì Chñ Minh, kñnh chuác baån àoåc möåt nùm múái thaânh cöng vaâ haånh phuác. Trên troång! Saâi Goân Xûa vaâ Nay.

Taãn maån vïì

ngûúâi Saâi Goân Giaáo sû Trêìn Vùn Giaâu àaä nhêån àõnh vïì con ngûúâi àêët Gia Àõnh xûa qua àiïín hònh trong Luåc Vên Tiïn, mö taã nhûäng nhên vêåt “àaä troân thò rêët troân, àaä vuöng thò ra vuöng, dûát khoaát, roä raâng, nhû rûåa cheám àêët, khöng lùæt leáo khoá hiïíu, coá thïí noái laâ khöng suy nghô quaá lêu, khöng tñnh toaán quaá kyä, troång nghôa khñ”. Cuäng theo giaáo sû, thò “Vên Tiïn vò nghôa maâ àaánh Phong Lai..., Húán Minh daám beã gioâ con quan huyïån, nhûng suåp laåy öng Tiïìu àaä cûáu baån mònh... Tiïíu Àöìng bõ Trõnh Hêm troái vaâo göëc cêy rûâng, khoác la, nhûng nghô àïën Vên Tiïn bú vú hún laâ nghô mònh sùæp bõ coåp xeá”. “Nhêët phaá sún lêm, nhò àêm haâ baá”, ngaây xûa laâ dên phaá rûâng, àaánh caá ngoaâi biïín cö àún, thaách thûác vúái nguy hiïím. Ngûúâi tûá xûá àïën àêët múái tòm sinh kïë, hy voång “àêët cuä àaäi ngûúâi múái”

T

sún nam

heo kinh tïë thõ trûúâng, möåt kiïíu laâm kinh tïë coá tñnh toaán, coá may ruãi. Ngûúâi úã U Minh – Raåch Giaá huát thuöëc laá àûa tûâ Goâ Vêëp – Gia Àõnh vïì, ùn cam quñt tûâ Caái Beâ, Myä Tho vaâ ngûúâi Myä Tho ùn nûúác mùæm Phuá Quöëc, mua tuã cêín úã Laái Thiïu, Biïn Hoâa. Búãi vêåy, nïëu saãn xuêët thò phaãi chuá troång vaâo söë lûúång àïí baán trong vuâng röång lúán. Mùåt haâng naâo àûa lïn àûúåc Saâi Goân laâ dïî laâm giaâu; ngûúåc laåi, thûá haâng tiïu duâng naâo (thñ duå nhû dûúåc phêím, nhöm nhûåa) baán àïën têån miïìn quï, têån U Minh, Àöìng Thaáp thò ngûúâi saãn

4

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

xuêët úã Saâi Goân seä laâm giaâu. Hiïëu khaách, niïìm núã vúái ngûúâi laå, chõu thiïåt thoâi chuyïån nhoã vïì xaä giao, ùn uöëng àïí gêy caãm tònh, taåo sûå tin cêåy. Mua baán maâ cöåc cùçn, mùåt maây khoá thûúng thò mua baán vúái ai? Thúâi xûa khöng duâng tûâ “tiïëp thõ, ngoaåi hònh, thên chuã laâ hoaâng àïë” vò àoá laâ àiïìu kiïån hiïín nhiïn röìi. Khöng phaãi laâ quaá ngêy thú, nhûng röång lûúång, möåt sûå haâo hiïåp cêìn thiïët àïí phaát triïín chuyïån laâm ùn. Ngûúâi úã Saâi Goân múái àïën hay àïën tûâ àöi ba thïë hïå vêîn laâ ngûúâi Viïåt Nam, vúái phong tuåc, têåp quaán vaâ niïìm tûå haâo. Vêîn duâng ngaây êm lõch, lõch phaãi coá ngaây êm, àïí

laâm chuêín vïì ngaây giöî, ngaây Tïët, Phêåt àaãn, rùçm thaáng baãy, trung thu; chûa noái àïën lïå chúi huåi, ngaây haânh hûúng cuäng theo êm lõch. Nhûäng ngûúâi múái àïën vêîn theo lïå cuãa ngûúâi àïën tûâ xûa. Núi àõnh cû xûa àaä coá miïëu thúâ Thöí Àõa, thúâ Baâ Chuáa Xûá, coá chuâa Phêåt. Àïí àûúåc yïn têm núi xûá laå, trûúác laå sau quen, phaãi taåo möåt cú súã àïí thúâ, nhû thúâ baâ Nguä Haânh, thúâ öng Höí úã göëc cêy, meá nûúác naâo àoá. Ngöi maã xûa vö danh àûúåc xem laâ linh thiïng, lùæm khi gùåp àûúåc cêy suáng àaåi baác àêu höìi thúâi Gia Long, thúâi Tûå Àûác cuäng coá thïí lêåp miïëu thúâ. Ngûúâi Viïåt àa thêìn, nhûng quan troång

Truå súã UBND TP.HCM hún hïët vêîn laâ thúâ töí tiïn. Khi öín àõnh vïì nhaâ cûãa thò lêåp tûác mua sùæm baân thúâ, lû, chên àeân. Höìi xûa, nhûäng moán thúâ phûúång bùçng àöìng hoùåc tiïån bùçng cêy àïìu do ghe bêìu nan tûâ Bònh Àõnh, Quaãng Ngaäi àûa vaâo. Ngöi àònh xûa cuãa Goâ Vêëp, úã xaä Hanh Thöng Têy coá sùæc thêìn khaá àöåc àaáo. Vua khöng phong chûác Thaânh Hoaâng Böín Caãnh nhûng laâ “Àûúng caãnh àõa thêìn”, tûác laâ Thêìn Àêët. Vò quaá xûa nïn phong Thêìn Àêët àïí giûä dêëu êën cuãa miïîu öng Àõa. Gia àònh, doâng hoå àïën lêåp nghiïåp thúâi xûa,

phña Goâ Vêëp maâ coân di tñch khoaãng 200 nùm thò àa söë khaá giaã, tûâng laâm cöng, tû chûác hoùåc tiïíu àiïìn chuã. Nïëu àöng àuác, con chaáu àúâi sau khöng lûu taán thò lêåp baân thúâ Hoå, möîi nùm cuáng möåt lêìn nhû úã miïìn Trung. Nhûng noái chung àaåi àa söë ngûúâi úã Saâi Goân laâ dên lûu taán, lùæm khi thay tïn àöíi hoå, traánh naån têåp naä hoùåc tru di tam töåc luác Têy Sún – Nguyïîn AÁnh tranh chêëp, luác Lï Vùn Khöi dêëy loaån chöëng Minh Maång, gêìn nhêët laâ khi Trêìn Baá Löåc àaân aáp Thuã Khoa Huên, Nguyïîn Trung Trûåc. Nhiïìu ngûúâi göëc miïìn

Trung, cuå thïí laâ vuâng Quaãng Nam vaâo Nam khoaãng cêët nhaâ thúâ Hoå, vò ngheâo, tröën laánh, àaä theo kiïíu cuáng Viïåc Lïì. Nhúá ngoaâi quï xûá àaä cuáng vong linh ngûúâi Chùm, àöìng thúâi cuáng luön ngûúâi trong doâng hoå, möì maã xiïu laåc; hai ba nöåi dung nhêåp chung laåi. “Viïåc” tûác laâ sûå viïåc, viïåc laâm; thúâi xûa, khi coá chïët tröi, vúát lïn thò múâi phaáp sû àïën laâm lïî goåi höìn keã bêët haånh, goåi “laâm viïåc vúát”. Cuáng con caá loác àïí nguyïn vaãy nêëu chaáo, hoùåc nûúáng trui, cheán mùæm nïm, àoåt rau lang, vaâo ngaây do gia àònh doâng hoå qui àõnh, àïí nhêån nguöìn göëc. Nhûng dên lûu taán chó cuáng öng baâ úã nhaâ, trïn baân thúâ. Theo lïå, chó cuáng àïën àúâi öng cöë laâ dûát, nhûäng ngûúâi xa xûa hún thò xem nhû àaä chan hoâa vaâo kiïëp ngûúâi vö têån röìi. ÚÃ Bùæc, úã Trung, àònh laâ quan troång nhûng mûác quan troång khöng àêåm àaâ, cêëp thiïët nhû úã Saâi Goân vaâ phña nam, núi ñt coá nhaâ thúâ Hoå, vò töí tiïn quaá mú höì, khöng gia phaã xûa, ngûúâi vuâng àêët múái phaãi baám vaâo àònh laâng nhû laâ biïíu tûúång cuãa cöång àöìng ngûúâi Viïåt. Ngûúâi Hoa úã Chúå Lúán vaâ caác tónh khöng coá àònh, hoåa chùng àònh Minh Hûúng Gia Thaånh, àûúåc tön taåo khaá àeåp daânh cho ngûúâi Minh Hûúng, tûác laâ ngûúâi Viïåt göëc Hoa thúâi xa xûa, àaä trúã thaânh Viïåt Nam. ÚÃ àöìng bùçng söng Höìng, tuy Phaáp cai trõ nhûng coân àoá nuái Taãn, Ba Vò, àïìn Huâng, söng Haát, höì Hoaân Kiïëm, söng Baåch

Àùçng... Miïìn Trung coá söng Hûúng, lùng têím, cûãa Ngoå Mön, Phuá Vùn Lêu. ÚÃ Saâi Goân vaâ caác tónh àöìng bùçng, Phaáp cai trõ trûåc tiïëp, xem nhû möåt tónh cuãa Phaáp vúái möåt dên biïíu Phaáp vaâo Quöëc höåi. Ngûúâi Phaáp xem nhaâ thúâ àaåo Thiïn Chuáa laâ biïíu tûúång cuãa vùn hoáa Phaáp. Saâi Goân laâ vuâng àêët cùæt cho Phaáp vúái viïn xaä trûúãng ngûúâi Phaáp. Ngûúâi Viïåt ài xa xûá, thêåm chñ ngûúâi Viïåt àûúåc Phaáp ûu àaäi, theo Têy hoåc khi lúán tuöíi vêîn thêëy bûác xuác. Phaáp vêîn phaãi cöng nhêån ngûúâi úã Bùæc, Trung, Nam àïìu laâ dên An Nam. Chûúng trònh giaáo khoa úã Nam kyâ vêîn theo chûúng trònh cuãa caã Àöng-Phaáp (maâ Viïåt Nam laâ nûúác quan troång nhêët) vúái lõch sûã tûâ àúâi Huâng Vûúng, öng Phuâ Àöíng, Hai Baâ Trûng, höì Hoaân Kiïëm, trêån Baåch Àùçng, cuâng möåt tiïëng noái, vúái ca dao, ngaån ngûä. Ngûúâi Saâi Goân tuy söëng saát sûúân vúái Phaáp vêîn àoâi hoãi möåt nûúác Viïåt Nam vúái cöåi nguöìn chung. Cöåi nguöìn cuãa ngûúâi xûá Nam kyâ thuöåc àõa laâm sao giöëng hoùåc coá liïn quan xa gêìn vúái thûåc dên? Phaáp àaânh dung tuáng viïåc lêåp àònh Thaânh Hoaâng, nhûng bùæt buöåc phaãi phên biïåt Àaåo vaâ Àúâi. Söëng nhúâ chïë àöå thûåc dên, nhûng trong thêm têm khöng boã àûúåc vùn hoáa Viïåt. Vïì giaâ, caác võ cöng chûác hûu trñ, lùæm khi laâ thöng phaán, àöëc phuã sûá muöën söëng vúái chuát lûúng tri. Lûúng tri dên töåc coân nhen nhuám, vò tûå baãn thên vêîn thêëy mònh theo àaåo thúâ cuáng öng baâ, haâi cöët

khöng thïí naâo gúãi chön bïn mêîu quöëc! Dên úã xûá thuöåc àõa phaãn ûáng nhanh choáng vaâ coá hiïåu quaã lúán: Lêëy àònh laâng laâm göëc! Phaáp muöën kiïím soaát vò súå lêåp Höåi kñn chöëng àöëi, nhûng chùèng phaãi laâ Höåi kñn. Vò nghi thûác lïî Kyâ yïn coá sùén trûúác khi Phaáp àïën, nhûäng nguyïn tùæc lúán àûúåc aáp duång thöëng nhêët tûâ Bùæc chñ Nam, tûâ trûúác àúâi Minh Maång, vúái 3 tuêìn rûúåu dêng cho Trúâi, Àêët vaâ Ngûúâi, möåt kiïíu Tïë Nam Giao úã Huïë do nhaâ vua cûã haânh. Trûúác kia, cú ngúi khiïm töën, vêåt tû khoá kiïëm vúái vaán, vúái laá. Phaáp àïën, ngûúâi phña nam xêy àònh laâng hiïån àaåi, nïìn àuác cao raáo, vaách tûúâng, tröí cûãa söí cho thoaáng maát kiïíu Têy phûúng, coá àeân àiïån, sau naây coá quaåt maáy, bao lam (cûãa voäng) chaåm tröí cöng phu, sún son thïëp vaâng, liïîn àöëi rûåc rúä, phö trûúng sûå giaâu sang. Lùæm núi baây ra cöåt chaåm röìng nhû àïí thúâ nhaâ vua. Àònh loát gaåch böng, voâng raâo song sùæt kiïíu Têy phûúng, têët caã àïìu do baá taánh laåc quyïn, chuã lûåc vêîn laâ thûúng gia, àiïìn chuã, thïm sûå uãng höå tûå nguyïån cuãa tûâng caá nhên, cuãa caác àònh miïëu lên cêån. Möåt trûúâng húåp khoá xûã cho thûåc dên: Trûúng Àõnh, anh huâng khaáng Phaáp maâ Phaáp àem xaác baây ra giûäa chúå Goâ Cöng cho ai nêëy thêëy: Trûúng tûúáng quên chïët thêåt, àûâng hoâng gêy röëi nhû trûúác! Nhûng àaä phö baây thò phaãi chön, trûúác aáp lûåc cuãa dû luêån, cuãa àaåo (Xem tiïëp trang 32) SAÂI GOÂN XÛA & NAY

5

Chúå Bïën Thaânh vaâ bïën xe thöí möå nùm 1949

Ài tòm caái höìn àö thõ Saâi Goân Nguyïîn Hûäu Thaái

“Linh höìn chñnh laâ quaá khûá”, möåt triïët gia àaä tûâng viïët vaâ khi nhùæc vïì caái höìn cuãa möåt thaânh phöë ngûúâi ta nghô laåi quaá khûá cuãa noá. Caác thaânh phöë nöíi tiïëng thïë giúái nhû Athen, Roma, Paris, Bùæc Kinh, tokyo... súã dô thu huát haâng triïåu du khaách laâ nhúâ úã àoá ngûúâi ta cöë gùæng giûä gòn tûâng maãng tûúâng, con àûúâng, goác phöë vöën àaä laâm nïn baãn sùæc cuãa thaânh phöë. Caác thïë hïå cû dên nöëi tiïëp nhau laåi ghi thïm dêëu êën cuãa tûâng viïn gaåch, tûâng haâng cöåt, tûâng con heãm àïí taåo nïn möåt cöng trònh nghïå thuêåt vô àaåi nhêët. Nhû vêåy möåt thaânh phöë cuäng phêìn naâo laâ kyá ûác têåp thïí cuãa möåt xaä höåi, laâ lõch sûã gùæn kïët cû dên möåt cöång àöìng, kinh qua kinh nghiïåm möåt löëi söëng, nïìn vùn hoáa vaâ möi trûúâng chung. Têët caã caác yïëu töë àoá gom laåi seä taåo nïn caái di saãn vùn hoáa phi vêåt thïí goåi laâ höìn àö thõ.

6

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

S

aâi Goân súám xuêët hiïån úã võ trñ muäi nhoån cuãa cuöåc Nam tiïën tòm àêët söëng cuãa ngûúâi Viïåt, trúã thaânh tuå àiïím di dên tûá xûá, núi gùåp gúä cuãa nhiïìu luöìng giao lûu. Quaá khûá àoá àaä taåo nïn diïån maåo vaâ baãn sùæc cuãa Saâi Goân, möåt thaânh phöë ngaä ba àûúâng, khaác hùèn vúái nhûäng àö thõ truyïìn thöëng Viïåt Nam. Theo àõnh nghôa cuãa Unesco, thò àêy laâ daång àö thõ mang nhiïìu neát vùn hoáa, chuãng töåc, vúái lõch sûã hònh thaânh àûúåc àaánh dêëu bùçng caác àúåt nhêåp cû tûâ nhiïìu xûá súã, àõa phûúng, liïn tuåc àöí vïì lêåp nïn möåt thïë giúái thu nhoã. Caác cöång àöìng àoá sinh söëng bïn caånh nhau hoùåc àan xen vaâo nhau. Àiïín hònh laâ nhûäng New York (Bùæc Myä), Tanger (Bùæc Phi), Bombay, Singapore, Höìng Köng (chêu AÁ). Taåi caác thaânh phöë àoá, sûå phöìn vinh laâm cho cû dên gêìn guäi nhau, nhûäng cuöåc khuãng hoaãng chia reä hoå, nhûng dêìn dêìn hy voång cuãa hoå hoâa quyïån, kyá ûác cuãa hoå àan xen vaâo nhau. Nhõp söëng úã àoá cuäng maänh liïåt, höîn àöån hún. Qua chuáng, àêët nûúác àûúåc nöëi kïët vúái caác luöìng giao lûu liïn tuåc, vïì con ngûúâi, tû tûúãng vaâ caã luöìng tû baãn, haâng hoáa. Noá cuäng chuyïín vïì cho àêët nûúác luöìng sinh khñ múái, nhiïìu saáng taåo. Vaâ caái sinh khñ

àoá ngaây caâng lan röång, nhû hiïån tûúång mao dêîn ngêìm, ra toaân böå àêët nûúác, mang theo noá nhûäng caái múái, rêët cêìn thiïët chöëng laåi sûå xú cûáng, rêåp khuön àún àiïåu. Saâi Goân - thaânh phöë ngaä ba àûúâng khúãi àêìu laâ giao àiïím caác àûúâng thuãy böå, tuå àiïím lûu dên ngûúâi Viïåt. Di dên ngûúâi Hoa tiïëp tuåc biïën noá thaânh möåt caãng thõ sêìm uêët giao lûu vúái khu vûåc. Ngûúâi Phaáp àïën àaä múã toang caãng thõ, thu huát àêìu tû vaâ di dên tûá xûá vïì àêy xêy dûång lïn hùèn möåt àö thõ cöng thûúng nghiïåp hiïån àaåi, trung têm möåt thõ trûúâng röång lúán göìm caã vuâng Àöng Dûúng lêîn Hoa Nam. Saâi Goân tûâ àoá àùåc biïåt mang dêëu êën Phaáp. “Nhûng Saâi Goân chûa bao giúâ laâ nûúác Phaáp. Nïëu noá mang dêëu êën cuãa caác nhaâ kiïën truác Phaáp thò ngûúåc laåi chñnh caác nhaâ kiïën truác cuäng mang nùång dêëu êën cuãa Saâi Goân”, nhû nhêån xeát cuãa Tuây viïn Vùn hoáa Khoa hoåc Phaáp Steáphane Dovert trong àïì tûåa cuöën saách viïët nhên Saâi Goân 300 tuöíi. Thêåt vêåy, vïì mùåt cú cêëu vùn hoáa vaâ nïëp söëng, thúâi Phaáp thuöåc úã Saâi Goân àaä töìn taåi song song nhiïìu daång úã vaâ sinh hoaåt. Coá maång lûúái ngoä xoám cuãa ngûúâi Viïåt, thaânh phöë vûúân cêy cuãa ngûúâi Phaáp, phöë xaá sêìm uêët cuãa ngûúâi Hoa, àûúâng phöë bazar cuãa Söng Saâi Goân vïì àïm - AÃnh: Àaâo Hoa Nûä

ngûúâi ÊËn. Thaânh phöë chûa bao giúâ mang tñnh chêët àa vùn hoáa, àa chuãng töåc nhû thúâi àoá. Cho nïn úã Saâi Goân, khaác vúái bêët cûá núi naâo úã nûúác ta, ta coá thïí nhòn thêëy bïn caånh àònh chuâa Viïåt laâ chuâa miïëu, höåi quaán cuãa ngûúâi Hoa, chuâa Miïn, thaánh àûúâng Thiïn Chuáa giaáo bïn caånh chuâa Chaâ, mosque Höìi giaáo, àïìn Chùm... Caác löëi söëng vaâ sinh hoaåt vùn hoáa cûá àan xen nhau. Tûâ àêët Gia Àõnh, Goâ Vêëp, Hoác Mön nûãa phöë thõ nûãa miïåt vûúân, ta coá thïí bûúác vaâo khu phöë Taâu Chúå Lúán nhöån nhõp, tûâ quaán ùn Phaáp coá thïí xeåt vaâo tiïåm bazar Chaâ. Bïn caånh cöång àöìng ngûúâi Bùæc, ta laåi gùåp xoám thúå ngûúâi Quaãng, xa xa coá phöë ngûúâi Chùm, ngûúâi Miïn. Sau nùm 1975 khi kiïím kï àïí giaãi toãa nghôa àõa Maåc Àônh Chi (nay xêy cöng viïn Lï Vùn Taám) nhòn thêëy möå phêìn cuãa hún 40 quöëc tõch khaác nhau. Àöng àaão nhêët vêîn laâ ngûúâi Viïåt tûâ nhiïìu àõa phûúng khaác nhau keáo àïën Saâi Goân tòm àêët söëng laâm ùn. 272 ngöi àònh cuâng haâng nghòn àõa phûúng khùæp nûúác noái lïn sûå coá mùåt cuãa caác cöång àöìng Viïåt àa daång àoá. Nhûäng lûu dên Nam tiïën àaä khai phaá vaâ taåo nïn baãn sùæc cho vuâng àêët phña nam naây cuãa Töí quöëc. Nhûng nïëu con ngûúâi taåo dêëu êën trïn vuâng àêët, thò ngûúåc laåi vuâng àêët cuäng

taác àöång maånh meä lïn con ngûúâi. Caác cöång àöìng di dên khöng coân nhû trûúác nûäa vò baãn thên hoå cuäng nhanh choáng tûâ boã caác lïì thoái, têåp quaán phong kiïën, laåc hêåu kiïíu cung àònh, laâng xaä núi àêët cuä vaâ hûúáng theo caái múái, nïëp söëng Nam böå, phong caách cöng nghiïåp àö thõ Saâi Goân. Àïì cêåp àïën caác àö thõ Viïåt Nam, trong àoá coá Saâi Goân, nhaâ baáo Anh Joshua Levine trong taåp chñ Kiïën truác thïë giúái thûâa nhêån: “Khöng giöëng nhû caác thaânh phöë khaác trong khu vûåc (vñ nhû Kuala Lampur, Manila, Singapore, núi maâ thaânh phöë “hiïån àaåi” trúã thaânh thêìn tûúång vùn hoáa cho sûå thaânh cöng kinh tïë), cú cêëu àö thõ Viïåt Nam böåc löå caách töí chûác tïë nhõ hún nhúâ coá lõch sûã lêu àúâi vaâ möåt quaá khûá nhiïìu têìng vùn hoáa”. Phaãi chùng viïåc àöíi múái, múã cûãa gêìn àêy cuäng bùæt nguöìn tûâ nhûäng con ngûúâi, nhûäng thïí nghiïåm cuå thïí xuêët phaát tûâ Thaânh phöë Höì Chñ Minh. Vïì nhûäng kyá ûác, höìi niïåm Saâi Goân, thò laå luâng thay àaä hún 1/4 thïë kyã sau chiïën tranh röìi maâ vêîn coân nhòn thêëy chuáng àûúåc duy trò úã caác cöång àöìng ngûúâi Viïåt, ngûúâi Hoa (tûâng sinh söëng úã Saâi Goân) nay àõnh cû úã Têy Êu, Bùæc Myä, chêu UÁc. Khöng hiïëm caác lïî laåc, têåp hoåp thên hûäu mang danh nghôa cû dên Saâi Goân cuä úã Phaáp, Myä, Canada, UÁc, Nga... Dêìu úã xa quï hûúng haâng nghòn dùåm àûúâng, vêîn coân töìn taåi möåt phong caách Saâi Goân, qua caách ûáng xûã, löëi ùn, löëi söëng cuãa ngûúâi di dên Viïåt miïìn Nam úã xûá ngûúâi. Khöng ñt ngûúâi cho rùçng Saâi Goân laâ möåt thaânh phöë múái, lai taåp, khöng coá baãn sùæc vùn hoáa riïng do tñnh chêët ngaä ba àûúâng cuãa noá. Töi laåi nghô ngûúåc laåi, quan saát trûåc tiïëp caác thaânh phöë ngaä ba àûúâng tûúng tûå nhû Bombay, Singapore, New York... nhòn thêëy chuáng àïìu coá baãn sùæc riïng vaâ coân toaát lïn caái höìn àö thõ nhiïìu khi rêët maånh meä. Vñ nhû möåt siïu àö thõ, trung têm taâi chñnh thïë giúái to lúán nhû New York tûúãng chûâng nhû vö SAÂI GOÂN XÛA & NAY

7

höìn vúái chúám chúã nhaâ choåc trúâi àún àiïåu, naån keåt xe kinh khuãng, sûå têët bêåt laâm ùn. Vêåy maâ úã àoá vêîn töìn taåi möåt cöng viïn cûåc lúán röång trïn 300 ha, caác cöång àöìng àa chuãng töåc sinh söëng bïn nhau. Khaách tham quan du lõch vêîn coá êën tûúång khoá quïn vúái naâo tûúång Nûä thêìn Tûå do, Quaäng trûúâng Time Square, thõ trûúâng chûáng khoaán Wall Street, phöë kõch Broadway, quêìn thïí truå súã Liïn Hiïåp Quöëc, khu Little Italy vaâ caã khu öí chuöåt Harlem. Núi àêy doâng chaãy cuãa du khaách hoâa vaâo doâng chaãy cuãa thaânh phöë. Höìn àö thõ cuãa New York chñnh laâ úã àiïím naây, núi höåi tuå cuãa caã thïë giúái. Lõch sûã Saâi Goân chó múái mêëy trùm nùm, nhûng baãn sùæc àöåc àaáo tûâng laâm nïn caái höìn àö thõ cuãa noá cuäng àaä hònh thaânh qua caác cöng trònh cha öng àïí laåi. Khu tûá giaác vuâng àêët cao trung têm quêån I vêîn laâ khu trung têm lõch sûã cuãa thaânh phöë. Cha öng ta àaä choån chöën naây laâm trung têm àö thõ. Ngûúâi Phaáp àïën cuäng khöng coá sûå lûåa choån naâo khaác àïí àùåt caác cú quan àêìu naäo vúái nhûäng cöng trònh kiïën truác choån loåc nhû dinh Toaân quyïìn, Nhaâ thúâ lúán, Toâa aán, Nhaâ haát, Bûu àiïån... Têët

caã laâm nïn möåt quêìn thïí kiïën truác vúái möåt khöng gian röång múã, hoâa nhêåp vaâo trong khoaãng cêy xanh, taåo thaânh möåt tuyïåt taác quy hoaåch àö thõ vûâa laäng maån vûâa uy nghiïm. Nhúâ àoá maâ Saâi Goân àaä tûâng àûúåc du khaách phûúng Têy daânh cho caái tïn khaá myä miïìu “Hoân ngoåc Viïîn Àöng”. Nhûng Saâi Goân khöng chó coá khu trung têm cuãa ngûúâi Phaáp, noá coân àa daång hún vúái khu sinh hoaåt Chúå Lúán cuãa ngûúâi Hoa, luön söi àöång úã caác khu phöë àêìy ùæp ngûúâi vaâ haâng hoáa. Vaâ khùæp caã thaânh phöë laâ nïëp sinh hoaåt trïn bïën dûúái thuyïìn rêët àùåc thuâ cuãa vuâng àêët phûúng Nam, vúái hïå thöëng kïnh raåch, söng ngoâi, kho baäi, bïën xe taâu hoãa vïì caác hûúáng. Khi noái vïì Saâi Goân, KTS Hoaâng Àaåo Kñnh àaä nhêån xeát thêåt chñnh xaác: “Thaânh phöë Höì Chñ Minh khaác hùèn nhûäng àö thõ khaác. Trong sûå phaát triïín cuãa noá khöng thïí dûåa vaâo nhûäng yïëu töë chuã àaåo nhû: nhûäng khoaãng khöng laänh thöí röång lúán, hïå thöëng kïnh raåch, söng vaâ biïín, nhûäng truyïìn thöëng vaâ giaá trõ vùn hoáa Nam böå, quyä kiïën truác àö thõ vaâ kyä thuêåt khöíng löì vaâ

khöng phaãi thiïëu sùæc thaái riïng, sûå tham gia tûúng àöëi súám vaâo quaá trònh àö thõ hoáa vaâ hiïån àaåi hoáa, trònh àöå quaãn lyá àö thõ vaâ nhêët laâ trònh àöå nöíi tröåi trong cöng nghïå xêy dûång. Khöng thïí khöng nhùæc túái möåt yïëu töë sûác söëng, tñnh nùng àöång, sûác vûún lïn cuãa cöång àöìng xaä höåi”. Àaánh giaá vïì nhûäng biïën chuyïín liïn tuåc cuãa thaânh phöë theo àaâ gia tùng dên söë vaâ phaát triïín kinh tïë, nhaâ nghiïn cûáu kiïën truác Phaáp François Tainturier cuäng ghi nhêån tûúng tûå: “Têët caã (nhûäng biïën chuyïín àoá) àaä àïí laåi dêëu êën trïn möåt thaânh phöë maâ tñnh nùng àöång cuãa noá luön laâ möåt baãn “quy hoaåch töíng thïí” hiïåu quaã nhêët”. Nûúác nhaâ thöëng nhêët vïì möåt möëi, Saâi Goân nay laâ Thaânh phöë Höì Chñ Minh chûa hïì àaánh mêët vai troâ thaânh phöë ngaä ba àûúâng. Chñnh saách múã cûãa giao lûu vúái thïë giúái caâng laâm nöíi bêåt vai troâ cuãa thaânh phöë. Laâ cûãa ngoä cuãa ngaä ba àûúâng khu vûåc Àöng Nam AÁ, thaânh phöë àang àoáng vai troâ kïët nöëi möåt nûúác nöng nghiïåp chêu AÁ vaâo thïë giúái àûúng àaåi bùçng khñ phaách vaâ nùng lûåc cuãa chñnh mònh.l

AÃnh: Phaåm Khùæc

8

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

Tuy khöng phaãi laâ thuã àö, nhûng thaânh phöë Höì Chñ Minh vêîn laâ thaânh phöë lúán nhêët nûúác ta. Tuy khöng phaãi laâ trung têm chñnh trõ – vùn hoáa cuãa caã nûúác, nhûng nhiïìu sûå kiïån chñnh trõ – vùn hoáa lúán vêîn àûúåc diïîn ra trïn thaânh phöë naây, nhêët laâ trong nhûäng nùm gêìn àêy. Vò trûúác àêy, Saâi Goân àaä tûâng laâ möåt trung têm quan troång, trung têm ài àêìu vïì tñnh hiïån àaåi vaâ quöëc tïë hoaá. Coân hiïån nay thò sao? Chuáng ta chó àang múái múã àûúåc caánh cûãa àïí ài vaâo con àûúâng phaát triïín vaâ höåi nhêåp. Coân nhiïìu viïåc phaãi laâm, nhêët laâ vïì kinh tïë, nhûng vùn hoáa cuäng àoáng goáp möåt phêìn khöng thïí thiïëu. Vò vêåy trûúác khi noái àïën vùn hoaá àöëi vúái phaát triïín vaâ höåi nhêåp, chuáng ta haäy cuâng nhau nhòn laåi quaá trònh phaát triïín cuãa caác nûúác trong khu vûåc àïí tûâ àoá tòm ra nhûäng baâi hoåc böí ñch cho chuáng ta.

Chuâa Vônh Nghiïm

Giao lûu vùn hoáa úã TP Höì Chñ Minh T

ÀAÂO HUÂNG

rûâ Nhêåt Baãn, hêìu hïët caác nûúác Àöng AÁ àïìu bûúác vaâo con àûúâng phaát triïín sau chiïën tranh thïë giúái thûá hai. Mùåc dêìu àaä trúã thaânh möåt nûúác cöng nghiïåp tûâ thúâi kyâ duy tên cuöëi thïë kyã XIX, sau chiïën tranh Nhêåt Baãn vêîn phaãi mêët nhiïìu nùm àïí phuåc höìi nïìn kinh tïë bõ taân phaá nùång nïì. Vêåy maâ chó trong möåt thêåp niïn tûâ 1950 àïën 1960, Nhêåt Baãn àaä bûát phaá lïn àïí trúã thaânh möåt nûúác phaát triïín, maâ thúâi àoá ngûúâi ta goåi laâ “sûå thaách thûác cuãa Nhêåt Baãn”. Tiïëp àêëy tuy muöån hún, laâ sûå xuêët hiïån cuãa caác nûúác “cöng nghiïåp hoáa múái” nhû Höìng Köng, Àaâi Loan, Haân Quöëc, Singapore àêìu nhûäng nùm 1960 àïën cuöëi nhûäng nùm 1980. Röìi tiïëp theo laâ möåt thïë hïå thûá hai cuãa nhûäng nûúác cöng nghiïåp múái: Malaixia, Thaái Lan, Philippin, Inàönïxia. Gêìn àêy sûå tröîi lïn cuãa Trung Quöëc vúái töëc àöå phaát triïín nhanh choáng àïí trúã thaânh nûúác àûáng haâng thûá hai vïì kinh

tïë úã chêu AÁ cuäng àang laâ möåt thaách thûác múái vúái thïë giúái. Trong sûå phaát triïín cuãa nhûäng nûúác kïí trïn, yïëu töë vùn hoáa àaä giûä vai troâ nhû thïë naâo? Nhûng trûúác hïët ta haäy nhòn vaâo nhûäng àùåc àiïím cuãa phaát triïín kinh tïë úã caác nûúác àoá. Möåt trong nhûäng àùåc àiïím cuãa toaân cêìu hoáa laâ ngaây caâng coá nhiïìu nûúác tham gia vaâo caác cöng àoaån khaác nhau àïí laâm ra möåt saãn phêím cöng nghiïåp. Àoá laâ sûå phên àoaån quöëc tïë cuãa quaá trònh saãn xuêët. ÚÃ chêu AÁ, caái thïí hiïån roä sûå phên àoaån quöëc tïë trong dêy chuyïìn giaá trõ gia tùng laâ tyã troång ngaây caâng cao cuãa nhûäng böå phêån vaâ linh kiïån xuêët hiïån trong viïåc trao àöíi saãn phêím cöng nghïå giûäa caác nûúác (tûâ 1993 àïën 2003 àaä tùng 20% àïën 31%). Trong giao dõch quöëc tïë úã caác nûúác Àöng AÁ vaâ Àöng Nam AÁ, viïåc trao àöíi nhûäng saãn phêím hoaân chónh khöng phaãi laâ caái phaát triïín nhêët, maâ laâ nhûäng saãn phêím àang úã vaâo giai àoaån trung gian cuãa saãn xuêët. Doanh nghiïåp cuãa caác nûúác cöng nghiïåp múái phaát triïín úã chêu SAÂI GOÂN XÛA & NAY

9

AÁ (Malaixia, Thaái Lan, Philippin, Inàönïxia vaâ caã Trung Quöëc) thûúâng gia cöng hay cung cêëp haâng cho caác doanh nghiïåp Hoa Kyâ. Chêu AÁ laâ núi caác têåp àoaân àa quöëc gia Hoa Kyâ vaâ chêu Êu àùåt nhiïìu chi nhaánh àïí têån duång giaá nhên cöng reã. Nhûäng nûúác chêu AÁ naây àang trúã thaânh möåt baân àaåp cuãa saãn xuêët toaân cêìu chuyïn laâm cöng viïåc lùæp raáp hay saãn xuêët phuå tuâng vaâ nhêåp linh kiïån tûâ caác nûúác phaát triïín úã chêu AÁ, àïí röìi laåi xuêët caác saãn phêím àaä hoaân thiïån lïn thõ trûúâng thïë giúái. Töí chûác múái cuãa lao àöång laâm tùng viïåc trao àöíi trong khu vûåc maâ cuå thïí laâ trao àöíi giûäa Trung Quöëc, Malaixia, Inàönïxia, Thaái Lan... vúái caác nûúác phaát triïín (Nhêåt Baãn, Àaâi Loan, Haân Quöëc, Höìng Köng, Singapore), xêy dûång trïn sûå phuå thuöåc khùng khñt trong dêy chuyïìn saãn xuêët. Nhûäng nûúác phaát triïín chuyïn laâm caác giai àoaån àêìu (böå phêån vaâ linh kiïån) àoâi hoãi coá vöën vaâ kyä thuêåt, coân caác nûúác khaác thò laâm úã giai àoaån sau, cêìn cûúâng àöå lao àöång cao (lùæp raáp saãn phêím hoaân chónh). Tûâ àoá àaä keáo theo nguöìn àêìu tû öì aåt àïí höî trúå viïåc trao àöíi àoá, maâ phêìn lúán laâ trao àöíi giûäa caác cöng ty meå úã nhûäng nûúác àöëi taác vúái caác chi nhaánh úã caác nûúác àang phaát triïín. Vêåy thaânh cöng cuãa caác nûúác cöng nghiïåp hoáa múái úã chêu AÁ khöng thïí taách rúâi khoãi nguöìn àêìu tû cuãa nûúác ngoaâi. Tònh hònh trïn cho thêëy giûäa caác nûúác trong khu vûåc, sûå lïå thuöåc lêîn nhau ngaây caâng tùng. Àêy khöng phaãi laâ sûå lïå thuöåc cuãa keã chinh phuåc vaâ ngûúâi bõ trõ nhû trong thúâi kyâ chuã nghôa thûåc dên coân töìn taåi, maâ laâ sûå raâng buöåc trong möëi quan hïå laâm ùn mang tñnh toaân cêìu. Tûâ sûå raâng buöåc àoá, ngûúâi ta àaä tòm thêëy nhûäng möëi tûúng àöìng vïì vùn hoáa giûäa caác nûúác trong khu vûåc. Khi caác nûúác Singapore, Haân Quöëc, Àaâi Loan theo chên Nhêåt Baãn àïí trúã thaânh nhûäng Con Röìng chêu AÁ, thò nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu phûúng Têy àaä ài tòm nhûäng mêîu söë chung vïì vùn hoáa cho caác nûúác

10

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

Neát xûa & nay AÃnh: Nguyïîn Thanh Phuác

naây. Ngûúâi ta àaä nhêën maånh àïën taác àöång cuãa Khöíng giaáo àöëi vúái phaát triïín kinh tïë, vò nhûäng nûúác naây àïìu nùçm trong khu vûåc chõu aãnh hûúãng cuãa Khöíng giaáo Trung Quöëc trong lõch sûã. Theo hoå thò Khöíng giaáo xeát vïì mùåt lõch sûã tû tûúãng, àaä àoáng vai troâ trung têm trong quaá trònh “hiïån àaåi hoáa tûå phaát” cuãa kinh tïë. Nhûäng àùåc àiïím nhû sûå haâi hoâa xaä höåi, yá thûác cöång àöìng, sûå tiïët duåc trong sinh hoaåt, lao àöång quïn mònh vaâ nhûäng giaá trõ tinh thêìn khaác coá taác duång thuác àêíy saãn xuêët àaä àûúåc phên tñch cuå thïí. Möåt trong nhûäng ngûúâi nhêën maånh àïën nhên töë àoá laâ giaáo sû ngûúâi Phaáp Leáon Vandermeersh (vúái cuöën Le nouveau Monde siniseá, 1986). Taåi caác nûúác phûúng Têy, trong möëi quan têm àöëi vúái Khöíng giaáo, vö hònh trung ngûúâi ta àaä tiïën haânh phï phaán àöëi vúái vùn minh chêu Êu: àùåt laåi vêën àïì vïì hïå thöëng khïë ûúác xaä höåi hay cuãa chuã nghôa caá nhên, qua àoá maâ àïì cao giaá trõ cuãa sûå hoâa húåp vaâ yá thûác cöång àöìng cuãa Khöíng giaáo. Noái toám laåi laâ chêu Êu àaä tiïën haânh tûå phï bònh thöng qua Khöíng giaáo. Trong böëi caãnh cuãa tû tûúãng Trung Hoa, ngûúâi ta ruát ra àûúåc ba khña caånh cuãa Khöíng giaáo. - Möåt laâ thûåc hiïån trong thïë giúái tri thûác quaá trònh “baách gia tranh minh”, khiïën cho moåi xu hûúáng àïìu coá thïí àûa ra tranh luêån. - Hai laâ ài tòm möåt tû tûúãng múái cho pheáp thoaát khoãi sûå bêët öín do nhûäng cùng thùèng töìn taåi giûäa chuã nghôa xaä höåi chñnh thöëng vaâ sûå thñch nghi vúái thûåc tïë àûúng thúâi. - Ba laâ àûa ra möåt àûúâng löëi ûu tiïn cho phaát triïín kinh tïë vaâ phuåc höìi möåt xaä höåi xêy dûång trïn caác möëi “quan hïå”: quan hïå huyïët thöëng, quan hïå laänh thöí hay quan hïå chûác nùng. Möëi quan hïå àoá ngaây nay àaä àûúåc phaát triïín thaânh “vöën xaä höåi”. Nhûng theo giaáo sû Nhêåt Baãn Yuzo Mizoguchi (Àaåi hoåc Tokyo) thò nhûäng ngûúâi noái àïën chuã nghôa tû baãn Khöíng giaáo, àaä dûåa trïn tinh thêìn cuãa Max Weber trong cuöën Àaåo àûác Tin laânh vaâ tinh

thêìn tû baãn chuã nghôa àïí noái rùçng nhûäng vêën àïì vïì lao àöång, vïì tiïët duåc vaâ oác duy lyá trong àaåo lyá Tin laânh àïìu coá trong Khöíng giaáo. Vaâ do vêåy maâ caác nûúác Àöng AÁ tòm àûúåc con àûúâng phaát triïín kinh tïë giöëng nhû caác nûúác theo tön giaáo Caãi caách úã chêu Êu thïë kyã XVII, laâ nhûäng nûúác àaä àêíy maånh àûúåc sûå hònh thaânh chuã nghôa tû baãn súám hún caác nûúác theo Cöng giaáo. Nhûng sûå thêåt àöëi vúái Max Weber thò àaåo àûác Tin laânh àûúåc xêy dûång trïn khaái niïåm lao àöång trïn thïë gian naây laâ möåt sûá mïånh maâ Chuáa àaä giao cho con ngûúâi, àaä giaãi thñch chuã nghôa tû baãn nhû laâ “sûå tiïëp tuåc coá töí chûác vaâ duy lyá cuãa viïåc ài tòm lúåi nhuêån chên chñnh bùçng caách hoaân thaânh sûá mïånh àoá” (nghôa laâ bùçng nghïì

“chuã nghôa tû baãn Khöíng giaáo” ngûúâi ta quïn mêët mêu thuêîn töìn taåi giûäa hoåc thuyïët Khöíng giaáo Trung Hoa vïì chûä quên (chia àïìu) vaâ cöng (taâi saãn chung), vúái nhûäng cú súã cuãa chuã nghôa tû baãn vïì “lúåi ñch caá nhên” vaâ “lúåi nhuêån trïn hïët”. Vñ duå nùm 1872, úã huyïån Nam Haãi (tónh Quaãng Àöng) khi ra àúâi xûúãng dïåt cú giúái àêìu tiïn thò bõ nhûäng ngûúâi thúå dïåt thuã cöng trong laâng phaãn àöëi. Viïn tri huyïån ra lïånh àoáng cûãa xûúãng, vò lyá do “lúåi ñch cuãa möåt ngûúâi” àaä àöëi lêåp vúái “quyïìn lúåi têåp thïí”. Nùm 1876, khi viïn phoá àaåi sûá Trung Quöëc àïën London thùm nhaâ in baáo London Times, thêëy nhúâ coá maáy moác maâ möåt söë ñt thúå coá thïí in ra rêët nhiïìu baáo, thò nhêån xeát rùçng nïn in thuã cöng àïí cho nhiïìu cöng

...Möåt trong nhûäng àùåc àiïím cuãa vùn hoáa nûúác ta hiïån nay laâ sûå àa daång. Riïng àöëi vúái TP Höì Chñ Minh, sûå àa daång àoá caâng nöíi bêåt, vò àêy laâ núi giao thoa cuãa nhiïìu luöìng vùn hoáa àaä diïîn ra tûâ lêu trong lõch sûã. Vúái võ trñ àùåc biïåt cuãa mònh, Saâi Goân àaä tûâng laâ cêìu nöëi cuãa caã nûúác trong tiïëp xuác vúái caác luöìng vùn hoáa àïën tûâ nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Hiïån nay, lúåi thïë àoá vêîn töìn taåi, nhêët laâ trong thúâi kyâ höåi nhêåp, vaâ àoá laâ àiïìu kiïån àïí hoâa nhêåp vúái caác nûúác trong khu vûåc àïí cuâng taåo nïn thïë tûúng àöìng trong phaát triïín... nghiïåp cuãa mònh). Caái thiïëu nhêët úã Khöíng giaáo laâ thûâa nhêån lao àöång hay nghïì nghiïåp nhû möåt giaá trõ cuãa sûá mïånh thiïng liïng, buöåc ta phaãi ài tòm möåt lúåi nhuêån húåp lyá. Chñnh do caái khaác nhau naây maâ Khöíng giaáo khöng thuác àêíy àûúåc Trung Quöëc ài lïn con àûúâng tû baãn chuã nghôa, trong khi àoá ngûúâi Nhêåt laåi àïën àûúåc vúái chuã nghôa tû baãn, vò Khöíng giaáo úã Nhêåt Baãn àûúåc hiïíu theo tinh thêìn khaác. Àùåc biïåt úã Trung Quöëc khaái niïåm gia (nhaâ, doâng hoå) chó coá giaá trõ “quan hïå huyïët thöëng”, trong khi úã Nhêåt Baãn thò àoá laâ möåt haåt nhên kïët tinh moåi yïëu töë kinh tïë vaâ “nghïì nghiïåp” (shoku, nghïì nghiïåp cuãa gia àònh), nïn chuã nghôa tû baãn Nhêåt phaát triïín trïn tinh thêìn cuãa shoku khöng coá liïn quan gò vúái Khöíng giaáo. Möåt àiïím nûäa laâ khi noái àïën

nhên coá thïí chia àïìu söë tiïìn lûúng maâ chó coá möåt nhoám nhoã àûúåc hûúãng (dêîn theo Yuzo Mizoguchi, Confucianisme et Socieáteás asiatiques, 1991). Xem vêåy thò thêëy tû tûúãng Khöíng giaáo quaã laâ àaä coá möåt phêìn àoáng goáp cho sûå phaát triïín kinh tïë, nhûng vïì cú baãn khöng phaãi têët caã àïìu coá thïí vêån duång vaâo xaä höåi hiïån àaåi. Khi xuêët hiïån nhûäng nûúác cöng nghiïåp múái úã Àöng Nam AÁ, àûúåc goåi bùçng caái tïn chung laâ Nhûäng con höí chêu AÁ, thò ngûúâi ta laåi ài tòm nhûäng àùåc àiïím vùn hoáa cuãa caác nûúác naây. Thûåc ra nhûäng nûúác naây tuy àïìu nùçm trong khu vûåc àaä tûâng àûúåc nhaâ sûã hoåc Georges Coedeâs goåi laâ “Thïë giúái ÊËn Àöå hoáa” (Monde hindouiseá), nhûng sûå tûúng àöìng vïì vùn hoáa laåi khöng roä rïåt nhû nhûäng nûúác nùçm trong khu vûåc “Trung Hoa hoáa” (Monde SAÂI GOÂN XÛA & NAY

11

Àïën vúái Saâi Goân AÃnh: Àöî Sún Haãi siniseá), maâ àiïím giöëng nhau roä rïåt thûúâng àûúåc hònh dung laâ àïìu ùn cúm bùçng àuäa (!). Hún nûäa, úã nhûäng nûúác naây coá hai truyïìn thöëng tön giaáo vaâ vùn hoáa khaác nhau roä rïåt laâ möåt bïn thuöåc thïë giúái Höìi giaáo (Inàönïxia, Malaixia), möåt bïn thuöåc thïë giúái Phêåt giaáo (Thaái Lan), àêëy laâ chûa kïí Philippin laåi laâ möåt nûúác àaåi àa söë dên chuáng theo Cöng giaáo. Nhûng caác nhaâ nghiïn cûáu laåi coá xu hûúáng ài tòm nhûäng giaá trõ cuãa Phêåt giaáo xem noá taåo aãnh hûúãng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë nhû thïë naâo. Xuêët phaát tûâ nhûäng suy ngêîm cuãa hoåc giaã Thaái Lan theo Phêåt giaáo Tiïíu thûâa laâ Buddhadasa Tyâ kheo, nhiïìu hoåc giaã Myä nhû Gerald W. Fry àaä phên tñch nhûäng khaái niïåm chuã chöët cuãa Phêåt giaáo trong ûáng xûã thûåc tïë: niïåm, vö ngaä, tri tuác, vö thûúâng, hó xaã, coá taác àöång àïën thaái àöå kinh doanh. Niïåm laâ thaái àöå söëng cuãa ngûúâi theo àaåo Phêåt, giuáp cho con ngûúâi luön söëng trong chaánh niïåm, têåp trung suy nghô vaâo nhûäng vêën àïì mêëu chöët cuãa cuöåc söëng (tûác cuäng laâ cuãa cöng viïåc), gaåt boã nhûäng taåp niïåm, do àoá maâ coá oác nhòn xa tröng röång, coá thïí hoaåch àõnh àûúåc kïë hoaåch lêu daâi. Àiïìu àoá rêët cêìn thiïët cho doanh nhên. Vö ngaä laâ thaái àöå cuãa ngûúâi biïët phuåc thiïån, khöng quaá coi troång caái töi, chõu àûång àûúåc sûå chó trñch, biïët hoåc hoãi tûâ thêët baåi, tin vaâo nhûäng ngûúâi phuå taá, chia seã quyïìn lûåc vaâ àõa võ vúái nhûäng ngûúâi cuâng húåp taác. Àoá laâ àûác tñnh cêìn thiïët àöëi vúái möåt doanh nhên. Tri tuác laâ söëng khiïm nhûúâng, tûå bùçng loâng vúái cuöåc söëng khöng xa hoa phö trûúng, biïët thûåc haânh tiïët kiïåm. Vö thûúâng seä khiïën cho con

12

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

ngûúâi khöng baám vaâo hû danh, khi thaânh cöng cuäng khöng vöåi mûâng, khi thêët baåi cuäng khöng naãn chñ. Hó xaã laâ möåt trong nhûäng àaåo haånh chuã yïëu cuãa Phêåt giaáo, noá khiïën cho con ngûúâi khöng bõ söëc do cùng thùèng, biïët ûáng phoá qua cún khuãng hoaãng, biïët trêìm tônh trong tònh thïë cùng thùèng vaâ chõu nhiïìu sûác eáp, biïët chia seã vúái ngûúâi àöìng loaåi nhûäng gò mònh gùåt haái àûúåc. Nhòn laåi Viïåt Nam, ta thêëy chuáng ta coá àuã nhûäng yïëu töë vùn hoáa vûâa kïí trïn. Laâ möåt nûúác theo Khöíng giaáo àöìng thúâi laâ möåt nûúác coá Phêåt giaáo phaát triïín haâng ngaân nùm, chuáng ta coá nhûäng àiïìu kiïån tûúng tûå caác nûúác trong khu vûåc àïí àêíy maånh phaát triïín kinh tïë. Nhûng möåt thúâi gian daâi qua cuöåc caách maång xaä höåi chuã nghôa, nhiïìu giaá trõ vùn hoáa truyïìn thöëng àoá bõ coi nheå, thêåm chñ coân bõ baâi xñch, khiïën àaåo àûác xaä höåi chuáng ta ngaây nay bõ lêm vaâo tònh caãnh bùng hoaåi, mêët phûúng hûúáng. May mùæn laâ úã TP Höì Chñ Minh, tinh thêìn Phêåt giaáo vêîn coân àûúåc àa söë dên chuáng duy trò, nhûng khöng biïët tinh thêìn àoá coá taåo àûúåc aãnh hûúãng àöëi vúái sûå phaát triïín cuãa xaä höåi noái chung hay khöng. Möåt trong nhûäng àùåc àiïím cuãa vùn hoáa nûúác ta hiïån nay laâ sûå àa daång. Riïng àöëi vúái TP Höì Chñ Minh, sûå àa daång àoá caâng nöíi bêåt, vò àêy laâ núi giao thoa cuãa nhiïìu luöìng vùn hoáa àaä diïîn ra tûâ lêu trong lõch sûã. Vúái võ trñ àùåc biïåt cuãa mònh, Saâi Goân àaä tûâng laâ cêìu nöëi cuãa caã nûúác trong tiïëp xuác vúái caác luöìng vùn hoáa àïën tûâ nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Hiïån nay, lúåi thïë àoá vêîn töìn taåi, nhêët

laâ trong thúâi kyâ höåi nhêåp, vaâ àoá laâ àiïìu kiïån àïí hoâa nhêåp vúái caác nûúác trong khu vûåc àïí cuâng taåo nïn thïë tûúng àöìng trong phaát triïín. Nhûng nhû àaä noái úã trïn, nïëu trong saãn xuêët kinh tïë sûå raâng buöåc giûäa caác nûúác trong khu vûåc coá xu hûúáng ngaây caâng phuå thuöåc lêîn nhau, thò vïì vùn hoáa sûå liïn kïët giûäa caác nûúác chûa àaåt àûúåc nhû yá muöën. Chñnh sûå du nhêåp cuãa nhiïìu luöìng vùn hoáa khaác nhau seä taåo nïn möåt thïë cên bùçng, möåt sûå saâng loåc àïí chuáng ta coá thïí choån lûåa trong viïåc tiïëp thu. Caái thiïëu cuãa chuáng ta hiïån nay laâ chûa coá möåt àõnh hûúáng phaát triïín vùn hoáa trong thúâi kyâ múái. Khi hoaåch àõnh caác chñnh saách vùn hoáa chuáng ta vêîn giûä möåt thaái àöå àöë kyå, vúái nhûäng caái gò laâ vùn hoáa ngoaåi lai, chûa taåo àûúåc möåt khöng khñ cúãi múã trong giao lûu vùn hoáa. Coá chùng chó laâ trao àöíi möåt vaâi àoaân nghïå thuêåt vúái caác nûúác trong khu vûåc, chûá chûa xêy dûång àûúåc nïìn moáng cho viïåc hoåc hoãi vaâ trao àöíi lêîn nhau. Àaä àïën luác chuáng ta phaãi hoåc hoãi kinh nghiïåm cuãa caác nûúác trong khu vûåc, nhûäng nûúác coá cuâng möåt àiïím xuêët phaát vúái chuáng ta tûâ giûäa thïë kyã XX, vêåy maâ ngaây nay àaä vûúåt qua chuáng ta quaá xa. Miïìn àêët Nam böå noái chung vaâ Saâi Goân noái riïng coá lúåi thïë laâ sûå cúãi múã vïì vùn hoáa. Ngay tûâ cuöëi thïë kyã XVIII sang àêìu thïë kyã XIX, cuâng vúái sûå trúã vïì cuãa Nguyïîn AÁnh, taåi àêy àaä coá mùåt ngûúâi Hoa, ngûúâi Chùm, ngûúâi Xiïm, Miïën Àiïån, Maä Lai vaâ ngûúâi Phaáp. Sang thúâi Phaáp thuöåc, ngûúâi ÊËn cuäng àïën goáp mùåt úã àêy thïm àöng. Chó coá mêëy nùm sau ngaây àêët nûúác thöëng nhêët thò Saâi Goân múái vùæng boáng ngoaåi kiïìu. Nhûng àïën nay thò TP Höì Chñ Minh laåi trúã thaânh trung têm thu huát nguöìn àêìu tû cuãa nûúác ngoaâi vaâ laâ núi höåi tuå cuãa nhiïìu ngûúâi trïn thïë giúái. Phaãi chùng àoá laâ dêëu hiïåu cho thêëy Saâi Goân – TP Höì Chñ Minh àang tòm laåi tñnh àa daång cuãa mònh trong phaát triïín vaâ giao lûu vùn hoáa?l

Vûâa qua, möåt luêån aán Tiïën sô àûúåc baão vïå vïì chuyïn àïì baáo chñ thúâi kyâ 1954-1962 (tûác thúâi chïë àöå Ngö Àònh Diïåm) thuöåc chuyïn ngaânh lõch sûã Viïåt Nam cêån hiïån àaåi. Luêån aán àaä cho ta möåt baãn sú kïët tònh hònh hoaåt àöång baáo chñ trong giai àoaån naây. Song nhòn chung baãn luêån aán coá luác, coá núi laåi tiïëp cêån phûúng phaáp chñnh trõ hoåc hún laâ sûã hoåc maâ chñnh trõ hoåc laâ àiïìu Àaåi hoåc àang suy nghô vïì noá – vïì àöëi tûúång nghiïn cûáu vaâ vïì phûúng phaáp tiïëp cêån trong hoaân caãnh hiïån nay. Nhên dõp Tïët, taác giaã cuãa baâi viïët thö sú naây chó nhùçm troâ chuyïån vúái àöåc giaã yïu thñch baáo xuên hún laâ nhùçm muåc àñch khaão cûáu ài sêu. Xin nhûúâng laåi vuâng àêët coân hoang hoáa naây cho àöåc giaã àaä tûâng quan têm àïën noá, nhêët laâ giúái sinh viïn cuãa ngaânh baáo chñ hoåc.

Baáo Xuên Saâi Goân xûa

nguyïîn maånh huâng

M

öåt söë nhaâ laâm baáo kyâ cûåu cuãa thúâi kyâ 30 - 40 àaä maånh daån cho rùçng chñnh öng Diïåp Vùn Kyâ laâ ngûúâi coá saáng kiïën laâm baáo xuên àêìu tiïn sau khi öng gia nhêåp vaâo laâng baáo – Túâ Àöng Phaáp thúâi baáo cuãa öng höåi àöìng Nguyïîn Kim Àñnh nùm 1927(*). Tuy laâ cuãa Nguyïîn Kim Àñnh – song chuã buát cuãa noá laâ Trêìn Huy Liïåu – Túâ Àöng Phaáp

thúâi baáo laâ túâ baáo duy nhêët baám saát phong traâo quöëc gia – Vaâo thúâi àiïím êëy àang nöíi lïn söi àöång – nïn àaä àûúåc àöng àaão quêìn chuáng chuá yá àoán àoåc. Do àoá, ngay vaâo cuöëi nùm 1927, túâ baáo xuên ñt trang vúái khöí baáo bònh thûúâng ra àúâi vúái hai maâu àen àoã àaä baán hïët ngay. Nöåi dung baâi baáo coá gò maâ khiïën àöåc giaã hoan nghïnh. Phaãi chùng laâ nhúâ sûå xuêët hiïån tïn tuöíi cuãa caác nhaâ chñnh trõ Phan Chêu Trinh, Phan Böåi Chêu hay Buâi Quang Chiïu? Ngûúåc laåi – chñnh laâ nhúâ sûå xuêët hiïån cuãa nhaâ thú “laå àúâi” Nguyïîn Khùæc Hiïëu vúái baâi Chúi xuên. Àoåc baâi Chúi xuên vúái löëi vùn möåc maåc cuãa thúâi 30 – 40 tûúãng rùçng nhaâ thú cho ta caái caãm khoaái cuãa möåt búåm nhêåu nhû öng khi nöëc caån cheán rûúåu maâ ngûúåc laåi öng sú kïët nhûäng löëi Chúi xuên traãi daâi qua caác thúâi kyâ lõch sûã tûâ Taâu sang Ta. Vúái yá nghôa nhên vùn, chñnh trõ,

quên sûå... nhùçm khïu gúåi tònh yïu nûúác. Vaâo thúâi êëy, tuy vûâa thoaát khoãi sûå raâng buöåc cuãa vùn chûúng Haán Nöm, anh chaâng têåp tïînh theo löëi söëng Têy, hoåc tiïëng Têy cuäng khöng àûát àûúåc caái àuöi “biïìn ngêîu”. Tiïëp sau àoá baáo xuên Thêìn Chung ra àúâi nùm 1929 – Chó tiïëc rùçng Thêìn Chung vùæn söë nïn kïí tûâ khi ra àúâi ngaây 7-11929 àaä phaãi chïët yïíu ngaây 25 thaáng 3 nùm 1930. Thêìn Chung coá möåt cùåp vïë àöëi thúâi êëy àûúåc àöåc giaã mïën chuöång: “Vang àöång tiïëng chuöng mai, mûâng chuác anh em ba bûäa tïët. Ngöín ngang tònh nûúác cuä, tröng mong vêån höåi lùæm ngaây xuên”. Vaâo nhûäng nùm 30, baáo chñ bùçng chûä Quöëc ngûä khöng nhiïìu, tuy rùçng giúái cöng chuáng vùn hoåc àaä laâm quen vúái loaåi SAÂI GOÂN XÛA & NAY

13

chûä La Tinh. Trong söë caái khöng nhiïìu êëy thò baáo Thêìn Chung nöíi bêåt nhêët. Cuâng trong nhoám laâm baáo xuên, baáo Cöng Luêån laåi coá chuã trûúng àaáng chuá yá laâ cûá möîi söë xuên seä do möåt nhoám biïn têåp riïng, nhû söë ra àúâi nùm 1931 thò do Nguyïîn Vùn Baá vaâ Phuá Àûác. Sau àoá laâ do Voä Khùæc Thiïåu, röìi do Diïåp Vùn Kyâ, Trêìn Thiïåu Quyá. Mùåc duâ nhoám Kyâ, Baá àûúåc àöåc giaã ûa thñch khi coân úã Thêìn Chung, song àïën khi sang Cöng Luêån thò loâng mïën möå àaä mêët dêìn ài. Tûúng tûå nhû trûúâng húåp Trêìn Thiïåu Quyá, khi àûáng ra chuã trûúng Trung Lêåp thò àöåc giaã hoan nghïnh, àïën khi bûúác qua Cöng Luêån thò ñt nhiïìu uy tñn coá giaãm suát. Baáo xuên – àûáa con ra àúâi vaâo ngaây Xuên êëy – tuy àûúåc trau chuöët, àaánh boáng song söë phêån cuãa noá cuäng phaãi chõu chung söë phêån cuãa àêët nûúác qua tûâng giai àoaån lõch sûã khaác nhau. Trûúác hïët laâ giai àoaån khuãng hoaãng kinh tïë – söë xuên ra àúâi ngaây 14-2-1931, àaä ta thaán caãnh khöí cuãa dên chuáng Nam kyâ qua baâi viïët Tïët nùm ngoaái vúái Tïët nùm nay cuãa Nguyïîn Vùn Baá – möåt ngûúâi àûúåc laâm chuã buát. Ta haäy àoåc laåi möåt àoaån vùn àêìy bi quan

14

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

cuãa öng àïí coá thïí so saánh vúái àoaån vùn yïu àúâi cuãa Taãn Àaâ, Nguyïîn Khùæc Hiïëu àaä viïët úã baâi Chúi xuên. “... Khi chuáng ta úã trong caái Tïët nùm ngoaái, ai ai àïìu biïët chùæc rùçng seä coá caái Tïët nùm nay, nhûng coá ngúâ àêu coá caái Tïët nhû nùm nay? Maâ caái tïët nùm nay nöåi nùm ngoaái khöng coá maâ thöi, e chûâng lêu nay xûá Nam kyâ cuäng chûa hïì coá”. “Caái tïët buöìn laâm sao!”. “Caái Tïët nùm Tên Võ naây buöìn laâm sao!”. “... Àûâng kïí chi xa, kïí tûâ nùm Tên Võ (1871) trûúác àêy àïën giúâ dên Nam kyâ sau khi têët caã thuöåc vïì nûúác Phaáp, thaãy àïìu laâm ùn vui veã, àïën caái Tïët naâo baâ con ta cuäng cêët cheán rûúåu maâ mûâng rúä vúái xuên, cho àïën nùm ngoaái àêy (1930) dêìu khñ tûúãng khöng àûúåc rûåc rúä, quang caãnh khöng àûúåc nhöån nhõp nhû mêëy nùm trûúác, song mûúâi phêìn cuäng coân toã ra caái veã Tïët àûúåc baãy taám. Bêët kyâ ai sinh trûúãng trïn àêët naây cuäng àïìu nhòn nhêån nhû thïë. Thïë maâ Tïët nùm Tên Võ àöíi hùèn, ta coá thïí noái rùçng nùm ngoaái mûúâi, nùm nay khöng àûúåc möåt. Möåt cûãa haâng baán àöì tú luåa úã àûúâng Catina, nùm ngoaái vaâo dõp Tïët cuäng coân baán àûúåc möîi ngaây böën nùm trùm àöìng, nùm nay chó baán àûúåc möîi ngaây ba böën

chuåc. Ai ai cuäng àïìu than löî laä...”. “... Laåi coân möåt nguyïn do nûäa riïng vïì xûá àêy laâ sûå löån xöån tûâ nùm ngoaái maâ ra”. Nhûng khöng phaãi têët caã baáo xuên àïìu rúi vaâo tònh traång “thiïíu naäo chaán chûúâng” maâ coá baáo àûáng úã võ trñ nhòn xa hún àïí baáo hiïåu möåt tûúng lai töët àeåp. Chuáng ta thûã àoåc laåi möåt trang baáo xuên Trung Lêåp cuãa Trêìn Thiïëu Quyá xuêët baãn 21-1-1933. Mûúån tuåc ngûä Phaáp àïí noái lïn sûå biïën àöíi cuãa thõnh suy, may ruãi – nhû möåt thûá triïët lyá muön thuúã. ...Tuåc ngûä Phaáp coá cêu: “Caái hoåa bao giúâ cuäng coá caái hay”. ÚÃ àêy caái hay tuy nhiïn coá húi chêåm möåt chuát, nhûng thêåt sûå thò ai cuäng phaãi nhòn nhêån laâ coá. “Khöng coá laâm sao chêìu raây An Nam ta laåi biïët nêëu xaâ bong, dïåt vúá, àeäo guöëc, àoáng giaây, laâm khöng biïët bao nghïì maâ khi trûúác vêîn àïí daânh cho caác chuá. Khöng coá laâm sao maâ chêìu raây An Nam ta biïët múã tiïåm cúm, tiïåm chaáo, tiïåm caâ phï cho àïën coá nhiïìu gaánh huã tiïëu, gaánh mò àaä vïì tay ngûúâi mònh chuyïn baán”. Vaâi nùm sau àoá, baáo chñ àûúåc möåt meã lûúái “tûå do” nïn khaá phaát triïín, nhêët laâ vaâo khoaãng nùm 1938 –1939. Tuy nhiïn khi chiïën tranh buâng nöí, nhiïìu túâ baáo bõ àoáng cûãa keáo theo nhiïìu kyá giaã bõ bùæt, bõ tuâ àaây. Laâng baáo rúi vaâo caãnh bi àaát. Luác êëy ngûúâi ta chó coân nhêån diïån àûúåc Àiïån tñn, Saâi Goân, Truyïìn tin, Dên baáo. Riïng vúái Dên baáo – Buâi Thïë Myä àaä cho ra 3 söë xuên liïn tuåc 1940 –1941 – 1942. Bïn caånh àoá, tuêìn baáo cuãa Àùång Ngoåc Anh vaâ Mai Vùn Ninh cho ra 3 söë vaâo nhûäng nùm kïë tiïëp 1943 – 1944 – 1945. Nïëu “gioång àiïåu” ï chïì tûâng böåc löå úã thúâi kyâ khuãng hoaãng kinh tïë thò khi bûúác vaâo chiïën tranh chêët gioång naây vêîn coân phuåc vuå àöng àaão quêìn chuáng

mang nùång têm lyá u uêët. Ta haäy àoåc laåi baâi baáo Àiïån tñn nùm 1945. “...Ngûúâi coá nuáp hêìm, múái biïët loâng àêët coân sêu thùm thùèm; ai coá ra khúi, múái hay mùåt biïín coân röång thïnh thang. Xûá ta trong khoaãng 6 nùm nay, thêåt nhû caãnh thuyïìn ra khúi, maâ trong àêët liïìn coân coá chuát hêìm àïí nuáp. Caái dúã cuãa ngûúâi àúâi tûúãng thiïn haå coá phûúác hún mònh, maâ khöng tûå biïët rùçng haâng ngaây ta àûúåc hûúãng phûúác hún thiïn haå. Duâ coá nhoã nhen chùng nûäa, caái phûúác êëy nïn vui, vò tûå tay ta àaâo taåo ra, cuäng nhû caái hêìm kia tuy coá chêåt heåp böën bïì, song sûác gioá eáp dûä túån laåi ài qua, vúái nhûäng maãnh bom chúm chúãm beán. Nhûng biïët hûúãng, coá nùm baãy àûúâng maâ àûúâng thuå àöång vúái àûúâng taác àöång laâ hai, tûúãng ta nïn nghô kyä luác xuên vïì”. Nhiïìu nhaâ baáo thúâi êëy àaä àaánh giaá sûå sa suát vïì nöåi dung cuãa baáo xuên trong suöët 5 nùm chinh chiïën êëy. Àêëy laâ tònh traång taåi Nam kyâ maâ Höì Biïíu Chaánh laâ möåt trong söë chûáng nhên lõch sûã. Nhòn ra Haâ Nöåi – caái nöi cuãa caã nûúác – àaä thöng qua Tri Tên, Thanh Nghõ, Trung Bùæc chuã nhêåt àaä àïí laåi cho ta ngaây nay möåt kho baáu tû liïåu khaá phong phuá trong laâng vùn buát. Thaânh thêåt maâ noái, nhûäng söë xuên cuãa Trung Bùæc chuã nhêåt vaâ cuãa Phong Hoaá röìi Ngaây Nay àaä chiïëm lônh têm höìn àöåc giaã Nam kyâ. Riïng àöëi vúái Phong Hoaá, Ngaây nay àaä khùèng àõnh àûúåc chöî àûáng khaá àöåc àaáo trong nïìn vùn hoåc vaâ baáo chñ cêån hiïån àaåi. Nhûäng nhên vêåt saáng taåo nhû Lyá Toeát, Xaä Xïå, Bang Baånh... laâ möåt hiïån tûúång àaáng chuá yá vïì loaåi hònh baáo chñ trong giai àoaån sú khai naây. Nhêët laâ nhûäng nhên vêåt Lyá Toeát, Xaä Xïå... àaä xuêët hiïån laåi trïn taåp chñ viïët bùçng tiïëng Phaáp.

Nhûäng ngûúâi laâm baáo xuên cho caác taåp chñ noái chung àaä duâng nhûäng bûác kyá hoåa vïì hai nhên vêåt tûúãng tûúång noái trïn maâ hoå xem laâ nhûäng nhên vêåt bònh dên, àiïín hònh cuãa Viïåt Nam. Chuáng ta seä coá dõp giúái thiïåu trong söë àùåc san xuên naây. Sau khi Phaáp trúã laåi Saâi Goân lêìn 2, Tûúng Lai vaâ Phuåc Hûng àaä hùm húã ùn Tïët súám nhêët. Àùåc biïåt loaåi baáo naây coá saáng kiïën in danh thiïëp àïí chuác mûâng nùm múái bùçng söë cuöëi nùm Bñnh Tuêët (nùm 1946). Luác naây, àêët nûúác àaä ài vaâo khaáng chiïën chöëng Phaáp, nhûng Phuåc Hûng vêîn mong ûúác hoaâ bònh: “Xuên Bñnh Tuêët (1946), Phuåc Hûng kñnh chuác àöåc giaã quöëc dên àûúåc têån hûúãng: Hoâa bònh – Tûå do – Haånh phuác”. Xuên nùm sau (1947), laâng baáo laåi röå lïn vúái nhûäng tïn khaác nhau: Viïåt Buát, Tin Àiïín Kiïën Thiïët, Sûå Thêåt, Lïn Àaâng, Nam Kyâ, Tên Viïåt, Tiïëng Goåi. Tuy nhiïn trong söë àoá chó coá 2 söë xuên àaáng chuá yá hún caã. Àoá laâ söë xuên do öng baâ Buát Traâ chuã trûúng – tûác söë xuên Kiïën Thiïët cuãa luêåt sû Chñn vaâ söë xuên Nam Kyâ cuãa öng Trûúâng laâ àaáng chuá yá hún caã. Tiïëp àïën nùm sau 1948, laâng baáo bêåt dêåy vúái nhûäng söë xuên khaá àa daång khiïën coá thïí bõ nhêån xeát laâ rûúâm raâ. Trong giai àoaån naây, nhiïìu söë xuên bêët thûúâng àaä ra àúâi vaâ àua nhau mûâng xuên chuác tïët vúái nhûäng caái tïn nghe rêët “àêåm àaâ quï hûúng” Xuên giaãi phoáng, Xuên khoái lûãa, Xuên dên töåc... Àùåc biïåt nhû möåt thûá möët thúâi trang, möåt söë nhaâ xuêët baãn nhû Tên Viïåt, Nam Cûúâng cuäng lao vaâo laâm baáo xuên. Thêåm chñ nhûäng cú quan cuãa lûåc lûúång Cao Àaâi, Hoâa Haão, Thiïn Chuáa... cuäng ra baáo xuên vúái tïn goåi nghe rêët “caãi lûúng”: Xuên Tiïëng Keân, Xuên Miïìn Àöng, Xuên Chiïën Àêëu... Tuy nhiïn, chó nhòn vaâo bïì nöíi maâ noái, laâng baáo cho rùçng SAÂI GOÂN XÛA & NAY

15

2 söë xuên ài liïìn nhau cuãa thúâi cuöåc nùm 1949 vaâ 1950 àaä àõnh hònh cho loaåi baáo xuên Saâi Goân tûâ àoá vïì sau. Sûå àõnh hònh naây àaä phaác hoåa chên dung khaá roä raâng vïì hònh thûác lêîn nöåi dung trong àiïìu kiïån àûúåc thuå hûúãng chïë àöå baáo chñ múã cûãa (tûâ xuên nùm 1950), nhûng sang nùm 1951 laâng baáo xuên laåi sa suát. Sûå thùng trêìm cuãa laâng baáo cuäng noái lïn tònh traång chñnh trõ, kinh tïë... bêët öín àõnh cuãa toaân coäi Àöng Dûúng. Phên loaåi baáo xuên nhû thïë naâo vïì khuynh hûúáng chñnh trõ, nghïå thuêåt, xaä höåi, vùn hoaá... maâ noá àaä böåc löå khaá chên thêåt, àiïìu àoá laâ caã möåt cöng trònh nghiïn cûáu cêìn vêån duång nhiïìu phûúng phaáp khaác nhau: phûúng phaáp sûu têìm, phûúng phaáp sûã hoåc, chñnh trõ hoåc... Ngay trong phûúng phaáp sûu têìm cuäng khöng phaãi laâ viïåc laâm àún giaãn mùåc duâ trong tay chuáng ta coá thïí àaä sùén coá thïm nhiïìu têåp baáo àïí àiïím danh nhû Àöng Thanh Xuên nùm 1935 cuãa Baác sô Trêìn Nhû Lên vaâ nhiïìu têåp baáo khaác: Nay Xuên, Tên Tiïën Xuên, Àaân Baâ Múái cuãa Bùng Dûúng, Saâi Thaânh Hoåa baáo, Tên Thúâi, Tûå Do, Àöìng Nai, Àöng Dûúng, Nûä Giúái, Khoa Hoåc, Söëng – Chúáp Boáng, Vùn hoåc tuêìn san, Niïët Baân... Àùåc biïåt trong söë àoá cêìn kïí tïn söë xuên tïn laâ Mai cuãa Àaâo Trinh Nhêët, Tên Vùn cuãa Phan Vùn Thiïët, Nhûåt Baáo vaâ Dên Múái cuãa hai öng Nguyïîn Baão Toaân, Nguyïîn Vùn Mai. Laåi coân phaãi nhêån diïån àiïìu maâ laâng baáo baão nhau laâ nhoám àïå tam coá túâ Àaåi Chuáng, nhoám àïå tûá coá túâ Tranh Àêëu àïìu mang tñnh caách àùåc sùæc riïng. Viïåc baáo xuên baán chaåy coá khi khöng chó nhúâ úã caái hònh bòa nhû baáo AÁnh Saáng cuãa öng Lûä Khï, hay úã söë trang cuãa Thêìn Chung, cuãa Nam Àònh maâ coá khi laåi coân nhúâ cuöåc xöí söë àïí “tiïëp thõ” nhû trûúâng húåp Saâi Goân Múái cuãa baâ Buát Traâ. Àùåc biïåt baáo xuên Àoåc Thêëy

16

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

cuãa Trêìn Vùn Ên vûâa nhúâ “ba têåp baán nhêåp möåt” vúái giaá baán vûâa tuái tiïìn laåi vûâa treo giaãi thûúãng. Riïng vúái baáo xuên Dên Quyá cuãa öng Phan Khùæc Sûãu – möåt nhên vêåt chñnh trõ úã miïìn Nam vaâ Nguyïîn Vùn Mai nhúâ úã caách trònh baây myä thuêåt vaâ nöåi dung àaáng àoåc. Ngoaâi ra, laâng baáo cuäng khöng thïí traánh khoãi cuöåc caånh tranh àïí ra baáo súám. Nhúâ àoá maâ Thêìn Chung cuãa Nam Àõnh àaä nhanh choáng àïën tay baån àoåc trûúác caác baáo khaác. Àiïím laåi àúâi söëng cuãa baáo xuên, chuáng ta coá thïí xïëp loaåi söëng lêu cho hai túâ baáo quen thuöåc laâ Saâi Goân vaâ Àiïån Tñn. Vò cuâng söëng lêu vúái nhau nïn cuäng tranh nhau raáo riïët khöng chó úã söë xuên maâ coân caã úã söë thûúâng. Tûâ khi öng Buát Traâ ra laâm chuã baáo thò nùm naâo öng cuäng laâm àeåp mùåt bùçng söë xuên. Àêìu tiïn laâ túâ baáo Saâi Thaânh, öng cho ra söë xuên 1933. Nùm tiïëp theo laâ Saâi Goân xuên keáo daâi cho àïën nùm 1945. Trong luác Saâi Goân ra haâng ngaây thò àõch thuã cuãa noá laâ Àiïån Tñn àaä àûúåc Lï Trung Cang cho ra söë xuên àêìu tiïn vaâo nùm 1935. Vúái baáo chñ Saâi Goân thúâi êëy khöng àaánh giaá cao vïì chêët lûúång baáo maâ chó àaánh giaá úã thïë lûåc riïng cuãa 2 túâ baáo naây trong sûå töìn taåi cuãa nhiïìu nùm maâ caác baáo khaác khöng coá àûúåc.

Khi chiïën tranh buâng nöí (1939), trong khi nhiïìu baáo bõ àoáng cûãa, laâng baáo xú rú xaác raác thò Saâi Goân vaâ Àiïån Tñn vûäng nhû baân thaåch. Röìi cho àïën nùm 1937 – do tranh nhau ra súám maâ Lï Trung Cang àaä phaát haânh loaåi baáo xuên Song Thai. Noái laâ Song Thai vò caã hai söë baáo xuên chó ra àúâi caách nhau coá mêëy ngaây. Giúái laâng baáo Saâi Goân höìi êëy baão nhau laâ: “Chó coá mònh anh Nùm daám chúi baâ Buát Traâ nhû thïë”. Do àoá, möîi khi anh Nùm gùåp gúä anh em úã tiïåm rûúåu laâ anh Nùm höì húãi tuyïn böë “Anh Nùm maâ em! Chúi cho Saâi Goân noá hïët thêëu cêëy! Anh Nùm maâ!”. Loaåi ngön ngûä sinh hoaåt trïn àûúâng phöë noái trïn khöng xa laå vúái tñnh caách “anh huâng Lûúng Sún Baåc” úã vuâng àêët Nam kyâ naây. Caâng àiïím laåi laâng baáo xuên Saâi Goân caâng caãm àûúåc sûå thêëm thña vïì löëi chúi “hún ngûúâi” nhû àaä thêëy. Tûâ sau ngaây múã cûãa, àaåi hoåc Viïåt Nam àaä bûúác àêìu phaát triïín hai ngaânh hoåc khaá àùåc biïåt. Àoá laâ ngaânh luêåt vaâ baáo chñ. Noái nhû thïë khöng coá nghôa laâ lõch sûã àaä phuã àõnh vai troâ àoáng goáp nhêët àõnh cuãa hai ngaânh naây tûâ thúâi Phaáp thuöåc vaâ nhêët laâ thúâi chïë àöå cuä taåi miïìn Nam Viïåt Nam trûúác nùm 1975. Nhên dõp Tïët nùm nay, taác giaã cuãa baâi viïët thö sú naây chó nhùçm troâ chuyïån vúái àöåc giaã yïu thñch baáo xuên hún laâ nhùçm muåc àñch khaão cûáu ài sêu. Xin nhûúâng laåi vuâng àêët coân hoang hoáa naây cho àöåc giaã àaä tûâng quan têm àïën noá, nhêët laâ giúái sinh viïn cuãa ngaânh baáo chñ hoåc. (*) Theo Àaâo Hûng, Baáo xuên Tïët, Taåp chñ Àoåc thêëy voâng quanh thïë giúái, xuên Nhêm Thòn, nùm 1952, àûúåc in taåi nhaâ in Voä Vùn Vên, Saâi Goân.

Baãn àöì Gia Àõnh Trêìn Vùn Hoåc veä nùm1915

Nguyïîn Phuác Chu

Möåt võ chuáa hiïìn taâi Trong söë chñn àúâi chuáa Nguyïîn, Nguyïîn Phuác Chu laâ möåt trong nhûäng võ chuáa taâi ba. Öng sinh nùm ÊËt Maäo (1675); laâ con trûúãng cuãa chuáa Nghôa Nguyïîn Phuác Thaái, meå hoå Töëng, ngûúâi úã Quáy Huyïån, tónh Thanh Hoáa. Saách Àaåi Nam Thûåc luåc tiïìn biïn ghi laåi rùçng: “Meå cuãa Quöëc chuáa trûúác àêy àûúåc dêng vaâo hêåu triïìu, sau àoá àûúåc tuyïín laâm cung têìn. Àïën khi coá thai, úã núi phûúng têy nam trïn trúâi múã ra möåt löî, coá mêy sùæc vêy boåc xung quanh, giûäa möåt luöìng aánh saáng rûåc trúâi toãa ngay vaâo chöî nhaâ mêîu hêåu úã. Ngûúâi thûác giaã cho laâ àiïìm töët. Àïën luác sinh thò àûúåc möåt trai, aánh saáng toãa rûåc khùæp nhaâ, àêëy chñnh laâ Hiïín Töng Hiïëu Minh Hoaâng àïë”.

C

tön thêët thoå

huáa Nguyïîn Phuác Chu laâ ngûúâi coá tû chêët thöng minh tûâ thuúã nhoã vúái taâi kiïm vùn voä. Nùm 17 tuöíi, àûúåc tön lïn laâm Tiïët chïë Thuãy böå Chû dinh kiïm Töíng nöåi

ngoaåi Bònh Chûúng quên Quöëc troång sûå Thaái baão Töå Quêån cöng. Lïn nöëi nghiïåp chuáa, öng àaä aáp duång nhiïìu chñnh saách chiïu hiïìn àaäi sô, cêìu lúâi hay, naåp lúâi can giaán, boã xa hoa, ñt chi phñ, nheå thuïë maá giao dõch, búát viïåc hònh nguåc, trùm hoå khöng ai laâ khöng vui mûâng. SAÂI GOÂN XÛA & NAY

17

Chuáa laâ ngûúâi hêm möå àaåo Phêåt vaâ coá àaåo hiïåu laâ Thiïn Tuáng Àaåo Nhên. Nùm Quyá Dêåu (1693), sau khi viïåc quöëc miïëu àaä xong, àònh thêìn töí chûác lïî mûâng vaâ têën tön chuáa laâm Thaái phoá Quöëc cöng vaâ dêng tön hiïåu Quöëc chuáa. Tûâ àoá, caác sùæc lïånh àïìu ghi laâ Quöëc chuáa. Trong thúâi gian trõ vò, chuáa cho múâi nhaâ sû Thñch Àaåi Saán tûâ Trung Hoa sang àïí chêën chónh àaåo Phêåt úã Àaâng Trong, khi vïì nûúác nhaâ sû coá viïët saách Haãi Ngoaåi kyá sûå hïët lúâi ca ngúåi chuáa. ÚÃ Àaâng Trong thúâi bêëy giúâ, khuynh hûúáng “bïë quan toãa caãng” coá tûâ àúâi caác chuáa trûúác vêîn àûúåc duy trò. Riïng chuáa Nguyïîn Phuác Chu laâ möåt ngûúâi coá têìm nhòn röång. Trong thúâi gian chuáa cai trõ, rêët nhiïìu thûúng thuyïìn Têy phûúng ra vaâo buön baán, trao àöíi haâng hoáa thûúâng xuyïn. Chuáa laåi biïët lúåi duång ngûúâi Têy Êu àïí huêën luyïån binh phaáp vaâ kyä thuêåt quên àöåi: duâng Jean de Arnedo àïí múã röång vïì khoa hoåc kyä thuêåt. Duâng ngûúâi vïì thêìn phuåc nhû Hoaâng Tiïën, Dûúng Ngaån Àõch, Maåc Cûãu àïí khai khêín àêët hoang. Sûã duång caác tûúáng taâi nhû Nguyïîn Hûäu Caãnh, Trêìn Àònh Ên trong caác cuöåc múã mang búâ coäi. Ngoaâi ra dûúái thúâi chuáa, quên àöåi cuäng àaä àûúåc töí chûác thaânh möåt lûåc lûúång huâng maånh nhúâ thûúâng xuyïn thao luyïån. Chuáa cuäng caãi caách cú chïë töí chûác trung ûúng, àõnh laåi quan tûúác, phêím haâm. Chuáa quan têm àïën viïåc àaâo taåo nhên taâi vaâ töí chûác thi cûã. Saách Àaåi Nam thûåc luåc cheáp: “Nùm Quyá Maäo (1723), thaáng tû, thi Nhiïu hoåc. Quan giaám khaão thêëy truáng caách 77 ngûúâi, dû luêån hoåc troâ baân taán rêët söi nöíi. Chuáa ra lïånh múã kyâ thi khaão haåch laåi vaâ khöng möåt sô tûã naâo àûúåc chêëm àöî caã”. Àùåc biïåt chuáa àaä àùåt ra kyâ thi Vùn chuác vaâ thi Tam ty àïí thûúâng xuyïn kiïím tra khaã nùng cuãa caác quan laåi àang taåi chûác. Nhûng quan troång hún caã laâ chuáa àaä thûåc hiïån àûúåc viïåc múã röång búâ coäi, baão vïå töí quöëc vaâ àùåt nïìn moáng vûäng chùæc cho caã vuâng àêët Nam Trung böå vaâ Nam böå xûa. Nùm Nhêm Thên (1692), coá tin vua Chiïm laâ Baâ Tranh gêy röëi laâm loaån úã phuã Diïn Ninh, chuáa cho quên ài bùæt, nhên thïí àöíi nûúác Chiïm Thaânh laâm trêën Thuêån Thaânh, sau àöíi thaânh phuã Bònh Thuêån. Nùm Àinh Sûãu (1697), chuáa àùåt phuã Bònh Thuêån, lêëy àêët Phan Lyá (Phan Rñ), Phan Lang (Phan Rang) laâm huyïån Yïn Phuác vaâ huyïån Hoa Àa. Nùm Mêåu Dêìn (1698), chuáa sai Nguyïîn Hûäu Caãnh vaâo chia àêët Àöng Phöë thaânh hai miïìn; lêëy xûá Löåc Daä (Àöìng Nai) laâm huyïån Phûúác Long, lêåp dinh Trêën Biïn (Biïn Hoâa), lêëy xûá Saâi Cön laâm huyïån Tên Bònh, lêåp dinh

18

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

Phiïn Trêën (tûác Gia Àõnh). Möîi dinh àïìu àùåt quan cai trõ vaâ quaãn lyá. Lêåp laâng êëp, àõnh thuïë khoáa. Nùm Nhêm Ngoå (1702), cöng ty ÊËn Àöå cuãa Anh do Allen Catchpole àem 200 quên vaâ 8 chiïëc thuyïìn chiïëm àaão Cön Lön cuãa nûúác ta. Chuáa ra lïånh cho Trêën phuã dinh Trêën Biïn laâ Trûúng Phuác Phan tuây liïåu àöëi phoá. Muâa àöng nùm Quyá Muâi (1703), Phuác Phan tuyïín möå 15 ngûúâi Chaâ vaâ (dên àaão Java göëc Maä Lai - Nam Dûúng), sai hoå duâng kïë traá haâng àïí len vaâo àêët àõch. Quên Anh khöng lo liïåu àïì phoâng, vò thïë nûãa àïm nhoám ngûúâi Chaâ Vaâ theo mûu cuãa Trûúng Phuác Phan nöíi lûãa àöët traåi, àêm chïët nhûäng tïn chó huy, bùæt àûúåc möåt söë thuöåc haå, söë khaác chaåy thoaát ra biïín tröën, liïìn bõ thuãy binh ta truy àuöíi tiïu diïåt. Sau khi thùæng trêån, Phuác Phan ra Cön Àaão thu hïët cuãa caãi mang vïì nöåp cho Phuã chuáa. Nguyïîn Phuác Chu troång thûúãng nhûäng ngûúâi Chaâ vaâ cuâng caác tûúáng sô tham gia trêån àaánh hïët sûác hêåu. Nùm Mêåu Tyá (1708), bêëy giúâ coá Maåc Cûãu ngûúâi Quaãng Àöng khöng phuåc nhaâ Minh, boã chaåy sang Chên Laåp, àûúåc vua Chên Laåp cho laâm chûác ÖËc Nha (?). Maåc Cûãu khai hoang lêåp àûúåc 7 xaä úã Haâ Tiïn. Sau àoá, ra Thuêån Hoáa (Huïë) dêng thú lïn Quöëc chuáa, xin àem àêët àoá quy thuêån nûúác ta. Quöëc chuáa nhêån lúâi vaâ giao cho Maåc Cûãu giûä chûác Töíng binh, trêën giûä Haâ Tiïn. Nûúác ta múã röång búâ coäi àïën Haâ Tiïn kïí tûâ nùm àoá. Nùm Kyã Sûãu (1709), chuáa sai àuác Quöëc baão. Àoá laâ chiïëc êën khùæc chûä “Àaåi Viïåt Nguyïîn chuáa Vônh trêën chi baão”. Chiïëc êën naây àaä àûúåc lûu truyïìn cho àïën caác vua nhaâ Nguyïîn sau naây. Quöëc chuáa mêët vaâo thaáng 4 nùm ÊËt Ty å(1725), úã ngöi 34 nùm. Chñ hûúáng cuãa chuáa àûúåc thïí hiïån trïn möåt baâi Minh do chuáa viïët trïn chiïëc chuöng àöìng taåi chuâa Thiïn Muå (Huïë) àuác nùm 1710: “Duy nguyïån phong àiïìu vuä thuêån, quöëc thaái dên an, phaáp giúái chuáng sinh àöìng viïn chuãng trñ”. (Nguyïån cêìu gioá hoâa mûa thuêån, nûúác thõnh dên an, chuáng sinh trong phaáp giúái àïìu àûúåc veån toaân trñ tuïå). Vúái 34 nùm cêìm quyïìn, chuáa Nguyïîn Phuác Chu àaä àoáng goáp àûúåc nhiïìu cöng lao vaâo viïåc múã mang àêët nûúác; cuäng nhû thûåc hiïån nhiïìu tiïën böå vïì xaä höåi úã Àaâng Trong vaâo àêìu thïë kyã XVIII. Taâi liïåu tham khaão: Àaåi Nam thûåc luåc tiïìn biïn, q.7,Viïån Sûã hoåc,1962.

nguyïîn phûúác hiïåp

M

öåt hònh aãnh àeåp úã caác tónh Nam böå àaä ài vaâo quaá khûá: hònh aãnh cuãa nhûäng chiïëc xe thöí möå rong ruöíi ngûúåc xuöi trïn caác neão àûúâng quï. Àaä tûâ lêu, chiïëc xe thöí möå àaä gùæn liïìn vúái nhûäng phiïn chúå saáng chiïìu cuãa ngûúâi dên quï Hoác Mön, Cuã Chi, Thuã Dêìu Möåt... Noá khöng nhûäng laâ phûúng tiïån ài laåi thuêån tiïån, maâ vúái daáng veã àöåc àaáo, àaä taåo cho khung caãnh àöìng quï Nam böå trúã nïn duyïn daáng vaâ coá höìn hún! Xe thöí möå laâ loaåi xe ngûåa chúã khaách, coá hai caâng bùçng göî, do möåt con ngûåa keáo. Taåi sao noá coá tïn laâ thöí möå? Coá ngûúâi giaãi thñch laâ vò xe coá mui cong nhoã tröng giöëng caái goâ

maã nïn àûúåc goåi laâ “thöí möå”. Laåi coá ngûúâi cho rùçng noá bùæt àêìu tûâ tïn xe laâ “thaão maä”. Lêu ngaây àoåc traåi ra thaânh “thöí möå” (theo Paulus Cuãa). Laåi coá yá kiïën giaãi thñch noá coá nguöìn göëc tûâ chûä “Tombreau” cuãa Phaáp àoåc traåi thaânh thöí möå. Àiïìu naây, cuå Vûúng Höìng Sïín trong cuöën Tûå võ Tiïëng Viïåt miïìn Nam àaä baác boã vaâ cho biïët rùçng ngûúâi Phaáp hoå khöng bao giúâ goåi xe thöí möå laâ tombreau caã maâ goåi laâ Boite d’allumettes (höåp queåt), coá leä vò caái hònh daáng nhoã nhùæn cuãa noá nhû caái höåp queåt chùng? Coá thïí ban àêìu, khi ngûúâi Phaáp múái sang, hoå duâng xe ngûåa àïí keáo phaáo. Giöëng ngûåa hoå àem tûâ chêu Êu, chêu Phi sang. Ngûåa giöëng naây cao to, coá khaã nùng keáo nùång àûúåc. Lêìn lêìn, coá nhiïìu con khöng thïí keáo phaáo àûúåc nûäa, chuáng bõ daåt ra àïí keáo

Dêëu xûa xe ngûåa höìn... quï cuä! Chúå Bïën Thaânh AÃnh: Hoaâng Thaåch Vên

àöì vêåt lùåt vùåt, kïí caã keáo coã cho nhûäng con keáo phaáo ùn. Chñnh vò thïë maâ coá tïn xe laâ “thaão maä” (xe ngûåa keáo coã), lêu ngaây àoåc thaânh thöí möå? Cho duâ noá coá nguöìn göëc thïë naâo, thò caái tïn thöí möå àêî àûúåc ngûúâi dên Nam böå goåi àaä khaá lêu, ñt nhêët laâ vaâo thúâi àiïím sau khi quên Phaáp àïën chiïëm àoáng Nam kyâ. Ngûúâi àaánh xe ngûåa àûúåc goåi laâ xaâ ñch, theo nhaâ vùn Bònh Nguyïn Löåc trong cuöën Nguöìn göëc Maä Lai cuãa dên töåc Viïåt Nam thò xaâ ñch laâ tiïëng coá nguöìn göëc tûâ Philippnine. Nhûäng ngûúâi àaánh xe ngûåa (xaâ ñch) vöën laâ nhûäng nöng dên chêët phaác, phoáng khoaáng cúãi múã. Hoå nhanh choáng tiïëp thu möåt phûúng tiïån giao thöng múái, caãi tiïën noá thaânh möåt loaåi xe chúã khaách coá voác daáng nhoã, goån, phuâ húåp vúái àûúâng saá cuãa nöng thön miïìn Nam. Hònh thûác xe cuäng khaá thêím myä. Tuy giaãn dõ vúái maái voâm cong cong, nhoã nhùæn nhûng khi di chuyïín trïn àûúâng laâng thò tröng rêët haâi hoâa vúái nhûäng uå rúm, luäy tre laâng cuãa phong caãnh àöìng quï. Àïí haânh nghïì xe ngûåa, viïåc quan troång nhêët laâ phaãi biïët choån ngûåa. Lûåa choån ngûåa tûâ maâu löng, xaái ngûåa, tuöíi (xem rùng), moäm (moäm nhoån keán ùn hún moäm bùçng). Viïåc huêën luyïån ngûåa àaä àûúåc hoåc têåp tûâ nghiïn cûáu caác saách Maä Kinh cuãa Trung Hoa. Coá ngûúâi kyä lûúäng hún thò laåi coi thïm maång theo nguä haânh, maång cuãa

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

19

mònh cêìn phaãi húåp vúái maång cuãa ngûåa! Vñ duå: ngûúâi maång Thöí choån ngûåa ö; maång Thuãy choån ngûåa Kim (hoùåc khûáu) löng nêu nhaåt; maång Möåc choån ngûåa Kim than (ngûåa trùæng àiïím àen); maång Hoãa choån ngûåa Vang (löng àoã). Thúâi trûúác, xe thöí möå cuäng hoaåt àöång theo luêåt àõnh. Ai muöën haânh nghïì xaâ ñch àïìu phaãi qua möåt cuöåc thi khaão haåch àïí nhaâ chûác traách cêëp bùçng chûáng nhêån. Ngûúâi laái xe phaãi àuã 18 tuöíi, coá àuã sûác khoãe, trûúác khi thi phaãi thuöåc 36 kyá hiïåu giao thöng trïn àûúâng y nhû thi laái xe bêy giúâ vêåy. Búãi vò luác àoá, xe thöí möå chùèng nhûäng chúã khaách xuöi ngûúåc úã caác vuâng nöng thön ngoaåi thaânh, maâ noá coân chúã haâng hoáa vaâ khaách vaâo têån caác chúå Bïën Thaânh, Cêìu Muöëi...Vò thïë, ngûúâi xaâ ñch phaãi hiïíu biïët luêåt giao thöng àûúâng böå vaâ coá tay nghïì cao àïí àaãm baão an toaân giao thöng. Trïn xe phaãi coá chuöng, nuát êën chuöng àûúåc àùåt bïn caånh chöî ngöìi cuãa ngûúâi xaâ ñch. Xe chaåy khi trúâi töëi phaãi coá àeân laái úã hai bïn, hai caái àeân coá hònh daáng laâ hai caánh tay ngûúâi cêìm hai chên àeân. Quy àõnh naây do ngûúâi Phaáp àùåt ra. Àeân àûúåc àöët chaáy bùçng khñ àaá, noá chùèng soi saáng àûúåc bao nhiïu, cöët àïí cho ngûúâi ài àûúâng thêëy coá xe ngûåa maâ traánh! Dûúái gêìm xe phaãi coá bao àûång phên ngûåa, khöng àïí ngûåa phoáng uïë bûâa baäi ra cöng löå, xe ngûåa naâo khöng thûåc hiïån àuã nhûäng quy àõnh trïn seä bõ “phuá lñt” xûã phaåt ngay. Xem thïë ta thêëy xe ngûåa ngaây xûa cuäng khaá vùn minh! Coá ngûúâi noái rùçng, luác trûúác xe ngûåa khi chaåy trong thaânh thõ thò xaâ ñch che ài möåt phêìn cùåp mùæt cuãa ngûåa, chó cho noá nhòn thêëy phña trûúác tûâ 2 àïën 3 meát; muåc àñch laâ àïí cho ngûåa khoãi bõ phên têm maâ chaåy “laåc hûúáng” dïî gêy tai naån. Möîi xe thöí möå àûúåc trang bõ möåt “böå nhñp” giaãm xoác. Têët caã caác loaåi xe nhû xe boâ, xe ngûåa keáo, xe lûâa... cuãa ta tûâ trûúác àoá chûa hïì biïët àïën caái nhñp giaãm xoác bao giúâ. Cuâng vúái sûå töìn taåi cuãa chiïëc xe ngûåa laâ nhûäng nghïì phuå thuöåc theo noá nhû: nghïì xeán toác vaâ xeán löng cho ngûåa, nghïì àoáng moáng sùæt ngûåa, nghïì àoáng thuâng xe... Nghïì àoáng moáng sùæt do ngûúâi chêu Êu du nhêåp vaâo. Ngûåa xûá ta trûúác àoá chûa hïì àoáng moáng sùæt. Thúâi gian khoaãng nûãa àêìu thïë kyã XX, úã vuâng Hoác Mön, Cuã Chi, Thuã Dêìu

20

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

18 thön Vûúân trêìu AÃnh: Àöìng Àûác Thaânh Möåt coá hún1.000 chiïëc xe thöí möå. Coá leä noá laâ phûúng tiïån di chuyïín cöng cöång trïn böå àêìu tiïn úã nûúác ta, sau àoá múái àïën caác loaåi phûúng tiïån khaác. Cuäng nhû nhiïìu nghïì khaác, nghïì xaâ ñch cuäng coá tñnh cha truyïìn con nöëi. ÚÃ khu Tên Àõnh xûa, coá con àûúâng nhoã mang tïn Maä Löå, àoá laâ àûúâng xe thöí möå chaåy. Xe thöí möå cuäng coá bïën nhû xe buyát hiïån nay. Ngoaâi ra, úã khu vûåc kïnh Nhiïu Löåc (khu vûåc gêìn chuâa Vônh Nghiïm hiïån nay) coá möåt khu vûåc goåi laâ “Bïën tùæm ngûåa”, àêy laâ núi xaâ ñch thûúâng cho ngûåa xuöëng tùæm maát nghó ngúi sau thúâi gian daâi rong ruöíi mïåt nhoåc trïn caác ngaä àûúâng. Àöëi vúái ngûúâi dên Saâi Goân- Gia Àõnh vaâ caác vuâng lên cêån, nhûäng chiïëc xe mui voâm khum cong nhû nhûäng nêëm möå xuöi ngûúåc trïn nhûäng con àûúâng àêët àoã, (sau àûúåc raãi àaá röìi traáng nhûåa); vúái hònh aãnh nhûäng chuá ngûåa nhoã con, goä moáng löëp cöëp trïn mùåt àûúâng nhûåa, cuâng vúái nhaåc cöí leng keng ngaây trûúác

laâ möåt phûúng tiïån chuyïn chúã rêët gêìn guãi vaâ thên thiïån, nhêët laâ àöëi vúái baån haâng caác chúå vaâ ngûúâi bònh dên ài laåi tûâ núi naây sang núi khaác. Trong nhûäng ngaây giaáp Tïët, xe thöí möå caâng àeåp vaâ rûåc rúä hún vò vaâng rûåc hoa vaån thoå, hoa huïå, cuác... tûâ caác vuâng Goâ Vêëp, Baâ Àiïím àöí vaâo baán úã caác chúå nöåi thaânh. Möîi cöí xe thöí möå àang chaåy nhû laâ möåt baãn húåp têëu giaâu êm àiïåu. Êm àiïåu nïìn laâ tiïëng voá ngûåa löåc cöåc gioân giaä nïån xuöëng àûúâng. Tiïëng khua löëc cöëc cuãa cêy vñ (thanh theáp nùçm giûäa truåc baánh xe). Tiïëng luåc laåc leng keng ngên vang trïn cöí ngûåa. Thónh thoaãng laåi nghe tiïëng “cöëc keng” ngên vang maâ rúâi raåc tûâ caái chuöng xe. Vaâ cuöëi cuâng laâ lêu lêu laåi tröîi lïn tiïëng hñ daâi cuãa con tuêën maä sung maän àêìy sinh lûåc! Têët caã nhû möåt bûác hoåa myä thuêåt toaát lïn nhiïìu êm thanh cuãa möåt baãn hoâa têëu sinh àöång, vaâ bûác hoåa àoá àaä thûåc sûå ài vaâo dô vaäng, ài vaâo lõch sûã möåt vuâng quï xûa...l

Möåt ngûúâi Viïåt Nam thêìm lùång Trong rêët nhiïìu saách viïët vïì Thiïëu tûúáng Phaåm Xuên ÊÍn gêìn àêy coá cuöën “Möåt ngûúâi Viïåt Nam thêìm lùång” cuãa Jean Claude Pomonti, möåt nhaâ baáo Phaáp nöíi tiïëng, tûâng laâ àùåc phaái viïn cuãa baáo Thïë giúái (Le Monde) úã Àöng Nam AÁ trong thúâi kyâ khaáng chiïën chöëng Myä cuãa nhên dên Viïåt Nam. chuáng töi xin trñch àùng phêìn àêìu chûúng I cuãa cuöën saách àïí baån àoåc àûúåc biïët thïm vïì möåt ngûúâi yïu nûúác, möåt nhên caách Viïåt Nam.

Ö

ng àúåi anh sau haâng raâo cuãa maãnh vûúân nhoã nhaâ öng nhòn ra möåt truåc àûúâng öìn aâo cuãa quêån 3, gêìn trung têm Saâi Goân. Khi anh xin löîi àaä laâm öng phaãi chúâ àúåi, öng vöåi noái rùçng öng vûâa tiïîn möåt ngûúâi khaách. Cuâng vúái thaáng nùm, sûå nhaä nhùån cuãa öng khöng hïì giaãm. Cuöëi maãnh vûúân daâi khoaãng hai chuåc meát, ngöi nhaâ àûúåc phêìn cho öng sau chiïën thùæng 1975 – trûúác àoá do möåt nhaâ ngoaåi giao Anh thuï – nùçm caånh möåt cûãa hiïåu, nay laâ nhaâ haâng “Cafeá – Karaoke”. Thoaáng maát, phoâng chñnh àûúåc chia nhoã: möåt goác laâm viïåc, úã àoá, caånh chiïëc àiïån thoaåi cöí kñnh laâ nhûäng xêëp baáo àaä ngaã vaâng do êím ûúát, möåt chöî tiïëp khaách vúái quaåt trêìn, chiïëc baân thêëp, hai chiïëc ghïë baânh cuä vaâ möåt chiïëc traâng kyã, núi öng nùçm nghó thûúâng ngaây; vaâ bïn caånh laâ phoâng ùn àûúåc àoáng khung búãi hai tuã saách kï saát tûúâng, möåt baân röång vúái möåt nûãa diïån tñch (mùåt baân) xïëp kñn höì sú. Möåt àöëng löån xöån nhòn bïn ngoaâi. Phaåm Xuên ÊÍn tòm àûúåc ngay cuöën saách, têëm aãnh hay taâi liïåu cêìn kiïëm. ÚÃ tuöíi thuå hûúãng

Öng Phaåm Xuên ÊÍn

cûúng võ “gia trûúãng”, öng vêîn giûä neát giaãn dõ, traánh toã ra quan troång hoáa vaâ luön gêy êën tûúång sùén saâng giuáp àúä ngûúâi khaác. Àêìy haâi hûúác, öng tûå chïë diïîu mònh vaâ ngûúâi khaác. Cuäng àöi luác, öng kïí chuyïån tiïëu lêm nhû úã miïìn Bùæc, úã Haâ Nöåi ngûúâi ta thûúâng thñch, trong khi nhûäng ngûúâi miïìn Nam toã ra nghiïm tuác hún. ÚÃ tuöíi 77, ÊÍn tiïëp tuåc tra cûáu hïët taâi liïåu naây àïën taâi liïåu khaác, theo doäi saát diïîn biïën thúâi sûå trong nûúác vaâ quöëc tïë. Trong hún hai nùm, töi àaä khöng trúã laåi Viïåt Nam. Töi söëng úã Bangkok. Àêìu nùm 2004, töi trúã laåi Viïåt Nam nhên dõp kyã niïåm 50 nùm chiïën thùæng Àiïån Biïn Phuã. Töi dûâng laåi úã Saâi Goân àïí tòm laåi vaâi ngûúâi baån vaâ cöë nhiïn àïí gùåp laåi Phaåm Xuên ÊÍn khi öng àang coá nhûäng vêën àïì vïì sûác khoãe. Öng gêìy hún trûúác vaâ coá veã yïëu. Öng àaä hai lêìn nhiïîm laåi lao phöíi vaâ phaãi vaâo bïånh viïån. Cuöëi cuâng öng àaä boã thuöëc laá – àiïìu maâ caác baác sô àaä khuyïn öng tûâ nhiïìu nùm nay nhûng khöng kïët quaã. Caái bùæt tay cuãa öng vêîn chùåt nhû xûa. Àöi mùæt öng vêîn hêëp haáy SAÂI GOÂN XÛA & NAY

21

tinh nghõch nhû ngaây naâo khi öng kïí chuyïån tïëu maâ khöng hïì cûúâi. Öng khöng cêìn nghe hïët cêu hoãi múái àûa ra cêu traã lúâi. Nhû thûúâng lïå, chuáng töi trao àöíi tin tûác gia àònh. Vúå öng àaä höìi phuåc sau khi chûäa trõ khöëi u tûâ àêìu nhûäng nùm 90. Möåt trong caác chaáu öng àïën chaâo chuáng töi. ÊÍn khöng quïn hoãi tin tûác vïì àûáa con trai cuãa töi – “möåt cêåu beá thöng minh”, öng noái. Hún hai mûúi nùm trûúác, khi con töi coân ñt tuöíi, ÊÍn thûúâng àeâo noá trïn chiïëc xe maáy nhoã. Caã hai coá chung niïìm àam mï vúái nhûäng loaåi chim caãnh. Nhiïìu chuöìng chim treo úã cûãa ra vaâo vaâ cûãa söí cuãa ngöi nhaâ öng úã. Tiïëng chim hoát, maâ öng coá thïí bùæt chûúác rêët giöëng khi coân khoãe, loåc búát tiïëng öìn aâo cuãa àûúâng phöë. Vúái tuöíi treã tröi qua möåt phêìn úã nöng thön, öng coân giûä tònh yïu loaâi vêåt. “Coá thïí tiïëng hoát lñu lo taåo nïn caãm giaác xoa dõu, möåt thûá bònh phong?”, möåt ngûúâi baån Viïåt Nam cuãa öng àaä tûå àùåt cêu hoãi nhû vêåy nhûng khöng biïët àûúåc cêu traã lúâi... Öng àûáng dêåy ài vaâo bïn trong vaâ bûng ra möåt khay vúái hai taách caâ phï phin, nhû ngûúâi Viïåt Nam thûúâng uöëng tûâ thúâi Phaáp. Sûå giaãn dõ trong ûáng xûã cuãa öng khöng che lêëp àiïìu töi àoaán chùæc. Trûúác mùæt töi laâ möåt nhên vêåt vûúåt lïn sûå bònh thûúâng. Chuát ngûúång nguâng ban àêìu cuãa töi nhûúâng chöî cho sûå toâ moâ. Töi àaä quen vúái phûúng phaáp cuãa öng, vö tònh hay cöë yá, àïì cêåp àïën möåt vêën àïì. Öng seä noái vúái töi vïì chiïën lûúåc Myä? Veán möåt goác maân vïì möåt khuác quanh bñ mêåt laâm nïn lõch sûã hiïån àaåi cuãa Viïåt Nam. Cêu chuyïån theo chiïìu öng mong muöën. Trong daáng ài, öng vûâa giöëng möåt ngûúâi nöng dên vûâa giöëng möåt nhaâ sû phaåm. Öng diïîn giaãi tûâ tûâ möåt caách àêìy thuyïët phuåc nhûäng yá tûúãng cuãa

22

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

öng. Öng ài tûâng bûúác, xïëp haâng caác yïëu töë giuáp cho ngûúâi nghe dïî hiïíu. Ngûúâi àöëi thoaåi vúái öng phaãi biïët caách nùæm bùæt. ÊÍn rêët thêåt thaâ, trûåc tiïëp. Nhûng, nhû möåt ngûúâi Viïåt Nam töët buång, öng khöng bao giúâ noái gò gêy mïëch loâng. Khi öng àaáp laåi möåt cêu hoãi bùçng caái nhuán vai, gûúång hoãi thïm laâ vö ñch: öng seä trúã laåi vêën àïì àoá trong möåt dõp trao àöíi sau naây: Trong lúâi noái cuäng nhû sûå ûáng xûã, ÊÍn biïët toã ra kiïn quyïët. Trûúác ngaây chiïën thùæng cuãa Cöång saãn nùm 1975, laâ nhaâ baáo, thaânh viïn nhoám Time Magazine úã Saâi Goân, ÊÍn laâm viïåc taåi vùn phoâng túâ nhêåt baáo cuãa Myä àûúåc thiïët lêåp trong hai phoâng liïìn nhau trïn lêìu 1 khaách saån Continental, núi moåi ngûúâi biïët öng nhû möåt con ngûúâi dïî mïën, chñn chùæn, tônh lùång. Öng hay sang troâ chuyïån vúái àöìng nghiïåp taåi nhaâ haâng Givral, möåt tiïåm caâ phï úã bïn kia àûúâng Catinat trûúác àêy, sau naây mang tïn Tûå Do (àuáng ra laâ Àöìng Khúãi, taác giaã nhêìm). Àöi luác con choá Berger Àûác cuãa öng nùçm ngoan ngoaän dûúái baân, khöng möåt tiïëng àöång. ÊÍn àöí chiïëc xe Renault 4 ngûåa nhoã xñu cuãa mònh caách àoá vaâi bûúác, àùçng sau nhaâ haát Thaânh phöë, àöëi diïån vúái khaách saån Continental úã doåc bïn kia àûúâng. Öng chó cao gioång khi böng àuâa. ÊÍn noái, viïët thaânh thaåo tiïëng Phaáp vaâ tiïëng Anh, ñt khi chuã àöång àïën vúái ngûúâi khaác nhûng khöng bao giúâ tûâ chöëi àûa ra möåt cêu giaãi thñch hay lúâi khuyïn khi àûúåc yïu cêìu. Caác àöìng nghiïåp hay ài laåi vúái öng khöng laäng phñ thúâi gian: nhûäng phên tñch cuãa öng vïì chiïën lûúåc Cöång saãn, vïì cú súã chñnh saách cuãa Myä, hay vïì nhûäng khaã nùng cuãa chïë àöå Saâi Goân bao giúâ cuäng roä raâng, suác tñch.

ÊÍn àaä thiïët lêåp möåt maång lûúái quan hïå vúái têët caã nhûäng ai coá maáu mùåt úã Saâi Goân: tûâ caác keã àöåc taâi trûúác kia àïën caác tûúáng taá ngaây nay àang tranh chêëp quyïìn lûåc. Àûúåc caã nhûäng sô quan Nam Viïåt Nam àûúng chûác cuäng nhû àûáng bïn lïì biïët àïën. Töi tröng thêëy öng ài vúái ngûúâi Nam Viïåt Nam phuå traách chûúng trònh bònh àõnh nöng thön, cuäng nhû vúái cûåu giaám àöëc mêåt vuå Saâi Goân. Öng thûúâng qua laåi vúái caác sïëp CIA. Öng laâ ngûúâi àûúåc hoan nghïnh (taåi sûá quaán Hoa Kyâ vaâ vúái quan Thaái thuá Myä). Caác nhaâ nghiïn cûáu Myä coá aãnh hûúãng nhêët úã Washington khöng bao giúâ quïn tham khaão yá kiïën öng möîi lêìn qua Nam Viïåt Nam. Vaâ röìi nùm 1978, ba nùm sau chiïën thùæng cuãa Cöång saãn, möåt tin àûúåc loan truyïìn. Khöng hïì coá thöng baáo chñnh thûác, vò àiïìu àoá traái vúái thoái quen cuãa Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam. Tin àoá laâ saãn phêím cuãa möåt sûå tiïët löå khöng cöë yá cuãa möåt thanh niïn Àaãng Cöång saãn vaâ chó àûúåc àûa lïn trong möåt muåc nhoã cuãa möåt nhêåt baáo Phaáp. Thûåc ra àoá laâ möåt tin lúán: trong chiïën tranh, ÊÍn laâ “chuöåt chuäi” chuã yïëu cuãa Cöång saãn úã miïìn Nam Viïåt Nam. Vaâ “chuöåt chuäi” loaåi gò? Öng ta coá thïí nùæm àûúåc nhûäng taâi liïåu cú mêåt nhêët, bao göìm nhûäng biïn baãn hoãi cung tuâ nhên Cöång saãn. Öng ta àaä àûa ra caác lúâi khuyïn cuãa mònh, phêìn lúán do àûúåc yïu cêìu, cho caác sô quan, chñnh khaách vaâ àiïåp viïn caác loaåi, Myä vaâ Nam Viïåt Nam. Tin àoá nhû möåt hoân àaá khöíng löì neám vaâo caái ao cuãa Myä: ÊÍn laâ àaåi taá tònh baáo cöång saãn. Möåt nùm sau chiïën thùæng, öng ta àaä àûúåc tuyïn dûúng “Anh huâng lûåc lûúång vuä trang nhên dên”.l (Baãn dõch Taåp chñ Viïåt Myä)

Baâ Nguyïîn Thõ Xuyïn laâ con gaái àêìu cuãa öng Nguyïîn An Nghi vaâ baâ Dûúng Thõ Tiïìn. Öng Nguyïîn An Nghi vöën laâ con trai cuãa Nguyïîn Chuêín Trûåc, sinh taåi laâng Àaåi Lúåi, huyïån Tuy Viïîn (nay thuöåc xaä Caát Nhún, huyïån Phuâ Caát, tónh Bònh Àõnh). Luác àêìu, öng kïët hön vúái baâ Nguyïîn Thõ Nhûúng vaâ chuyïín àïën sinh söëng taåi quï vúå laâ laâng Liïm Lúåi (nay cuäng thuöåc xaä Caát Nhún, huyïån Phuâ Caát, tónh Bònh Àõnh). Hai öng baâ coá ba ngûúâi con trai, àoá laâ Nguyïîn Nguát, Nguyïîn Sûå vaâ Nguyïîn Hiïën. Sau, chûa roä vò sao Nguyïîn An Nghi àaä boã laâng Liïm Lúåi, di cû vaâo töíng Long Hûng, huyïån Tên Long, phuã Tên Bònh, trêën Gia Àõnh. Taåi àêy, öng àaä lêëy thïm ngûúâi vúå thûá hai laâ baâ Dûúng Thõ Tiïìn, ngûúâi cuâng töíng Long Hûng. Nay töíng Long Hûng thuöåc tónh Long An. Nguyïîn An Nghi mêët nùm 1886, hûúãng thoå 62 tuöíi coân baâ Dûúng Thõ Tiïìn thò qua àúâi vaâo nùm 1905, hûúãng thoå 68 tuöíi.

Phoá Töíng Biïn têåp

Khu Nam Trung khaách saån nay nùçm trïn àûúâng HöìTuâng Mêåu Q.1 - TP.HCM

Chiïu Nam Lêìu úã Saâi Goân vaâ

Nguyïîn Thõ Xuyïn

lyá thõ mai

N

guyïîn An Nghi vaâ Dûúng Thõ Tiïì n sinh haå àûúåc ba ngûúâ i con, àoá laâ Nguyïî n Thõ Xuyïn, Nguyïî n An Khûúng vaâ Nguyïî n An Cû. Vaâo nhûä n g nùm cuöë i cuã a thïë kó XIX, baâ Nguyïîn Thõ Xuyïn cuâ n g vúá i em laâ Nguyïî n An Khûúng coá múã möå t tiïå m may taå i söë 49 àûúâ n g Kinh Lêëp, tûác laâ Boulevard Charner (nay laâ söë 49 àûúâng Nguyïî n Huïå , quêå n 1, Thaâ nh phöë Höì

Chñ Minh). Sau àoá möå t thúâ i gian, hai chõ em baâ àaä quyïë t àõnh múã röå n g kinh doanh, vûâ a may mùå c vûâ a baá n haâ n g ùn vaâ cho thuï phoâ n g troå. Bêë y giúâ , dõch vuå cho thuï phoâ n g troå vaâ àùå c biïåt laâ kinh doanh ùn uöë n g gêì n nhû chó do ngûúâi Hoa nùæ m giûä , ngûúâ i Viïå t chùè n g nhûä n g khöng laâ m maâ coâ n àaá n h giaá rêë t thêë p võ trñ cuã a ngaânh kinh tïë naâ y . Búã i vêå y , hai chõ em baâ Nguyïîn Thõ Xuyïn rêë t xûá n g àaá n g àûúå c xïë p vaâ o haâ n g nhûäng ngûúâ i tiïn phong. Sau baâ lêu múá i coá thïm Nam SAÂI GOÂN XÛA & NAY

23

Trung khaách saån (úã Saâi Goân) vaâ Minh Tên khaách saån (úã Myä Tho) cuãa Trêìn Chaánh Chiïëu. Cú súã kinh doanh cuãa baâ Nguyïîn Thõ Xuyïn coá tïn laâ Chiïu Nam Lêì u (nghôa laâ lêìu múâi goåi ngûúâi nûúác Nam), vò vêåy, baâ vêîn thûúâng àûúåc ngûúâi àúâi quen goåi laâ baâ Chiïu Nam Lêìu. Chiïu Nam Lêì u daâ nh möå t phêì n cuã a têì n g trïåt àïí laâm tiïå m may, möå t phêì n nhoã àïí laâ m núi àoán khaách àïën giao dõch, coâ n laå i laâ phêì n diïå n tñch lúán nhêët duâ n g àïí baá n caá c moá n ùn saá n g. Trong Chiïu Nam Lêì u bao biïå n tûã u tõch(1), chñnh Nguyïîn An Khûúng àaä noá i roä rùç n g àoá laâ núi baán baánh mò, baá n h bao, caá c thûá baá n h duâ n g àïí àiïím têm vaâ Cafeá (2). Tiïå m may Chiïu Nam Lêìu cuãa baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn àûúå c quaã n g caá o vaâ cuäng àûúåc àaá n h giaá laâ “may kheá o coá danh khùæp luåc chêu” (3). Toaâ n böå diïå n tñch têì n g 1 cuã a Chiïu Nam Lêì u chó àïí kinh doanh ùn uöë n g. Cuäng theo Nguyïî n An Khûúng thò úã àêy coá àuã “caác vêåt trên tu mô võ nêë u theo caá c h An Nam vaâ caách Trung Hoa” (4). Nhûä n g ai coá nhu cêì u múã tiïåc àïìu coá thïí àùå t úã àêy. Têì ng trïn cuâ n g cuãa Chiïu Nam Lêì u laâ caá c phoâ n g troå . Möå t lêì n nûäa, cuäng theo Nguyïî n An Khûúng thò “lêì u àaä cao nhiïìu gioá maâ laå i quay mùå t ra àûúâ n g lúá n , tröëng traãi maát meã , saå c h seä röå n g lúá n maâ laå i tñnh giaá reã” (5). Chiïu Nam Lêì u àûúå c khai trûúng vaâo nùm baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn ngoaâ i 30 tuöí i , tûác laâ vaâo khoaã ng cuöë i thïë kó XIX(6). Toá m laå i , àùåt trong böëi caã n h chung cuã a kinh tïë àêë t nûúá c nhûäng nùm cuöë i thïë kó XIX, àêì u thïë kó XX thò Chiïu Nam Lêì u laâ möå t cú súã kinh doanh thuöå c vaâo haâng àa daå n g vaâ khaá giaã . Nguyïîn An Khûúng luön luön toã ra quan têm àïën moåi hoaåt àöå n g kinh doanh cuã a Chiïu Nam Lêìu, thêåm chñ coâ n tûå nhêå n mònh laâ “chuá baá n cúm” nhûng thuá say mï lúá n nhêë t cuã a öng laâ àoå c vaâ dõch saách. Nguyïî n An Khûúng laâ dõch giaã cuãa nhûäng taác phêí m rêë t nöí i tiïë ng nhû Thuã y hûã, Phêën trang lêì u, Chinh Àöng chinh Têy... Viïåc quaãn lyá vaâ àiïì u haâ n h hoaå t àöå n g cuã a Chiïu Nam Lêìu chuã yïë u laâ cuã a baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn, coá leä cuäng chñnh vò leä naâ y maâ baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn múái àûúå c àúâ i ûu aá i tùå ng cho biïå t danh laâ

24

SAÂI GOÂN XÛA & NAY

baâ Chiïu Nam Lêì u . Khi viïå c kinh doanh cuã a Chiïu Nam Lêì u àang tiïë n triïí n möå t caá c h bònh thûúâ n g vaâ töë t àeå p thò thïí theo lúâ i khuyïn cuã a Tiïí u La Nguyïî n Thaâ n h(7), nùm 1903, Phan Böå i Chêu àaä tûâ Quaã n g Nam vaâ o Nam àïí kïu goå i nhên dên vuâ n g Nam kyâ Luå c tónh àoá n g goá p sûá c ngûúâi sûá c cuã a cho phong traâ o Àöng Du. Taå i Saâ i Goân, núi dûâ n g chên quan troå n g nhêë t cuã a Phan Böåi Chêu chñnh laâ Chiïu Nam Lêì u . Àïë n vúá i Chiïu Nam Lêì u , Phan Böå i Chêu àaä nhêå n àûúå c böën sûå tiïë p sûá c rêë t àùå c biïå t . Möå t laâ àûúå c ên cêìn tiïë p àaä i rêë t chu àaá o . Hai laâ àûúå c sûå taá n àöìng vaâ nhiïå t liïå t uã n g höå chuã trûúng cûá u nûúá c theo con àûúâ n g múá i . Ba laâ thöng qua möë i quan hïå xaä höå i àaä coá trûúá c àoá cuã a hai chõ em Nguyïîn Thõ Xuyïn vaâ Nguyïî n An Khûúng, Phan Böåi Chêu múá i coá thïí dïî daâ n g biïë t àïë n vaâ tòm àïën vúá i nhûä n g nhên vêå t rêë t quan troå n g nhû Trêìn Chaá n h Chiïë u vaâ Nguyïî n Thêì n Hiïë n . Böë n laâ àûúå c caã hai chõ em baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn haâo hiïå p döë c tiïì n cuã a àïí uã n g höå phong traâ o Àöng Du. Nhû trïn àaä noá i , möå t trong söë ba nhên vêå t lûâ n g danh nhêë t cuã a Nam kyâ Luå c Tónh trong phong traâ o Àöng Du chñnh laâ Nguyïî n An Khûúng. Vaâ , seä chùè n g coá gò laâ thaá i quaá nïë u khùè n g àõnh rùç n g möå t trong nhûä n g cú súã liïn laå c tin cêå y àêì u tiïn giûä a trung têm thaânh phöë Saâ i Goâ n vaâ laâ möå t trong nhûä n g nguöì n taâi chñnh rêë t quan troå n g cuã a caá c laä n h tuå phong traâ o Àöng Du chñnh laâ baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn. Chuá n g ta seä caâ n g trên troå n g baâ hún khi biïët rùç n g baâ laâ möå t phuå nûä àöå c thên. Muön àúâ i àïìu vêå y , phuå nûä àöå c thên bao giúâ cuä n g coá nhûä ng tñnh toaá n rêë t cùn cú vïì tûúng lai cuã a mònh. Nïëu khöng suå c söi loâ n g yïu nûúá c vaâ khöng quyïët chñ vò nghôa caã thiïng liïng thò khöng dïî gò hoå coá thïí cöë n g hiïë n (duâ chó laâ möå t phêì n ) taâ i saã n cuãa mònh. l 1. Luå c Tónh Tên Vùn, söë ra ngaâ y 2-1-1908. 2. Bêë y giúâ , Cafeá àûúå c goå i laâ Traâ Phe. 3,4,5. Luå c Tónh Tên Vùn, söë ra ngaâ y 2 -1-1908. 6. Baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn laâ chõ ruöå t cuã a Nguyïî n An Khûúng maâ Nguyïî n An Khûúng sinh nùm 1860, àiïì u àoá coá nghôa laâ baâ Nguyïîn Thõ Xuyïn phaã i ra àúâ i trûúá c nùm 1860. Tûâ àoá chuá n g ta coá thïí suy ra rùç n g, nïë u Chiïu Nam Lêì u khai trûúng khi baâ Nguyïî n Thõ Xuyïn múái ngoaâ i ba mûúi tuöí i cuä n g tûá c laâ khai trûúng vaâo nhûä n g nùm cuöë i cuã a thïë kó XIX. 7. Nguyïî n Thaâ n h (1863-1911) ngûúâ i huyïån Thùng Bònh, tónh Quaã n g Nam, laâ möå t trong nhûä n g ngûúâ i coá cöng saá n g lêå p ra Duy Tên höåi vaâ khúã i xûúá n g phong traâ o Àöng Du.