Rawls Intro

1

Προλογικό σηµείωµα του µεταφραστή1

Ένα έργο όπως ο Πολιτικός φιλελευθερισµός ολοφάνερα απαιτεί ερµηνεία, αλλά δεν θα επιχειρήσω κάτι τέτοιο σ’ αυτό εδώ το σηµείωµα. Ο ίδιος ο Ρωλς προέταξε, στην τελευταία αµερικανική έκδοση του έργου, ένα εισαγωγικό κεφάλαιο όπου διαυγάζει αρκετά δύσβατα σηµεία της έκδοσης που κρατάτε στα χέρια σας, και εξηγεί σαφέστερα τους σκοπούς του φιλελευθερισµού του. Έτσι θα περιοριστώ εδώ σε λίγα λόγια από τη σκοπιά ενός ιστορικού. Ακριβέστερα, ενός ιστορικού µιας µικρής, σχετικά αδύναµης και περιφερειακής χώρας, η οποία δεν προβληµατίζεται για την ιδέα της καλής κοινωνίας τόσο συχνά και αφηρηµένα όσο το κάνει η ακαδηµαϊκή κοινότητα από την οποία προήλθε ο Ρωλς. Ο χρόνος, πάλι, άνοιξη του 2004, έχει και αυτός τη σηµασία του. Ο ρωλσιανός φιλελευθερισµός σήµερα διανύει την επώδυνή του ενηλικίωση. Δεν εξάγεται πλέον από την αισιόδοξη και φιλελεύθερη Αµερική των πρώτων δεκαετιών µετά τον Δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, που γνώρισε ο Ρωλς και στην οικοδόµηση της οποίας κάπως συνέβαλε και ο ίδιος. Εννοώ την Αµερική που, εν µέρει αυτόβουλα κι εν µέρει πιεσµένη από το σοβιετικό αντίπαλο δέος, προωθούσε δηµοκρατικές πολιτικές και κοινωνικές µεταρρυθµίσεις στο εσωτερικό της. Η χώρα εκείνη προσπαθούσε να απαλλαγεί από τη βαριά της κληρονοµιά στις φυλετικές διακρίσεις (έστω και αν στήριζε το καθεστώς του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική). Δηµιουργούσε ένα στοιχειώδες κράτος προνοίας (ατελέστερο των ευρωπαϊκών, αλλά και πολύ πληρέστερο αυτού που η ίδια απολαµβάνει σήµερα). Κατοχύρωνε σηµαντικά πολιτικά δικαιώµατα (έστω

1

Προλογικό σηµείωµα στο έργο του Τζων Ρωλς, Ο πολιτικός φιλελευθερισµός,

Μεταίχµιο, Αθήνα 2004.

2

και αν τα περιφρονούσε έξω από τα σύνορά της, και ενίσχυε αιµοσταγείς δικτατορίες στη χώρα µας και αλλού). Και τέλος, τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, είχε αναδειχτεί στο κυριότερο εργαστήριο ενός νέου πολιτισµού, µιας ριζοσπαστικής νεοτερικότητας στην οποία βρήκαν µαζική δεξίωση η νέα µουσική, η ελεύθερη έκφραση και η ερωτική ελευθερία, το δεύτερο κύµα του φεµινισµού και ο οικολογικός προβληµατισµός, και πολλές άλλες αντιλήψεις τις οποίες αργότερα εγκολπώθηκε ο κορµός των εξισωτικών και δηµοκρατικών κινηµάτων σε ολόκληρο τον κόσµο. Ωστόσο, αυτές οι αντιλήψεις ποτέ δεν κυριάρχησαν στην ίδια την Αµερική. Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι Ηνωµένες Πολιτείες άλλαξαν πορεία. Όπως το έθεσε ένας από τους αριστερούς διανοούµενούς τους, «ενώ εµείς καταλαµβάναµε τη µια µετά την άλλη τις έδρες λογοτεχνικής κριτικής στα πανεπιστήµια, οι αντίπαλοί µας κατακτούσαν την κεντρική τράπεζα και τον Λευκό Οίκο». Ώσπου αναδύθηκε µια άλλη Αµερική, που µολονότι δεν έπαψε να επικαλείται κατά κόρον την προσχηµατική της αθωότητα, προάγει συστηµατικά πολύ διαφορετικές αξίες. Οι αυτοκρατορικές της φιλοδοξίες σήµερα µοιάζουν να έχουν ήδη αποτύχει. Αλλά συνάµα φαίνεται να µην είναι πολύ καλά στην υγεία της και η δηµοκρατική δηµόσια πολιτική κουλτούρα, στην οποία στήριζε τις ελπίδες του ο Ρωλς. Σε τέτοιο βαθµό, ώστε να προκαλεί αµφιβολίες για τη βιωσιµότητα του φιλελεύθερου σχεδίου. Με βάση ακριβώς αυτήν τη δηµοκρατική δηµόσια πολιτική κουλτούρα προσπαθεί να παρουσιάσει µια συνεκτική πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης ο ρωλσιανός φιλελευθερισµός της δικαιοσύνης ως επιείκειας – τι ακριβώς σηµαίνει αυτός ο όρος αναπτύσσεται παρακάτω. Δηλαδή θέλει να συνάγει τις βασικές του ιδέες και τις θεµελιώδεις του αρχές από εµπεδωµένες στο πολιτικό σώµα πεποιθήσεις, όπως είναι η πίστη στην ανεξιθρησκεία και η απόρριψη της δουλείας. Η κουλτούρα της δηµόσιάς µας ζωής, κατά τον Ρωλς, αποτελεί ένα

3

πολύτιµο επίκοινό µας κτήµα, που περιέχει βασικές έννοιες και αρχές τις οποίες αποδεχόµαστε υπόρρητα, όσο και αν επιβιώνουν διχοστασίες σε βαθύτατο επίπεδο, όπως λόγου χάρη γιά το νόηµα της ελευθερίας και της ισότητας. Ξεκινώντας από την παράδοση της δηµοκρατικής σκέψης, και αποδίδοντας πρωταρχική σηµασία στην αξία της ανεκτικότητας, ο Ρωλς βλέπει στους πολίτες της εύτακτης κοινωνίας πρόσωπα ελεύθερα και ίσα. Μια βασική του ιδέα είναι πως χάρη στις δυο ηθικές τους δυνάµεις, να διαθέτουν αίσθηση της δικαιοσύνης και να αντιλαµβάνονται το αγαθό, αλλά και χάρη στις δυνάµεις του λόγου που διαθέτουν, οι πολίτες είναι ελεύθεροι. Και επίσης είναι ίσοι, επειδή κατέχουν αυτές τις δυνάµεις σε εκείνο τον ελάχιστο βαθµό που απαιτείται για να αποτελούν πλήρως συνεργαζόµενα µέλη της κοινωνίας. Ως ελεύθερα τα πρόσωπα αυτά προωθούν τις δικές τους αντιλήψεις περί αγαθού, που περιλαµβάνουν τα δίκα τους σχήµατα τελικών σκοπών, αλληλένδετα µε πλέγµατα δεσµών προσκόλλησης και πίστης σε άλλα πρόσωπα και σε κάθε λογής ενώσεις και οµάδες. Η αντίληψη περί αγαθού που έχει κάθε πολίτης συνδέεται επίσης µε τον τρόπο - θρησκευτικό, φιλοσοφικό και ηθικό - που αυτός βλέπει τη σχέση του µε τον κόσµο. Οι ελεύθεροι και ίσοι πολίτες λοιπόν µε την εµπρόθετη δράση τους δηµιουργούν τη δίκαιη και καλή κοινωνία, κι έτσι προάγουν και ακόµη και πραγµατώνουν, ατελώς πάντοτε, αλλά και αυτό δεν είναι λίγο, αντιθέτως είναι εξαιρετικά σηµαντικό, τον πολιτικό φιλελευθερισµό. Στην εύτακτη κοινωνία που επαγγέλλεται ο Ρωλς όλοι οι πολίτες αποδέχονται κάποιες αρχές της δικαιοσύνης, και συνάµα γνωρίζουν ότι και όλοι οι άλλοι τις συναποδέχονται. Η βασική δοµή αυτής της κοινωνίας ικανοποιεί τούτες τις πρώτες αρχές, και µάλιστα αυτό είναι δηµοσίως γνωστό, ή τουλάχιστον πιστεύεται εύλογα. Kαι τέλος, οι πολίτες έχουν αποτελεσµατική αίσθηση της δικαιοσύνης και συµµορφώνονται προς τους βασικούς θεσµούς της κοινωνίας, τους οποίους θεωρούν δίκαιους. Έτσι η δηµόσια αναγνωρισµένη αντίληψη της

4

δικαιοσύνης εδραιώνει µια επίκοινη οπτική γωνία, από την οποία µπορούν να επιδικάζονται οι αξιώσεις που εκάστοτε προβάλλουν προς την κοινωνία οι πολίτες. Απαράγραπτο θεµέλιο µιας εύτακτης και καλής κοινωνίας είναι η ελευθερία της συνείδησης. Όπως τονίζει ο Ρωλς, «η ελευθερία της συνείδησης είναι µια βασική ελευθερία και κατέχει τη σειρά προτεραιότητας µιας τέτοιας ελευθερίας... Αν κάποιος αρνείται ότι η ελευθερία της συνείδησης είναι µια βασική ελευθερία, κι επιµένει ότι όλα τα ανθρώπινα διαφέροντα έχουν κοινό παρονοµαστή και ότι ανάµεσα σε οποιαδήποτε από αυτά υπάρχει πάντοτε κάποια συναλλαγµατική ισοτιµία, µε βάση την οποία είναι ορθολογικό να αντισταθµίσουµε την προστασία του ενός µε την προστασία του άλλου, τότε φθάνουµε σε αδιέξοδο.» Και βεβαίως η ελευθερία της συνείδησης από µόνη της δεν αρκεί· προς το τέλος του Πολιτικού φιλελευθερισµού υποστηρίζονται µαχητικά οι ελευθερίες του λόγου και της ψήφου, ως απαράγραπτα στοιχεία των βασικών ελευθεριών που πρέπει να απολαµβάνει µια δηµοκρατική κοινωνία. Δυστυχώς όµως, η άποψη πως οι Ηνωµένες Πολιτείες, παρ’ όλες τις ατέλειές τους, βαδίζουν προς την πραγµάτωση µιας εύτακτης και καλής πολιτείας, προκαλεί σήµερα πολύ περισσότερο σκεπτικισµό απ’ ό,τι την εποχή που ανέπτυσσε ο Ρωλς τη θεωρία του περί δικαιοσύνης. Και µοίαζει πλέον να απειλείται η ίδια η δυνατότητα των αµερικανών πολιτών να συµµετέχουν σε µια εύτακτη κοινωνία και να απολαµβάνουν τα ευεργετήµατά της. Στα χρόνια που µεσολάβησαν, οι δηµοκρατικές ελευθερίες συναντούν όλο και πιο έντονη αµφισβήτηση στον αγγλοσαξωνικό κόσµο, και αυτό προτού ακόµη κηρύξει η αµερικανική κυβέρνηση τον λεγόµενο πόλεµο κατά της τροµοκρατίας. Στις εκλογές του 2000 το δικαίωµα του αµερικανικού λαού να διαλέγει δηµοκρατικά ποιοί θα τόν κυβερνούν δέχτηκε ένα ισχυρό πλήγµα. Η

5

αµφισβητούµενης νοµιµότητας κυβέρνηση που προέκυψε ευθύς αµέσως ακολούθησε µια γραµµή πολιτικής και κοινωνικής πόλωσης, και αφότου βρήκε το κατάλληλο πρόσχηµα προωθεί συστηµατικά την κατάλυση των δηµοκρατικών ελευθεριών. Ως το καλοκαίρι του 2004 είχε µεταµορφώσει τις Ηνωµένες Πολιτείες σε µια χώρα όπου τίθενται υπό έµπρακτη αµφισβήτηση όλες οι ελευθερίες µε τις οποίες έχουµε συνηθίσει να ζούµε, κι εντέλει ολόκληρος ο νεότερος νοµικός πολιτισµός. Ήδη στη χώρα αυτή η σκέψη παρακολουθείται και διώκεται συστηµατικά, η ελευθερία της έκφρασης περιορίζεται, και το κράτος δικαίου διατρέχει θξανάσιµο κίνδυνο. Οι πολίτες απειλούνται από ένα ανεξέλεγκτο ποινικό και σωφρονιστικό σύστηµα, ενώ το κράτος τους έχει κιόλας δηµιουργήσει ένα πλανητικών διαστάσεων γκουλάγκ, όπου η ανθρώπινη ζωή δεν έχει σηµασία και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια καταρρακώνεται από βασανιστήρια, τη χρήση των οποίων µάλιστα δικαιολογούν νοµικοί που αυτοχαρακτηρίζονται φιλελεύθεροι. Η αµερικανική κυβέρνηση, επιστρέφοντας σε αντιλήψεις που έµοιαζαν να έχουν ηττηθεί πριν από αιώνες, από τον καιρό των συνταγµατικών επαναστάσεων, και που πλησιέστερο ανάλογό τους στη σύγχρονη εποχή ήταν η χιτλερική

fuhrerprinzip, διακηρύσσει ότι δεν δεσµεύεται από το νόµο. Οι αντιδράσεις σε όλα

αυτά

παραµένουν

υποτονικές,

ενώ

εκκωφαντική

είναι

η

σιωπή

διανοούµενων που ως πρόσφατα ύψωναν τη φωνή τους ενάντια στις δικτατορίες της ανατολικής Ευρώπης και του Τρίτου Κόσµου. Τα δύσκολα χρόνια που έρχονται θα δείξουν αν ο ρωλσιανός φιλελευθερισµός µπορεί πράγµατι να αντιστρατευτεί την υπό εξέλιξη προσπάθεια ανατροπής της αµερικανικής δηµοκρατίας, και αν µπορεί ακόµη να χρησιµεύσει και στους πολίτες των άλλων χωρών για την αποτροπή της αυταρχικής µονοκρατορίας που επαπειλείται σήµερα. Σίγουρα, αυτό δεν µπορεί να είναι το µόνο µέτρο µε το οποίο θα τον αξιολογήσουµε. Όµως είναι ένα σηµαντικό µέτρο. Και πάντως

6

είναι παραπάνω από βέβαιο, ότι οι ιδέες που έχουν αφετηρία τη σκέψη του Ρωλς ήδη διαµορφώνονται από την πολιτική στάση που τηρούν σήµερα τα πρόσωπα που εµπνέονται από αυτές, και µε βάση αυτήν τη στάση δεν θα αργήσουν να κριθούν. *** Τώρα, όσον αφορά τη µετάφραση. Δεν χρειάζεται να εκθέσω εδώ τα προβλήµατα που συνάντησα στα αρκετά χρόνια που τήν δούλεψα. Ούτε είναι ανάγκη να υπογραµµίσω πως οι αποδόσεις που διάλεξα για τη ρωλσιανή ορολογία, µολονότι είναι οι πιο δόκιµες κατά τη γνώµη µου, δεν ελπίζουν να συναντήσουν καθολική αποδοχή. Νοµίζω πως στην εποχή µας αναγνωρίζουµε πλέον, πως κανένας µεταφραστής δεν µπορεί ποτέ να απαλλαγεί από τα «βάρη της κρίσης», όπως εύστοχα τα ονοµάζει η διάλεκτος του Ρωλς, Ένας από τους σκοπούς λοιπόν του εκτενούς γλωσσάριου που συνοδεύει τη µετάφραση είναι να βοηθήσει κάθε αναγνώστη και αναγνώστρια να σχηµατίσουν τη δική τους άποψη για το πώς θα µπορούσαν να αποδοθούν κάποιοι αγγλοσαξωνικοί όροι που δεν έχουν πάντοτε ακριβή αντιστοιχία στη γλώσσα µας. Το ουσιαστικότερο πρόβληµα που συνάντησα ήταν η απόδοση του fairness, όρου βασικού για την κατανόηση της ρωλσιανής αντίληψης περί δικαιοσύνης. Πρόσφατα αποδόθηκε στα ελληνικά ως “ακριβοδικία”, και ο αγαπητός µου φίλος Γρηγόρης Μολύβας προσπάθησε µε µεγάλη επιµονή και πραγµατική ρητορική δεινότητα να µε πείσει να υιοθετήσω κι εγώ αυτή την επιλογή. Τελικά προτίµησα την πιο ριψοκίνδυνη αναβίωση του αριστοτελικού όρου “επιείκεια”, η οποία ωστόσο είχε εισαχθεί από νωρίτερα στη νεοελληνική νοµική σκέψη2.

2

Βλέπε σχετικά Νίκος Παρασκευόπουλος, “Η διάκριση κινδύνου και βλάβης στο

σύγχρονο ποινικό δίκαιο”, στο Νέστωρ Κουράκης (επιµ.) Οι ποινικές επιστήµες

7

Επιείκεια όχι βέβαια µε την έννοια της χαριστικής µεταχείρισης, αλλά µάλλον µε την έννοια της ενσύνειδης στάθµισης των εκάστοτε ιδιαίτερων συνθηκών. Προτού κλείσω αυτό το σηµείωµα θα ήθελα να ευχαριστήσω και από εδώ τα πρόσωπα που µε ουσιαστικούς τρόπους µε βοήθησαν να φέρω σε πέρας το έργο της µετάφρασης. Πρώτα πρώτα τον Γρηγόρη Μολύβα που µε τη βαθιά γνώση του µε συνέδραµε αποφασιστικά στην απόδοση της ρωλσιανής ορολογίας, και στα κελεύσµατα του οποίου τις περισσότερες φορές υπάκουσα, αλλά όχι όλες. Έπειτα τον νοµικό και καλό µου φίλο Κώστα Σπαϊδιώτη, στη βιβλιοθήκη του οποίου είχα πρωτοσυναντήσει τέλη της δεκαετίας του 1980 τη Θεωρία της

δικαιοσύνης, και τον παλιό µου καθηγητή και τωρινό συνάδελφο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο, Νίκο Παρασκευόπουλο, µε τον οποίο είχαµε διεξοδικές όσο κι ευχάριστες συζητήσεις για τον Ρωλς. Τέλος, τον κόπο αυτής της µετάφρασης τον αφιερώνω στην παλιά µου φίλη Anne Barrat, η οποία αµέτρητες φορές µε βοήθησε, µε την οξυδέρκεια και την ευαισθησία της, να διακρίνω στην πολιτική σκέψη και πρακτική πράγµατα που από µόνος µου δεν έβλεπα πολύ καθαρά.

Σπύρος Μαρκέτος

στον 21ο αιώνα. Τιµητικός τόµος για τον καθηγητή Διονύσιο Σπινέλλη. Αθήνα: Σάκκουλας 2001, σ. 809.