Qenia E Islamit - Ajetullah Akbar Ejdi

SHEJH AKBAR EYDI

QENIA E ISLAMIT

Tetovë, 1428/2007

1

Titulli në boshnjakishte: “Bit Islama”

Priredio Akbar Eydi Sarajevo, 2004

Përktheu: Hysen Berisha

Redaktor përgjegjës: Prof. Nuredin Ahmedi

Recensentë: Prof. Nuredin Ahmedi

Rradhitja kompjuterike: Senad Ahmedi

Lektor: Hysen Berisha

Tetovë, 1428-2007

2

Bismil-lahir-Rahmanir-Rahim! (Me Emrin e Allahut, Mëshiruesit, Mëshirbërësit!)

SI TË ARRIJMË GJER TE NJOHJA E VËRTETË Po fillojmë me hyrje akaidologjike, duke iu lutur All-llahut të LartMadhëruar që atë çfarë do ta lexoni këtu, të jetë përgjigje ose zgjidhje e dilemave tuaja. Ç’është e vërteta, sa më shumë që bindjet dhe pikëpamjet/botëkuptimet tona të jenë të forta, të qarta dhe të qëndrueshme, aq më shumë edhe veprat tona do të jenë më të mira. Në një hadith, Pejgamberi s.a.v.s. thotë: “Në qoftë se e shikoni ndonjë njeri që agjëron dhe falet mjaft, mos filloni menjëherë ta lavdëroni-gjersa nuk e shikoni se në çfarë shkalle (grade) e ka të kuptuarit e tij, ngase shpërblimi është i barasvlershëm (ekuivalent) me sasinë e vetëdijesë, përkatësisht të kuptuarit të kyçur (ngërthyer) në vepër”. Sa më shumë që besimi ynë, akideja jonë-janë të forta, stabile dhe argumentuese, aq më shumë veprat tona do të jenë të frytshme. Ndaj, duhet të përpiqemi t’i largojmë disa dyshime të cilat do të ndikonin që veprat tona të mos shpërblehen me shpërblimin maksimal. Për këtë, më së shumti do të mbështetemi në librin e të ndjerit Tabatabai “Parimet e filozofisë dhe metoda e realizmit”, ku ai, në kohën kur akoma ishte aktuale propaganda komuniste, u përgjigj në mjaftë dyshime që vinin atëbotë. Pas tij, Mutahari, dijetari i madh Iranian dhe po nxënës i Tabatabait, shkroi fusnotat dhe sqarimin e teskteve, kështuqë tërë kjo u rendit në pesë vëllime. Kjo do të jetë baza e të kuptuarit të akides, ndërsa gjithashtu do t’i shqyrtojmë edhe qëndrimet dhe pikëpamjet e autorëve të tjerë, të cilët pa dyshim kanë dhënë kontribut të çmuar për mësimin e kësaj shkence. Lexues të nderuar! Nga ju kërkoj që këtë tematikë seriozisht ta studjoni/hulumtoni dhe ta shtjelloni më tej e, poqese është e nevojshme të parashtroni pyetje, kësisoji që do të ndikoni edhe tek vetë unë që akoma edhe më seriozisht ta hulumtoj, përkatësisht studjojë këtë temë. Atë çfarë shohim së jashtmi (dhahir)në këtë botë, në të vërtetë janë pikat më të largëta përmes të cilave e njohim Krijuesin tonë. Me fjalë të tjera, ne e njohim Krijuesin me ndihmën (përmes) e Diellit, Hënës, mirëpo, këto janë vetëm shenja më të largëta të Zotit, por ka edhe të tjera, më të afërta. D.t.th. dëshirojmë të depërtojmë përmes botës së materies dhe të mbërrijmë tek ajo anë e materies e kësisoji të depërtojmë në botën e metafizikës dhe pak të vërejmë se çfarë ka aty. Shumë, duke u nisur nga kufizimet e tyre materialiste, në lidhje me këtë pyetje mbi ekzistimin e All-llahut dhe Qenien e Tij kanë thënë: “Këto gjëra përse janë aq të largëta dhe të pakuptueshme sa që nuk kemi se në çfarë të flasim për këtë. Kur të kapërcejmë përmes botës së materies ashtu siç e kanë trajtuar marksistët (apo konceptit materialist ndaj botës-ashtu siç shprehen ata-marksistët), arrijmë në përfundim se kjo botë, në të vërtetë, nuk jep kurrëfarë argumente për ekzistimin e botës tjetërAhiretit, botës shpirtërore.

3

Meqë edhe vetë ne jemi qenie materiale të kësaj bote, të lidhur me anë të shkaqeve me botën tjetër, botën e gajbit-të metafizikës, atëherë gjërat bëhen një çikëz të rënda për t’u kuptuar, dhe kësisoj nga ne kërkohet një kushtim i mad hi vëmendjes ndaj tyre. Kur njeriu nëpërmjet botës materiale mundohet të arrijë në botën e amshuar, ndeshet me pyetjen se si ta njohë rrugën e duhur drejt botës tjetër-pra, asaj të fshehtës/shpirtërores; Si t’i njohë metodat e vërteta (rrugët) që çojnë tek bota e amshuar dhe, cilat në të vërtetë janë rrugët e mundshme që ta arrijmë botën tjetër? Kur të shfaqen përpara këto rrugë, atëherë shtrohet pyetja: “Cila nga këto rrugë është më e mira? Dhe ja, me këto pyetje mbërrijmë në terenin/fushën e filozofisë-si dhe cila është rruga më e mirë përgjigjen do e hasim po nëpërmjet filozofisë. Dhe pikërisht një degë e filozofisë madje merret me njohjen e qenies. Ndaj, në qoftë se do të dëshironim që thellësisht të merremi me këtë çështje, atëherë nuk do të merreshim më me akiden, por me teoritë e njohjes së gnosticizmit. Mirëpo, jam i mendimit se më së shumti do të donim që të merremi me akiden. Meqë, duam që të arrijmë tek disa njohje, atëherë do të duhet që pjesërisht të merremi edhe me gnosticizmin apo epistemilogjikën, kësisoj që do të bëjmë sintezën e këtyre dhe do ta kemi më lehtë dhe më qartë kuptimin e asaj që lartëpërmendëm. Katër llojet e njohjes: Thënë në përgjithësi, kemi katër lloje të njohjes, katër rrugë që na shpiejnë gjer tek ajo: 1. Rruga e përvojës (shkencës) empirike. Kjo arrihet nëpërmes pesë shqisave të jashtme: shikimi, dëgjimit, të prekurit, nuhatjes dhe të shijimit-në bazë të të cilave arrijmë në përfundimet e mendimeve. Edhpse tërë kjo themelohet mbi pesë shqisat, mendja (logjika, racio, akl) megjithatë e ka rolin e komanduesit mbi të gjitha. Është e pamundshme të arrihet një ligj natyror, e të mos jetë vënë në përdorim mendja-e cila shërben si parakusht për tërë shqisat tjera të lartëpërmendura. P.sh. kur një stomatolog hulumton 50 lloje të dhimbjevetë dhëmbëve dhe arrin në konkluzën se dhëmbë të caktuar lëngojnë nga lloj i caktuar i kariesit, ai në saje të arsyes sjell përfundimin e përgjithshëm përmes së cvilës më pas i trajton shumicën e dhëmbëve. Ai fjala bie konstaton 10 lloje sëmundjesh dhe thotë se ilaçi i caktuar patjetër dhe me plotë siguri do t’i shërojë këto 10 lloje sëmundjesh. Kuptohet që tërë këtë stomatologu e kryen vetëm nëpërmjet arsyes, kurse nëpërmjet syve vetëm i shikon dhëmbët. Kështu është edhe në fizikë, matematikë, kimi-ku gjithnjë përmes shqisave arrihet gjer tek kushtet e përgatitura-që më pas në bazë të arsyes (akl) të sillet ligji apo gjykimi final. Kjo rëndom quhet formulë e përgjithshme e cila arrihet në bazë të shikimit, dëgjimit… 2. Njohja e drejtëpërdrejtë nëpërmjet aklit. Këtu konkluzionet/përfundimet sillen me ndihmën e postulateve logjike. Pra, e përdorim logjikën e pastër, pa eksperimente. Në këtë hyjnë përfundimet që kanë të bëjnë me filozofinë. Logjikën, matematikën, ku realisht as që duhet ndonjë farë eksperimenti. 3. Njohja nëpërmjet mbështetjes në sinqeritetin e atij i cili na udhëzon. P.sh. vjen dikush dhe thotë se është i Dërguari i All-llahut, atëherë ne e testojmë, dhe kur vijmë në përfundim se vërtetë ai është njeri që vërtetë ka informacione nga bota tjetërdhe për gjëra që ne nuk i dijmë, konkludojmë se ky njeri vërtetë është i lidhur me forcën/fuqinë e cila gjindet jashtë nesh dhe e flet të vërtetën, dhe kuptohet se që nga ky moment fillojmë ta ndjekim në tërë atë çfarë thotë.

4

Përgjigjet në shumë pyetje që kemi në lidhje me varrin (jetën pas vdekjes), botën tjetër-Ahiretin, Xhennetin dhe Xhehennemin dhe Krijuesin-burojnë nga një fakt-njohja jonë e pejgamberllëkut. Supozojmë se bleni një biletë, pastaj uleni në avion dhe ta zëm se shkoni për në Haxh. Në asnjë cast nuk dyshoni se ky avion do të shkojë në Mekkë, bile as që pyeteni se a thua ky pilot di të vozit avion apo madje do t’ju çojë në ndonjë destinacion tjetër. Përse vetes nuk ia parashtrojmë këto pyetje? Për shkak se nuk dyshojmë që qeveria d.t.th shteti, mund të bëjë një tradhëti të këtij lloji, si dhe as që dyshojmë se ai që vozit avionin do ta çojë ku të dojë. E dyta, e dijmë se pilotët e deritashëm janë ekspertë ndaj edhe nuk dyshojmë në shkathtësitë e pilotit i cili na vozit, si dhe në atë se do të na shpie në drejtimin e caktuar. Sikur rastësisht të shtrohet pyetja se a thua vallë piloti është i caktuar. Sikur rastësisht të shtrohet pyetja se a thua vallë piloti është terrorisht, a do të na mbysë të gjithëve, atëherë kjo do të shkaktonte drojë dhe në instancë të fundit do të shkaktojë panik dhe rrëmujë. Mirëpo, meqë nuk na janë dhënë dëshmi të mjaftueshme mbi pejgamberllëkun, shfaqen pasiguritë (dyshimet) të cilat nuk do t’i kishim parashtruar mbi pilotin a avionit. Kjo metodë kufizohet në mbështetjen ndaj personit në çiltërsinë e sinqeritetin e të cilit jemi dëshmitarë. Kjo u përket tërë llojeve të besimit: Stomatologut-i cili do të bëjë me dhëmbët tonë atë çfarë ne presim (dëshirojmë); mekanikut, dhe në fund edhe të Dërguarit të All-llahut-ku arrijmë të besojmë se çfarë do që ai thotë është e vërtetë. Kemi pra, gjer më tani tri rrugë të njohjes: shqiqën, aklin dhe mbështetjen në sinqeritetin e atij i cili na udhëzon. 4. Njohja e katërt është gjithsesi dëshmia ose shuhudi, kur në veten tonë dëshmojmë se ajo rrugë është e drejtë. P.sh. e doni portretin e juaj bashkëshortor, e ndjeni thellë në zemër dashurinë ndaj tij; Apo e urreni dikë dhe ndjeni tamam urrejtje të vërtetë ndaj tij. Kur bini vendim për të bërë diçka, një gjë e bëni duke u bazuar në njohjen e brendshme (batil) mbi atë gjë. Nëse dëshironi sot të shkoni në Tiranë (në Zenicë në bosnjakishte, vërej. e përkth) e dini se autobus ka në ora 5, atëherë niseni plotësisht të sigurtë ngase keni njohuri mbi të-dhe kjo është dituri nëprmjet rrugës së dëshmisë. Ekziston një dallim në mes të dëshmisë (shuhudit) dhe tri rrugëve të para të njohjes (që i përmendëm më sipër, hasi-it, akli-it, te’abud-it. Ta zëmë: Nëse për ndonjë objekt që gjendet para jush keni njohuri (dije)-atëherë ky objekt është maë’lum (i njohur), ndërsa ne jemi të dijshëm-alim. Lidhja në mes të këtyre dy kategorive nuk është e linjës së drejtë, ndaj për këtë mes nesh duhet të ketë një urrë. Në qoftë se e dijmë se si duket stacioni hekurudhor dhe të njëjtin e paramendojmë (imagjinojmë)-atëherë në këtë rast në mes të stacionit hekurudhor të vëretetë e cila është maë’lum, dhe neve që jemi alim ekziston një lidhje e ndërmjetme (ndërmjetësuese) d.t.th. atë që e kemi bluar në kokën tonë. D.t.th. lidhja nuk është direkte-e drejtpërdrejtë por e ndërmjetësuar. Kur e shihini veten tuaj në pasqyrë-ajo, pra (pasqyra) është treguesi juaj i vërtetë. Sikur dikush ta lëvizte apo hiqte pasqyrën-atëherë nuk do të mund ta shihni veten tuaj d.t.th nuk do ta njihnit veten tuaj. Lidhja ndërmjetësuese në mes të njohësit (alim) dhe maë’lumit) është prezente në tri rrugët e para të njohjes, kurse tek rruga e katërt-shuhudi kemi njohje të drejtpërdrejtënjohje brenda vetvetes. Kur është në pyetje dashuria apo urrejtja, e dijmë vetëm diturinë dhe objektin, dhe ne, në të vërtetë-jemi po ajo e tërë (jemi një)-nuk ka distancë, nuk mund askush të na e lëviz pasqyrën dhe kësisoji të mos e njohim këtë dashuri apo urrejtje. Nëse dëshironi ta dini nëse çaji është akoma i nxehtë apo veçmë është ftohur,

5

patjetër duhet ta prekni dhe nëpërmes ndijimit ta kuptoni. Mirëpo, kur janë në pyetje, parametrat e dashurisë dhe urrejtjes apo ndjenjave në përgjithësi, atëherë nuk na nevojiten lënë/objekte të jashtme të cilat do të na e rrëfenin këtë gjë. Përveç kësaj, ekziston edhe një dallim në mes të mënyrës së katërt të njohjes dhe tri mënyrave të para të njohjes. Të përkujtojmë se tri mënyrat e para të njohjes, kërkojnë lidhje të drejtpërdrejta për t’i kuptuar, ndërsa për mënyrën e katërt të njohjes nuk na nevojitet kurrëfarë ndërmjetësimi. Pra, cili është dallimi i dytë? Këtu nuk kemi të bëjmë me atë se a ekziston Zoti apo nuk ekziston. Mund të supozojmë se jemi edhe komunistë… Kjo pyetje i është dedikuar asaj thënies së famshme të Dekartit (Decakrtesit): “Mendoj, d.t.th. ekzistoj”. Pse ai e shprehu këtë mendim i cili u bë tejet i njohur? Në çfarë përfundimi erdhi ai që e tha këtë fjali të njohur.

DALLIMI I NJOHJES SHUHUDIT NË RAPORT ME TRI NJOHJET TJERA: Në vazhdim do të përpiqemi t’i japim dallimet. Ja edhe dallimet: Tri rrugët e para të njohjes mund të arrijnë në ndonjë përfundim (konkluzion), por mund edhe të gabojnë. Shtrohet pyetja përse? Sepse arrihet në përfundime nëprmjet ndërmjetësimit të diçkaje. Ndërsa kur e përdorim mënyrën e katërt të njohjes, pra rrugën e katërt (shuhudin), vetë arrijmë në përfundime nëpërmjet intuitës sonë, pa ndërmjetës së jashtëm. Tani le të kthehemi tek Dekarti: Përse ai në të vërtetë erdhi gjer tek ky përfundim/konkluzion? Për shkak se përpara kësaj në gjithçka dyshonte. Filozofët atëbotë shumë mendonin mbi këto çështje dhe jepnin gjithfarë teorishë. P.sh. rreth meje e shoh/vërej botën, por ndoshta kjo që shoh është vetëm pereceptimi im, ndoshta kjo botë që unë e vërej, në realitet edhe nuk ekziston!!! Por, a thua vallë mund të kem edhe ndonjë dyshim edhe në tërë këtë që dyshoj? A thua tërë ajo që në të cilën dyshoj (Qijt, Dielli, Hëna) dyshoj madje edhe se ekzistojnë? A kam dyshim në tërë këtë dyshim? Në qoftë se kam, atëherë unë kam dije/njohuri të brendshme të cilat janë tjetërfare nga dijet/njohurit e tilla. Ai dyshim i cili dyshon në të gjitha dyshimet tjera-në të vërtetë është dituri e përhershme/konstante, dije e intuitës (ilmul-huzuri)-pra kemi të bëjmë me dije (dituri) e cila është burimore dhe gjithpërfshirëse dhe e cila dallohet plotësisht nga dijet tjera. Dekarti arrin në këtë përfundim: Në gjithçka të gjallë dyshoj, gjeta diçka në të cilën dyshoj në tërë ato dyshime, dhe kjo diçka, në të vërtetë është-mendimi i cili del nga intuita ime, dhe ky mendim pra ekziston, dhe në qoftë se kjo ekziston, atëherë gjendet brenda meje, dhe për rrjedhojë unë pra jam ai që ekzistoj. Mendoj, pra ekzistoj. Ibn Sina (Avicena) 700 vjet para Dekartite shprehi pot ë njëjtin mendim dhe pasi e kuptoi se nuk është kushedi se çfarë mendimi, e hudhi poshtë si të pabazë. I gjeti disa vërejtje një mendimi të këtillë dhe e la anash. Të përfundojmë: Katër janë rrugët e arritjes së njohjes: 1. Rruga e shqisave (havas); 2. Rruga e arsyes(aklit), ku me ndihmën e filozofisë dhe logjikës arrijnë gjer tek përfundimet e gjërave; 3. Rruga e njohjes përmes sinqeritetit të dikujt (tea’budi); dhe 4. Rruga e dëshmisë së drejtpërdrejtë nga brenda (ilmul-huzuri).

6

Tri rrugët e para kërkojnë ndërmjetësim, kurse i katërti jo. Tri të parat u janë ekspozuar edhe gabimeve, ndërsa i katërti jo. Pa thua vallë cila nga këto katër lloje të njohjes së qenies është më interesantja për t’u studjuar? Një grup dijetarsh janë të mendimit se kur janë në pyetje gjërat e padukshme të karakterit të fshehtë, ne nuk kemi kurrfarë elemente të njohjes direkte, ndaj edhe është më mirë që t’u ikim diskutimeve. Meqë janë gjëra të fshehta (gajb), siç është p.sh. ahireti-i pakapshëm për shqisat dhe aklin tonë, atëherë mund të harxhojmë sa të duam kohë duke diskutuar mbi to, mirëpo e tërë kjo do të jetë e kotë, ngase nuk kemi kurrëfarë argumentatë cilat do të tregonin se jemi apo nuk jemi në të drejtë, përkatësisht kemi apo skemi të drejtë. Këtë grupim e quajmë skepticizëm, ndërsa këto janë ata që dyshojnë se me anë të logjikës (racios) mund të arrihet diku. Grupi i dytë ndërkaq është i mendimit se në brendinë tonë ekziston aftësia e njohjes së këtyre gjërave, por vetëm se duhet që ta pastrojë nefsin e tij dhe kësisoji ta çlirojë filterin e tij dhe të hyjë në grupin e atyre që nëpërmjet dëshmisë së hakikatit që rëndom janë sfera të paeksploruara… Në vijim do t’ua sjell një shembull të garimit mes skluptorëve kinezë dhe atyre romakë. Garën e filluan në atë mënyrë që në një mur të improvizuar në mes të njëri tjetrit- në njërën anë të murit vizatonin kinezët, ndërsa në anën tjetër romakët. Romakët gjatë kohës së vizatimit as që dëgjoheshin, ndërsa tek kinezët dukshëm vërehej lodhja fizike nga puna. Më pas, kur komisioni hoqi murin e improvizuar, i panë të dy vizatimet dhe vizatimin e romakëve e shpallën më të mirin. Mirëpo, ata vunë pasqyrë në mur (romakët) ku qartë pasqyrohej vizatimi i kinezëve-kështuqë vetëm pak e pastruan pasqyrën dhe kësisoji ajo açik u pasqyrua. Ky rrëfim na mëson se ithtarët e kësaj teze mbi pastrimin e shpirtit dëshirojnë të vënë në pah se nëse njeriu e pastron nefsin-atëherë tërë fshehtësia e botës tjetër do të pasqyrohen në shpirtin e tij dhe qartë do të shihen sin ë pasyrë. Të këtillë janë ‘arafët, gnostikët, të devotshmit apo sufisnjtë. Grupi i tretë i dijetarëve beson në pastrimin e shpirtit si dhe në gjithçka që të tjerët thonë, por gjithashtu besojnë se këto janë të vërteta abstrakte të cilat akoma janë të pakapshme për trurin tonë. Ne nuk dijmë asgjë qoftë për cilësitë afirmuese apo mohuese të Zotit. Këtu nuk bëhet fjalë për besimtarët që rezonojnë. Shumë emra të Zotit janë përmendur në Kur’an mirëpo ne nuk e dijmë se në ç’raport janë ata me vetë Krijuesin (Zotin): janë afirmuese apo mohuese, thënë shkurtë: Nuk jemi në gjendje të mbërrijmë thellësitë e këtyre cilësive. Ne me logjikën tonë nuk mund të arrijmë në përfundimin se a është Zoti Qenia më Madhore (e përsosur). Ne, në të vërtetë nuk dijmë se ç’është kjo. Kur dijush na thotë se All-llahu është Ai që nga askush s’është i krijuar-ne në realitet një gjë të tillë as që e kuptojmë. Mendimi i tyre përqëndrohet si vijon: Në qoftë se nuk e dijmë as shkakun se askush nuk e ka krijuar Atë, atëherë nuk mund të dijmë se a është një, dy a ka trup apo nuk ka, flen apo nuk flen, lëviz apo jo. Dhe kësisoji përpara na shfaqen njqind të panjohura mbi Krijuesin dhe sa vijnë e na bëhen abstrakte. Por ekziston edhe rrugë, e kjo është ardhja e Shpalljes nga Qielli (Vahji) nëpërmjet të Dërguarit (Pejgamberit) dhe nga ai të dëgjojmë lajmet e botës transendentale (të fshehtat, gajbet). Përndryshe ne nuk dijmë asgjë. Ndaj nuk kemi të drejtë të diskutojmë a ekziston rrugë që shpie në njohjen e Krijuesit apo kjo është rrugë e pastrimit të shpirtit.

7

Grupi i tretë konsideron se e vetmja mënyrë e drejtë e lejuar në Islam është nënshtrimi i plotë ndaj parimeve dhe urdhërave të parcaktuara dhe asgjë më shumë. Ata, tradicionalistët, thonë se është risi (bid’at) të diskutosh mbi diçka të panjohur. Në qoftë se bëjmë pyetje për atë që paraprakisht kemi njohuri dhe e dijmë se përgjigj-ja do të jetë jo e saktë, ta bësh një pyetje të tillë është bid’at. Kësisoji rezonojnë tradicionalistët që janë ithtarë të zhurmshëm të fjalë për fjalshëm (strikt) të hadithit. Për gnostikët (‘arifët) që konsiderojnë se nëpërmjet pastrimit të shpirtit arrihet gjer tek njohuritë e jashtëzakonshme-mund të themi se nuk e mohojnë aklin, por vetëm se i japin prioritet pastrimit të shpirtit në raport me të menduarit. Thënë ndryshe, ata pohojnë se e kanë rrugën më të shkurtër gjer tek njohja-vetëm e pastrojnë njohjen e tyre dhe më pas, menjëherë gjithçka u shfaqet. Gjithçka mund të trajtohet përmes aklit, mirëpo, kur janë në pyetje shpirtërat-atëherë akli këtu s’ka çfarë të kërkojë. Shpirti është në shkallë (derexhe) më të lartë se arsyeja/logjika dhe për rrjedhojë logjika num mund të arrijë në derexhen e shpirtit. Meqë shpirti është krijuar nga një substancë tjetër e cila nuk është nga kjo botë, ndaj gnostokët (‘arifët) nuk e mohojnë logjikën, por vetëm e kufizojnë në atë sferë e cila korrenspodon. Tani shtrohet pyetja çfarë argumenti sjellin gnistikët për pohimin e tyre se pastrimi i shpirtit është rruga më e shkurtër e mbërritjes deri tek njohja. Vet akli, për të mbërritur tek Krijuesi, kërkon ndërmjetës. P.sh. nëse duam që ta kërkojmë projin e gjërë-duhet të kemi gurin si ndërmjetës. Kjo botë në vetvete është e ndryshueshme, gjithçka që është e ndryshueshme, është e përkohshme, ndërsa gjithçka që është e përkohshme-nuk mund të mbërrijë diç që është e përhershme. Nëse në këtë botëgjithçka është e kufizuar me kohën, atëherë padyshim ekziston një cast kur kjo botë nuk ka ekzistuar fare. Arifët thonë se shohin në gjërat e kësaj bote se si kanë rrejdhur ato në faza të ndryshme. Kjo botë është e përkohshme dhe e ndryshueshme. Në qoftë se është e krijuar dhe e kufizuar me kohën, d.t.th. ai është shkak, ndërsa çdo shkak e ka pasojën e vet. Në qoftë se kjo botë ka shkakun e ekzistrimit, happen dyert kah Krijuesi i tij, All-llahu i LartMadhëruar. Tani, kur t’i mbledhim këto konstatimelogjike, arrijmë në këtë përfundim: Kjo botë doemos ta ketë Krijuesin e saj. Ajo çka na largon nga Krijuesi janë lidhjet e ndërmjetme mes aklit dhe Krijuesit. Akli këkron diçka në këtë botë materiale, diçka që është e përkohshme-ku do të mbështetej. Kjo është diçka e përkohshme, ndërsa përkohshmëritë janë pengesat ne mës nesh dhe Krijuesit tonë.

PËRPARËSIA E GNOSTIKËVE NDAJ TË TJERËVE Gnostikët (arifët) thonë se truri jonë është gjysmak (s’i ka kushtet e duhura) ngase këkron ndërmjetës për të arritur në ndonjë përfundim mbi Krijuesin e vet dhe në vetvete është i mangët. Nëse i kthehemi shpirtit tonë, në fitren e saj, do të shohim nyjen direkte të Zotit të mbjellur tek ne-e cila vazhdimisht na çon kah Krijuesi, kjo është pasqyra në ne, në të cilën na pasqyrohet Krijuesi ynë, ndaj edhe nuk ka nevojë për ndërmjetës-thonë gnostikët. Kur njeriu në pasqyrën e shpirtit sheh Krijuesin e vet, në të shfaqet shpërthimi i dashurisë. Kjo shfaqje mund të krahasohet me dashurinë në botën materiale. Sa më shumë që largohemi nga personi që e dashurojmë, aq më shumë dhe më shpesh ajo na

8

rrotullohet në kokën tonë duke na e përfshirë tërë trupin tonë. Kur gnostiku ose sufiu e njeh Krijuesin, atëherë kjo dashuri e kaplon tërë qenien e tij. Njeriu kur arrin njohjen nëpërmjet shpirtit të vet, atëherë i shfaqet/hapet kjo: 1. I happen hakikatet/të vërtetat e botës tjetër (ahiretit), direct pa ndërmjetës; dhe 2. Këto hakikate shkaktojnë tek ai aq shumë dashuri-sa që ajo e përfshinë tërë qenien e tij. Ndërsa nga ana tjetër akli këkron ndërmjetës. Kur një filozof gjurmon pas të vërtetës, ky gjurmim (hulumtim) i përfshin edhe mendimet e tij. Hafizi në vargjet e tij thotë: “Unë mbrëmë në errësirën e natës përjetova amshimin, piva nga burimi i jetës së njohjes dhe i pashë ato hakikate nga të cilat kurrë më nuk vdiset. Piva nga burimi dhe e pashë thellësinë e botës tjetër (ahiretit) dhe e gjeta Krijuesin tim dhe mua në asgjë nuk më duhet. Dhashë mund dhe përpjekje, kështuqë në agim u çova dhe iu drejtova Krijuesit tim, iu drejtova me lutje (dua) dhe kur m’u hap rruga e njohjes-tërë problemet e kësaj dynjaje dhe belatë unë për një cast i harrova. Caqet që nëpërmjet rrugës së nefsit i arrijnë gnostikët apo sufinjtë, në këtë mënyrënuk janë në kundërthënie me ato argumenta/dëshmi që arrihen me aklin e njohjes, vetëm se njohja e arifëve/gnostikëve është e drejtpërdrejtë dhe në një nivel më të lartë. Më tej, shumica e gnostikëve në të njëjtën kohë janë edhe filozofë. Ibn Sina-ja është njëri nga “arsyet më racionale” të të gjitha kohërave, nga më të mëdhenjtë. Libri i tij i fundit “Isharat” është libër i cili flet mbi zbulimet e një gnostiku. Ai në fund pranon se atë që e shohin/vërejnë gnostikët është më e madhe se sa ajo që shohin mendjet e arsyeshme. Mulla Sadri thotë: “Ai filozof që nuk është në gjendje tërë parimet e Shariatit t’i shpjegojë në mënyrë argumentuese, dhe t’ju gjejë burim, nuk është kurrfarë filozofi”. Ai ka shkruar një libër mbi shkatërrimin e xhahilijetit (injorancës). Thotë (Mulla Sadri): “Tërë ajo që disa dervishë e nxjerrin/shprehin mbi disa parime/janë lojëra. Ai sufi i cili nuk mundet vërtetë të depërtojë në burimin e çdo parimi-s’është kurrëfarë filozofi apo dervishi. Këtu mendohet në dervishët e mëdhenj, e jo në ato të thjeshtit. Shejh Behaiu, bashkëkohës i Mulla Sadrit, një çikëz më tepër i sqaroi çështjet mbi murshidët, muridët dhe dervishët. Kështuqë thotë se një shejh i cili aspiron të bëhet kutb dhe t’i tubojë dervishët, e nga ana tjetër nuk ka elemente të dijës, që i nevojiten, që në fillim caku i tij është i gabuar. Dhe, në qoftë se futet (i hyn kësaj pune) me dije të cekëta, padyshim që ka bërë një gabim akoma edhe më të madh. Ai këtu përmend edhe shembullin e foljes ‘ilet dhe ‘illet. E para d.t.th. argument, kurse e dyta sëmnundje. Kështuqë në vend të argumentit merrni sëmundjen shpirtërore. Fjala zi’lat përkufizon vetëizolimin-dhe në qoftë se ia heqim z i cili na shpie në ilm (dituri) mbetet ’ilet që d.t.th. varfëri, nënçmim. Pra, nëse e heqim ilm-atëherë do të përjetojë nënshtrim dhe sëmundje. Kur dikush hyn në rradhët e dervishëve, duhet patjetër të hyjë me ilm (dituri) dhe jo me aspiratën që nga vetjar e tij të bëj kutbin, por që të jetë ndërmjetës i cili do t’i udhëheq dervishët drejt njohjes së Krijuesit.

ÇFARË THA GËTEJA PËR KUR’ANIN? Kur Gëtes (Goete) i ra në dorë për herë të parë Kur’ani thë: “Pasi që e lexova, kam tri gjëra për të thënë: 1. Pranim,

9

2. Protestë, dhe 3. Lajm të mirë/të gëzueshëm” Ç’është pranimi? Gëteja pranon se cilidoqoftë intelektual që e lexon Kur’anin njëherë, do të vjenë në përfundim se ai (Kur’ani) ka aq paraqitje të fortë-sa që çdo kush do të përulej detyrimisht përpara madhështisë së tij. Protesta u është drejtuar kristianëve. Përfaqësuesit e ideologjisë kristiane u shfaqën me slloganet se populli dëshiron t’i afrohet Zotit, dhe meqë i adhuronin epshet dhe huqet e tyre, ata ishin të bindur se popullin janë duke e afruar kah Krijuesi i tyre, porn ë fakt bënë të kundërtën-e larguan atë (popullin) nga Libiri i Zotit, kësisoji që i devijuan plotësisht. Lajmi i mirë/i gëzueshëm u dedikohet muslimanëve: Nuk do të kalojë edhe shumë kohë kur ligjet dhe parimet e Kur’anit do të mbretërojnë në tërë botën. Veçmë shkëndijat e fshehta të Kur’anit i janë ndezur njerëzimit, d.m.th. i janë hapur atij. Nëse dikush dëshiron të bëhet shejh, duhet doemos të jetë i armatosur me ilm (dituri) ngase pa ilm ai s’mund të jetë asgjë tjetër pos nja xhahil, ashtu siç thotë edhe Shejh Behai. Përveç kësaj, pra ilmit, ai duhet të jetë edhe zahid (d.t.th. i privuar nga un ii vet), pra mos t’i shërbej vetëm vetes së tij. Nëse njëri nga këto dy elemente (cilësi) nuk haste tek ndonjëri shejh-pra ilmi dhe zuhdi-atëherë ky person është në humbje (mashtrim). Lirisht mund të themi se gnostikët (‘arifët) e vërtetë në fakt kanë qenë edhe filozofë dhe se e kanë kaluar kufirin e njohjes së racios. Tani këtu, nuk do të merremi shumë me gnostikët-ngase i pranojmë argumentet e tyre se akoma edhe më larg mund të shkojnë. Por do të merremi më tepër me materialistët të cilët besojnë vetëm në gjërat që shihen, si dhe me ato fjalë për fjalë (tekstualisht) i komentojnë hadithet dhe kësisoji në të vërtetë, ata shndërrohen në pengesë të rrugës së njohjes.

NJERIU ËSHTË I QETË ME DY GRUPIME: 1. Me ata që që shkëlqyeshëm i njohin gjërat; dhe 2. Me ata që asgjë nuk kuptojnë. Konform llojeve të njohjes, njerëzit që arrijnë njohjen janë kualifikuar si: A. Ata të cilët gjithnjë thonë: “Nuk e di”, dhe që dikush i quan skeptikë. Për ata gjithçka që ekziston apo gjindet jashtë kësaj bote është e pakapshme dhe e panjohur. Ata thonë që mendja (arsyeja, logjika, racioja) është tejet e vogël që të mund të njoh atë që është e fshehtë (gajb). Sipas botëkuptimeve të tyre njohja nuk ka kurrëfarë vlere, qoftë ajo positive apo negative. Ndaj janë edhe të mendimit se kur janë në pyetje këto çështje, më mirë është të heshtet dhe të thuhet: “Nuk e di”. B. Të tjerët janë ata të cilët vetëm besojnë në anën e jashtme të haditheveahbarijunët ose tradicionalistët. Ata pyesin se çfarë lidhje ka Krijuesi me krijesat e tij, dhe shtrojnë pyetjen se si krijesat e krijuara nga dheu mund të arrijnë në sferat më të lartajashtëtokësore, dhe se njeriu është krijesë e dobët dhe për rrjedhojë nuk mund të depërtojë galaksinë, e jo më të mbërrijë gjer tek Krijuesi i Universit. Ndaj edhe thonë se udhëtimi shpirtëror drejt Krijuesit është i pakuptimtë dhe për ta është e njëjtë se si ky “udhëtim”:me fluturimin e mëndjes apo të trupitdhe të tillët (sipas logjikës së tyre) nuk mund të arrijnë askundi.

10

Si mund të paraqesim/shfaqim ndonjë qëndim mbi doçka që nuk kemi njohuri, dhe të japim disa cilësi (sifate) të botës së fshehtë, apo të heqim disa nga to, meqë nuk kemi kurrfarë parafytirimi për atë botë? Ndaj, duhet të kemi nivel adekuat të njohjes përmes zemrës-që më mirë ta definojmë dhe kur ta njofim më pas-të mund të japim klasifikime të duhura. Nisur nga kjo, përmes rrugës së arsyes nuk mundemi asgjë të njohim mbi cilësitë e Zotit: A thua dikush e ka krijuar Krijuesin apo jo, a është një apo dy, a ka trup apo jo, a flen apo nuk flen, lëviz apo jo, etj. Mënyra e vetme për të kuptuar diçka mbi këtë botë transcedentaleështë që të mbështetemi në hadithet apo Shpalljen-të cilat kanë ardhur nga ajo botë. Njëra nga mënyrat është pranimi dhe përqafimi i Shpalljes pa parashtruar pyetjet si dhe kur. Këtu logjika dhe filozofia nuk kanë mbështetje dhe nuk sjellin kurrfarë rezultati. Ata thonë se vet Islami është i përqëndruar rreth asaj se çfarë ka ardhur me Shpalljen (vahjin) dhe hadithin dhe nuk ka kurrëfarë elemente tjera në të cilat do të mundej të mbështet: Nuk ka mendime të thella, analiza; thjeshtë gjërat duhet të pranohen ashtu siç janë. Kur dikush pyet diçka, po të njëjtit përgjigjen se kjo pyetje është bid’at. C. Dhe grupi tjetër janë gnostikët (arifët) të cilët e përjetojnë dëshminë (shuhudin) e botës tjetër (transcedentale) dhe thonë se një gjë të tillë (pra njohjen e botës së fshehtë) arrijnë ta njohin përmes zemrës dhe shpirtit. Besojnë se ajo botë është e njohur dhe se përmes shpirtit mund të depërtojë në atë botë dhe ta shoh. Ata të cilët kërkojnë argumente se ajo botë ekziston-për gnostikët janë njerëz të kufizuar. Thonë se ata që kërkojnë argumente se si mund të arrijnë në botën transcedentale, një gjë e tillë është e pamundur të arrihet përmes aklit dhe për rrjedhojë si kësisoji ecën në rrugë boshe. Vetëm zemra e ka këtë potencial që mund të depërtojë në sferat e botës së gajbit. Tabatabai për materialistët thotë se me tam und të ketë dialog ndërsa për skeptikët thotë se nuk ka kurrëfarë mënyre tjetër dialogimi përveç se t’u biesh me shkop kokësngase kur u bën pyetje ata (skeptikët) nuk dijnë asgjë. Kur u parashtrohet pyetja se a dyshojnë, ata përgjigjen: “Dyshoj po, dyshoj”,ose: “Nuk e di që nuk di”. Kur’ani në lidhje me to, ka një koment mjaft të bukur. Në Kur’anin famëlartë thuhet: “Po si e nënvlerësoni këtë thënie djhe në vend të falënderimit që ju dhamë furnizmiju në Atë nuk besoni?” Të gjithë këto (grupet materialiste, skeptike etj; vërej. e përkth.) e mohuan një gjë të tillë dhe për këtë me ta nuk mund të ketë dialog. T’ju kthehemi edhe njëherë agnostikëve të cilët përmes rrugës së zemrës i njohin gjërat e botës transcedentale. Ata nuk e mohojnë rrugën e të njohurit përmes racios, por vetëm se i japin përparësi njohjes përmes zemrës ne raport me aklin dhe pastrimin e shpirtit e shohin si rrugën më të shkurtër të arritjes së njohjes së transcedencës. Xhelaludin Rumiu thotë: “E bukur është forca e arsyes, por ajo që shpirti mund ta arrijë është madhështore. Akli është sikur margaritarë deti, por kur del në skenë zemra e njeriut, atëherë shndërrohet në margaritar të thatë dhe më nuk ka njeri. Ai është vetë zemra. Në mes të merxhanit dhe xhanit dallimi është shumë i madh.xhani është më i madh se merxhani. Njerëzit pra, gjurmojnë pas margaritarëve të bukur me qëllim që ta zbukurojnë shpirtin, me ndihmën e merxhanit e zbukurojnë xhanin, por gnostikët menjëherë shkojnë në xhan. Xhani është vetë ar-ndaj edhe zbukurimet nuk i duhen. Gnostikët janë ata të cilët i pranojnë arsyes mundësitë e njohjes së kufizuar, por kanë thënë (dhe i qëndrojnë

11

konsekuent kësaj) se shpirti është a i i cili shkon nëpërmjet pengesave te bota transcedentale dhe ka kapacitete më të mëdhaja të njohjes. Ndërsa ata të cilët nëpërmjet rrugës së arsyes dëshirojnë ta njohin botën transcedentale gjithnjë mbështeten në diçka, d.t.th. shkojnë nëpër sipërfaqe, kurse gnostikët depërtojnë në thellësi. Gjëja tjetër që bëjnë gnostikët në dallim me itharët e arsyes është ajo se gnostikët e provojnë bukurinë e asaj që e njohin. Gjersa të tjerët me arsye (akl) e analizojnë të kuptuarit, gnostikët e kuptojnë dhe njëkohësisht edhe e provojnë. Racionalistët kënaqen me arritjet e racios së tyre dhe më pas asaj që ia kanë arritur ia bashkangjitin edhe një numër të madh dyshimesh. Gnostikët një gjë të tillë nuk e mohojnë, mirëpo më shpejt se ata mbërrijnë gjer tek njohja: E shohin dhe provojnë atë që e njohin, dhe për dallim nga racionalistët-të cilët mbështeten diku, gnostikëve nuk ju duhen argumenta por nëpërmes shpirtit të tyre vijnë deri tek njohja. Njohja e gnostikut është diçka e veçantë. Për dallim nga racionalisti, tek gnostiku tërë qenia e tij është në lëvizje dhe shkon e afrohet sa më shumë drejt Krijuesit. Shpirti i tij në të vërtetë është vetë ai-dhe ai e lëviz: Gjithçka tjetër për të më nuk ekziston. Gnostiku tërë qenien e vet ia përkushton Krijuesit, ndërsa filozofi racionalist vetëm arsyen (racion) e tij e drejton kah Krijuesi. Gnostiku është i butë, i qetë dhe tolerant, ndërsa racionalisti është i përqëndruar me racion kah Krijuesi, por është i gozhduar për tokën. Dallimi mes filozofit dhe gnostikut është sikur dallimi mes mësuesit dhe nënës. Mësuesi ligjëron atë që duhet dhe jep detyrat, kurse nëna i lë mënjanë tërë punët tjera dhe i ndihmon fëmijës së vet, i jep para edhe kur duhet edhe kur s’duhet-dhe gjithë këtë e bën për shkak se ajo me gjithë shpirt e don fëmijën e vet. Imanuel Kanti shumë bukur e shpjegon këtë: Racioja është sikur tregtari i cili këkron lëng për para-që d.t.th. se akli merr pjesë sambas parimeve të kuriozitetit. Kur është në pyetje zemra, ajo gjurmon për të vërtetën e plotë e jo për përfitim. Zemra është ajo që jep forcë dhe pushtet, ndërsa racioja është ajo që sjell dobi. Imam Aliu thotë: “Arsyeja ia dha njeriut jetën-ndërsa dashuria e ndiçon arsyen”. Kur dashuria del/shfaqet në sipërfaqe-tërë vrazhdësitë dhe pahijeshitë e moralit të njeriuti hekuros dhe kësisoji ai (njeriu pra) shndërrohet në qenie të butë, të qetë dhe tolerant. Në këtë cast nga brendia e njeriut ndizet një shkëndijë drite e cila ia ndriçon rrugën dhe kështu i mundëson lehtë të shkojë nga njëra pikë në tjetrën. Me ndihmën, përkatësisht ndërmjetësimin e kësaj drite njeriu është në gjendje të rrugëtoj nga njëra portë në tjetrën që të mbërrijë në babus-selam (derën e shpëtimit). Pra, mbërrin deri në portën e fundit dhe gjatë tërë këtij rrugëtimi nuk i janë nevojitur mbajtëse-ngase edhe pa to akoma më tej ka mundur të rrugëtoj. Shtrohet pyetja: Si ka mundur ky udhëtar t’i mbledh këto cilësi rreth tij? Ai ka bërë dy gjëra: Në vend që të kërkoj shkallë për rreth, ai e ka përdorur zemrën e tij si mjet “udhëtimi” dhe në këtë mënyrë e ka kënaqur Zotin, në vend se ta kënaq vetveten. Me pastrimin e shpirtit e ka ndezur dritën e Zotit në vetvete dhe i ka hapur shtigjet. Ka kaluar shtegun e dëgjimit dhe ka dalë në horizontet e të pamurit-nga ku gjithçka sheh. Më pas, duke ju dhënë përparësi parimeve të Zotit karshi epsheve të tija-ka dalë në sferën e fshehtësive të Zotit dhe është shkrirë në hakikatin e Zotit. Në këtë shtjellim të temës së akides, nuk kemi kundërthënie me gnostikët (arifët). E vetmja vërejtje që mund t’ju bëjmë gnostikëve është fakti se argumentin të cilin e shfaqin ata u është i njohur vetëm atyre (gnostikëve). Rruga e gnostikut në të vërtetë është rruga e

12

tij vetjake (personale) për të cilën ne nuk dijmë asgjë (nuk kemi përfytyrim fare) ndërsa rruga e filozofit është e kapshme (e njohur) edhe për të tjerët. Ata me të cilët duhet të duskutojmë janë dy grupime: 1. Materialistët të cilët gjithçka e mbështesin në eksperimentin dhe shkencat ekzakte; dhe 2. Tradicionalistët-hadithxhinjtë, të cilët gjithçka e kuptojnë tekstualisht.

KUFIZIMI I AKLIT: Çdo gjë që ekziston apo ngjarje që ndodhë në këtë botë mund të trajtohet si diçka që i eskivon aklit, që i kundërvihet dhe si diç që i përket Shpalljes (Vahjit). Edhe sikur të mosekzistoj njeri me fuqinë e All-llahut-pra Pejgmaber, akli edhe në këtë rast do ta kishte kufirin e tij. Ai na rrëfen neve se jemi krijuar për një qëllim madhor (sublime) për arritjen e të cilit na nevojitetudhëzim (Shpallja). Një pjesë e udhëzimit në këtë ligjë vjen nëpërmjet aklit, por ai nuk mundet që të na dërgoj (shpie) edhe në pjesën tjetër të shtegut të shtrembërt. Ta shpjegojmë më gjërësisht: Akli na çon gjer në Dajt, por deri në Korab nuk mundet ngase nuk është në fuqinë e tij. Ai i cili mund të na shpie gjer në Korab është pra i Dërguari i All-llahut. Racioja sipas kualiteteve të saj ka (loz) rol mjaft të madh në misionin e njeriut në tokë. Fakihët thonë se është e ndaluar të ndiqet dikush tjetër në veprimin e tij. Kur të dalim në Ditën e Gjykimit dhe të pyetemi se a kemi besuar në All-llahun xh.sh-do të themi po. Në qoftë se, na kërkohet shpjegim se në cilin Zot kemi besuar, përgjigjemi se kemi dëgjuar njerëz të cilët thoshin se besojmë në Zot-dhe ata i kemi ndjekur, në këtë rast ne rrëzohemi nga provimi. Kështu, ngjashëm do të pyetemi edhe për pejgamberët, Ditën e Gjykimit etj, ndaj në qoftë se e japim këtë përgjigje paraprake, atëherë nuk do ta kalojmë provimin. Ndjekja e verbërt (pasimi) i dikujt në parimet fetare është e ndaluar. Parimet e teuhidit janë këto tre: Besimi në All-llahun xh.sh; Pejgamberin s.a.v.s. dhe Ditën e Gjykimit. Në qoftë se e kemi të ndaluar ndjekjen e të tjerëve (këtu në rradhë të parë mendohet në ndjekjen/pasimin e verbër të atyre që nuk janë të denjë), atëherë mbetet që vetë të vendosim se kë do të ndjekim. Pejgamberët kanë qenë pjesë të udhëzimit se si mund të arrijmë me intelektin tonë gjer tek këto parime. Më tej, ata kanë thënë në hadithet e tyre se njohja e Krijuesit, Ditën e Gjykimit edhe pejgamberëve është diç që paraprakisht kërkon një vepër të mirë dhe akt të bukur. Neve na janë dhënë shenjat e krijimit, të të dërguarve ndaj edhe duhet të mendojmë mbi to. Kur ta pranojmë tërë këtë, akoma nuk kemi bërë ndonjë vepër të mirë, përkatësisht akt, ngase këtë vetëm duhet kuptuar. Në qoftë se këtë cetëm duhet kuptuar, dhe nuk nevojitet asgjë të veprojmë, atëherë shtrohet pyetja: Përse na nevojitet ky kuptim?

13

Kjo na tregon se Islami haste nëpërmjet të gjitha llojeve të Shpalljeve dhe se të gjitha librat e shenjtë, qartë na e bëjnë me dije se akli (racioja, intelekti) ka vlerë tejet të madhe. Nuk është vetëm se duhet mbi diç të mendojmë, pa marrë parasysh se a do të arrijmë në përfundime të qarta dhe të kuptueshme. Patjetër që duhet ta kapim edhe ndonjë përfundim përtej kësaj… Tani shtrohet pyetja: Si nuk mundet ta ndjekim askënd ngase kemi thënë se do të biem nga provimi në Ditën e Gjykimit nëse cilindo e kemi ndjekur. Të kujtojmë detajet në lidhje me të dërguarit e Zotit, kur askush nuk u besonte se në të vërtet janë pejgamberë. Fill mbas ardhjes së muxhizes nga çdonjëri prej tyre (pejgamberëve), intelekti dorëzohej dhe kuptonte se këtu në të vërtetë është në pyetje, pra ka të bëjë me të dërguar të All-llahut dhe më s’ka kurrfarë dileme në atë çfarë thonë/pohojnë ata, pra pejgamberët. Nëse shkojmë, ta zëmë në operacion të zemrës, padyshim që nuk do ta lejojmë çdo kënd që të na operojë, apo në qoftë se e dijmë se ndonjë mjek sukses-shëm ka kryer 5000 operacione, atëherë pa kurrëfarë frike i dorëzohemi këtij mjeku. Mirëpo, megjithatë ne nuk i shkojmë këtij mejku si personalitet, porn e i shkojmë, përkatësisht i nënshtrohemi dijes së tij. Në Kur’an thuhet: “… Çka t’ju jep Pejgamberi, atë merrnie, e çka t’ju ndalojë, përmbahuni dhe kinie frikë All-llahun, se All-llahu është ndëshkues i ashpër”. (El-Hashr, 7) në qoftë se Pejgamberi s.a.v.s. na thotë të falemi, kjo nuk do të thotë që duhet diçka të kuptojmë për t’u falur. Intelekti ynë ëhtë a ii cili e din se ai është Pejgamber dhe kjo i mjafton ta pranoj urdhërin për t’u falur. Ndaj pa kurrëfarë kundërshtimi e kryejmë një akt të këtillë. Detyrë e intelektit është të hulumtojë gjersa nuk arrin në përfundim se me të vërtetë pejgamberi është Pejgamber. Kur ta arrijë njohjen e një gjëje të këtillë, atëherë nuk ka më dilemë se a do ta ndjekim/pasojmë apo jo.

KUALITETI I CILËSIVE TË ZOTIT Në Kur’anin Famëlartë na është treguar diç mbi botën e përjetshme, melaqet, si dhe janë dhënë informata mbi sistemin e funksionimit të Ligjeve të Zotit në tokë: Si e sjell Ai shiun, i ngjall bimët etj. Flitet edhe mbi botën e berzahut. Pse këta shembuj janë theksuar në Kur’an. Qëllimi i tyre është zgjerimi i horizonteve tona dhe kualiteti i mundësive tona të njohjes: Në ajetin e 12 të sures Et-Talak thuhet: “All-llahu është Ai që krijoi shtatë palë qiej dhe prej tokës aq sa ata; Në to zbatohet vendimi i Tij për ta ditur ju se All-llahu ka fuqi për çdo send dhe që me të vërtetë Allllahu ka përfshirë çdo send me dijen e Vet”. Këto urdhëresa mund të jenë edhe me prejardhje të kësaj bote, por mund të jenë edhe tekvin-që d.t.th. kanë të bëjnë me sistemin e Zotit se si vepron, njeriu të vij deri te njohja mbi kualitetin dhe forcën e Krijuesit, kësisoj që edhe më mirë ta njoh Atë, pra Allllahun xh.sh. Nga ky ajet shohim se All-llahu i ka ndarë intelektit funksion jashtëzakonisht të theksuar, ngase finalja e tërë krijimit të njeriut ëhtë njohja e cilisive të Zotit. Shikuar në përgjithësi, intelekti (akli) në Islam zë një vend mjaftë të posaçëm. Ndonjëherë mënyra se si flet Vahji, dalloohet nga ajo se flet Pejgamberi. Një numër i rregullave ka ardhur vetëm për praktikim në terren. Mirëpo, kur janë në pyetje rregulla të caktuara, atëher thuhet p.sh se diçka kryhet për t’u fituar shpërblimi i caktuar.

14

Na është thënë se namazi është obligim i detyrueshëm, deh më pas na thuhet/tregohet se namazi e parandalon të keqen, mirëpo të përkuajtuarit e All-llahut është vepër akoma më e lartë se namazi. Kur njeriu e kryen namazin, e mbron vetveten nga veprimet e këqija (kur dikush falet, ai nuk mund tëfalet me tesha të vjedhura, ndaj do të përpiqet që teshat t’i ketë fituar hallall, kur do të niset t’i kryej disa punë, do të lexojë Besmelen dhe plotësisht është e vetëdijshëm se gjatë punës nuk mund të gënjejë-ngase është betuar në besueshmëri). Ashtu sikur rregullisht i lajmë dhëmbët tona, ashtu duhet ta pastrojmë edhe gjuhën tonë dhe most ë lejojmë ta përlyejmë me gënjeshtra, e shpifjengase me të (gjuhën) do ta përmendim emrin e All-llahut në mamaz. Në qoftë se e përlyejmë gjuhën-kemi përlyer edhe namazin. Në qoftë se namazi gjallëron në ne-atëherë do të gjallërojnë edhe kujtimet për All-llahun xh.sh. Ekziston një numër i parimeve për të cilat nuk mund të japim përgjigje përse i kryejmë. P.sh. na është thënë: “O ju që keni besuar, u është obliguar agjërimi…”, D.t.th. e jona është që të agjërojmë, e kuptojmë apo s’e kutpjmë ne një gjë të tillë, ose ta kryejmë haxhillëkun. Nuk ka shumë të mendojmë përse dhe si? Kjo është urdhëruar dhe duhet të kryhet. Pra, kjo është diçka që duhet ta kryejmë pa marrë parasysh se a keni njohuri apo nuk keni mbi të, kuptohet n.q.s. e kuptojmë esencën atëherë edhe sevapet (shpërblimet) do të jenë më të mëdhaja. Kur janë në pyetje caktimet/obligimet e All-llahut, çdonjëra prej tyre e ka cakun e saj dhe me kryerjen e tyre neve ose na shtohet ndonjë dobi, ose na largohet ndonjë e keqe. Nëse nuk e kemi kuptuar domethënien e diçkaje, dikur do ta kuptojmë, qoftë kjo madje edhe në Ditën e Gjykimit, mirëpo me siguri që çdo obligim-patjetër e ka edhe synimin/qëllimin e vet. Kjo nuk do të thotë se nëse dikush nuk e ka kuptuar domethënien/esencën e namazit apo të haxhit, nuk do të arrijë ndonjë lloj katarsini (pastrimi) shpirtëror, përkundrazi. Por, a ii cili njeh esencën e tyre, s’dp mend se do të arrijë më shumë. Thënë më ndryshe: Në qoftë se na thuhet se është duke na pritur furgoni i cili do të na çoj diku, ata që e dijnë se ku do të shkojmë do të gëzohen më tepër, ndërsa ata që nuk e dijnë bile mund të jenë edhe të brengosur se a thua mund të ketë edhe ndonjë të keqe në këtë udhëtim. Kjo përafërsisht është një shpjegim shtesë i parimeve të mësipërme. Ekzistojnë obligime që fare nuk kanë të bëjnë me kryerësin. P.sh. dëshirojmë ta dijmë se si ka qenë bota përpara se të jetë ashtu siç është sot. Apo si ka qenë sexhdeja e melaqeve që ia bënë Ademit a.s.? Pastaj duam të diskutojmë mbi halifen (mëkëmbësin) e Zotit në tokë, çështjet e varrit, berzahun (jetën pas vdekjes deri në rringjallje në Ditën e Gjykimit), jetën përpara tij-berzahut apo edhe mbas tij. Në suren El-A’rafë, ajeti 172, thuhet “Përkujto kur Zoti yt nxorri nga shpina e bijve të Ademit pasardhësit e tyre dhe i bëri dëshmues të vetes së tyre (duke u thënë): “A nuk jam Zoti juaj? Ata thanë: Po, dëshmuam! “Të mos thoni në Ditën e Kijametit: “Ne nga ky (dëshmim) ishim të panjohur”. Pikërisht nga ky ajet lindin disa pyetje filozofike, të cilat mund të preken vetëm me një qasje të thellë analitike. Ka mjaft shembuj të këtillë në Kur’an dhe hadith. Disa janë të dhëna në formë lutjeje (duaje) disa si thënie të Pejgamberit. Imam Aliu në “Shtegun e elokuncës” jep një fjalim mjaftë interesant mbi çështjet e botës së gajbit-transcendecës, determinizmit apo lirisë në këtë botë, në lidhje me të mirën dhe të keqen karshi Zotit dhe njeriut si dhe mbi pakufishmërinë e sifateve të Zotit.

15

Përse na shërbejnë tërë këto çështje që i përmendëm nëqoftë se nuk janë të karakterit praktik? Ato na shërbejnë për të kuptuar, e jo për ndonjë akt të veprimit aktiv. Nëse nuk i kuptojmë parimet e fesë, atëherë do të mbetemi të gjymtë (të sakatosur), do t’i kryejmë ato që nga ne kërkohen, por nga ana tjetër do të jemi tmerrësisht të privuar dhe të kufizuar. Ajeti i sipërshënuar: “Ne nga ky (dëshmim) ishim të panjohur”, i atribuohet tradicionalistëve (hadithxhinjëve), të cilët thonë se e ndjekin Kur’anin vetëm nga e tyre e jashtme (zahir), dhe të cilët pohojnë se na ështëe ndalur të hyjmë në batininë (brendinë) e saj. Në qoftë se nuk mendojmë mirë mbi këtë çëshje, atëherë në Ditën e Gjykimit nuk do ta dijmë përgjigjen. Nëse dikush nuk arrin njohjen themelore mbi këto çështje dhe kufizohet vetëm në veprimet kryese, ai lirisht mund të jetë pjestarë i ndonjë feje tjetër. “Sikur të kishte në to (në qiej e në tokë) zota pos All-llahut, ato të dyja do të shkatërroheshin. Larg asaj që i përshkruajnë është All-llahu, Zoti i Arshit”. (El-Enbija, 22). Kjo gjithashtu nuk është ajet i karakterit urdhërdhënës me veprim praktik, por ajet për meditim. Ose p.sh. ajeti 91 i sures El-Muë’minun: “All-llahu nuk ka marrë për Vete kurrëfarë fëmije (as nga engjëjt, e as nga njerëzit), nuk ka me Të ndonjë Zot tjetër, pse (sikur të kishte zot tjetër), atëherë secili zot do të veçohej me atë që ka krijuar, dhe do të dominonte njëri mbi tjetrin. I lartë, i pastër është All-llahu nga ato që i përshkruajnë. Në qoftë se ajeti nuk është i karakterit urdhërdhënës dhe nuk është i kuptueshëm, atëherë çfarë është? Këtu na sugjerohet se duhet të ulemi, të vëmë në përdorim procesorin analitik dhe të mendojmë mbi domethëniet tjera të këtij ajeti. Kur’ani gjithashtu ofron edhe metodologjinë e analizimitmbi çështjet e Qenies së Zotit dhe Emrave të Tij. Mbi këtë ekzistojnë diskutime të shumta. Edhe filozofët perëndimor edhe ato të Lindjes, edhe gnostikët edhe teozofët-kanë diskutuar rreth kësaj. Secili nga to kishte mënyrën e vet të qasjes. Por, disa fozolofë muslimanë si Ibn Sina, Ibn Rushdi, El-Farabiu, Nasiruddin Tusi, nuk janë shërbyer me këtë metodologji, ngase më tepër janë mbështetur në filozofinë greke. Mulla Sadri mbetet pionier i kësaj qasjeje filozofike të Kur’anit Famëlartë.

PËRSE TËRË KËTO PARIME, NË QOFTË SE NUK JANË TË KARAKTERIT PRAKTIK DHE URDHËRDHËNËS? Akoma nuk jemi përgjigjur në pyetjen përse janë këto urdhëra, në qoftë se nuk kanë karakter praktik apo urdhërrues? Disa do të thonë se këtë do ta pranojnë pa menduar për asgjë. Kjo do të ishte njëjtë sikur nxënësve të klasës së parë (filloristëve) t’u sjellish ndonjë libër filozofik dhe t’u thonim që ta lexojnë dhe mësojnë, ndërsa kualiteti, përkatësisht kuptimi do të vjen më vonë. Kemi një numër të parimeve kur’anore të cilat kanë të bëjnë vetëm me njohjen tonë. Imam Sexhadi thotë se sureja Ihlas, Hadid dhe Hashr sjellin ajete të cilat nuk do t’i kuptojnë njerëzit e rëndomtë, deri në “Kohën e fundit” (Ahiri Zaman), ku shkenca do të përparoj aq sa do të bëhen të kuptueshme. Tabatabai thotë se sado që irfani (gnosa) të jetë zhvilluar, nuk do të arrijë shkallën që të mund të kuptojë domethënien/esencën e sures Kaf. Këto pra janë pyetje të cilat kanë të bëjnë me të kuptuarit, të mësuarit dhe njohjen. 16

Dhe më pas erdhën filozofët perëndimor dhe parashtruan teza të caktuara,të cilat kishin për qëllim marrjen e thellësisë (brendisë së thellë) që ka Islami dhe po të njëjtën ta heqin nga musimanët. Bertrand Raseli (Russell) shkroi librin “Historia e filozofisë perëndimore”, ku thotë se diskutimet filozofike u përkasin vetëm shi’itëve dhe janë në frymën e tyre të animit kah batini (e fshehta). Ahmed Emin, mendimtari musliman, thotë se shi’itët në përgjithësi kanë prijës për të filozofuar. Këtë e argumenton me atë që thotë se iranianët e ndjekin traditën e tyre paraislamike. Iranianët gjithnjë kanë qenë të interesuar për filozofinë. Mirëpo, Mutahhari thotë se që të dy (Russelli dhe emini) e kanë gabim. Russelli në një farë mënyre kërkon ndjesë, që nuk e kupton filozofinë, e sa nuk mundet ta njohë filozofinë islame-mundemi të paramendojmë. Tezat e tij të shprehura përkitazi mbi filozofinë islame, nuk kanë kurrfarë baze shkencore. Kur Russelli si materialist e trajton problematikën islame, i kaon kufijtë e shkencores. Mutahhari përsëri thotë se Russelli edhe nuk e habit aq, por e habit Emini i cili është musliman. As që të gjithë shi’itët janë iranianë-por as të gjithë iranianët janë shi’itë. Autorët e mëdhenj, Sujutiu dhe Tabersi nuk kanë qenë iranianë, ndërsa Buhariu, Muslimi, Haxhaxhi nga Nishapuri, Ebu Davud Sixhistani etj, gjithë këta janë iranianë, por asnjëri nga to nuk ka shkruar asnjë traktat diskutimi mbi filozofinë. Që iranianët janë filozofë, kurse të tjerët jo, atëherë me të drejtë do të supozohej se Buhariu dhe Muslimi janë filozofë. Diskutimet mbi tevhidin me gjuhën filozofike nuk kanë lidhje me Iranin. Rrënjët e kësaj analitike janë nga Kur’ani. Shibli, teozofi i njohur, ka shkruar veprën Ilmul-Kelam. Aty ka shtruar pyetjen: Pësre mutekel-limët gjithnjë janë të prirur kah temat filozofike? Përgjigj-ja: Për shkak se ata kryesisht janë mufesirë. Kanë patur grupet (qarqet) e tyre, janë shoqëruar mes tyre dhe për rrjedhojë nuk kanë patur kontakte në planin më të gjërë. Shkaku që kanë qenë të kufizuar vetëm në këto grupe qëndron në atë se ata e kanë kosideruar se shoqërimime të tjerët (jashtë këtyre grupeve) sjell dëm. Si shkak i dytë potencohet ajo se ata kanë qenë të zënë me hulumtimin e zinxhirëve të haditheve, ndaj edhe nuk mbërritën të shoqërohen me të tjerët. Ky ka qenë shkaku që shumë pyetje/çështje që u problematizuan në disa vende tjera, si dhe problemet dhe çëshjet e ndryshme-thejshtë nuk arritën deri tek ata. Ndaj edhe nuk mundën as të përgjigjen pyetjeve të sipërshënuara e as të shprehin vërejtjet e tyre ndaj pyetjeve që i kishin përgatitur të krishterët dhe popujt tjerë ne adrsë të Islamit. Ata komunikonin vetëm me nxënësit e tyre dhe një grup të ngushtë njerëzish. Nxënësit i dëgjonin pa asnjë vërejtje. Kur ndonjëri nga nxënësit ishte aq i pjekur, sa që parashtronte ndonjë pyetje-në të cilën ata nuk dinin t’i përgjigjeshin, shpreheshin: Kualiteti i kësaj është i panjohur, kurse pyetja është bid’at. Kësisoji eliminonin çdo opozitë. Meqë eliminuan opozitën, për rrjedhojë kishin vetëm një përgjigje, ndaj edhe thoshin se me këtë e ndalonin sulmin ndaj Islamit. Ndaj edhe kurrë nuk u shkonte ndërmend të mendojnë mbi disa zgjidhje alternative. Muëtezilitët kishin më shumë kontakte me botën, ndaj edhe bënin diskutime me të gjithë ngase e dinin se teoria pa argumente do të dështonte. Ndaj edhe ia vunë vetes së tyre për qëllim që patjetër duhet t’i njohin rrënjët e botës dhe ia dhanë vetvetes detyrën t’i zgjdhin tërë dilemat e pazgjidhura në disa çështje. Ajo që mutekel-limët ishin mjaft të kufizuar, nuk ishte punë e Islamit, por mënyra e tyre e të kuptuarittë jetë islame.

17

“E nëse ndokush prej idhujtarëve të kërkon strehim, ti strehoje në mënyrën që t’i dëgjojë fjalët e All-llahut (Kur’anin), e mandej përcille deri në vendin e tij të sigurtë. Këtë ngase ata janë popull që nuk e dinë (të vërtetën e fesë islame)”. “El-Tevbe, 6). Ky ajet kur’anor i përket një parimi të përgjithshëm, dhe ja shkaku përse: Atëbotë mushrikët nënshkruan me Pejgamberin armëpushim, sipas të cilit të dy palët kishin të drejtë të lëvizin. Mirëpo, mushrikët vazhdonin t’i vrisnin muslimanët përkundër nënshkrimit të marrëveshjes. Vjen Xhibrili tek Pejgamberi dhe i thotë se ata (mushrikët) nuk i përmbahen marrëveshjes, ndaj duhet të lufton kundër tyre, gjaku i tyre është hallall dhe kudo që t’i gjejë t’i poshtërron dhe t’i mbytë. Sipas kësaj marëveshjeje nëse ndonjë mushrik i thotë Pejgamberit se nuk mendon sikur populli që i përket, si dhe se dëshiron të dëgjoj atë çka e kumton Pejgamberi, atëherë këtij individi duhet gjithsesi t’i jepet strehim dhe azil. Al-lame Tabatabai thotë sikur t’i hulumtonim tërë parimet që janë në Kur’an, nuk do të gjejmë parim më të mirë se ky. Ekziston mundësia që ai mushrik të thotë: “E sheh, muslimanët e kanë këtë parim. Prandaj mundemi nën pretekstin se dëgjojmë shpalljen, të shkojmë atje dhe të spiunojmë”. Shtrohet pyetja tani: “Çka nëse këtë edhe muslimanët e kuptojnë? Mund t’ju kërcënohen atyre që vijnë, apo thjesht t’ua refuzojnë azilin për shkaqe sigurie. Mirëpo Pejgamberi thotë: “Jo, nuk keni të drejtë ta bëni një ndalesë të këtillë, ngase dëmi që mund t’ju bëhej nëpërmjet spiunimit është shumë më i vogël nga dëmi që t’ju ndalohet ta dëgjojnë të vërtetën, ta kuptojnë Fjalën e All-llahut”. Të gjithë parimet që i jep Kur’ani nuk i kanë ardhur vetëm një populli: Arabëve, iranianëve, vetëm shi’itëve, sunnitëve apo të tjerëave, port ë gjithë. Ata të cilët thonë për disa tjerë që diçka bëjnë vetëm e vetëm pse u është e barabartë me një, padyshim janë në njërën nga këto dy gjendje. • Në pyetje janë muslimanët të cilët janë miq të muslimanëve, por janë xhahilë, të tillët nuk e dijnë se goditja e “gardhit” rreth Islamit, në të vërtetë e dridh tërë Islamin. • Ose janë armiq, e armiq janë ngase, p.sh. thonë: Lëre more, po ata janë vetëm disa filozofë iranianë, le t’i lëmë të sorollaten vetë ato rreth asaj që trumbetojnë. Ne pra, duhet së pari vetë të njohim diç, që të mund t’u japim përgjigje të duhur të tjerëve. Në bazë të parimeve kur’anore mund të jepet përgjigje në të gjitha pyetjet e kësaj bote. Shumë keq është kur dikush i orientuar properëndimor pyet diç të thellë, ndërsa ne thjeshtë i themi se nuk e dijmë apo se nuk mundemi të mendojmë mbi këtë. A thua argumentimi i bazuar në mendim dhe në dhënien e përfundimeve duke u bazuar në këtë janë të domosdoshme dhe të nevojshme për Islamin apo mjafton të kënaqemi vetëm me zahirin (anën e jashtme)? Kur’ani nga njëra anë shumë gjëra is jell me argumentim, ndërsa të tjerët i thërret të sjellin argumentet e tyer, në qoftë se i kanë, kuptohet. Në ajetin 6, të sures Et-Tevbe, thuhet: “E nëse ndokush prej idhujtarëve të kërkon strehim, ti strehoje në mënyrë që t’i dëgjojë fjalët e All-llahut (Kur’anin), e mandej përcille deri në vendin e tij të sigurt. Këtë ngase janë popull që nuk e dinë (të vërtetën e fesë Islame)”. Nga ky ajet vërejmë se në qoftë se mushrikët kërkojnë argumentim, në këtë rast duhet t’ua japim mundësinë të dëgjojnë argumentimin e Kur’anit dhe Pejgamberit, dhe në

18

qoftë se nuk i pranojmë, atëherë sërish duhet t’i strehojmë në vend të sigurtë”, ngase ata janë popull që nuk e dinë (të vërtetën e fesë islame)”; Dijetarët muslimanë nga ky ajet nxjerrin mjaft shembuj se si duhet në mënyrë argumentuese të diskutojmë me ata të cilët nuk kanë ndjenja për fenë dhe vlerat e drejta.

TRADICIONALISTËT: ÇDO DISKUTIM QË TEJKALON ZÂHIRIN ËSHTË BID’AT Tradicionalistët, muhadithët, gjithnjë kanë refuzuar çfarëdoqoftë diskutimi apo argumentimi të këtij lloji. Ata shpallën se çfarëdo lloj diskutimi që është jashta zahirit të Kur’anit dhe Hadithit është bid’at (risi). Tabatabai thotë se logjika e sëndoshë nuk e pranon qëndrimet e këtilla. Intelekti (akli) nuk pranon që diçka të pranohet apo të refuzohet pa argument. Ai vërteton se edhe Kur’ani edhe Sunneti e pranojnë argumentimin dhe meditimin. Qindra ajete të tjera thërrasin në argumentim dhe meditim. Është e qartë se shumë ajete ftojnë, përkatësisht nxisin argumentimin racional, analizën dhe shpierjen drjet të vërtetës përmes rrugës së argumentimit. Do të ishte jologjike që disa ajete të nxisin meditim dhe sjelljen e përfundimeve racioanle, ndërsa ajetet tjera flasin se për gjithçka mund të meditohet, por vetëm mbi përmbajtjen e ajetit jo. Në këtë mënyrë ajetetet do të shkatërronin vetveten e tyre. Ata të cilët refuzojnë se vetë Kur’ani nxit diskutimin e argumentuar dhe e propagon një gjë të tillë, thonë se njerëzit të cilët kufizohen në zahir shkaktojnë kundërshtim të ajeteve të Kur’anit. Në fakt, përfundimet e tyre sjellin gjer tek kjo, ngase nga njëra anë ftojnë në meditim, kurse nga ana tjetër e margjinalizojnë një gjë të tillë. Përse Islami në përgjithësi? Në pyetje është ideja e meditimit/mendimit, lëvizja mendimtare. Caku i tij është, e para të ndryshojë mendimet e njerëzve; e dyta ta përsos moralin (ahlakun) e njeriut, kredon e tij morale; dhe e treat: tërë këto t’i jetësojë në vepra. Nëse dëshirojmë që Islami ta ndërrojë moralin tonë, së pari duhet ta ndryshojmë të menduarit tonë. Ndërsa, nëse duam ta ndërrojmë sjelljen, atëherë përpara se ta bëjmë një gjë të tillë, duhet që ta ndërrojmë moralin tonë. Ndryshimi i moralit është i pamundur të bëhet, pa u bërë ndryshimi në kokë, ndërsa mendimet nuk mund të ndryshohen derisa intelekti të mos jetë i kënaqur me ndonjë zgjidhje (opcion) që i ofrohet. Dikë mundeni që ta detyroni për diçka, mirëpo kjo është sikur ta shtrëngoni kapakun. Tabatabai thotë se sikur forca të kishte përparësi përpara mendimeve, atëherë diktatorët e botës, kur ta marrin pushtetin, s’do t’u nevojitej fare propaganda e cila do të duhej t’ua zbukuronte diktaturën atyre. Përse ju duhet propaganda? Për atë se e dijnë që njerëzit po qese njerëzit nuk do ta kishin ndjenjën se mbi tat a qeveriset sambas të drejtës dhe parimeve të lirisë, atëherë do të refuzonin dëgjueshmërinë. Ndaj, nisur nga kjo, diktatorët krijojnë një lloj gjoja të të drejtave të njeriut. Përse? Për shkak se në natyrën

19

njerëzore është që ta ndiejnë dhe duan lirinë, ndaj diktatorët edhe luajnë pikërisht në këtë kartë. Pra, Islami dëshiron ta ndryshoj shoqërinë, dhe për ta bërë këtë duhet ta ndryshoj atë çfarë gjendet në koka, e për t’u bërë kjo mendimet patjetër duhet të jenë të kënaqur me të. E pamundur është të veprohet në të njëjtën mënyrë edhe ndaj atij i cili beson në tevhid, që d.t.th. se Një Zot udhëheq me tërë universin edhe në raport me atë person i cili fare nuk beson në Zot. Sikur dikush t’i mësonte në të njëjtën mënyrë, nuk do ta arrinte rezultatin e njëjtë. Karl Marksi në librat e tij thotë se morali nuk është asgjë tjetër pos një mashtrim i madh. Niçeja (Nietzsche) thotë se morali, mëshira, ndjenjat ndaj të tjerëve janë gjëra të kota për të cilat nuk duhet të çajmë kokën. “Në qoftë se dikush ta zgjat dorën për të lypur, preja dorën dhe nga ky cast dije se i ke bërë shëbim, ngase njërëzimi nuk ka për të përparuar, gjersa nuk lirohet nga persona si ky”-në mënyrë arrogante bërtet Niçeja. Përse e thëkson? Ngase beson se forca/fuqia gjendet vetëm në fuqi dhe sa më shumë fuqi të ketë në dorë, njeriu është më i përparuar. Tabatabai thotë se kur të varfërit i jepni të holla, qetë lëshojani në dorë, ngase dora e së varfërit është manifestim i dorës së Zotit. Dhe puthe atë dorë, ngase kështu ke bërë një vepër hyjnore dhe kësisoj i falënderohesh asaj dore që e ke patur për nder të bësh një akt sublime hyjnor-thot ai. Këtu qartë vërejmë rezultatet e dy mendimeve/koncepteve diametralisht të kundërta: Ai që nuk beson në Zot thotë që dora të pritet, ndërsa besimtari thotë që po ajo e njëjta dorë të puthet. Islami konsideron se është e pamundur që të arrihet në çfarëdo qoftë reformash, përderisa nuk ndodh reforma në kokë, pra reforma mendore. Mulla Sadri thotë se njerëzit dana’a (para 100 viteve) janë të prangosur me padituri. Sillen sikur minjë të verbër tek të cilët arrinë drita, por ato nuk kanë dobi nga ajo. D.t.th. e kanë ndërprerë ardhjen e dritës së Zotit tek vetja e tyre. Minjtë e verbër jo vetëm që nuk do të reformohen që ta shohin dritën, por do të konkludojnë se ajo ështëe keqe dhe do të ikin nga ajo. Gjetja e dritës në ajetet kur’anore, minjtë e verbër do të shpallin bid’at. Çdo tentim të gjetjes së urtisë në ajete do ta konsiderojnë nënçmim. Ata mbi nocionet siç janë: Qenia e Domosdoshme, Përhershmëria e Krijuesit, përkohshmëria e krijesave, thonë se janë mutashabihate (të paqarta) ndaj është e pamundur të diskutohet mbi themelet e argumentimit. Mulla Sadri thotë se sikur qëllimi i Kur’anit të ishte ky, atëherë më mirë do të ishte që ai (pra Kur’ani) të mbyllet, të lihet në rrethinën e Mekkës, të jetë i gruposur dhe më mirë neve të mos na kishte ardhur. Por, kuptimi, domethënia është krejtësisht tjetër fare. Derisa të ekzistojë bota, Kur’ani ka për qëllim udhëzimin e njerëzimit. Islami gjithnjë është në ndonjë udhëkryq, gjithnjë diç e re po ndodh, shkenca zbulon fakte të reja, ndaj edhe duhet dhënë përgjigje të reja. Mulla Sadri thotë: “Hiqeni perden nga sytë tuaj, lëshoni rrezet e dritës së Zotit! Mos u kufizoni vetëm në organet trupore-të cilat nuk janë asgjë tjetër pos të karakterit kalimtar!” Mirëpo, do të paraqitet dikush që do të ketë qasje kritike ndaj këtyre kriteriumeve, dhe do të jap vërejtjen vijuese: “Mosni ju ashtu, unë nuk e pranoj as Mulla Sadrin, as Tabatabain, unë e ndjeki Pejgamberin s.a.v.s.”. Pejgamberi s.a.v.s. e pa një plakë (axhaiz) e cila thurrte lesh duke i rrotulluar gishtërinjtë, dhe e pyeti: “ Ti e beson Krijuesin e kësaj bote”? Ajo iu përgjigj” “Po si” Pejgamberi s.a.v.s. e pyeti: Çfarë argumenti ke?

20

Sikur unë të mos e lëvizja tufë me kërabzën kryesore, atëherë leshi nuk do të mund të sillej, e a thua si do të mundej tërë bota të sillet/lëviz pa dikë që e lëviz? Atëherë Pejgamberi s.a.v.s tha: “Ndiqnie logjikën e kësaj gruaje!” Përse është kështu? Njerëzit gjithnjë përqëndrohen/fokusohen në gjërat e kësaj bote ndaj edhe janë të kufizuar. Niveli i të menduarit të asaj plake përqëndrohej rreth asaj që e kishte në dorë, pra e lëvizte dhe ajo në bazë të asaj erdhi gjer tek përfundimi se si funksion Universi, ngase patjetër duhet të ekzistoj një Lëvizës i Universit. Ata të cilët i mohojnë qëndrimet e atyre që thonë se argumentueshëm duhet të diskutohet mbi domethëniet e Kur’anit dhe Hadithit, thonë: “Ne nuk e dijmë se çfarë ka andej nga ana tjetër e hakikatit.” Në Kur’an theksohet se më shumë do ta pësojnë ata njerëz të cilët në këtë botë janë përpjekur dhe konsiderojnë se janë të sukses-shëm, e në të vërtetë gjithçka që kanë vepruar ka qenë e kotë, ndaj edhe janë shkatërruar. Ndonjëherë mendojmë se diçka është argumentuar, por ajo në fakt është rezultat i mosdijes sonë. Konzervatorët do të thonë: “Do të mbështetemi në mendimin e një plake, do ta ndjekim fenë e saj, ndërsa do t’i ndjekim përfundimet/konkluzionet e Tabatabait”. Tradicionalistët gabimisht i kanë kuptuar disa gjëra. Pejgamberi s.a.v.s. njëherë e pyeti një grua: “Ku është Zoti?” Ajo u përgjigj: “Lartë!”, dhe ai (Pejgamberi) e pohoi një gjë të tillë. Kjo ishte një përgjigje e kënaqshme, kur e kemi parasysh nivelin e asaj gruaje, port ë pyetet ndonjë intelektual, atëherë kjo buk do të ishte përgjigje e kënaqshme. Pra, për këtë grua mjafton argumenti se Zoti është lartë, por për intelektualin jo. A është e majftueshme të mbështetemi në atë çfarë tha Pejgamberi: “Ndiqni logjikën e kësaj plake; apo duhet të ndjekim mëndje më të forta? Nuk kanë për të ndryshuar veprimet dhe sjelljet e njerëzve derisa nuk ndryshon esenca e tyre morale, ndërsa kjo nuk ka për të ndryshuar-gjersa nuk ndryshohet botëkuptimi i tyre. Shembulli me plakën dhe furkën na rrëfen një besim të thjeshtë, të cilin ne duhet ta ndjekim në nivelet më të ulëta të vetëdijes sonë. Por a thua mund të kënaqemi me këtë besim të thjeshtë, pra ndjekjen e logjikës së kësaj plake, dhe të mos thellohemi më tej në fe, të mos hulumtojmë ndonjë mendim/nocion/kategori më të thellë të gjithë kësaj? Muhadithët thonë se tani nuk duhet të gjithë ta rrotullojmë atë që e rrotullonte plaka për të ardhur në atë përfundim në të cilin erdhi plaka. Na mjafton kuptimi i hadithit. Problemi i tyre është se nga njëra anë kërkojnë nga ne të mendojmë, kurse nga ana tjetër vetëm të ndjekim logjikën e asaj plake dhe të mos mendojmë… Por, ne akoma nuk i kemi dhënë përgjigje konzervatorëve të cilët janë kufizuar në këtë hadith. E para: Askund nuk kemi argumente bazë qoftë në traditën sunnite apo atë shiite, se ky vërtet është është hadith. Kur diçka na thuhet në formën e hadithit, gjëja e parë që duhet të bëjmë është verifikimi se a thua kjo është hadith apo jo. Mirëpo, ky rëfim me plakën i është përgjigjur një grupi të ngushtë, ndaj edhe si të tillë e kanë proklamuar për hadith. Të supozojmë se është hadith, por dijetarët muslimanë i kanë dhënë shumë dimenzione të ndryshme. Shejh Muhammed Shebestori dijetari i shekullit të 11, në veprën e tij “Kopshti sufi” thotë: “Nëpërmjet çkahit ke arritur në përefundim se mbetesh në këtë botë. I LartëMadhëruari për shkakun tënd e ka kryer këtë Univers, ndërsa ti dëshiron të mbyllesh dhe kufizohesh në një vrimë”. A nuk e dini ju se All-llahu nënshtoi për të mirën tuaj çka në qiej e çka në tokë dhe plotësoi ndaj jush të mirat e Tij të dukshme e të fshehta…” (Llukman , 30). “Ndaj çohu dhe sikur Ibrahimi kërkoje hakkun (të vërtetën) tënde. Vetmohu natën dhe shiko kah

21

qielli dhe medito se ditët do t’i kesh të plota. Gjatë ditës kokat duhet të jenë të ulura, kurse gjatë natës të ngritura. Përse? Që të mos i shohim mangësitë e të tjerëve dhe të njëjta t’i komentojmë, ndërsa natën për t’i parë yjet dhe botën e melaqeve”.

PËRSE PEJGAMBERI VET U NGJIT NË SFERAT QIELLORE? “Pa të meta është LartMadhëria e Atij që robin e Vet e kaloi në një pjesë të natës prej Mesxhidi Haramit (prej Qabesë) gjer në Mesxhidi Aksa (Bejtil-Mukkades), rrethinës e së cilës Ne e kemi bekuar, (ia bëmë këtë udhëtim) për t’ia treguar atij disa nga argumentet Tona. Vëretët, Ai është dugjuesi (i fjalëve të Muhammedit), pamësi (i punëve të Muhammedit)”. (El-Israë, 1). “Ti je në një qoshe, i burgoaur aikur rob lufte dhe përqëndrohesh në thënien e një grauje plakë. Ata që kanë depërtuar në botën e Mbretërisë së Zotit, para kësaj e kanë sakrifikuar gjakun e tyre, e ndërsa ti je strukur në një qoshe dhe mendon se do ta lëvizish botën”. Akoma jemi tek ai hadith dhe akoma supozojmë se ky është hadith. Mevlana thotë se shumësi i fjalës axhaiz nuk do të thotë grua plakë (ashtu siç mendohet rëndom), por se kjo është shumësi nga axhz-zemrat e thyera, ndaj sipas Mevlanës hadithi u atribuohet atyre të cilët kanë ardhë që t’u shpërthejnë zemrat nga dashuria për të Dashurin (Allllahun). Kur njeriu niset në kërkim të dijes, së pari ecën nëpër terr, por vullneti (dëshira e tij) për dije e bashkon me Krijuesin, i Cili ia dërgon dritën, ndaj ai edhe arrin t’i njoh tërë shfaqjet. Shehid Mutahhari nuk pajtohet me asnjërën nga këto dy përgjigje, përveç me atë që plaka e ka thënë një gjë të këtillë-ngase dituria e saj aq i kishte kapacitetet për njohjen e Krijuesit. Po të ishte dikush tjetër, gjithsesi se do të gjente ndonjë mjet adekuat njohës për ta njohur Krijuesin. Plaka e kë përdorur argumentin e parë të Aristotelit, argumentin se ekziston Krijuesi, ngase ai ka pohuar se çdo lëvizje kërkon lëvizësin e saj. Plaka me fiterin e saj, fare duke mos dijtur gjë për Aristotelin, e ka shpehurin argumentin aristotelian. “Në qoftë se kjo që thurri nuk mund të lëviz vet, atëherë si do të mundej të lëviz kjo botë, pa Lëvizësin e saj”-mendoi ajo. Pikërisht nga kjo Mutahhari është i mendimit se duhet të pranohen argumentet fetare të shfaqura me gjuhën e argumenteve. Ç’është domethënia e shqisës? Në kohën bashkëkohore në raport me shkencat filozofike kemi ardhur gjer tek disa vizione të reja. Erdhi deri tek konfrontimi i empiristëve dhe metafizikëve. Në Evropë, në shekullin e fundit filozofia materialiste ose empiriste po ngadhnjen dhe qëndrimet e tyre mbizotërojnë rreth e përqark Perëndimit. Rezultati i kësaj fitoreje ishte vijuese: Sistemi komperativ metafizik nuk vlen nga këndvështrimi i tyre. Përfaqësuesit e konceptit materialist të filozofisë janë shprehur se i vetmi qëndrim i vlefshëm për t’u çmuar është ajo çka mbështetet në eksperimentet dhe shqisat. Rezultati përfundimtar i filozofisë empiriste thotë se njohja nuk ka kurrfarë lidhje me fenë. Nëpërmjet shqisave nuk mund ta arrijmë Zotin, ndërsa gjithçka që nuk mund ta prekim (ndjejmë)-nuk ekziston. Gjithçka që nuk i është nënshtruar eksperimentimit, është shpallur e dyshimtë, e pamundshme dhe mosekzistuese, ndaj edhe për këtë nuk ia vlen të harxhosh kohën. Në Evropë, pra mizotëron ky koncept materialist i filozofisë, me çka feja u shporr nga shkenca. Nuk mund të thuhet se fitorja e konceptit materialist, nuk pati ndikim në botën islame. Hallkat, tematika e të cilave ishte koncepti materialist, u bashkangjitën

22

avash-avash në botën islame, kështuqë në fund patën edhe ndikim të konsiderueshëm në të. Këto hallka në fund përfunduan me krijimin e mendimeve të veçanta në botën islame, kurse pesë janë shkaqet themelore të depërtimit të këtyre ideve në botën islame: 1. Shpirtëngurtësia dhe shkurtpamësia e tradicionalistëve në botën islame, ngase është e dijtur se kishin qëndrim negative kur ishte në pyetje filozofia; 2. Diskutimet filozofike në vetvete ishin të komplikuara dhe për rrjedhojë një numër i madh nuk i kuptonin; 3. Prapambeturia e botës islame, posaçërisht ajo shkencore; 4. Përparimi i shkencës perëndimore, veçanërisht atyre eksperimentale; dhe 5. Tërë katër elemntet e sipërpërmendura u mbushën me propagandën armiqësore. Këto 5 shkaqe kushtëzuan shfaqjen e mendimtarëve muslimanë, të cilët nga njëra anë kishin lidhje me Islamin, ndërsa nga ana tjetër nuk kishin njohuri mbi Islamin dhe filozofinë Islame. Ata i mahnitipërparimi teknologjik i Perëndimit, ndaj conform këtyre faktorëve bënë një vision të ri-pikëpamjet e reja Islame me emërtimin telfiki. Ç’do të thotë telfiki? Ai nënkupton disa çështje: • Feja mund të arrihet nëpërmjet eksperimentimit dhe hulumtimit. Nuk janë të largëta pyejtet/çështjet fetare, që të mos mund të arrihen nëpërmjet eksperimentimit; • Nëse duam ta njohim natyrën e fesë, së pari duhet të njohim qenine e natyrës; • Çdo rrugë e njohjes së Zotit-pa njohjen e ligjeve të natyrës është i gabuar; dhe • Tërë këto që i numëruam nuk i kemi shpikur, por tërë këto gjenden në Kur’an. Pra siç shohim ky telfik është në kundërshtim me pikëpamjet materialiste. Ndaj materialistët pohojnë se me eksperimente mund të argumentohen faktet metafizike dhe pikërisht me këtë teknologji që sot po e bën Perëndimi. Qëndrimet e empiristëve islam përmblidhen në këto kuptime: të tentohet me të menduar filozofik të arrihet gjer tek faktet metafizike është e njëjët sikur të derdhësh ujë në enë, ngase sado që ta ngushtosh, ajo megjithatë së pari ik/lëviz dhe përsëri kthehet. Nuk do të bëjmë asgjë të re, përveç që do ta nxisim botën kundër botës islame. Ky nuk është qëndrimi ynë, por gjithë kjo gjendet në Kur’an. Por Kur’ani a nuk na nxitë/thërret t’i njohim faktet materialiste: Qiejt, tokën etj. njohja e fakteve të kësaj bote përveç mënyrës natyrore, mund të njihen edhe në rrugën eksperimentuese. Çelësi i vëtem për njohjen e kodit të kësaj bote është kjo metodë. Njëri nga kryesorët e bartjes së kësaj ideje/doctrine është egjiptasi Ferid Vexhdi, autori i librit “Në gërmadhat e fesë”, pastaj Ebul-Hasan En-Nedeviju me librin e tij “Sa humbi bota për shkak të dekadencës së botës islame”, më pas vëllezërit Sejjid dhe Muhammed Kutub. Sejjid Kutubi ishte revolucionar islam, i cili e shkroi librin “Sa jemi musliman” të cilin libër vëllai i tij Muhammedi pas ekzekutimit të Sejjidit, e zgjeroi dhe përpunoi këtë libër. Nedviu, irakian, shkroi librin “Dalja e botës muslimane nga xhahilijjeti në skenën shkencore”. Në këtë libër ai flet se xhahilijjeti në fakt është lënia pas dore e filozofisë. Synimi i këtyre dijetarëve ishte ta paraqesin Islamin përmes optikës perëndimore, por kjo nuk do të thotë se ata kanë pasur për qëllim dorëzimin e Islamit në duart e shkencëtarëve perëndimor. Ata thonë se metodologjia të cilën e shfrytëzon Perëndimi në hulumtimet e

23

saj nuk është e tyre, por e Zotit, vetëm se ata (perëndimorët) kanë fillaur ta përdorin përpara ne-muslimanëve. Nedviu e shkroi edhe trajtesën e tij me emrin “Muhkemat ve bejjinat”. Ai këtu thekson se Pejgamberi s.a.v.s. i kthjelloi njerëzit kur ishte në pyetje qenia e tyre, shkenca, si dhe për fillimin dhe zhvillimin e botës, të ardhmen e botës dhe të njeriut. Pejgamberët në përgjithësi i kanë dhënë mjaft informacione njerëzimit, kështuqë është e panevojshme që njerëzit të mësohen me gjërat elementare. Pejgamberët i zbuluan faktet mbi Ezelin (mbi ngaherën/pafillimin) dhe pafundësinë e botës), mbi Ditën e Gjykimit, këtë botë, Berzahun etj, dhe na kanë privuar neve që të diskutojmë mbi këto (tërë këto i pohon Nedvi). Ai në të vërtet dëshiron t’i hudh argumentet e filizifisë. Qëndrimi i tij është se dijenia mbi metafizikën është transcedentale, pra diçka që është jashtë shqisave tona dhe diçka për të cilën nuk ka çfarë të diskutohet. Mirëpo, thotë Nedviju, njerëzit nuk i kanë njohur tërë këto mirësi. Ndaj edhe njerëzit kanë filluar të disuktojnë mbi këto çështje, dhe për rrjedhojë janë future në hamendësime dhe sorrollatje nëpër terr…

PËRSE MENDIMET MODERNISTE ME TË MADHE U PRANUAN, VEÇANËRISHT NGA TË RINJTË: Këto mendime moderniste me të madhe u pranuan, posaçërisht nga të rinjtë në botën islame. Por edhe filozofët kundërpërgjigjen dhe thonë se fjalët e tyre nuk janë dëgjuar gjer në fund. Nuk kemi dilemë se fshehtësia e bukurisë qëndron në botën tjetër, por e pranojmë edhe faktin se Kur’ani në shumë vende thërret në hulumtimin e fakteve që kanë të bëjnë me këtë botë. Ai (Kur’ani) mjaft qartë na thërret në zbulimin e ligjshmërisë së shfaqjes së kësaj bote, dhe na nxit ta studjojmë lidhshmërinë e dukurive dhe ligjshmërive në botën materiale. Jemi të mendimit se studimi i ndodhive të kësaj bote është njëri nga qëllimet kyçe të Kur’anit Vlen të theksojmë se në kohën e xhahilijjetit të përgjithshëm në tokë, Kur’ani shpalli nevojën e studimit të të gjitha ndodhive në tokë. Kur’ani për një gjë të tillë nuk i nxit vetëm muslimanët por edhe popujt tjerë. Ndaj edhe filozofët nuk e mohojnë domosdoshmërinë për hulumtime shkencore. Filozofët shkencëtarëve të sipërpërmendur ua parashtrojnë pyetjen vijuese: “Me njohjen e ligjeve të natyrës e përfundoni rrugëtimin tuaj apo keni akoma rrugë për të vazhduar më tej? A thua dikush që i ka njohur tërë ligjet e ka njohur edhe Zotin dhe gjithë ndodhitë e Zotit?” Në qoftë se mund të përgjigjeni pozitivisht në këto pyetje, atëherë e pranojmë se metoda juaj është e mirë. Kur’ani është Libër i shpallur për mbarë njerëzimin. Nëse teoritë e juaja, të bazuara në pikëpamjet materialiste, mund t’i përgjigjen tërë pyetjeve kur’anore, atëherë do t’i pranojmë, por realiteti është krejt ndryshe. Rruga e hulumtimeve shkencore të bazuara në faktet e zbuluara në natyrë është vetëm gjysma e rrugës drejt arritjes së plotë të fakteve metafizike. Kjo rrugë e bazuar në eksperiment nuk e shpie njeriun në fund të rrugës, e në qoftë se njeriu nuk arrin në cakun përfundimtar, atëherë nuk e ka përmbushur misionin e tij në tokë. Të mos mbërrish në fund të rrugës, apo të humbasish është e njëjta gjë. Tani filozofëve do t’u parashtrojnë disa pyetje kur’anore për t’i demaskuar thëniet e tyre, që përmes shkencës së zhveshur, të bazuar në ligjet natyrore, të mund ta njohim botën metafizike. A thua si do të përgjigjen ata në këto pyetje:

24

“Ai është Krijuesi i qiejve e i tokës. Ai nga lloji juaj krijoi për ju bashkëshorte dhe nga kafshët krijoi çofte, ashtu që t’ju shumojë. Asnjë send nuk është si Ai, Ai është dëgjuesi, shikuesi”. (Esh-Shura, 11). “Shembulli i keq u takon atyre që nuk besojnë botën tjetër, ndërsa All-llahut i takon shembulli më i lartë. Ai është Fuqiploti, i Urti”. (En-Nahl, 60). “Ai është All-llahu, nuk ka zot pos Tij. Atij i takojnë Emrat më të bukur”. (Ta-ha, 8). “Ai është All-llahu që nuk ka Zot tjetër përveç Tij, Sunduesi i përgjithshëm, i pastër (prej të metave që i mvishen), Shpëtimtar (që i shpëton njerëzit prej ndëshkimit të padrejtë), Sigurusei (që siguroi njerëzit me premtimin e Vet dhe pejgamberët me mrekulli), Mbikqyrësi (që mbikqyr dhe përcjell çdo send), i Plotëfuqishëm, Mbizotërues, i Madhërishëm. I lërtësuar është All-llahu nga çka i shoqërojnë! (El-Hashr, 23). “Të All-llahut janë edhe (anët nga) Lindja dhe Perëndimi, dhe kahdo që të ktheheni, aty është anë e All-llahut. Vërtetë, All-llahu është i gjërë (në bujari) e i Dijshëm”. (ElBekaretu, 115). “Ai është i Pari që s’ka fillim dhe i fundit që s’ka mbarim, i Dukshmi dhe i Padukshmi, dhe Ai është më i Dijshmi për çdo gjë”. (El-Hadidë, 3) “E nuk ka asnjë send që të most a ketë burimin te Ne, nuk e japim atë ndryshe vetëm sipas një mase të caktuar (të nevojshme). (El-Hixhr, 21). …”Ai është me ju kudo qëtë jeni, All-llahu është përcjellës i asaj që ju punoni”. (ElHadidë, 4). “All-llahu shlyen (nga ajo evidencë) çka të dojë e edhe e forcon çka të dojë). Vetëm tek Ai është Baza e Librit (Levhi-Mahfudh)” (Er-Ra’d, 9). Filozofët janë të mendimit se këto nëntë ajete që i sipërpërmendëm dhe shumë të tjerë, nuk është assesi e mundur të shpjegohen me ndihmën e ligjeve. Me çfarë lloj eksperimentimi mund ta shpjegojmë ajetin “…Ai është me ju kud që të jeni”? A thua si nëpërmjet eksperimentimit do të mund ta shpejgojmë, p.sh. fillimin, fundin, të pamurit dhe burimin e ujit? Këtë e bën vetëm All-llahu. A nuk është thënë: “Vetëm tek Ai është Baza e Libirit (Levhi-Mahfudh)”, dhe kjo i përket botës së transcedencës (gajbit) që d.t.th. është e pakapshme për ekpserimentin. Ndaj, këto janë gjëra të cilat janë të lidhura me botën e gajbit dhe assesi nuk janë të kapshme për ligjet e kësaj bote. A thua është e mundur t’i njohim krijesat e botës së padukshme (transcedentale) nëpërmjet krijesave të kësaj bote (dynjaje) kur ata nuk kanë asgjë të përbashkët? Ta marrim p.sh. syrin dhe veshin, që janë vetëm katër gishta larg njëri-tjetrit, por nuk kanë asgjë të përbashkët. Në botën materialiste syri funksionon sipas njërit ligj të Zotit, kurse veshi-sipas tjetrit. Në qoftë se do t’i neglizhonim këto fakte, atëherë kjo do të ishte e njëjtë sikur shembulli i njeriut të cilit i dhemb dhëmbi, dhe “kupton” se i dhemb edhe syri dhe shkon te mjeku duke i thënë që t’ia nxjerr syrin-ngase ndien dhimbje!!! Përveç kësaj, ajetet të cilët i pëmendëm nuk janë të karakterit urdhër-dhënës, por rrëfyes. Janë dhënë që të meditohet, studiohen dhe të depërtohet në qenien e tyre. Dikush do të parashtoj pyetjen: Ç’janë këto ajete në qoftë se në to nuk ka asgjë urdhëruese? Nuk mohohet vlera e shkencës gjer në një nivel, pra gjer tek kufijtë e skajshëm të njohjes. Thënë figurativisht, shkenca mbërrin gjer në Dajt, por gjer në majën e Korabit kurrë. Nëse fokusohemi në të arriturat e shkencës, do të biem në përfundim se ajo përmblidhet në tri gjëra/çështje: 1. Zoti ekziston (shkenca këtë mund ta vërtetoj se është e vërtetë);

25

2. Ai i Cili e ka krijuar këtë botë-nuk është nga e njëjta materie sikur kjo botë (Kualiteti i Tij është pakrahasueshëm mjaft i madh); dhe 3. Krijuesi i kësaj bote është i Urtë dhe i Dijshëm, ngase natyra në tërë dimensioned e saja funksionon në mënyërë të përsosur. Kush jemi ne dhe ku gjendemi në këtë botë? Për ta dijtur kush jemi, duhet t’i shtjellojmë dy lloje të ajeteve kur’anore. Një numër ajetesh njeriun e ngre në nivelin më të lartë të mundshëm, ndërsa disa ajete tjera e zbret në tokë dhe e trajton si krijesë më të ulët. Në një vend thotë se njeriu është sikur gomari i cili mban mbi supe barën, kurse në një vend tjetër e krahason me qenin. Na mbetet neve të hulumtojmë se përse njeriu në një rast ngritet në sferat më të larta, kurse tjetrën hidhet në fund, në tokë. “Ne, vërtet nderuam pasardhësin e Ademit (njerëzit), u mundësuam të udhëtojnë hipur në tokë e në det, i begatuam me ushqime të mira, i vlerësuam aat (i lartësuam) ndaj shumicës së krijesave që Ne i krijuam”. (El-Isra, 70). Ky ajet kur’anor këkron nga njeriu falënderim për tërë begatitë. Mirëpo, njeriu përkundër kësaj, përsëri ia kthen shpinën Zotit. Përse? Së pari të shohim kush janë muë’minët (besimtarët), por Tabatabai e mohoi një gjë të tillë dhe thotë se ajeti i atribuohet tërë njerëzimit: besimtarëve, munafikëve dhe xhahilave. T’ju atribuohet vetëm besimtarëve, atëherë nuk do të ishte ai ajet që njeriun e ngrit, ngase ata nga vetvetja e tyre janë të denjë për respekt. Ndaj edhe nuk do të kishte nevojë të potencohet një gjë e këtillë. Çështja e dytë: Ata (njerëzit, besimtarët) kurrë nuk i kanë mohuar begatitë e Zotit. Ata janë nga ato që gjithnjë shprehin falënderim për këto nië’mete (begati). Me foljen kerremna ngritet komplet tërë personaliteti i njeriut si krijesë e Zotit. Dy janë foljet përmes së cilave ngriten (lavdërohen) bijtë e Ademit: kerreme dhe feddale. Kerreme shfaq çmuarjen, kurse feddalna nënkupton gradacionin në raport me të tjerët. Dallimi mës këtyre foljeve është: Kerreme shfaq konsideratën/respektin ndaj ndonjë personi, ngase ai posedon disa cilësi/veti që të tjerët nuk i posedojnë. Kjo folje i përket dikuj që është i pavarur dhe me këtë karakterizohet nefsi i tij. D.t.th. shquhet për diçka që të tjerët nuk e posedojnë. Ai nuk krahasohet me të tjerët, ngase është i veçantë nga të tjerët. P.sh. Ajnshtajni (Einstein) ishte më i forti në fizikë, por nuk e respektojmë vetëm si fizikant por edhe si personalitet. Vetëm një cilësi e tij e përfshin tërë personalitetin e tij. Ky është sqarimi përfoljen kerreme. Tani ta sqarojmë foljen feddale. Feddale i përket ndonjë cilësie e cila krahasohet me cilësitë e të tjerëve. P.sh. në qoftë se na vijnë mysafir profesori dhe studenti, që të dy e meritojnë mikpritjen, por megjithatë do të përpiqemi një çikëz që më tepër vëmendje t’i përkushtojmë profesorit. D.t.th. në begatitë i japim prioritet profesorit. Feddale paraqet cilësi të cilat janë të krahasueshme, të mvarura dhe vijnë në shprehje aty ku dikujt i atribuohet diçka, por pra dikujt i jepet më shumë e dikujt më pak. Ose: Tërë nxënësit në klasë kanë të drejtë të dëgjojnë ligjëratë të mirë, porn ë qoftë se ndonjëri nga nxënësit shquhet, profesori atëherë të njëjtin nxënës do ta ftojë që pas mësimit (orës së mësimit) të shkoj në kabinetin e tij dhe t’i jap mësim shtesë (mësim të ri, plus). Gjithnjë nxënësit deri diku janë të barabartë, por dallohet ai i cili din më tepër në krahasim me të tjerët. Në shitoren e luleve, s’do mend se do ta blejmë lulen më të bukur për bashkëshorten tonë-dhe këtu nuk ka krahasim (kjo është kerreme), por nëse blejmë dy lule, një për nënën dhe një për bashkëshorten, atëherë njëra lule doemos duhet të jetë më e bukur se tjetra (kjo është feddale).

26

Njerëzimi në vetvete ka edhe kerametin dhe fedaletin. Thamë se kerameti është cilësi e një individi/personi, ndërsa fedaleti i një grupi. Nëse njerëzit kanë keramet, dhe nuk kanë cilësi të tjera, fedaletin e kanë edhe të tjerët. Atë që njeriu e ka si keramet të tijin- i cili e dallon nga llojet tjera, gjithsesi është intelekti i tij dhe aftësia e tij e ngritjes shpirtërore. I LartMadhëruari ia ka dhuruar njeriut intelektin dhe falë tij (pra intelektit) ai është në gjendje të arrijë përsosmërinë. Asnjë krijesë tjetër nuk është në gjendje ta arrijë një gjë të tillë. Melaqet kanë akl (arsye, racio, logjikë, intelekt), por nuk e kanë fuqinë e udhëtimit gjer tek përsosmëria më e skajshme. Ashtu siç janë krijuar, atyre (melaqeve) as ju pakësohet e as që ju shtohet spiritualiteti, por edhe kafshët janë të njëjta-ashtu siç janë krijuar, nuk ju ndryshon instikti e as sjellja. Bleta e para 5 milion viteve jeton po të njëjtën mënyrë jetese, bën mjaltë dhe gjashtëkëndëshin në formë saçi, mu sikur bleta e ditëve të sotshmë. Mirëpo, nëse njeriu lind në një qytet dhe largohet që aty, dhe më pas kthehet pas 50 vjetësh, më asgjë nuk ka për të njohur. Njeriu pra, ka intelektin, fuqinë lëvizëse, e cila ia mundëson të ngritet (lartësohet). Sa i përket feddalitetit, atë e posedojnë edhe njerëzit edhe kafshët. Njerëzit edukohen, edhe kafshët riten (vijnë duke u pjekur), njerëzit kanë shtëpitë e banimit edhe kafshët kanë kopetë e tyre, edhe njerëzit edhe kafshët, që të dy kanë epshet e tyre. Gjithçka është e njëjtë-vetëm se dallohen në kualitete. Kafsha tërë jetën e saj ushqehet (han) ushqimin e vet adekuat (p.sh. lepuri lakrat), kurse njeriu çdo ditë ushqehet me ushqime të ndryshme. E njëjta gjë ndodhë kur është në pyetje edhe veshmbathja: Ariu gjithnjë mban një lëkurë, e njërëzit? Ariu prore jeton në llumin e tij, e njerëzit kuptohet i ndërrojnë vendbanimet e tyre simbas nevojës. Dhe kur janë në pyetje epshet e kafshëve dhe njerëzve, megjithatë dallohen. Në ballafaqim me armikun, kafsha e ka teknikën e saj të thjeshtë, ndërsa ne çdo ditë kemi teknologji të reja luftimi. Njeriu, falë dijenisë, çdo ditë i mposh barierat dhe rreziqet në rrugëtimine tij (d.t.th. e njeh teknologjinë se si t’ju kundërvihet vërshimeve, tërmeteve, sëmundjeve etj.). Njeriu është në gjendje ta njoh të vërtetën, ekzistencën dhe mosekzistëncën. Ekziston intelekti i thjeshtë dhe spekulativ, përkatësisht filozofik. Me intelektin e thjeshtë njeriu i zgjidh problemet jetësore (të kësaj bote), ndërsa me intelektin filozofik-problemet filozofike.

DOMETHËNIA/QËLLIMI I SHQISAVE, ORGANEVE PERCEPTIVE (NJOHËSE) Me shfaqejen e Rilindjes (Renesansës) në Evropë materialistët i fituan ata të cilët për njohje përdorin arsyen e pastër. Ndaj për këtë edhe u hudhën tezat se mendimet e nxjerra jashta logjikës materialiste për botën nuk kanë kurrëfarë peshe dhe janë të pavlefshme. Filozofia e vërtetë dhe e vetmja-do të thotë ata, është ajo filozofi që bazohet në shqisa, rezultatin e të cilës mund ta kapësh me metodën e eksperimentimit. Teologjia, sipas tyre shkenca e cila mbështetet në themelet metafizike dhe faktet e këtilla, janë të dyshimta, të paargumentuara dhe të panjohura. Tërë këto, materialistët i argumenojnë me atë se metafizika është e padukshme dhe për rrjedhojë e pamundur të arrihet. Disa madje shkojnë aq larg, saqë thonë se gjithçka që teologët shprehin është gënjeshtër e kulluar. Kështu qëndrojnë gjërat në Perëndim që nga Rilindja e deri më sot. Por, çfarë ndodhi në Lindje? Skepticizmi i tradicionalistëve ndaj filozofisë islame, që ekzistone 27

qysh herët, fitorja që korrën empiristët në Perëndim, pastaj vetë vilozofia e rëndë në vetvetepër t’u kuptuar dhe aq me tëpër e pakapshme për popullin e rëndomtë dhe propaganda armiqësore-janë shkaqet për të cilat filozofia dobët u pranua në Lindje. Përfaqësuesit e drejtimit të tretë (Nedviu, Vexhdi, vëllezërit Kutub, të cilët nuk i përkasin as filozofisë perëndimore e as asaj lindore), së pari vërtetuan se teologjia mund të arrihet nëpërmjet eksperimentimit dhe atë përmes rrugës së shqisave. Mirëpo, ata thonin se kjo në të vërtetë nuk është mendim i tyre, por se kjo qëndron në Kur’an, duke i cituar disa ajete të cilat stimulojnë dhe nxisin në studimin e dukurive natyrore. Por filozofët, përsëri theksojnëse e pranojnë faktin se Kur’ani nxit në hulumtim, aktivitete mendore, por përsëri shprehen se rruga e shkencave egzakte apo eksperimentiështë rruga e cila shpie gjer në mes të destinacionit dhe nuk mund ta kap anën tjetër të destinacionit. Dhe më pas i cituan nëntë ajetet kur’anore që e vërtetojnë këtë (d.t.th. ajetet e sipërpërmendura), kuptimi it ë cilave nuk është i ndarë nga mënyra e njohjes përmes shqisave.

NË ÇFARË NIVELI TË NJOHJES ARRIJMË DUKE HULUMTUAR NATYRËN? Ajo çka studimi i natyrës mund të argumentoj është si vijon: 1. Kjo botë nuk është krijuar nga vetvetja. Ai ka Krijuesin e Vet; 2. Ky Krijues është i Urtë, ngase në konstruktimin e kësaj bote, qartë lexohet urtësia e Krijuesit të saj. Nëse e studjojmë çdo qoshe të natyrës, do të organizimin e përsosur; 3. Krijuesi është i Gjithfuqishëm dhe i Fortë, ngase çdo kund në natyrë qartë vërehet (lexohet) në natyrë. 4. Krijuesi i kësaj bote edhe më tej ka kontroll absolute mbi të gjithë dhe mbikqyr tërë shfaqjet/dukuritë në natyrë. Kjo është njësoj sikur dikush t’ua jep dy libra: dhe kur ta lexoni librin e urtë filozofik, do të vini në përfundim se ai që e ka shkruar këtë libër është mjaft i mençur, kështu edhe nga natyra arrijmë në përfundim se Krijuesi i saj në të vërtet është i Fuqishëm dhe i Urtë. Gjithçka që natyralistët arrijnë në përfundim përqëndrohet në këto katër pika të theksuara më sipër. Ky është maksimumi i tyre. Tani shtrohet pyetja: Ky nivel i njohjes së Krijuesit a mjafton për një msulima? Nga aspekti i Kur’anit, kjo gjithsesi nuk është e majftueshme. “Vetëm i All-llahut është sundimi ndaj qiejve e tokës dhe çka ka në to. Ai është i Plotfuqishëm për çdo send”. (El-Maide, 120). All-llahu i LartMadhëruar e kontrollon këtë botë materiale, por kjo botë është vetëm një nga botërat e shumta që ekzistojnë. Dhe All-llahu jo vetëm që mbisundon ligjet natyrore, por nën mbikqyrjen e Tij mban gjithçka në këtë botë: “Ai (All-llahu) është që krijoi (pa kurrfarë shembulli) qiejt dhe tokën (e duke qenë i tillë), e si do të ketë Ai fëmijë kur nuk pati bashkëshorte. Çdo send e krijoi Ai, dhe është më i dijshmi për të gjitha sendet e krijuara”. (El-En’amë, 100). Shkenca na shpie gjer në kufijtë e saj të skajshme, por më tepër nuk mundet, ngase aty fillon sfera shpirtërore-ku me anë të eksperimentimit asgjë nuk mund të argumentohet. Ajo nuk mund të jep çfarëdo qoftë gjykimi apo qëndrimi mbi këtë botë. Dhe në qoftë se jep ndonjë gjykim, atë e ka bërë kuturu, pa kurrfarë pika referimi. 28

Kur’ani e ka atë që ne nuk mundim ta arrijmë me shqisat tona, ai (Kur’ani) na ofron mënyra tjera të njohjes. Këto referenca kur’anore mund të trajtohen në tri mënyra: 1. Na mësoi neve me dituritë jashtëshqisore të kësaj bote, të cilat janë të paprekura me çfarëdoqoftë hulumtimi natyror; 2. Kur’ani na ka nxitur që thelbësisht të mendojmë mbi këtë botë. Ata që nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë, apo tërhiqen nga mendimi, Kur’ani ashpër i kritikon. Ka edhe një hadith ku thuhet: “Nuk ka dobi nga adhurimi i cili nuk është nxitur me meditim”. Edhe në “Shtegun e Elokuencës” Imam Aliu përmend një thënie të tillë. 3. Rregullat ku p.sh. urdhërohet agjërimi, namazi, zeqati, nuk janë të karakterit praktitk, këtu është fjala mbi parimet e karakterit mendor (të të menduarit). Ekziston një numër i parimeve kur’anore të cilat nuk janë të karakterit zbatues, që hulumtimi natyror nuk mund t’i arrijë. Kur’ani vetë e ka urdhëruar meditimin, ndërsa ata të cilët janë kundër kësaj i ekspozohen kritikës së ashpër. Këto ajete ekzistojnë, na mbetet neve që të meditojmë apo të mos meditojmë. Disa do të thonë se nuk mundemi t’i kuptojmë tërë këto ajete dhe më thelbësore është të besojmë në to. Të kujtojmë profesorin e filozofisë i cili fëmijëve u mban një leksion, të cilin ata në atë cast nuk e kuptojnë, ndaj edhe u thotë: “Ju vetëm mësojeni këtë, ndërsa ndonjëherë edhe do ta kuptoni”. Kur i pyet çfarë dobie kanë nga këto ajete, cili është kualiteti i tyre, do të përgjigjen se kjo gjë aspak nuk u intereson, dhe se ata vetëm besojnë në to. Të tjerët do t’i zgjerojnë çështjet. Ata kanë kuptuar se deri ku mund të arrijnë ligjet natyrore dhe deri ku ato mendore dhe speculative. Kjo është rrugë për të cilën shfrytëzohen tërë instrumentat e aklit. Këtë rrugë e vërtetojnë ajetet e sipërpëmendura si dhe përdorimi i intelektit në mënyrë të duhur. Në fund të fundit, njerëzimi nuk ka më tepër se tri rrugë: • Njohjen e natyrës dhe ligjeve materialiste; • Rrugën e Shpalljes-rrugën e Vahjit; dhe • Rrugën e intelektit dhe sjelljen e argumenteve nëpërmjet rrugës së aklit. Pra, shohim se ekziston një numër i caktuar i ajeteve të cilat përmes rrugës së ligjeve natyrore nuk mund t’i njohim. Vetë Vahji i zbriti të “paketuara”, kështuqë e kemi fituar një “pako”-të cilën duhet ta hapim për të parë se çfarë ka në të. Zgjidhja e fshehtësisë qëndron pikërisht në përdorimin e aklit-me qëllim që ta zgjidhim/çelim pakon. Ne kemi potenciale, por ato duhet t;i shfytëzojmë. Me këtë i është dhënë një rol tejet i rëndësishëm intelektit, e cila është vërtetuar në Kur’an. Të shohim se çfarë do të thonë ithtarët e shqisave dhe shkencave materiale. Materialistët thonë se nuk duan t’i bien murit me kokë, se duan të shohin se a thua shkenca vërtet mund ta argumentoj këtë tevhid. Nëse e pyetni ndonjë shkencëtar natyralist se ç’është ajo dije që bazohet në eksperiment, ai do t’u jep përgjigje sipërfaqësore. Dijenia është pikërisht ajo që lidh dhe zgjidh shkaqet dhe pasojat e dukurive në botë. Kur këtë ta kuptojmë, atëherë nuk do ta kemi të vështirë të kuptojmë përse nëse ndezim një shkrepsë në pompën e benzinës, do të shkaktohet tollovi/zjarrë. Kësisoji shkencëtarët, meqë i njohin tërë këto ligje, mbërrijnë tek ligji i natyrës. Gravitacioni, Ligjet e Njutnit, (Neëtonit), Terorinë e relativitetit. Puna e tyre është vetëm të vendosin zinxhirin e ligjshmërive, përkatësisht formulën e cila lidh shkaqet e ndryshme

29

dhe zinxhirin e tyre të pasojave. Nuk keni asnjë shkencëtarë i cili e njeh ndonjë dukuri, e ajo të mos ketë ndonjë shkak paraprak e më pas të mos ketë pasojën e saj. Është e qartëpërfundimisht se shkenca e pranon korelacionin/raportin mes shkakut dhe pasojës si dhe se asgjë nuk është krijuar nga vetvetja si dhe kanë qëllimin e duhur të krijimit. Një shkencëtar pa dyshim do të konkludoj se në botë ekziston hakikati, e vërteta absolute si dhe se ajo i ndërlidh tërë shkaqet dhe pasojat. Nuk ekziston shkencëtar që mund të inicoj ndonjë ligj e ai të mos jetë i ndërlidhur me ligjet tjera. Çdo ligj shkallëshkallë lidhet me tjetrin. Dijetarin e vërtetë pikërisht kjo njohje e shpie përfundimisht tek Shkaku Parësor i gjithçkaje. Kur shkençëtari zbulon çfarëdo qoftë ligji, ai konstaton se ai ligj vlen në gjithë botën dhe për tërë kohërat, siç është p.sh. ligji i gravitetit, i Njutnit apo ligji i Arkimedit. Natyralisti doemos do të pranoj se asgjë nuk është e rastësishme si dhe se asgjë nuk ekziston pa shkakun e saj. Përveç që do ta pranoj faktin se ekziston e Vërteta Universale, do të kuptoj se pas tij ekziston një rend i përsosur dhe harmonik. Kjo e Vërtetë-hakikat, do t’i nxisë shkencëtarët të kuptojnë se Krijuesi qëndron mbi Universin është pikërisht Ai i Cili është pa fillim, nuk është qenie materiale dhe i Cili i mbikqyr tërë proceset që ndodhin në atë rend të përsosur ligjesh. Këto ishin qëndrimet e shkencëtarëve të cilët nuk është e thënë të jenë muslimanë, port ë cilët arrijnë në përfundimet e mësipërme. Ç’thonë teologët? Teologu menjëherë do të thotë se kjo botë ka fillimin e vet dhe ka Krijuesin e Vet i Cili nuk ka fillim. Dhe ky Krijues udhëheq me botën e cila ka fillimin e saj. Kur të marrim dhe të bëjmë ballafaqimin mes shkencëtarit dhe teologut, do tëvërejmë se në të njëjtën gjë shohin nga këndvështrime të ndryshme. Shkencëtari e pohon/vërteton rendin e përsosur dhe ligjshmërive në botë, kurse teoligu pohon Krijuesin. Teologu do të thotë se Zoti është Ai i Cili ka fuqi, forcë, mëshirë, ndërsa shkencëtari do të thotë se botën e ka krijuar dikush dhe se në te vërehet madhështia, fuqia dhe urtësia e krijimit. Edhe Kur’ani tërë këtë e vërteton. E dijmë se në Kur’an thuhet se Zoti krijoi Qiejt dhe tokën, ditën dhe natën, ndërrimin e tyre, si dhe se Ai është Ai që bën nga farra të rritet pema, si dhe se Ai i ringjall trupat e vdekur. Shkencëtar është ai që i zbulon ligjet e humbura. Me këtë i qetësojmë natyralistët dhe teologët, ndërsa gjëja e vetme e vogël ku dallojnë qëndron në atë se shkencëtarët së pari ahohin veprën dhe konkludojnë se ekziston Krijuesi, ndërsa teologët drejtpërdrejt fillojnë Nga Krijuesi. A thua ky pajtim është i mjaftueshëm apo të dy grupeve duhet t’u shtojmë edhe diçka tjetër? Nuk ka asnjë dyshim se shkenca mund ta vërtetoj tevhidin, ngase çdo ligj në natyrë shpie kah Krijuesi, ngase sot muë’xhizet e Pejgamberit kuptohen më lehtë se sa më parë, tërë kjo falë shkencës. Shkenca nuk është antifetare, përkundrazi ajo ndihmon në njohjen e Zotit, dhe sa më shumë që ajo është e zhvilluar, aq më shumë njohja është e afërt. Ekzistojnë disa kufizime kur është në pyetje shkenca. Përpara nesh ndodhen dy sisteme. Nëjri sistem është ai që funksionon simbas ligjeve të krijimit, ndërsa tjetri i cili funksionon nën mbrojtjen e Krijuesit. Shkenca thotë se bota është krijuar sipas një matrice ligjore. Shkencëtarët thonë se kanë depërtuar në zemrën e natyrës, si dhe se e kanë kuptuar se gjithçka është e përsosur. Dhe vërtet shohim se çdo manifestim/shfaqje materiale është krijuar me qëllim paraprakisht të përcaktuar. Përparimi i shkencës mundëson zbulimin e fshehtësive të mëtejshme të Universit. Kur t’i krahasojmë krijesat e veçantë, gjithçka që është krijuar-qartë fitojmë një tërësi të caktuar. Zbulojmë p.sh. kodin

30

gjnetik, dhe tani duhet të zbulojmë se çfarë na porosit ai. Thënë ndryshe, e kemi zbuluar qenien e saj, por tani na duhet të zbulojmë se çfarë na porosit ajo. Shkenca na ndihmon të kuptojmë kualitetin dhe drejtimin e brendshëm të këtyre krijesave. Këtë e bëjmë me qëllim të zbulimit të qëllimit të krijimit të tërë kësaj.

KORELACIONI MES GJËRAVE TË KRIJUARA DHE KRIJUESIT. Në mes të gjërave të krijuara dhe Krijuesit ekziston lidhje. Këtu zbulojmë dy gjëra: 1. Rregullin dhe qëllimin e këtyre gjërave; dhe 2. Lidhjen e krijuar mes gjërave dhe Krijuesit. Porosia është vijuese: Natyra dhe gjithçka që gjindet në të përbëjnë krijesë të Zotit. Pas tyre qëndron një forcë e cila është e informuar mirë dhe kjo porosi s’ka më çfarë tjetër gjë të na tregoj. Dituria e përfundon misionin e saj me njohjen e qëllimit të krijimit të këtyre krijesave dhe të vendos mes tyre dhe Krijuesit. Tërë ky është diskutim mbi gjërat e krijuara, por a mundemi që me ndihmën e gjërave të krijuara të zbulojmë diç mbi Krijuesin? Nuk mundemi shumëçka të zbulojmë, përpara se të kuptojmë që: 1. Asnjë dukuri apo krijesë nuk është e pavarur, secila është e varur nga një tjetër; dhe 2. Këto dukuri krijohen në zinxhirin e ndodhive shkakore dhe këto nuk janë çështje të intervenimit direct të Zotit. Siç e kemi vërtetuar këtë përmes rrugës shkencore, Zoti nuk i dërgon gjërat të veçuara në vetvete (p.sh. shiun pa mjegulla), tërë këto janë sekuenca në një mori dukurish që ndodhen në botën materiale e janë të kështëzuara njëra me tjetrën. Kjo na shpie drejt asaj se mbi to qëndron Krijuesi, i Cili është mbi tërë zinxhirin e kauzalitetit. I Cili e ka krijuar edhe ligjin e kauzalitetit-ligjin e shkak-pasojës. Këto ligje shkojnë pafundësia në të kaluarën, dhe do të qëndrojnë gjer në paskajshmëri edhe në të ardhmen. Një gjë të tillë as materialistët nuk e kontestojnë, por madje as Kur’ani nuk e konteston. Askush nuk e konteston p.sh. faktin që ritja e portokallit në polin verior është e pamundur. Materialistët pohojnë se tërë kjo është e vërtetë, por bëjnë pyetje ku është në tërë këtë prania e Zotit, ku thuhet se Zoti është Ehad, Samed, se nuk është i lindur, se nuk ka lindur dhe tërë kualitetet tjera të Zotit. Shkenca egzakte mjaft nidhmon të zbulohen vepra të fshehta të Zotit, por mbi vetë Krijuesin nuk ka çfarë të thotë-ngase Ai nuk është lëndor (me trup) dhe gjendet jashta ndjeshmërisë dhe lëndores. Instrumentet të cilët bëjnë hulumtimitn e materies dhe vetë hulumtuesi janë të prejardhjes materiale. Kualitetet e Qenies së Zotit nuk mundet të preken përmes rrugës së eksperimentimit, ngase Ai nuk bazohet mbi komponentat materiale. Ekziston edhe një dallim që i përket mbërritjes tek Krijuesi nëpërmjet rrugës së eksperimentimit dhe pyetjeve të cilat shkenca mund t’i njoh e të cilat nuk mund t’i njoh.

QËNDRIMI I EMPIRISTËVE 31

Empiristët pohojnë se nëpërmjet rrugës së diskutimeve filozofike nuk mund të arrijnë gjer tek njohjet e vërteta dhe se njeriu duhet ta studjojë natyrën e ligjeve rreth tij dhe më pas vetëm mbi themelet e tyre të sjell përfundime valide/të qëndrueshme. Me fjalë të tjera, ata pohojnë se njeriu duhet të zbuloj ligjet natyrore dhe të vendos kodeks shkencor me qëllim që të tjerët të mund ta ndjekin në këtë. Ithtarë të kësaj teorie ka edhe disa muslimanë. Kështuqë ata thonë se besimtari i vërtetë do të flas mbi Zotin duke u nisur nga prizmi i rendit të përsosur që gjendet në natyrë. Theksuam që empiristët së pari njohin ligjet natyrore, dhe më pas kuptojnë se ka (ekziston) Krijues i Cili e ka krijuar këtë përsosmëri. Nga ana tjetër, filozofët muslimanë së pari e njhin Krijuesin dhe më pas gjurmët e Tij në këtë botë. Nëse veçmë nëpërmjet ligjeve natyrore mund ta njohim Krijuesin, atëherë përse të mundohemi me ndonjë diskutim filozofik-thonë empiristët dhe vazhdojnë duke thënë:Përse të mundohemi me diskutimet e rënda të cilat janë të pakapshme oër trurin e rëndomtë, aq më tepër që me këtë mund të shkaktojmë edhe hidhërimin e Tij, ndërsa nëpërmjet ligjeve natyrore mund të njohim gjithçka dhe kësisoji të gjithë do të jenë të kënaqur. A mjafton që vetëm nëpërmjet ligjeve natyrore të konstatojmë Tevhidin e Zotit dhe t’u largohemi diskutimeve të mëtutjeshme? Jo, por ja edhe përse: 1. Filozofët thonë se ajo që ka zbuluar shkenca në kohën e fundit, nuk konfrontohet me atë çka ato e pohojnë, aq më tepër që kjo u ndihmon në shkencëne tyre. Filozofët thonë se nuk kanë aspak dyshim rreth fakteve që i kanë vërtetuar natyralistët se gjithçka në natyrë është në përputhje me ligjet e Zotit. Aq më tepër që ato-zbulime që i kanë bërë natyralistët u ndihmojnë filozofëve. 2. Filozofët pranojnë se dijet natyrore janë dhënë nga Zoti dhe me fe janë të pranuara dhe çdo hap që bën shkenca përpara në fakt është hap përpara në njohjen e Krijuesit tonë; dhe 3. Pohojmë se shkenca ka kufijtë e saj dhe se pas saj ekzistojnë disa dukuri të cilat shkenca nuk mund t’i arrijë. Tërë kjo botë është krijesë e Zotit, ndërsa Ai gjithnjë është i Fortë, i Gjithpushtetshëm dhe i Urtë. Sado që të shkundet kjo botë dhe sa më shumë që vërtetohen gjurmët e madhështisë së Zotit, aq më shumë do të lexohen këto cilësi të Zotit. Mu për këtë Kur’ani urdhëron të bëjmë hulumtime. Tërë dituritë që arrihen nëpërmjet rrugës së eksperimentimit kanë ta arriturat e tyre, por nuk duhet ndalur aty-duke besuar se aty është fundi. Rezultatet e hulumtimeve shkecore që kanë ndihmuar njohjen janë quajtur ga’i. Ç’është në të vërtetë ga’i? le të analizojmë një shembull mjaft të thjeshtë: P.sh. radion (duke supozuar se nuk dijmë ç’është ajo) mundemi ta analizojmë në dy mënyra: E coptojmë në qindra pjesë (copa) dhe në bazë të njohjes njënga një të çdo pjese, në fund e zbulojmë se çfarë është ajo që quhet radio. Sa thelbësisht t’i studjojmë pjesët dhe lidhjet mes tyre, do të arrijmë në përfundim edhe mbi funksionet e tyre. Studimi në këtë mënyrë fillon nga e veçanta dhe shkon kah e përgjithshmja (deduksioni); dhe Kur e dijmë (kuptojmë) se kjo është radio, por dëshirojmë të vlerësojmë kualitetin dhe veçoritë e tjera, atëherë me ndihmën e prodhuesit të saj (p.sh. SONY), njohim kualitetet e saja. Kështu mund të analizojmë gjithçka në këtë botë dhe sa më shumë fakte shkencore të kemi, aq më tepër arrijmë të njohim –dhe më pas, kur tërë këto fakte i bashkojmë, arrijmë të njohim se dikush është Krijuesi i gjithë kësaj, i Cili është i Fuqishëm dhe i

32

Urtë. Dhe kësisoji edhe natyralisti do të kuptoj se kjo botë është rregulluar simbas një regullimi të përsosur. E ç’është ky sistem i rregulluar? Kur një shkencëtar niset të studjoj një nga një dukuritë natyrore dhe qeniet e gjalla, më pas t’i analizoj ato dhe lidhjet e tyre, do të konstatoj se dikush veçmë i ka krijuarsimbas një formule të caktuar, dhe se çdo qenie apo dukuri ka rolin e saj. Kur natyralisti i konstaton tërë këto, arrin në përfundim se gjithçka është e programuar dhe jo e rastësishme. Gjithashtu kur natyralisti thellohet në hulumtimin e këtyre qenieve, dhe konstaton se ato përmbajnë numër të caktuar të kodeve dhe shifrash, të cilat vetë ai nuk mund t’i deshifroj, do të kuptoj se ekziston Dikush jashtë kësaj bote, i Cili i posedon tërë ato kodedhe i Cili bën që ato ligje të përfundojnë. D.t.th. natyralisti përmes shkencës (shkencërisht) mund t’i njoh katër atribute të Krijuesit të vet, d.t.th. se Ai (All-llahu) është: 1. I Dijshëm (Alim); 2. I Pushtetshëm (Kadir); 3. I Urtë (Hakim); dhe 4. Sundues (Hakim). Teoria përmes së cilës natyralisti e përshkruan Krijuesin mund të karakterizohet dyllojësh: • Deri ku çoi ky hulumtim?; dhe • Cila është porosia e hulumtuesit të tij të këtillë? Kur bëhet fjalë për kualitetin e dukurisë, qenies dhe çështjeve të kësaj bote, ky shkencëtar na ndihmon të vendosim formën e tyre dhe korelacionet ndërmjet tyre në këtë botë. Kur e zbulojmë këtë fshehtësi, vijmë tek pyetja se cili është shkaku i këtij krijimi, çfarë porosie na është dhënë neve-dhe a thua gjithë kjo është krijuar për lojë (zbavitje) apo për diçka tjetër? Porosia është sa vijon: Mbi këto qenie ekzistuese dhe çështje ekziston i Dijshmi, i Gjithfuqishmi, i Urti dhe Krijuesi Kontrollues, i Cili është mbi këtë botë dhe i Cili tërë kësaj i jep funksion dhe kuptim. Nëse hulumtimet natyrore i paramendojmë sikur një rreth, përfundimet na shpiejnë gjer në fund të rrethit, por jashta saj-nuk mund të na shpiejn gjëkundi. Jashta rrethit shkenca thjeshtë nuk mund të kapërcejë. Nëse do të dëshironte të thotë diçka jashta rrethit, që paraqet matefizikë, atëherë kjo do të ishte një diçka për të cilën nuk ka argumenta aq sa është kështu, as se nuk është. Përveç ga’i –cakut-përfundimtar të krijimit në këtë botë, kur është në pyetje domethënia e cilësive të Krijuesit, shkenca nuk mundet të shkojë më tej. Si mund t’i afrohemi krijuesit të ndonjë gjëje (në rastin tonë radios)? Kemi dy mënyra për t’i ofruar: • Asnjëra nga pjesët e radios nuk është e pavarur dhe asnjëra nuk është rastësisht aty, çdo pjesë e ka funksionin e vet i cili shërben që radioja në tërësi të funksionon ashtu siç duhet. Kur këtë e krahasojmë me Universin-përsëri fitojmë të njëjtën skemë: asgjë nuk është krijuar pa qëllimin e vet, gjithçka ka qëllimin e saj; dhe • Kjo nuk është produkt i forcave të fshehta dhe të rastësishme, siç p.sh. thotë se vetëtima është ndeshje (përleshje) e disa xhinëve, ose se ekziston Zoti is ë mirës dhe Zoti is ë keqes, përkundrazi. Tërë çështjet dhe dukuritë janë krijuar në një sistem të përsosur dhe gjithçka ndërmjet tyre është e ndërlidhur. Në qoftë se një dukuri ndërpritet-atëherë as të tjerat nuk funksionojnë siç duhet. Si shembull mund ta marrim shiun, avullimin e detit, krijimin e pikave dhe mjegullave (reve) nga të cilat përsëri krijohet shiu. Po tëmos jetë njëra nga

33

këto dukuri, atëherënuk do të kishte as shi. Këto dukuri janë manifestim i përsosmërisë së sistemit të Zotit. Empiristët pohojnë se nga ndonjë paramaterie nga e kaluara e pafillim-ka filluar kjo botë dhe do të ekzistoj gjer në amshim (pafundshmëri) në të ardhmen. Kur u bën pyetje se nga çfarë është krijuar kjo botë, thonë nga material, e nëse i pyet nga cila materie-do të përgjigjen nga paramateria. Kjo është ajo çfarë shkencë na ofron. Këtu fjala është për empiristët muslimanë. Tani le t’ju parashtrojmë empiristëve pyetjen: Nëse pohoni se kjo botë është pa fillim (ngaherë) dhe se do të vazhdoj të ekzistojë gjer në amshim, atëherë ku gjendet këtu qëllimi i krijimit dhe nga ku arrini në përfundim në kuptimin se është krijesë e Zotit dhe kuptim i Tevhidit? A mendoni se materialistët e vërtetë, të cilët gjithçka e konkludojnë me ndihmën e eksperimentit arrijnë në përfundimet mbi lidhjet shkak-pasojë? Materialistët nuk e pranojnë Zotin, por e pranojnë metodologjinë e eksperimentimit dhe në bazë të saj i bienkonkluzat e tyre. Nëse e pyet një materialist se kjo është rezultat i disa forcave mistike, ai do të të përgjigjet: “Jo”. Nëse e pyet: Kjo botë a është fryt i shiut, e shiu fryt i mjegullës, ndërsa mjegulla fryt i detit? Ai do të thotë: “Po”. Në bazë të këtyre eksperimenteve empiristët do të thonë se Zoti ekziston, ndërsa ne i pyesim: Po në gjithë këtë, pra ku është Zoti? Shkenca eksperimentuese mund të arrijë vetëm në bazë të veprave të Tij në ndonjë njohuri mbi Të (Zotin). Por mbi Të si Krijues, në bazë të veprave askush asgjë thelbësore nuk mund të sjell përfundime. T’i kthehemi edhe njëherë shembullit me radion, do të themi se duke u bazuar në pjesët e tij-nuk mund të konkludojmë se prodhuesi i saj a është japonez, thatanik, i dhjamosur, i varfër, ipasur, apo i martuar, por mundemi vetëm të arrijmë në përfundim/konkludin se ai është një inxhinier që ka dijeni të jashtëzakonshme, porn e nuk dijmë se a thua ai përveç kësaj ka bërë edhe diçka tjetër. Pra, më tepër dijeninë tonë dhe konkludimet nga eksperimenti dhe shkenca natyrore, materialistët nuk mund të konkludojnë asgjë mbi kualitetet e Krijuesit. Të përfundojmë: Shkenca mund të konkludoj vetëm atë se kjo botë ka fillimin e saj dhe nuk ka fundin e saj dhe se është krijuar sipas një rregulli ligjor në zinxhirin e ligjeve që ndërmjet tyre kompletohen. Nëse e shohim Shpalljen (Vahjin) dhe përshkrimet kur’anore të Krijuesit të kësaj bote, do të vërejm se Krijuesi është: Një (Ehad), i Përhershëm (Samed), nuk lind (lem jelid) dhe nuk është i lindur (lem juled)-do të kuptojmë se nuk mundemi t’i njohim me ndihmën e fakteve shkencore. Këto emra e tejkalojnë këtë gjendje dhe i takojnë një bote krejtësisht tjetër. Nuk mundemi, me gjithë meritat e shkencës ekpserimentale, t’i përziejmë përfundimet e shlencës natyrore-e cila i përket botës së kufizuar me dije nga bota e fshehtësive (transcedencës, gajbit). Nuk mundemi ga’i sistemin, sistemin e botës së ulët, i cili na hap qindra dyer kah bota më e lartë-ta barazojmë me ato konkluzione-përfundime tek të cilët arrijmë me rrugën e njohjes së drejtpërdrejtë, Vahjin (Shpalljen)-ku drejtpërdrejtë i njohim cilësitë (sifatet) e Krijuesit tonë. Këto cilësi të Madhërishme të Krijuesit shkenca nuk mundet t’i arrijë dhe nuk ka të drejtë çfarëdo qoftë të thotë për to.

SI SHOHIN FILOZOFËT NË SHKAKMËRINË (KAUZALITETIN? Më herët i analizuam nocionet shkak dhe pasojë nga pikëpamja/aspekti i filozofëve muslimanë dhe empiristëve. U përqëndruam vetëm në disa gabime të caktuara që shfaqen

34

tek empiristët kur këta të fundit dëshirojnë t’i komentojnë shkaqet dher pasojat, kur thonë se dijnen që e fitojnëpërmes shkencës empiristike ju mjafton dhe se nuk kanë nevojë për kurrëfarë diskutimesh filozofike. Në bazë të qëndrimeve të shkencës empirike, shkaku dhe pasoja definohen si një mori dukurish që ndikojnë njëra ndaj tjetrës në një peridhë kohore. Do ta theksojmë një thënie të Dejvid Hjumit i cili ishte materialist. Ai thotë se shkaqet dhe pasojat janë të definuara në bazë të disa kuptimeve të thjeshta, apo më saktë në bazë të disa traditave. Ç’është kjo traditë? Këtu së pari mendohet në dukurinë që një çështjeje t’i mvishen gjëra tjera. Më tej Hjumi përfundon se meqë pasojat i formojmë në kokat tona, në bazë të diçkahit që veçmë ekziston, ne kësaj i shtojmë edhe diç, atëherë këtu nuk ekziston distancë kohore mes asaj që ka ekzistuar dhe asaj që ia kemi shtuar. D.t.th. koha është e parëndësishme në gjykimin e këtillë. Nëse i vrojtojmë dy gjëra që ndryshohen/ndërrohen sikur dita dhe nata, i ftohti dhe i nxehti, Hjumi thotë se këto janë dukuri kohore që janë të lidhura me kohën. Përgjithësisht nëse na pyesin për definicionin e kauzalitetit nga pikëpamja empirike dhe materialiste, mund të përgjigjemi: Dy gjëra që ndodhin në të njëjtën kohë gjithnjë njëra tjetrën pasojnë. Si shohin filozofët muslimanë në çështjen e kauzalitetit? Kauzaliteti nga pikëmapja e filozofisë trajtohet si çështje që i nënshtrohet një analize racionale. Kur një dukuri e vëmë para perceptimit të intelektit, do ta shpjegojmë në mënyrën vijuese. Kjo çështje mund edhe të jetë edhe të mos jetë, që d.t.th. nuk është domosdoshmërisht e kushtëzuar. Kategoritë e çështjeve të mundshme janë: • Nuk ka ekzistuar por dikush e ka krijuar; • Në qenien e tyre mvaren mbi diçka tjetër, që d.t.th. se është e pamundur që një dukuri ta huazoj qenien e saj ose ta marrë nga ndonjë dukuri tjetër, e në të njëjtën kohë të jetë e pavarur mbi të; dhe • Gjersa të jetë ajo dukuri e krijuar e varur nga ndonjë qenie më e madhe, ajo gjithashtu i nevojitet Atij. Është e pamundur që një dukuri të jetë e krijuar nga ndonjë Qenie më e Madhe dhe të jetë e varur nga Ajo dhe në të njëjtën kohë të mos ketë nevojë për Të. Filozofët thonë se shkaku i krijimit të disa gjërave është shkaku i varshmërisë së përhershme ndaj atij që i ka krijuar. Varësia (kauzaliteti) do të thotë nuk është e vëçantë vetëm për atë cast të krijimit por ajo është e përhershme. Kauzaliteti është edhe zinxhiror. P.sh nëse e marrim si shembull dritën e llambës, ajo ka disa lidhshmëri: nga rruga deri tek telat në llambë. Por, nuk duhet t’i barazojmë kauzalitetin filozofik me atë empirik. P.sh sipas empirizmit dita dhe nata e ndjekin njëra tjetrën, por sipas pikëpamjes filozofike, ato (dita dhe nata) nuk janë kauzalitet i njëri tjetrit, ato shkaktojnë disa çështje tjera. Drira dhe nxehtësia e telit në llambë janë bashkë. Sipas teorisë empiriste ato janë shkak i njëri tjetrit, por nuk janë, ato shkaktojnë një çështje të tretë. Kur empiristët flasin mbi lidhjen shkak-pasojë, kjo nuk do të thotë se kanë të drejtë, por se kanë pikëpamje tjetër mbi këtë lidhje. Duke e parë shkencën e cila posedon të arritura shkencore të bazuara, nuk mund të themi që në një moment të caktuar se më nuk kemi nevojë për shekncën. Atë që filozofët thonë mbi shkakun dhe pasojën, materialistët nuk mund ta kuptojnë, ndërsa materialistët mund të thonë diç mbi veprat e Krijuesit, por kurrë mbi vetë Krijuesin.

35

T’i kthehemi edhe pak perceptimit filozofik mbi këndvështrimin e shkaqeve në shmebullin e reve. Nga këndvështrimi materialist mjegulla është shkak i shiut, por filozofia thotë se reja (mjegulla) është vetëm nja nga shkaqet e shkaqeve të shiut. Teli nuk është krijues i elektronëve, ai është vetëm përçues, kështuqë edhe mjegulla është drejtuese e shiut, por jo në kuptimin e shkakut burimor por si pasojë. Ato janë vetëm përçues të një sërë kauzalitetesh zinxhirore. Ajo që thamë më sipër vërtetohet edhe më një hadith i cili thotë se All-llahu nuk krijon asgjë në botë që nuk i ka shkaq et e saja natyrore. Thënë ndryshe: (Allllahu (edhepse kuptohet që mundet) nuk do ta krijoj llambën që vetë të bëj dritë, por ajo do të ketë edhe shkaktarin e saj, d.t.th. elektronin. Nëse sëmuremi All-llahu nuk do të na e hudh thjesht ilaçin, porn a e ka dhënë intelektin të kuptojmë që ekziston mjeku i cili do të na e caktoj ilaçin (mjekimin). Në Kur’an thuhet se nëse duam t’i drejtojmë/kahëzojmë njerëzit në ndonjë aksion të dobishëm, duhet të jemi udhëheqës, e nëse duam të jemi udhëheqës, atehër duhet të shkollohemi për një gjë të tillë, pra të përpiqemi. Nuk mundemi këtu ta vëmë vetëm llambën dhe të kemi dritë, e më parë të mos kemi vënë shtyllat dhe lidhjen e telave me elektronet. I LartMadhëruari (All-llahu) ka krijuar tek njerëzit potenciale dhe fuqi të caktuara që të mund të mbërrijnë tek ato caqe që i janë paracaktuar njeriut. Brenda nesh ekzistojnë cilësi/aftësi të caktuara: mundemi të shohim, dëgjojmë, njohim, kuptojmë, kështuqë duke i përdorur këto katër potenciale që na janë dhuruar neve-mundemi të mbizotrojmë/menaxojmë dukuritë natyrore. Por kemi edhe dhjetë aftësi. Nëse dëshirojmë të ngjitemi në tavan, kurse i kemi dhjetë shkallë, vijmë në përfundim se na mungon edhe një shkallë, kështuqë duhet t’i lutemi All-llahut që të na dhuroj edhe shkallën e njëmbëdhjetë. Kur’ani thotë nëse ngjitemi në këto dhjetë shkallë (me fjalë të tjera, e bëjmë tërë atë që varet nga ne), All-llahu do të na ndihmoj dhe do të na e dhuron edhe atë të njëmbëdhjetën. Lutja (duaja) është nja nga segmentet e kësaj bote. Sikur ta mohonim duanë-atëherë do të ishim materialistë. Kur muslimanët ishin të fortë në besimin e tyre, çdo njëri nga ata vlente sa dhjetë mushrikë. Mirëpo, meqë numri i armiqëve ishte mbi dhjetë herë më i madh se a ii muslimanëve, All-llahu u dërgoi melaqe në ndihmë, diku afër dy mijë apo disa të tjerë janë të mendimit se dërgoi tre mijë e disa thonë pesë mijë. Por, në mes të muslimanëve ndodhi përçarja dhe filluan divergjencat/ndasitë, ndaj edhe u dobësuankështuqë vlenin, secili nga to, në vend të dhjetë mushrikëve-siç vlenin më parë, tani vlenin vetëm sad y, dhe për rrjedhojë All-llahu më si ndihmë nuk u dërgon melaqe. Duaja (lutja) pra, pranohet vetëm atëherë kur njeriu në veten e tij i shfrytëzon dhe më tepër se kjo nuk ka mundësi/fuqi. Kështu është edhe në shmebullin e mësipërm të ajetit kur’anot: Kur as’habët e Pejgamberit s.a.v.s. jepnin gjithçka nga vetja e tyre, vlenin dhjetë herë më shumë na raoprt me armiqët, ndaj edhe melaqet ndihmonin, ndërsa kur shpirtërisht u dobësuan, nuk kishte më forcë të majftueshme e as ndihmë të melaqeve. Ne jemi larguar nga Kur’ani ndaj edhe jemi ndarë në dy grupe: Ata të cilët nuk besojnë në lutje (dua) dhe të dytët të cilët besojnë vetëm në punë-pa anën shpirtërore të saj. Përfundojmë se nuk duhet vetëm të mbështetemi në lutje (dua) dhe ta lëmë punën me një anë, por as vetëm të përqëndrohemi në punë dhe të mos e përdorim fare lutjen (duanë). Shkencën duhet ta pranojmë deri aty ku mund të mbërrijë, ndërsa tjetrën t’ia

36

lëmë fesë. Çdo gjeneratë e jep kontributin e saj në shkencë dhe ky kontribut ngjitet në vargun e kontributeve të më përparshme.

QËNDRIMET E EMPIRISTËVE BESIMTARË: Ata që e mohojnë Zotin kanë pyetur diçka, kurse përgjigje u kanë dhënë ata që e ndjekin empirizmin, por besojnë në Zot. Ai mundemi ta pranojmë atë qenie që nuk e shohim e as e nohim, e as që mundemi ta argumentojmë përmes shkencës egzakte? Sikur edhe të pranojmë se ekziston Zoti, nuk e kuptojmë nga ka ardhur dhe nga çfarë është krijuar. Tani materialistët sërish u bëjnë pyetje empiristëve besimtarë: Kush e krijoi këtë botë? Ata përgjigjen: Zoti! Materialistët këtë përgjigje e pranojnë, por kur pyesin: Mirë, po Zotin kush e krijoi? Marrin përgjigje: “Nuk e dijmë, ata (materialistët) përsëri mbesinm të hutuar. Materialistët me të drejtë, pyesin por meqë nuk na kanë ndihmuar në zgjidhjen e misterit (të fshehtës), këtu nuk mundet shumë të na ndihmojë as ajo që veçmë e dijmë se këtë botë e ka krijuar Zoti. Ndaj, nisur nga kjo do t’i hudhim tej ndjenjat, imagjinatën dhe gjithçka tjetër, dhe do t’i kthehemi natyrës-ngase ajo është konkrete dhe e prekshme. Intelekti ynë gjithashtu na thotë se nuk mund të kemi qasje për diçka që është transcedentale, thjeshtë të mos diskutojmë kot duke humbur kohë për gjëra të tilla. Empiristët besimtarë përgjigjen ze Zoti nuk ka kërkuar nga asnjë pejgamber që të na njoftoj mbi Qenien e Tij, e as që ata (pejgamberët) na kanë përcjellur diçka mbi këtë. Jo vetëm që nuk kanë kërkuar që net a njohim Qenien e Zotit, por bile edhe e kanë ndaluar që të diskutojmë mbi këtë-ngase ne fare nuk kemi potenciale për një gjë të tillë. Pejgamberët nga ne kanë kërkuar të diskutojmë mbi Veprat e Zotit dhe Cilësitë e Tij (Sifatet), Emrat e Tij. E dyta, meqë Vepra e Zotit-thonë empiristët-nuk është asgjë tjetër pos natyra dhe ligjet e saja, e këtu përputhen me botkuptimet materialiste, sido që ta përshkruajmë Zotin, Ai ashtu nuk është, ndaj edhe nuk ka dobi të përshkruhet i LartMadhëruari. Meqë njeriu është krijesë e Zotit, ndërsa mendimet rreth krijimit janë njerëzore, si dhe fakti që të gjithë ne jemi nga kjo botë, për rrjedhojë edhe mendimet tona nuk mund të depërtojnë jashta kësaj bote, e as të prekin diç që është jashta kësaj bote. Të gjithë ne bashkë me natyrën i ekspozohemi kontrollit të Zotit. Ndaj edhe nuk mund të dalim nga kjo botë dhe ta njohim sistemin e Zotit. E treat: Meqë kjo botë funksionon mbi parimet shkak-pasojë (parimet e kauzalitetit) dhe sipas rendit logjik, mundemi që hap pas hapi duke lëvizur nga shkalla e fundit (pasoja) drejt shkakut të parë-shumë gjëra t’i njohim. P.sh. nëse fillojmë me gotën dhe pyetjen kush e kriojoi këtë dhe përgjigjemi fabrika; e kush e krijoi fabrikën dhe kështu vazhdojmë me rradhë, në fund do të vijmë tek pyetja: Kush e krijoi tërë këtë botë? Përgjigj-ja na është e njohur: Krijuesi i Vetëm, All-llahu. D.t.th. mbi cilësitë (sifatet) e Krijuesit mund të përfundojmë nga Veprat e Tij, por mbi Qenien e Tij nuk mundemi. Meqë e kemi zgjidhur ligjin e kauzalitetit, dhe nëse fillojmë nga fundi d.t.th. nga pasojat, do të vijmë në konkluzion se çdo gjë ka nënën e vet, dhe kuptohet në fund përsëri do të vijmë tek Krijuesi i Cili e ka krijuar tërë botën. Pra, nuk duhet ta respektojmë veprën, por Krijuesin e asaj vepre. Tri qëndrimet e mësipërme do të ishin përgjigjet e empiristëve muslimanë dhënë materialistëve.

37

Mendimi i filozofëve muslimanë, megjithatë është ndryshe: A thua mjafton ta njohim Zotin, si këto empiristë, vetëm si një fakt të mjegullt? A thua që në shkallën e parë drejt njohjes së Zotit të hutohemi dhe më pas asgjë të mos dijmë mbi Qenien e Tij? Më e keqja është që padijeninë tonë mbi Zotin dhe këtë “mjegull” ia përshkrujamë Islamit dhe themi se këtë njohje nuk na e ka lejuar Islami. Gjëja e parë me të cilën ndeshet një musliman apo ai që bën thirrje për në Islam është pyetja: Kush e ka krijuar Zotin-nëse Zoti e paska krijuar botën? Nëse nuk dijmë të përgjigjemi në këtë pyetje, asnjë njohje tjetër nuk ka kuptim. Kësisoji jemi të paarmatosur dhe çfarëdo lloj diskutimi i mëtutjeshëm është i pamunshëm. Cili pra atëherë është dallimi në mes të tevhidit islam dhe trinitetit kristian? Kristianët p.sh. thonë se hyjnorja ëhtë një, por e shfaqur në tri forma; e kur i pyesni për sqarim, thonë se logjika është e pamundshme me të njëjtat argumente? Filozofët musliman tani pyeten sit a mbrojnë Islamin kur thuhet se krishterimi nuk është fe e bazuar në logjikë, ndërsa nga ana tjetër thuhet se Islami është fe intelektualisht e njohur (e logjikshme), ndërsa në pyetje më të thjeshtë mbetet pa dhënë përgjigje. Pas kësaj vjen ajo “e njohura”: Kualiteti i njohjes së Zotit është i panjohur, kurse pyetja mbi këtë është bid’at.” A është kjo mbrojtje e tevhidit? Në qoftë se kësisoj do ta arsyetojmë rrugën e empiristëve (pra, rrugën përmes natyrës), thotë Muttahhari, atëherë i bie se çdo lloj rruge menduese është përjashtuar, nga ku del se ne në kuadër të fesë, ne në të vërtetë i mohojmë dhuntitë/begatitë e Zotit. Po si është e mundur kjo? Çfarë na vërtetojnë dijet empirike? Muttahhari thotë se nëse përpiqemi ta zgjidhim enigmën që na sjell empiristi, kjo çon drejt asaj se tërë gjërat e kësaj bote kanë parashkaqe në pafundësi në njërën anë dhe nuk janë të pafundshme nga ana tjetër, ndaj edhe kështu mund të vijmë në përfundim se gjithçka është krijuar sipas një ligji të rregullt dhe me një qëllim të caktuar. Por nëse e shqyrtojmë kësisoji ligjin krijues të Zotit, atëherë në këto shqyrtime ku e shohum/vërejmë Zotin si Krijues të përgjithshëm, Absolut? Shohim vetëm pjesëza/dromca. Në bazë të asaj çfarë nuk shohim, mundet që gabimisht të konkludojmë se edhe nuk na nevojitet… Pyesim p.sh. kush e krijoi lulen, biologu do të përgjigjet se ajo (lulja) është rezultat i mineraleve, vitaminave, ujit dhe dritës së diellit. Mirëpo, ai-biologu nuk do ta dij nga vjen drita e diellit dhe gjithnjë do tëq kërkon shkaqe të reja natyrore të dritës së diellit dhe të tjera shkaqe mbi ekzistimin e lules. Në fund pas gjithë hulumtimeve të shkaqeve do të vjen në pyetje edhe domosdoshmëria e ekzistmitit të Zotit. Mutahhari e kritikon një pikëpamje/perceptim të këtillë dhe vendosjen e Zotit në fund të këtij vargu zinxhiror. Nëse e vërejmë qëllimin e krijimit sipas Kur’anit, do të kuptojmë se qëllimi parësor dhe i vërtetë i krijimit është njohja e Zotit: “All-llahu është Ai që krijoi shtatë palë qiej dhe prej tokës aq sa ata; Në to zbatohet vendimi i Tij për ta ditur ju se All-llahu ka fuqi për çdo send dhe që me të vërtetë All-llahu ka përfshirë çdo send me dijen e Vet”. (Et-Talakë, 12). Qëllimi i krijimit të kësaj bote dhe i parimeve të sjellura neve nga Zoti-është ajo që net a njohim Zotin dhe Cilësitë e Tij. Nëse e hulumtojmë më thellë ajetin: “Dhe xhinët e njerëzit, nuk i kam krijuar për asgjë tjetër, pos që të më adhurojnë”-do të kuptojmë se adhurimi (ibadeti) nuk është synimi përfundimtar i krijimit, por është i mesëm. Adhurimi është rrugë drejt njohjes, e jo cak: “Dhe adhuroje Zotin tënd deri sat ë të vijë ty e vërteta (vdekja)”. (EN-Nahl, 99).

38

Dhe, nga këtu shohim se adhurimi është vetëm mjet me ndihmën e të cilit arrijmë tek njohja. Këtu mund të gjendet ndonjë vërejtje se sintagma “… deri sa të të vijë ty e vërteta (vdekja)”-nuk nënkupton vërtetësinë e pasvdekjes. Sikur të ishte kështu, adhurimi do të ishte caku më i lartë (sublim). Mirëpo, Mutahhari thotë se edhe nëse vdekjen e shohim sit ë vërtetë (‘jekin), atëherë pohimi ynë ka vend, ngase edhe pas vdekjes do të njohim disa të vërteta dhe njohuri. “Atë ditë do të ketë fytyra të shkëlqyera (të gëzuara). Që Zotin e tyre e shikojnë.” (El-Kijame, 22, 23). “Në fytyrat e tyre mund të kuptosh kënaqësinë e përjetimeve”. (El-Mutaffiffinë, 24). Kjo botë nuk është asgjë tjetër pos zbulim it ë vërtetave të Zotit. “(I thuhet) Ti ishte në një huti nga kjo (ditë) e Net a hoqëm perden tënde dhe tash ti sheh shumëe mprehtë”. (Kaf, 22). Ndërsa Dita e Gjykimit nuk është asgjë tjetër pos zbulim is ë vërtetës-thotë Mutahhari. “Ditën kur do të gjurmohen të fshehtat”. (Et-Tarik, 9). Në këtë botë (dynja) do të kemi nja paraqitje/përfytyrim mbi Zotin tonë, Ai nuk na ka lënë në terr kur është në pyetje vetë Ai. Dijet empirike pra, na shpyejn vetëm gjer tek disa Cilësi të Tij (sifate), siç janë: Ai (Allahu) është i Gjithdijshëm, i Fuqishëm, Sundues, i Urtë. Empirizmi neve, kur është në pyetje qenia dhe kuptimi i fakteve qenësore mbi mbi Krijuesin, na len pa mundësinë e njohjes së tyre. Duhet të theksojmë se tradicionalistët i kanë pranuar qëndrimet e empiristëve-materialistëve.

FILOZËT: EKZISTON DALLIM NË MES TË CILËSIVE (SIFATEVE) DHE QENIES SË ZOTIT: Më sipër përmendëm një pyetje dhe përgjigjen e atyre që në bazë të shkencës arrijmë në konkludime/përfundime mbi rregullën e gjërave në këtë botë. Empiristët perëndimor pyesin se si të besojnë në diçka të cilën nuk munden me anë të fakteve shkencore ta përshkruajnë e as të kapin cilësitë e tij. Ata u parashtojnë pyetje muslimanëve që nuk e pranajnë filozofinë, d.t.th. atyre muslimanëve që besimin e tyre e bazojnë në dijet elementare të shkencës. Kështuqë empiristët musliman në pyetjen se kush e ka krijuar këtë botë-do të përgjigjen Zoti. Ndër në pyetjen kush e ka krijuar Zotin, do të përgjegjen se në lidhje me këtë nuk duhet të diskutohet. Dhe pas kësaj perëndimorët do të thonë se kjo përgjigje nuk ju ka ndihmuar shumë dhe se njohjet e i kanë çuar më tej (më përpara) vetëm për një shkallë. Muslimanët tradicionalistë, të cilët tekstualisht i përmbahen Kur’anit, duke u shërbyer me faktet shkencore, në përgjigjen e tyre ndaj perëndimorëve thonë: “Si t’ua përshkruajmë Zotin? Sikur Ai të dëshironte të përshkruhet, Ai nëpërmjet Pejgamberit do të përshkruhej. Neve jo vetëm që nuk na është dhënë asgjë mbi Qenien e Zotit-por edhe na është ndaluar të dijmë për këtë. Ajo që na është lejuar ta dijmë-janë vetëm Sifatet e Tij”. Problemi themelor i një perceptimi të tillë është: Ekziston dallim i madh mes Qenies së Zotit dhe Emrave të Tij që e përshkruajnë. Filozofët qartë kanë treguar se ekziston dallim në mes Emrave dhe Qenies së Zotit. Ajo për të cilën nuk kemi qasje është Qenia e Zotit dhe nuk ekziston mënyrë që kjo të arrihet-por jo pse dikush na e ka ndaluar 39

një gjë të tillë, por ngase potencialet i kemi të kufizuara për njohjen e tillë. As Sheraiti nuk na e ka ndaluar të diksutojmë mbi Qenien e Zotit, ashtu siç pohojnë tradicionalistët. Kur parashtohet pyetja: Kush e ka krijuar Zotin? Fizlozofët e vërtetë muslimanë nuk do ta refuzojnë menjëherë pyetjen me indinjatë, por do të përpiqen të shkojnë shkallë-shkallë më tutje-me qëllim që të jenë në gjendje plotësisht të përgjigjen në këtë pyetje. Dallimi në mes të Emrave dhe Qenies së Zotit, nuk do të thotë se qysh në hapin e parë duhet të dorëzohemi dhe të mos përpiqemi të arrijmë njohjen, përkundrazi. Hadithi thotë se njohja e pamundësisë vetjake, me rastin e njohjes së disa fshehtësive-është në të vërtetë vetë njohja. Disa janë kapur pas këtij hadithi dhe nuk dëshirojnë të njhin diç më tej. Filozofët e vërtet muslimanë thonë se nuk është koha për ndalim, por duhet të shkohet më tutje gjer sat ë mundet, madje edhe duke ecur zvarrë. Mjaft i madh është dallimi në mes të njohjes së dobësisë dhe dobësisë në njohje. Filozofët e vërtetë, vetëm atëherë kur i kanë harxhuar tërë potencialet e aklit, kanë thënë se më nuk munden të shkojnë më tej. Nëse njeriu menjëherë e pranon dobësiën e intelektit, atëherë u gjason luftëtarëve të Musait a.s., të cilët kur u ftuan për në luftë, i thanë Musait a.s. të shkon ai me Zotin e tij, kurse ata do tap resin aty. Këtu pra, gjëja e vërtetë dhe e duhur do të ishte ajo që edhe ata të ishin nisur me Musain a.s. në luftë dhe të mbështeteshin tek Zoti, pastaj çfar të ndodh le të ndodh. Tradicionalistët më tej thonë se njohja e tyre është conform qenies së tyre. Me fjalë të tjera: Mund të kuptojnë vetëm atë që është ekuivalente me to, e meqë Zoti nuk është i ngjashëm me ne-thonë ata, atëherë nuk mundemi ta kuptojmë/njohim Atë. Sido që ta kuptojmë me intelektet tona, ky kuptim do të jetë i gabuar/mangët, ngase edhe vetë ata janë të mangët dhe gabimtar, ngase u përket atyre kjo cilësi. Meqë qenka kështu-thonë filozofët muslimanë-atëherë në këtë botë (dynja) nuk mund asgjë të njohim-ngase gjithçka do të vëmë në dyshim. Dhe nisur nga kjo, filozofi musliman do t’u thotë tradicionalistëve: “Nëse pohoni ze Zoti ekziston, atëherë pse nuk dyshoni edhe në këtë pohim, meqë edhe kjo ka dalë nga koka juaj, për rrjedhojë edhe kjo është e dyshimtë”. Në qoftë se do t’i pranomin këto pikëpamje, dyert e njohjes së Zotit do mbylleshin. Mbyllja e këtyre dyerve është diçka që i kundërvihet parimeve themelore të Islamit dhe mendjes së shëndoshë. Tradicionalistët do të thonë: “Fare s’duam t’ia dijmë mënyrave të njohjes, ne vetëm themi se ekziston Zoti, i respektojmë Ligjet e Tij dhe Atë që i ka krijuar ato Ligje”. Filozofët e vërtetë do të thonë: “Nuk mund të udhëhiqet me botën, dhe kaq formalisht të shikohet në çështjet, ngase Islami është fe e bazuar në logjikë (racio, arsye, intelekt)ashtu sikur bazohen edhe tërë parimet e tij”. Parimet e Islamit gjithsesi janë ato parime që logjika mund t’i pranoj. Këto ligje Islame kanë ardhur nga Krijuesi me qëllim që njeriut t’i sigurojnë të sotme të shëndoshë dhe ardhmëri të ndritur. Në çdo parim islam është marrë në konsideratë interesi i njeriut si në këtë botë (dynja) ashtu edhe në botën tjetër (ahiretin). Ekziston pra, një sistem hyjnor i Zotit i cili sistem kërkon mjaft precizitet në udhëheqje, ndaj edhe është i varfër konstatimi i tradicionalistëve që Krijuesin duhet vetëm ta raspektosh. Gjëja e parë me të cilën filloi Islami ishte fjalia e famshme: “Lexo, me emrin e Zotit tënd, i cili krijoi (çdo gjë)”. (El-Alek, 1); Dhe më pas në suren El-Alak, pra në Shpalljen e parë, thuhet: “I mësoi njeiut atë që nuk dinte”. (El-Alak, 5). Në Kur’anin Famëlartë thuhet: “Që pranojnë të Dërguarin (Muhammedin), Pejgamberin arab, (që nuk shkruan as nuk lexon), të cilin e gjejnë të cilësuar (të përshkruar me virtytet e tij), te ata në Tevrat

40

dhe në Inxhil, e që i urdhëron ata për çdo të mirë dhe i ndalon nga çdo e keqe, u lejon ushqimet e këndshme dhe u ndalon ato të pakëndshmet, dhe heq nga ata barrën e rëndë të tyre dhe prangat që ishin mbi ta. Pra, ata të cilët e besojnë atë, e nderojnë dhe e ndihmojnë, veprojnë me dritën që u zbrit me të, të tillët janë të shpëtuarit”. (El-Aë’raf, 157). Ai (All-llahu) i zbriti/dërgoi Ligjet e Tij që t’i çliroj njerëzit, përkatësisht t’ia heq vargonjtë e ndrydhjes njerëzimit. E çfarë në të vërtetë do të thotë: vargonjtë dhe robërinë? Kjo është kur dikënd dhunshëm e robërojnë dhe e mbajnë mbyllur. Kur’ani thërret/fton në heqjen e këtyre zinxhirëve që njeriu të ngritet shtigjeve shpirtërore, përkatësisht kah kemalati-përsosmëria e plotë. Kur’ani dhe pejgamberët kanë ardhur që njerëzimit nja nga një t’ia zgjidh vargonjtë e zinxhirit-me qëllim që t’ia mundësojë rrugëtiminnë sferatmë të larta shpirtërore. Cila është përsosmëria më e lartë se ajo që njeriu mendimet e tij plotësisht t’i drejtoj kah Zoti/Kriuesi i Tij? Cilët vargonjë janë më të fortë se padituria? Në qoftë se e lidhim/barrikadojmë fenë që në fillim dhe ia kufizojmë rrugën drejt njohjes së Krijuesit, çfarë atëherë mbetet nga esenca e fesë? Cili është fat ii njerëzimit në të cilin nuk është përfshirë njohja e Krijuesit? Çfarë na dëfton tërë kjo? Tërë kjo na udhëzon që fenë ta heqim nga shoqëria në izolim, e nëse feja nuk është fe shoqërore-atëherë ajo nuk mundet të jetë as fe lëvizëse dhe as mobilizuese. Kësisoj fenë e kemi zbritur në shumë akte devocioni dhe tradita pa fuqi lëvizëse.

DY LLOJET E SHEKULLARIZMIT Ekzistojnë dy lloje të shekullarizmit: 1. Shekullarizmi rigjid, plotësisht antifetar; dhe 2. Shekullarizmi subtil, i cili e pranon fenë e privuar nga dimensioni shoqëror. Përgjigj-ja e sekularistëve ndaj tradicionalistëve është e mangët/jo e plotë ngase tërheq vërejtje të tjera të cilat kërkojnë shpjegime. Filozofët musliman nga ana tjetër, dëshirojnë të analizojnë gjithçka me qëllim të konstatimit të vërtetë të problemit, ngase në rrugën e Islamit gjenden mjaft pengesa-në të cilat shumë muslimanë ndalen dhe pikërisht këto pengesa i detyrojnë që në synim të mbrojtjes së Islamit të japin përgjigje-përgjigje të cilat fesë i japin energji titanike. Pengesa e parë është gjithsesi të kuptojmë se jemi të kufizuar në njohjen. Këtu fjala është mbi kufizimin e nocioneve: të vëretat e mëdha (hakikatet) i hulumtojmë me nocionet që njohim ne: All-llahu është Alim (i Dijshëm), Besir (Ai që sheh), Kadir (i Gjithpushtetshmi) etj. Pra, këtë e shprehim nëpërmjet nocioneve që nuk përmbajnë esencën e gjërave. Ata për ne janë vetëm ndihmëse që të kemi sado-kudo njëfarë shfaqje mbi to. Një gnostik (arif) ka thënë se kurrë nuk mundet domethënia e vërtetëe hakikatit të kuptohet, përkatësisht të durohet mbi supe, poashtu është e pamundur që esencën e cilësisë së Zotit Alim ta barasvlerësosh me fjalën alim (dijetar), por jo që nuk mundet të gjendet fjalë tjetër-ashtu siç e pamundur që tërë detin ta fusim në një enë. Një poet arab ka thënë: “Ne kemi 29shkronja (harfe), dhe kjo është sikur me 29 penjë do të dëshironim të thurrnim ndonjë sixhade apo qylym dhe me to të mbërthejmë

41

tërë Universin-kështu edhe domethëniet e mëdha të Zotit nuk mund t’i përfshijmë me kaq fond të vogël fjalësh”.

II CILI DUHET TË JETË ROLI YNË NË KËTË BOTË Tërë punët që në këtë botë (dynja) duhet t’i bëjmë janë të lidhura me katër pyetje themelore-të cilat kërkojnë përgjigje: 1. Përse jemi në këtë botë? A kemi ardhur vet këtu apo dikush na ka sjellur?; 2. Kë të pyesim se përse jemi këtu? A kemi fuqi të japim përgjigje në këtë pyetje apo megjithatë duhet dikë ta pyesim për këtë? Thënë ndryshe, kë do ta pyesim për qëllimin e ardhjes sonë në këtë botë?; 3. Cili është furnizimi ynë në këtë misionin tonë në këtë dynja? Çka në të vërtetë paraqet furnizimi?; dhe: 4. Cili është synimi/qëllimi i misionit tonë? Ngase nëse njeriu nuk e din përse është në këtë botë, me siguri që nuk mund të ecet/shkohet drejt Rrugës së Vërtetë, e as që në mënyrë të duhur mund të përgatitet furnizimi për “rrugëtimin e rëndë”. Kur njeriu nuk e njeh veten e tij, shumë e madhe është mundësia që të bie në gabime dhe vështirësi. Pikërisht për këtë në Kur’an dhe në të gjitha Librat tjera qiellor në përgjithësi është treguar se njohja më e mirë është njohja e vetvetes. Kur’ani njeriun e trajton nga dy këndëvështrime: Nga njëra anë-e trajton si qenie me kualitete dhe cilësi të larta, ndërsa nga ana tjetër-e hudh për dhé, dhe e trajton skajshmërisht ulët. Nga njëra anë e quan halife (mëkmbës) të Zotit dhe të autorizuarin e Tij në tokë, ndërsa në një vend tjetër por për të (njeriun) në Kur’an thotë: “Ata janë më të këqinj se kafshët”. Në një vend tjetër thotë se ata-njerëzit ua tejkalojnë melaqeve, ndërsa në një tjetër: “Shembulli i tyre është sikur shembulli i qenit”. Tani shtrohet pyetja: A thua kjo e përmbanatë teorinë e Niçes mbi formën dhe madhështinë, ku disa duhet të jenë elita që karakterizohen me tërë cilësitë e mira, kurse të tjerët duhet të jenë kategoria më e ulët-të barasvlershëm me kafshët… Në Kur’an thuhet: “Ne Ademit ia mësuam emrat e të gjitha sendeve”. Gjithë këto emra janë të përmbledhura në katër operacione bazë të matematikës: mbledhjen, zbritjen, shumëzimin, pjestimin. Do ta sjellim një shembull: Që dikush të futet në matematikë dhe të fitojë sado-kudo njohuri, duhet që paraprakisht t’i njoh këto katër operacionet bazë-që i përmendëm më sipës. Vetëm kur t’i zotroj mirë këto katër operacione, ai hyn në matematikë, ngase tërë shkenca e matematikës qëndron, përkatësisht ekziston mbi këto

42

katër shtylla. Kështu edhe tërë Universi ekziston mbi Emrat e All-llahut dhe pa to as që mund të hyhet në Univer-që të eksplorohet dhe të njihet më mirë. Kjo është domethënia e gjithë këtij rrëfimi. Nga njëra anë Kur’ani thotë: “Njeriut ia mësuam gjithë emrat”, ndërsa nga ana tjetër: “Mos u bëni si gomari i bart mbi supe/shpinë librat, pa kurrfarë njohurie mbi atë çka bart”. Këtu madje mendohet edhe për dijetarët (alimët) dijenia e të cilëve nuk prodhon përfundim të kuptueshëm. Edhe këta janë si gomarët që mbajnë një kupe me libra, ndërsa nuk kanë kurrfarë njohurie të vërtetë për to. Dallimi ndërmjet dijes së librit dhe bartjes së tij, skjashmërisht është i madh. Nga njëra anë vendoset lidhja direkte me Krijuesin, e nga ana tjetër ekziston lidhje e çuditshme e cila është mjaft interesante. Në kur’anin Famëlart, në suren El-Mea’rixh, nga ajeti 10 e deri tek ai 14, All-llahu i LartMadhëruar thotë: “Dhe asnjë mik nuk pyet për mikun. Edhe pse ata shihen ndërmjet vete (edhe njihen, por ikin nga njëri-tjetri). Krimineli dëshiron sikur të kishte paguar dënimin e asaj dite me bijtë e vet. Dhe me gruan e vet dhe me vëllain e vet. Edhe me më të afërmit e tij që ai te ata mbështetej. Edhe me krejt çka ka në tokë, e vetëm të kishte shpëtuar!” Shohim pra, që edhpese njerëzit do të shihen mes veti, askush asnjërin nuk do ta pyet për kurrgjë, ngase secili do të jetë i preokopuar me çështjen e tij. Gjithashtu e kanë pyetur Ajshen, bashkëshorten e Pejgamberit s.a.v.s.: “A thua njerëzit (edhe meshkujt edhe femrat) në Ditën e Gjykimit do të jenë lakuriq, (të xhveshur)?” Ajo u përgjigj: “Po, por do të mbretëroj aq shumë frikë, sa që askujt asgjë nuk do t’i shkoj ndërmend.” Diçka të ngjashme (me këtë) kemi parë në luftën me me Irakun. U bombardua qyteti im. Njerëzit filluan të ikin. Kur u tërhoq nga qyteti një grup it ë njohurve të mi në një vend të sigurt dhe dëshironin të pijnë çaj, gruaja e njërit nga të njohurti e mi thotë: “Ua, po unë e kam harruar atje fëmijën!” Ka edhe më keq se kjo. Kjo është kur secilit që i është përgatitur dënimi do të dëshironte që ta sakrifikon fëmijën e vet, vetëm e vetëm të shpëtonte nga dënimi, madje edhe gruan, vëllain po bile edhe familjarët tjerë. Ka edhe nga ata që do të thonë: “Le të digjet tërë bota, vetëm unë të shpëtoj. Ajeti i sipërpërmendur qartë na e sqaron hakikatin e njeriut. Ngase, nëse njeriu vjen në atë gjendje që gjithçka të sakrifikoj vetëm për interesat e tij, kjo ndodh kështu sepse njeriu të tillë e ka natyrë. Qenia e këtillë e njeriut nukështë vetëm në ahiret, por edhe në këtë botë (dynja), vetëm se në ahiret ato do të shfaqen sheshazi. Ne atje nuk do të tregojmë asgjë që këtu nuk e kemi patur. Hadithi kur thotë se kjo botë është vendmbjelljepër të korrat e ahiretit, në të vërtetë d.t.th. se pikërisht atë që ia mbjellim vetvetes, pra atë që e veprojmë në dynja-atë do ta marrim atje në ahiret. Thënë ndryshe: Atë që e kemi vepruar këtu-do ta shohim në ahiret. Fahrudin Razi, komentatori i famshëm i Kur’anit, thotë: “Si most a njoh botën e shpirtit këtu në këtë botë, ndërsa ta njoh në botën tjetër-ahiret? Ndaj edhe frikohem të shkoj nga kjo botë, pa mos e njohur. E si të shkoj në botën që nuk e njoh. Si të shkoj nga bota e materies në botën e shpirtërores-kur as botën e materies nuk e kam njohur? E si vallë atëherë do ta njoh botën shpirtërore?” Për fat të keq, karakteri ynë është i tillë që jemi të gatshëm gjithçka të sakrifikojmë vetëm t’i kënaqim epshet tona. Në anën tjetër e kemi rastin e Imam Aliut a.s. i cili thotë:

43

“Sikur të më dhuronit gjithçka që shkëlqen nga Dielli, vetë të merrja në mënyrë jolegjitime një bubrec të imët, kurrë një gjë të tillë nuk do ta pranoja.” Gjithashtu shohim se ajetet kur’anore të cilat pikërisht e pohojnë këtë natyrë dualiste të njeriut. Nga njëra anë kemi njerëzit të cilët Kur’ani i trajton si qenie më të çmuara dhe të lartësuara-ndërsa nga ana tjetër i trajton si qenie më të ulëta-esfelu safilin. Jusufi a.s. është shembulli më i bukur kur’anor të cilin të gjithë e dijmë. Ai e pësoi/vuajti për shkak të vëllezërve të vet ziliqar. Të përkujtojmë se Jusufin a.s. vëllezërit e hudhën në pus si një qenie të mjerë, e më pas situate tërësisht ndërroi: Jusufi a.s. na shfaqet në rolin e njeriut të pushtetshëm-kurse vëllezërit e tij si qenie misqine vijnë tek ai duke e lutur për furnizim me bukën e gojës. Kur vëllezërit fillojnë të arsyetohen përpara Jusufit a.s., ai u thotë: “Nuk ka kurrfarë problemi, asnjë njollë pluhuri nuk ka mbetur në fytyrat tuaja. Shejtani është ai i cili mes nesh e thurri një komplot të tillë.” Kur’ani Famëlartë nëpërmjet Jusufit a.s. na e jep shembullin e zemërgjërësisë islame. Ai (Jusufi a.s.) i përballoi në kokën e vet tërë belatë që ia shkaktuan vëllezërit dhe përsëri me buzëqeshje ua bëri hallall vëllezërve të vet. Pejgamberi s.a.v.s.në rrethanat më të rënda dhe më të poshtra e dëbuan nga vendlindja e vet-qyteti i Mekkës, dhe kur e pyetën se cila ditë është më e vështira e jetës së tij si Pejgamber, ai u përgjigj: “Dita kur isha në Taif”; d.t.th. dita kur aristokratët e Taifit, i nxitën fëmijët e tyre që të gjuajnë me gurë, ta shtyjnë dhe ta malltretojnë aq sa gjaku i rridhte nëpër sandale, nëpër këmbët e bekuara. Mekasit i gatuan tri vjet izolim (leçitje), e në këtë kohë e humbi edhe gruan e vet Hatixhen dhe xhaxhain Ebu Talibin. Në një rast gjatë luftës me Irakun (fjala është për luftën irako-iraniane të viteve 1979-1988, vërej. e përkth.) një grup gjeneralësh iu ankuan Imam Homeinit se nuk munden më të qëndrojnë/rezistojnë: Nuk ka ushqime, s’ka armatim etj. Ndërsa ndaj gjithë kësaj Imam Homeini iu përgjigj se tërë vështirësitë e luftës-aspak nuk mund të barazohen me vuajtjet, përkatësisht vështirësitë që vetëm një natë i ka patur Muhammedi s.a.v.s.. Pyetje: Në hadith thuhet: “Asnjë pejgamber nuk ka përjetuar vështirësi aq sa kam përejtuar unë”; edhe pse e dijmë se çfarë ka përjetuar Musa a.s., pastaj Ejubi a.s. e aq më tepër Zekerija a.s. të cilin e sharuan bashkë me drurun ku qëndronte. Ndaj, parashtrohet pyetja: Me çka vështirësitë e Pejgamberit s.a.v.s. janë më të mëdhajase vështirësitë e tërë pejgamberëve tjerë? Përgjigj-ja: Me atë që Muhammedi s.a.v.s. nuk përjetoi vetëm dhimbje të natyrës materiale, ai i pa të gjitha mëkatet dhe fatkeqësitë (musibetet) e Ummetit të vet gjer në Ditën e Kijametit-ndaj nga kjo dhimbje e tij conform asaj që pa ishte mjaft e madhe. Mirëpo, Pejgamberi s.a.v.s. pas 13 vjet përpjekjesh dhe durimit/sabrit intenziv arriti të kthehet triumfalisht në Mekë. Kur hynë në qytet, bashkë me Pejgamberin s.a.v.s. as’habët thërrisnin: “Sot është dita e hakmmarjes!”; ndërsa Pejgamberi s.a.v.s. tha: “Jo, mos thoni ashtu! Përse flisni kështu? Sot është dita e mëshirës! Ja, edhe këtu vërrejmë kontrastin: Njëri është i gatshëm gjithçka të sakrifikoj vetëm veten e tij ta shpëtoj, ndërsa nga ana tjetër, personi tjetër, pra vet Muhammedi s.a.v.s. të gjithëve ua bën hallall, d.t.th. ua fal-madje atyre nga të cilët vuajti tërë kohën e pejgamberllëkut të tij.

KU QËNDRON SEKRETI I NJOHJES SË VËRTETË?

44

Edukimi i shpirtit mbi themelet e njohjes së vërtetë është shenjë e njohjes së vërtetë. Kjo është më tepër se ndeja në një qoshe të dhomës dhe heqja e tesbihëve. Kemi pra, Jusufin a.s. i cili ua fail vëllezërve të vet edhepse qëndroi në burg 30 vjet apo sipas disave madje 40 vjet burg, dhe nuk kishte kurrfarë faji vetëm se vëllezërit kishin deklaruar: “Atë babaie don më shumë”, dhe në fund, Jusufi a.s. assesi nuk mund të ishte fajtor, por ja që i ati vetëm që e donte më shumë se djemtë tjerë. Mirëpo, pas gjithë vuajtjeve që përjetoi ng vëllezërit zileqar ai qetë u shpreh: “Unë juve nuk do t’ju hakmerrem, tani jeni të pastër”. Nëse e kapim, përkatësisht dëpërtojmë në thellësinë e kësaj fshehtësie, do të kuptojmë se disa njerëz kanë jetë të amsueshme, kurse disa janë të vdekshëm edhe kur janë të gjallë. Nëse këtë e kuptojmë, do të shohim se edhe ne mund të lozim rolin tonë në tërë këtë. Ky është një rol pozitiv dhe i përhershëm e mjaft i rëndësishëm që vet jeta na e imponon. Ajo për çka Kur’ani qartë na rrëfen është se ne ikim nga kjo botë, kurse veprat tona mbesin dhe ato janë të përhershme dhe të amshueshme. Çdo vepër jona mund të jetë tridimenzionale: 1. E mirë dhe e përhershme; 2. E përhershme por e keqe; dhe 3. As e mirë as e keqe (jeta e njerëzve në këtë botë sikur ajo e kafshëve). Secili nga ne mund ta menaxhoj vetveten ashtu që të mund të ketë rol pozitiv apo negative në jetën e tij. Secili mund të sjell vendimin në vetvete dhe për vetveten, e të thotë: “Unë, që nuk kam me vete asnjë mjet, kundrejt gjithë botë, e cila posedon tërë armatimin dhe teknoligjinë e fuqishme, mundem të lë gjurmë dhe shenjë në gjithë këto botë.” Kur’ani e vë theksin pikërisht art që njeriut t’ia sqaroj se ai është një qenie e përhershme dhe shpirtërisht e fuqishme, e jo qenie, e kufizuar kohore. Kjo, sërish na shpie drejt asaj se sit ë sjellim vcendim. Shikoni ajetet që e lartësojnë njeriun dhe ato që e nënçmojnë/përulin! Provoni t’i numëroni edhe njërat edhe tjerat. Përse disa njerëz janë mjaft të mirë, kurse të tjerët të këqijë? Dhe si mundemi që net ë jemi pjesë e atyre të mirëve, dhe të mos jemi pjesë e të këqinjëve? Nëse këtë e bëjmë, kjo mundet mjaft të na ndihmoj në jetën e kësaj bote-e të mos flasim për atë të ahiretit. Kur tërë këtë do ta kuptojmë mirë (ashtu siç duhet) kurrë nuk do të vijmë në këtë jetë në qorrsokak, ngase ne jemi qenie e kufizuar në përmasat fizike, ndërsa të pakufizuar në aspektin e kualiteteve tona shpirtërore, ngase All-llahu i LartMadhëruar është i Amshueshëm, i Fuqishëm dhe i Përhershëm pa kufij. Pyetje: Nëse e përkujtojmë ajetin mbi hakmarrjen, ku thuhet se për njeriun është më mirë të duroj (të bëj sabër), a do të thotë kjo se edhe ndaj njerëzve të cilët kanë bërë mjaft të këqija, duhet të jemi të mëshirshëm, apo vetëm në rastin kur ftojmë në fe? Përgjigje: Të gjitha veprimet e Pejgamberit s.a.v.s. janë të ligjshme. Ndonjëherë edhe ai ashpër ka vepruar ndaj jobesimtarëve. Mëshira apo merhameti do të kenë kuptim aty ku palën kundërshtare duhet zbutur, aty ku arrihet ndikimi pozitiv. Ngase loti i zullumqarit është sikur loti i dalë nga qebapi i pjekur në zgarë. Në qoftë se e mëshironzullumqarin, ai do të bëhet akoma zullumqar më i madh. Poeti Saadiu thotë: “Nëse e mëshiron ndonjë tigër me dhëmbë të fortë, do të kryesh zullum ndaj deles-të cilin ai (tigri)më vona do ta shkyejë”. Le të kalojmë në një temë tjetër. Cili duhet të jetë roli ynë në këtë botë? Kjo sipas meje, përafërsisht sistemit tim do të përqëndrohej në rëniet dhe ngritjet e njeriut musliman, familjen e tij, rrethin e tij më të gjërë dhe bashkësinë e tij në përgjithësi.

45

Më herët thamë se në kuptimin e këtyre fakteve të vërteta, qofshin ato të kësaj bote apo të asaj tjetrës (ahiretit), Kur’ani posedon dy lloje ajetesh: Disa e trajtojnë si qenie më të lartësuar, kurse të tjerat si qenie më të ulët-më të ulët madje edhe se kafshët, ndaj tek disa shfaqet dyshimi mbi ndonjë kontradiktë në vetë Kur’anin. Konform kësaj, del edhe pyetja kush jemi ne në tërë Universin dhe cili është roli ynë, detyra jonë në të. A është i qartë fakti it ë qenit njeri, ngase ne jemi “krijuar” asisoji që qoftë në çështjet logjike, morale ose materiale, gjithnjë të aspirojmë ndaj ndonjë dobie dhe dëshirojmë që t’a përparojmë vetveten në këtë drejtim. Çfarë do të themi për atë që ka bërë vetëvrasje? A thua ky e ka kryer këtë akt që t’i sjell vetvetes ndonjë dobi apo me këtë ka refuzuar ndonjë dëm? Le të marrim për shembull dikë që është varur. Përse e ka bërë këtë? Që të ik nga zullumi i mjedisit të tij dhe kësisoji të çlirohet nga brengat e kësaj bote. Tërë hulumtimet tona, përfshi edhe ato që janë të vuajtura-janë në gjurmët e hulumtimit tonë. Këtë temë do ta vazhdojmë duke nxjerrë në pah argumente të caktuara kur’anore dhe logjike (burhan). Kur është në pyetje njohja, nuk do të merremi me atë njohjen e gnostikut (‘arifit) të devotshëm i cili qëndron në terr në një qoshe dhe bën ibadet; kjo është jashtë asaj që këtu do të shqyrtojmë, e as që do të merremi me tezat materialiste apo ato komuniste-sipas të cilave njeriu është epiqendër dhe baza e gjithçkaje në botë. Do t’i shqyrtojmë më shumë ato çështje që kanë të bëjnë me ne, me Librin e Zotit (Kur’anin) i Cili na është dhënë nevedhe që na trajton poashtu neve, me qëllim që të shohim se si nëpërmjet tij-janë dhënë përgjigjet në pyetjet që ne i kemi ngritur/parashtruar. Do të ishte vërtetë tragjedi që ne si hulumtuesë të zellshëm, pas shumë përpjekjeve dhe punës si dhe sukseseve materiale, në pyetjen e dikujt kush jeni? Të kemi të njëjtën përgjigje sikur ndonjë dele. Nëse dikush do të na pyeste kush jemi dhe cili është qëllimi i ekzistencës sonë, do të thoshim të jemi të sëndoshë, të hamë mirë, të flejmë mirë, t’i përmbushim nevojat e epshit tonë si dhe dëbojmë me sukses armikun nga mjedisi ynë. Në qoftë se delen do ta pyesnim se cili është qëllimi i jetës së saj-do të na përgjigjej: Të ketë kullosë të mirë, të ngopet mirë, t’i përmbush epshet dhe me sukses ta dëboj çdo kënd që ia trazon mjedisin e saj. Pra, e njëjta përgjigje-sikur përgjigj-ja e njeriut. Ndaj edhe jemi këtu që në këtë pyetje kur’anore të përgjigjemi në mënyrën më të mirë të duhur. Këtë nuk do ta bëjmë në mënyrë mekanike, por nga kënvështrimi i intelektit (aklit), si fakte univerzale, përfundimet e përgjithshme të cilat do t’i nxjerrim nga Libri i Zotit-Kur’ani Famëlartë.

III ADEMI DHE QËLLIMI I KRIJIMIT Së pari do t’i shqyrtojmë ajetet të cilat njeriun e paraqesin si krijesën më të përsosur. Në ajetin 30 të sures El-Bekare, në Kur’an thuhet: “(Përkujto Muhammed) Kur Zoti yt u tha engjëjve: “Unë po krijoj (po përcaktoj) në tokë një zëvendës”! Ata thanë: “A do të vëshë në te atë që bën çrregullime dhe që derdh gjaqet, e net ë madhërojmë Ty me lavdërimin Tënd dhe plotësisht të adhurojmë”! Ai tha: “Unë dij atë që ju nuk e dini”! Këta melaqet e paraqesin/shfaqin problemin vijues na raport me njeriun: Ai si zëvendës i ardhshëm në tokë, do të derdh gjak-ndaj edhe ato (melaqet)me qëllim të mirë e tërhoqën vërejtjen për një gjë të tillë, ngase zëvendësi në tokë duhet ta prezenatojë dhe të jetë halife i Qenies më të Lartësuar, Krijuesit-All-llahut xh.sh. Melaqet pra, nuk e kishin 46

të qartë se si një njeri i cili do të derdh gjak në tokë, mund ta përfaqësoj dikë me cilësitë dhe sifatet më sublime, pra All-llahun xh.sh. Më pas melaqet konkludojnë se qenie më e dobët do ta përfaqësoj Atë i Cili është më i Miri. Ata më tej shprehen: “Nëse e kë për qëllim të krijosh dikë që do të adhuroj, ne jemi ata që pandërprerë të lavdërojmë dhe të madhërojmë. Ne edhe hamd pandërprerë vetëm Ty të bëjmë, por hamdi ynë nuk e përfshin Madhërinë Tënde. Ti je më i Lartësuar se ajo që ne mundemi ta shprehim. Pastaj bëjmë istigfar ngase nuk mundemi të të lavdërojmë dhe madhërojmë aq sa Ti o Zot e meriton”. Mangësia në shqiptimin tonë të: “Subhanallahi vel-hamdulil-lahi ve la ilahe illallahu vall-llahu ekber-qëndron në faktin se kjo është shfaqje vetëm e dhënë, jo me përkushtim. Kjo është njësoj sikur një çifti të rrinjësh të posamartuar t’u dërgojmë një komplet filxhanë kafeje dhe t’u themi: “Kjo është vetëm një dhuratë simolike, na falni, nuk kemi mundur më tepër (ngase juve nuk ju ka hije të pranoni një dhuratë të vogël, kaq modeste)” Melaqet mbetën të bllokuara në çështjen vijuese: Njeriu, nga njëra anë është ai i cili duhet të jetë objekt it ë çmuarit lartë, por, i njëjti ky njeri në qenien dhe natyrën e tijpotencialisht është i predispozuar të shkaktoj çrregullime. Ndërsa nga ana tjetër melaqet nuk mundin ta kuptojnë fare qëllimin e krijimit të zëvendësit (halifes) në botë. Ngase ata, siç thotë Kur’ani në një vend, janë qenie kristal të pastërta-të cilat kurrë nuk kanë qenë të padëgjueshme ndaj Zotit, e as që në diçka e kanë kundërshtuar Zotin. Mirëpo, pyetja e tillë e melaqeve nuk erdhi si kundërshtim ndaj Zotit, por kjo ishte vetëm manifestim i mundësive dhe kuptimeve të tyre të kufizuara. All-llahu i LartMadhëruar për tërë këtë është përgjigjur: 1. “Unë di atë që ju nuk e dini!” Më pas i LartMadhëruari iv ë në provë melaqet, duke thënë: 2. “E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjitha emrat (e sendeve) pastaj ata ua prezentoi engjëjve dhe u tha: “Më tregoni për emrat e këtyre (sendeve të emërtuara), nëse jeni të drejtë (çka mendoni)?” (El-Bekare, 31.) Pra All-llahu xh.sh kërkon nga melaqet që t’ia thonë emrat të cilat Ademi a.s i dinte. Ata i përgjigjen: “(Engjëjt) thanë: “Ti je pa të meta, ne nuk kemi dije tjetër përveç atë që na e mësove Ti. Vërtetë, Ti je i Gjithëdijshëm, i Urti”. (El-Bekare, 32). Pasiqë melaqet u përkulën (ranë në sexhde), duke mos dijtur përgjigjen e kësaj pyetjeje, i LartMadhëruari i tha Ademit a.s.: “(Zoti) tha: “O Adem, njoftojë ata (engjëjt) me emrat e atyre sendeve! E kur (Ademi) u rrëfen atyre për emrat e tyre, (Zoti) tha: “A nuk u kam thënë juve se Unë, më së miri e di fshehtësinë e qiejve e të tokës dhe më së miri e di atë, që ju e publikoni dhe atë që e mbani fshehtë”. (El-Bekare, 33) Këtu Kur’ani Famëlartë e sjell një dialog serioz në mes të Ademit a.s. dhe melaqeve, ku mjaft qartë theksohet statusi më i lartë i Ademit a.s. si prijëtarë i gjinisë njerëzore me dije-në krahasim me melaqet. Me këtë shembull të vetëm logjik Kur’ani qartë na i dëfton për së afërmi vlerat, dhe na rrëfen për shkallën më të lartë të njeriut dhe më të ulët të melekut.

SHKALLËT E NGRITJES SHPIRTËRORE

47

Tani vijon një pyetje për të menduar: Melaqet parashtruan pyetje mbi zotësinë e njeriut për të qenë halife, ndërsa i LartMadhëruari iu përgjigj: Në këtë pyetje të melaqeve dhe përgjigjen e të LartMadhëruarit gjindet një urtësi dhe porosi. Ku qëndron poenta? Të përkujtojmë: Melaqet pyetën: “A do të vëshë në të atë që bën çrregullime dhe që derdh gjaqet?”; ndërsa i LartMadhëruari iu përgjigj: “Unë di atë që ju nuk e dini!” Ne në këtë pyetje-përgjigje duhet të gjejmë një pyeje-përgjigj-ja e së cilës do të na zbuloj shumë fshehtësi. Cila ëhtë kjo pyetje? Të përkujtojmë, kur një fjalë në gjuhën arabe fillon me një parashtesë të caktuar “el”, ajo përfshin tërë qenien e diçkaje. Kur thuhet El-Erd, mendohet në planetin e Tokës, ndërsa kur thuhet erd-atëherë kjo i atribuohet një pjese të tokës. Gjithashtu el-esma-i përfshin tërë emrat e sendeve që Ademi a.s. i din, ndërsa esma-janë vetëm emra të sendeve/mjeteve. Kështu All-llahu xh.sh. e ka forcuar univerzalitetin e kuptimit-duke vënë përpara tyre një parashtesë të caktuar, duke i shtuar më pas edhe kul-lehu (në tërësi, gjithçka). D.t.th. dy herë e ka potencuar këtë, pra një gjë të tillë. Kur melaqet thanë: “…Plotësisht të adhurojmë!” edhe më tej në ndërvetëdije u mbeti pyrtja: “Po çfarë do të bëj ky njeri, kush të Adhuron Tymë mirë se sa ne? Nëse ke për qëllim ta krijosh njeriun që të jetë halifi Yt, dhe nëse ke për qëllim që ai njeri të të lavdërojë në botë, atëherë kush të lavdëron më mirë se sa ne-ngase ne katër miliardë vite pandërprerë të lavdërojmë/madhërojmë. Ai njeri i cili do të bëj çrregullime, do të derdh gjakun dhe punojë tokën-nuk ka për të të adhuruar aq sa net ë adhurojmë (lavdërojmë/madhërojmë)? Nga ajo që thamë më sipër del edhe ajo pyetja jonë e kërkuar: Cili në të vërtetë është qëllimi i krijimit të njeriut? All-llahu i LartMadhëruar në ajetet e sipërpërmendura thotë se ia mësoi Ademit a.s. të gjitha emrat, ndërsa melaqeve u thotë: “Unë di atë që ju nuk e dini! “Me këtë dëshirohet të thuhet se All-llahu xh.sh. e mësoi Ademin a.s. me diçka që është më e madhe se bërja e tesbihut. Mirëpo ekziston edhe ky tjetër ajet: “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë”. (Edh-Dharijat, 56). “E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve)…” në fakt do të thotë: E mësoi me të gjitha ngjarjet dhe parimet e botës së krijuar. Qëllimi kyç i mësimit të Ademit a.s. nga ana e All-llahut xh.sh është njohja-maë’rifeti. Dikush mbase me të drejtë do ta parashtroj pyetjen: Thoni që qëllimi i krijimit të njeriut është maë’rifeti, njohja e Krijuesit, ndërsa ajeti kur’anor qartë na tregon se qëllimi parësos i krijimit të njeriut është adhurimi i Krijuesit, ndaj, si mundet të pohoni një diçka kaq kundërthënëse, kur është e qartë se qëllimi parësor i njeriut është adhurimi?” Cili atëherë nga këto dy qëndrime është i vërtetë, ngase nuk mund të ekzistojnë dy përgjigje të ndryshme për të njëjtën pyetje? Përveç kësaj, të supozojmë se këtu, në këtë botë, jetojmë mesatarisht 60 ose 70 vjet, dhe tërë këtë periudhë e kalojmë në ibadet, ndërsa nga ana tjetër e dijmë se në Xhennetin e amshueshëm nuk ka adhurime/ibadete-që automatikisht d.t.th. se ibadeti nuk është qëllimi kryesor i misionit tonë në këtë botë (dynja). Ja, në këtë që theksuam qëndron pyetja kryesore. Ngase Ai (All-llahu) ia mësoi Ademit të gjitha emrat e sendeve dhe domethëniet-njohjen e Vetë Krijuesit-pra, atë që është e pakapshme për melaqet. Ata (melaqet) Zotin e shohin nga një këndvështrim i ngushtë, ndërsa Ademit a.s. për dallim nga melaqet të cilat nuk i dijshin emrat e tërë sendeve, dhe falë këtyre njohurive e hapi shtegun e gjërë të këndvështrimeve të ndryshme të shikimit të Zotit.

48

Nga sa theksuam më sipër arrijmë në përfundimin se qëllimi krijimit të njeriut nuk mund të përqëndrohet vetëm në pjesën më të shkurtër të jetës së njeriut. Kur’ani na ka mësuar për një gjë e cila është logjikisht e përsosur dhe arsyeshëm e pranuar-se ekzistojnë dy caqe dhe qëllime të krijimit. A). Qëllimi përgatitor i krijimit; dhe B). Qëllimi përfundimtar i krijimit. “O ju që besuat, agjërimi u është bërë obligim sikurse që ishte obligim edhe i atyre që ishin para jush, kështu që të bëheni të devotshëm.” (El-Bekare, 183). A thua mjafton vetëm të arrijmë tek devotshmëria (takvallëku) dhe që këtu ta përfundojmë misionin e krijimit. “Elif, Lamë, Mimë. Ky është libri që nuk ka dyshim në te (sepse është prej Allllahut) është udhëzues për ata që janë të devotshëm.” (El-Bekare, 1,2). Sikur qëllimi të ishte vetëm devotshmëria (takvallëku), atëherë nuk do të kishte udhëzim nga ai (takvallëku). Devotshëmria (takvallëku) pra është vetëm ana tjetër e medaljes. Ata të cilët do të jenë të devotshëm, atyre All-llahu do t’u jep furkan (dallimin në mes të vërtetës dhe të pavërtetës). “O ju që besuat, nëse keni frikë All-llahun, Ai do të vërë udhëzim (në zemrat tuaja) për ju, do t’ua mbulojë të këqiat, do t’ua falë mëkatet. All-llahu është dhurues i madh”. (El-Enfalë, 29). A thua këtu është fund ii zinxhirit të përsosmërisë? Jo, këtu është stacioni i tretë. Ata të cilët janë të devotshëm-do t’ju pranohen veprat e tyre të mira. Devotshmëria pra është vetëm supozim për furkanin dhe pranimin e veprave të mira. Por, edhe këtu nuk është fundi. Më tej thuhet se All-llahu i don ata që janë të devotshëm. “Është e sigurt se për të devotshmit do të ketë te Zoti i tyre kopshte të begatshme”. (El-Kalem, 34.). Gjithçka fillon nga agjërimi. Agjërimi ndihmon në arritjen e devotshëmrisë, devotshmëria është kusht që ta fitojmë udhëzimin (hidajetin), udhëzimi më pas është kusht që ta fitojmë furkanin të cilin e meritojmë që të pranohen veprat e mira. Në stacionin e rradhës, stacionin e katërt, All-llahu na don dhe na fut nën mbrojtjen e Tij. Dhe tani, meqë mbërritëm në pozicionin me afër Zotit, këtu duket se është fund ii rrugëtimit/udhëzimit: “…fal namazin për të më kujtuar Mua.” (Ta-ha, 14). A thua ky namaz dhe dhikër janë të mjaftuesëm? Jo. Namazi neve në të vërtetë na largon nga punët e këqija dhe na çon kah përkujtimi i Krijuesit tonë. Dhikri Brenda vetvetes shpie kah qetësimi i zemrës. Ky është stacioni i pestë. Por edhe këtu nuk është fundi. “O ti shpirt i bindur plotësisht! Kthehu te Zoti yt i vetëkënaqur e i pranuar! Hyn në turmën e robërve të Mi! Dhe hyn në Xhennetin Tim”. (El-Fexhr, 27-30). Kjo pra është stacioni i fundit i gjashtë i udhëtimit. E njëjta gjë është edhe me xhihadin-i cili gjithashtu i ka shkallët e veta për t’u arritur.

TRI LLOJET E QËLLIMEVE: 1. Qëllimi afatshkurtër; 2. Qëllimi afatmesëm; dhe 3. Qëllimi afatgjatë.

49

“Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë”-paraqet qëllimin afatmesëm. Adhurmi (ibadeti) është synimi afatmesëm. Qëllimi final/përfundimtar përmendet në ajetin e 12 të sures Et-Talak: “All-llahu është Ai që krijoi shtatë palë qiej dhe prej tokës aq sa ata; në to zbatohet vendimi i Tij për ta ditur ju se All-llahu ka fuqi për çdo send dhe që me të vërtetë Allllahu ka përfshirë çdo send me dijen e Vet”. Përse? Që të kuptoni se i LartMadhëruari ka forcë mbi të gjithë, që dija e Zotit përfshin gjithçka, që tërë krijesat në Univers janë nën mbikqyrjen, fuqinë dhe dijen e të LartMadhëruarit si dhe se i LartMadhëruari sundon mbi të gjithë dhe fuqinë e ka të pa përcaktuar. Ja, ky është qëllimi final i krijimit. Kur melaqet thonë: “… ne të madhërojmë Ty me lavdërimin Tënd dhe plotësisht të adhurojmë”-arrihet në përfundim se ky nuk është qëllimi përfundimtar, por ai afatmesëm. Adhurimi pra, është rruga apo lidhja e ndërmjetme drejt qëllimit përfundimtar. Kur nisemi rrugës së adhurimit, duke i eliminuar pengesat e ndyshme, arrijmë tek dija e atyre emrave të “Ademit”. Kur mbërrijmë tek emrat e të gjitha sendeve, atëherë i njohim tërë gjërat. Kësisoji kemi mbërritur tek njohja e fundit. Pa adhurim, si mjet ndërmjetësues (apo qëllim), njeriu nuk mundet t’i njoh emrat dhe parimet e tyë gjitha gjërave. Ndërsa shpërblimi jepet sipas masës së vetëdijes të përfshirë në adhurim. Nëse njeriu bën ibadet, por nuk e ka të kyçur vetëdijen, atëherë ky ibadet nuk do ta shpiej tek emrat. Thënë ndryshe, sa më shumë që adhurimi shoqërohet me vetëdijen, sa më i ndritur të jetë-aq më shpejt na shpie kah ato emra.

A PËRMBAN ADHURIMI NË VETVETE NJOHJEN (MAË’RIFETIN)? Aritëm pra, të vijmë në përfundim se qëllimi final i krijimit të njeriut nuk është adhurimi, por njohja. E shqyrtuam edhe ajetin ku thuhet se All-llahu e krijoi njeriun vetëm me qëllim që ta adhuroj. Adhurimi, thamë është vetëm një stacion rrugëtimi drejt njohjes. Mirëpo, vetëvetiu imponohet përfundimi/konkluzioni se në mes të adhurimit dhe të njohjes duhet të ketë një lidhshmëri. Shtrohet pyetja: Kush nga këto të dy: adhurimi apo njohja-kanë më tepër prioritet? Nëse do të pohonim se adhurimi (ibadeti) është rrugë drejt njohjes, atëherë do të arrinim në konkluzion se adhurimi ynë është i atillë që në të nuk është përfshirë njohja. Në qoftë se do të ishte kështu, adhurimin do ta kryenimin pa kurrfarë përmbajtjeje shpirtërore. Kurse Pejgamberi s.a.v.s. thotë se namazi pa njohje nuk vlen asgjë. Kjo na shpie në përfundimin vijues: Nëse një koha falim namaz pa njohjen, dhe n.q.s. namazi pa njohjen nuk vlen asgjë, atëherë mundemi të bëjmë namaz, por kurrë mos të mbërrijmë në cak. Adhurimi është stacioni i mesëm dhe kalimtar drejt maë’rifetit. Mirëpo, akoma gjendemi përpara presionit të pyetjes: Sit a kryejmë adhurimin pa maë’rifetin dhe sit ë mbërrijmë në cak? Pëgjigja është: Adhurimi me maë’rifetin ka dy lidhje: 1. Të përgjithshme; dhe 2. Lidhje suptile (tefsili).

50

Kur nisemi shtegut të njohjes, duhet të kemi një çikëz lidhje “të përgjithsme”, e kjo është La ilahe il-lallah (njësoj sikur ya dijmë vetëm se një avion udhëton atje për ku ne dëshirojmë). Sentence La ilahe il-lallah është niveli i parë i njohjes se ekziston Një i Vetmi Zot. Kur vazhdojmë më tej të bëjmë adhurime-njohja sa vjen e shtohet. Në mes të adhurimit dhe të njohjes vendoset lidhja. Njëri me tjetrin veprojnë bashkë dhe kështu vazhdojnë gjer te caku. Me lindjen (ardhjen) në këtë botë vijmë me intelekt (akl) dhe ky intelekti fillestar ështa aq i vogël saqë njeriu me të mundet të kuptoj vetëm se ekziston Një Krijues i Vetëm-Zoti. Kjo sasi e intelektit e vdes një sasi ekuivalente të injorancës tek njeriu e cila ka ekzistuar më përpara-njësoj sikur me ndërprerjen e dritave shkaktohet një sasi e caktuar terri (errësire). Kur njeriu përparon, dhahiri i tij bëhet i bukur, ndërsa batini i fisnikërohet. Krijimi i dritës së brendshme në të vërtetë është njohja. Tani veçmë dilet në “rrugën magjistrale” të njohjes dhe kur shkohet më tej, shihen dyert e “autostradës”- edhe më tej gjersa dhe kështu shkohet shkallë-shkallë deri tek njohja përfundimtare. Duke kaluar nga njëra autostradë tek tjetra arrihet në fund dhe hyhet në babus-selam (dyert e paqes). Këtu udhëtarit i “priten” këmbët, por jo në të vërtetë, por figurativisht në kuptimin që më nuk ka nevojë të ec në këmbë, ngase trupi veçmë e ka gjetur qetësinë e plotë-kështuqë këmbët nuk i nevojiten më për ecjen e mëtutjeshme. Gjithë kjo na mëson se njeriu i ka kaluar tërë pengesat/barrierat që të mbërrijë gjer tek qetësia. Përse? 1. Në çdo shkallë e ka drejtuar zemrën e tij dhe ka menduar mbi pasojat e çdo vepre; 2. Ka ecur me qëllimin/nijetin që ta kënaq Krijuesin e vet dhe të arrijë kënaqësinë e Tij (Zotit). Poet i njohur Hafizi ka thënë: “Kur njeriu e ndez zemrën e tij dhe kur gjithçka bën për ta kënaqur Zotin, atëherë në caqet më të larta mbërrin dhe tërë dyert i happen përmes së cilave i sheh gjithë shfaqjet e botë së gajbit (botës së fshehtë)”. Ja edhe një shembull të Hafizit: E don një person dhe jetoni në dy banesa njëra praën tjetrës. Rreth jush është terr-errësirë. Ulesh në dritare dhe shikon në dritaren tjetër të banesës fqinje; lind agimi, sheh se aty ndizet drita-dhe në këtë rast ti ndizesh. Pra, çfarë lidhje ka tani kjo dritë me ty? Tek ti është ndezur drita në zemër. Hafizi thotë: “Ashiku i Zotit që gjer në agim zgjuar është, dh që në agim i ndizet drita, arrin tek njohja, dhe vetëm Zotin e din, se ç’ka në të vërtetë me të (ashikun) po ndodhë”. Imam Sexhadi a.s. në një lutje thotë: “O Zot! Më bëj njërin nga ata që në errësirën e madhe pëshpërisin thellë me Ty, kur ashku ndaj Teje i nxit të ngriten dhe namaz nate të kryejnë”. Me këtë Imami dëshiron të thotë se ka grup njerëzish të cilët për të arritur tek njohja, ngriten dhe falin namazin e natës, ndërsa grupi i dytë është ai që ka arritur tek njohja dhe tek pas kësaj ka filluar të falet. Imam Sexhadi a.s. kërkonte nga All-llahu xh.sh që ta bënte njërin nga ata që ngriten pas njohjes, që normalisht nuk e heq mundësinë e njohjes së mëhershme.

51

Ata të cilët janë robër të vërtetë të All-llahut, atyre netët u janë të shndërritshme, d.t.th. atyre që kanë mbërriut gjer në këtë shkallë dita dhe nata më për ta nuk kanë kurrëfarë domethënie. Transmetohet se Isa a.s. erdhi tek varri i nënës së vet dhe e pyeti se a dëshiron ta ringjall. Ajo iu përgjigj: “Jo, kam mbërritur këtu ju jam e furnizuar me gjithçka, porn ë qoftë se do të kthehesha, atëherë do të doja që këtë ta bëj për shkak të dy gjërave: E para: Që në natën e ftohtë të çohem, të marr abdest me ujë të ftohtë dhe në errësirën e natës të fal namaz; dhe e Dyta: që akoma të agjërojë në ditët e gjata të verës”. Siç vërejmë, njohja dhe ibadeti ndikojnë njëri ndaj tjetrit. Njeriut,, si zëvendës në Tokë, qëllimi/misioni i parë i është njohja, kurse rruga drejt njohjes është adhurim. Adhurimi dhe njohja kanë, siç thamë dy lidhje: Të përgjithshme (inicuese) dhe suptile ( të përhershme). Mirëpo, përsëri na imponohet edhe një pyetje: Ajeti i Kur’anit thotë: “E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve)…” (El-Bekare, 31). Nëse All-llahu xh.sh ia mësoi Ademit të gjitha gjërat-dhe Ademi simbolizon njerëzimin-atëherë, d.t.th. edhe ne i kemi mësuar këto dije. Atëherë ç’kuptim kanë adhurimet e mëtutjeshme? Këtu a kihet parasysh se njeriu gjithnjë gjurmon mbi atë që nuk e ka-ndërsa këtu shohim se Ademi a.s. d.t.th. njeriu i din emrat e të gjitha sendeve-ndaj përse duhet edhe më tej të gjurmohet? Përgjigj-ja është: Nga kjo duhet të nxjerrim një mësim, e ky është që mos t’i shohim gjërat vetëm nga një këndvështrim i ngushtë, ngase gjërat megjithatë nuk do të na duftohen ashtu siç janë në të vërtetë. Shembull për këtë është arritja gjer tek njohja nëpërmjet rrugës së pejgamberrllëkut dhe rrugës së lidhjeve qiellore. Porosia e dytë e këtij rrëfimi thërret në vënien në pah të dallimeve në mes të sistemit udhëheqës të Zotit dhe atij materialist. Tërë ligjet njerëzore janë njëdimensional dhe njëllojësh, kurse tërë ligjet e Zotit janë shumëdimensional. Ligjet njerëzore janë të krijuara sipas masave njerëzore dhe njerëzit e shohin vetëm njërin dimension-të kapshëm /adekuat për botën materiale. Kur’ani thotë se gjithçka në botën hyjnore është shumëdimensionale. Ashtu siç janë njerëzit dykomponent, d.t.th. e kanë aspektin material dhe shpirtëror, ashtu edhe veprat janë dykomponentëshe, edhe ato e kanë dhahirin dhe batinin e tyre (reaksionin e veprave tona të cilin ne nuk e shohim, e të cilat janë në sistemin e krijimit nga ana e Zotit qartë të dukshme). Ligjet njerëzore e shohin dhahirin (llojin e dukshëm) të gjërave, ndërsa mangësia e tyre qëndron në atë se janë ngusht të kufizuara vetëm në botën materiale, kurse rregulli i ligjeve të Zotit qëndron në atë se çdo vepër e jona përveç dhahirit, ka edhe batinin a saj (dimenzionin e dytë, të cilin ne nuk e shohim). Ndikimi i aspektit batin të ndonjë vepre tonë nuk është i drejtuar vetëm kah ne; ai përhapet/shpërndahet në tërë shoqërinë rreth nesh. Historia më pas dëshmon mbi ndikimet e tij pozitiv apo negative. Vetëm një personalitet mundet që me energjinë e tij pozitive apo negative ta shndërrit një shoqëri të tërë, po madje edhe tërë botë.

SHIKIMI NË GJËRAT NGA KËNDVËSHTRIMI DHAHIR DHE BATIN GJITHNJË JEP REZULTATE TË NDRYSHME Kur’ani në këtë shikon ndryshe dhe pyet çka në të vërtetë i ka motivuar ushtarët që të ngriten në mbrojtje të atdheut të tyre. Në botën tjetër (ahiret) keni ato nota të cilat janë të shënuara në bazë të motivimit tuaj, d.t.th. se me çfarë motivesh keni hyrë në luftë. Kjo notë është mjaftë vendimtare dhe rëndom bota e thjeshtë nuk e sheh. Që nota të jetë 52

pozitive-synimi juaj duhet gjithsesi të jetë fitimi i kënaqësisë së Zotit. Çfarë do të thotë motivim me kënaqësinë e Zotit? Luftimi në këtë rast në mënyrë radikale e ndërron situatën e ushtarit, ngase nëse ke nisur të luftosh në emër të Zotit. Kjo do të thotë se i luan dhe zbaton rregullat e lojës sipas ligjit të Zotit (d.t.th. nuk ka dhunime, vrasje të grave, fëmijëve, robërve të luftës, preprej të pemëve etj.). Atyre që nuk luftojnë në emër të Allllahut këto gjëra u janë të lejuara. Mirëpo, në emër të All-llahut, asgjë nga ato që përmendëm më sipër nuk guxon të bëhet, përkatësisht të ndodh. Në luftën e ashpër në mes të Imam Aliut dhe Muavijut, njëri nga ushtarët e pyeti Imamin që t’ia sqaroj Tevhidin (Njëshmërinë) e Zotit. Bashkëluftarët reaguan ashpërzëshëm ngase mu në mes të luftimeve më të forta e gjeti ta bëj këtë pyetje! Imam Aliu atëherë pyeti: “Po për çfarë ne në të vërtetë luftojmë? Qëllimi ynë është që njerëzit ta dijnë përse luftojmë, e në qoftë se ndonjëri nuk e di, çfarë do të arrijë në fund, përse atëherë madje edhe fare lufton? Sipas kësaj, së pari ushtarët duhet t’i mësojmë se për çfarë luftojnë, dhe tek mbas kësaj duhet t’i dërgojmë në luftë. Thamë që dallimi ndërmjet këndvështrimit hyjnor dhe atij materialist qëndron në atë se këndvështrimi materialist është njëdimensional-e sheh vetëm dhahirin dhe në bazë të tij sjell konkluzionet, kurse sistemi hyjnor është shumëdimensional dhe konform kësaj i nxjerr edhe përfundimet. Sistemi hyjnor thotë se njeriu është qenie dy komponentëshe (nga trupi dhe shpirti) ndaj edhe të tilla janë edhe veprat e tij. Pikpamja materialiste qenies njerëzore ia pranon fare pak, vetëm një pjesë të tijën të vogël, ndërsa pjesën kryesore të qenies e përbën ajo shpirtërorja. Nëse gjithë këtë e kuptojmë, do të marrim përgjigje në shumë pyetje që do të shfaqen më vonë. “E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve)…” (El-Bekare, 31). Kur thuhet Ademit, nënkupton njeriun. Që njeriu të fitoj njohjen e të gjitha sendeve, All-llahu i LartMadhëruar ia ka dhënë dy lloje të elementeve njohëse. Ato janë shqisat e jashtme të prekjes, nuhatjes, sjijesh, dëgjimit dhe të pamurit. Nëpërmjet këtyre i njeh njohjet dhahir-të jashtme. Këtë e tregon edhe ajeti 78 i sures En-Nahl: “All-llahu ju nxorri nga barqet e nënave tuaja (si foshnje) që nuk dinit asgjë. Ju pajisi me (shqisa për) të dëgjuar, me të parë dhe me zemër, ashtu që të jeni falënderues. Mënyra e dytë e njohjes është nëpërmjet rrugës së dërgimit të pejgamberëve. Kur’ani thotë: “I mësoi njeriut atë që nuk e dinte”. (El-Alek, 5). Të njohur e kemi rrëfimin mbi Musain a.s. dhe Hidrin nga sureja El-Kehf (nga ajeti 60 e deri tek ai 82) mbi shpuarjen e barkës, mbytjen e fëmijës dhe ndërtimin e murrit. Ky rrëfim na tregon: • Informacionin preciz të sistemit syjnor në drejtimin e botës; dhe • Çdo ligj e ka dhahirin dhe batinin e tij. Çdo ngjarje që ndodh në Univers nëse vrojtohet nga këto dy këndvështrime (dhahir dhe batin) gjithnjë do të jep rezultate të ndryshme. Nëse e vrojtojmë një tërmet si një pjesë të ndarë të një tërësie, do të fitojmë një rezultat, e në qoftë se e vrojtojmë në vargun zinxhiror të ngjarjeve, në këtë rast do të fitojmë krejtësisht një rezultat tjetër. Gjithë kjo na jep një pasqyrim mbi atë se si është ngritur ky Univers. Ja, ky është sistemi hyjnor i dydimenzionalitetit i cili i trajton edhe ndodhitë dhahir dhe batin. Tërë bota materiale, në zinxhirin e përgjithshëm të krijimit nga Zoti-është vetëm një hallkë e vogël-dhe, në përgjithësi bota e materies në raport me botën shpirtërore është e vogël dhe një hiçgjë. Ndërsa nga ana tjetër shohim se si materialistët botën e materies e konsiderojnë botë të vetmen.

53

Shumë me rendësi është të shqyrtohen çështjet nga të dy aspektet. Nëse kjo gjë nënkuptohet mirë, atëherë do të merren përgjigje në shumë çështje të panjohura, siç janë: Përse veprat e këqija janë të këqija dhe të neveritshme, përse veprat e disa njerëzve nuk do të pranohen etj… Çështja e dytë e cila na flet mbi Musain a.s. dhe Hidrin na e bën të qartë se në sistemin hyjnor nuk ka gabime. Dy lloje ligjesh gjenden në këtë botë: 1. Konvencionale, ligje të cilat i kanë krijuar njerëzit ( si p.sh. semafori dhe dritat e tij, sinjalet e të cilit në çdo cast mund të ndryshohen). Meqë këto janë të prejardhjes njerëzore, nuk kanë korelacion të qartë dhe as qëndrueshmërinë e vet. Këto ligje bëjnë edhe përjashtime. 2. Ligjet hyjnore (të Zotit) kanë korelacion-ekuivalencë të parametrave hyrës me ato dalëse, d.t.th. fillimin e ligjeve dhe pasojat e tyre. Ky ligj është i krijuar asisoji që p.sh. trungu i mollës gjithnjë do të jep mollë, e asnjëherë dardha. Dhe kurrë nga kafshimi i gjarpërit nuk do të fitojmë vitamina. Ligjet hyjnore nuk bëjnë përjashtime-madje edhe për pejgamberët e Zotit.

PËRSE NË KËTË BOTË DËNIMET I KEMI KAQ TË GJATA? Ta zëmë fjala bie, kush pa arsye nuk e fal namazin e sabahut, në ahiret e prêt dënimi prej dy milionë vitesh në Xhehennem. Ndaj çfarë janë 5 minuta kohë të faljes së namazit të sabahut kundrejt dy milionë viteve në zjarrë? Gabimi qëndron se ne ligjet hyjnore (të Zotit) i përziejmë me ligjet tona njerëzore dhe përpiqemi që ligjin hyjnor ta vendosim në kokë të sistemit tonë koordinues dhe orvatemi që matjet e Zotit t’i masim me matëset tona. Po kushdoqoftë që do pin helm apo do ta kafshon gjarpëri, do të vdes, e kështu edhe sipas Kur’anit, kush në mënyrë të paligjshme e han pasurinë e jetimit-është njësoj sikur të ketë hëngër zjarr. Në Kur’anin Famëlarët thuhet: “E kush ia kthen shpinën udhëzimit Tim, do të ketë jetë të vështirë, dhe në Ditën e Kijametit do ta rringjallim të verbër. Ai (që nuk besoi) do të thotë: “Zoti im, përse më ngrite të verbër, kur unë isha me sy? “Ai (All-llahu) thotë: “Ashtu s ii harrove ti argumentet Tona që t’i ofruam, ashtu je i harruar sot.” (Ta-Ha, 124-126). Nëse ndonjë pejgamber i pastër do të bënte ndonjë gabim, nuk do të nxirrej nga mëkati. Edhe një njeri i rangut më të ulët (se pejgamberi) do të bën ndonjë vepër të mirë, në botën tjetër gjithsesi do ta shoh. Kur’ani thekson se ligji hyjnor është krejtësisht ligj tjetër në krahasim me atë (ligh) që ne njohim. Në këtë ligj mund të shfaqet edhe një nënligj i cili gjithashtu është në sistemin hyjnor të drejtimit, ndaj p.sh fuqia e ligjit të gravitetit i është nënshtruar ligjit të Zotit, por rrezja e pjerët do të jetë e mjaftueshme ta ndal këtë (ja pra, ky është nënligji). E kanë pyetur Pejgamberin s.a.v.s. “O i Dërguari i All-llahut, a nuk ke thënë se në krijimin e Zotit gjithçka është simetrike, që shkaku e krijon pasojën. Atëherë se e shpjegon atë që sadakaja të shpëton nga disa fatkeqësi, apo nëse marrim ilaç kur jemi të sëmurë-ne shërohemi? Pejgamberi s.a.v.s. u përgjigj: “Nëse sadakaja të shpëton nga fatkeqësia edhe kjo është vetë një nënligj, ajo (sadakaja) nuk i kundërvihet ligjit të Zotit, ajo është vetëm një hallkë e re në ligjin e përgjithshëm (univerzal)”. Në ajetin 3 të sures Et-Talak thuhet: “…Kush i mbështetet All-llahut, Ai i mjafton atij…”

54

“O ju që besuat, nëse keni frikë All-llahun, Ai do të vërë udhëzim (në zemrat tuaja) për ju, do t’ua mbulojë të këqiat, do t’ua falë mëkatet. All-llahu është dhurues i madh.” (El-Enfalë, 29). Këtu Kur’ani e shpjegon dallimin dhe argumentimin eventual të ndonjë dyshimi rreth kuptimit të ligjeve të Zotit. “Nëse i frikoheni All-llahut. Ai do t’u gjej rrugëdalje andej edhe nga nuk e pritni.” Kurt hemi rizk (nafaka), nuk mendojmë na nafakën siç është sheqeri, mielli, vaji etj. Rizk është gjithçka: Shëndeti, feja e bukur, morali, njohja e ligjeve të Zotit, marrëdhëniet e mira familjare etj. “…E kush i frikësohet Allllahut, Ai atij ai lehtëson punën”. (Et-Talakë, 4). Tani i kemi argumentet për çështjet e shtruara më sipër. Ajeti vijues sqaron atë që theksuam më parë: “Ne çdo send kemi krijuar me masë të caktuar.” (El-Kamer, 49). E ka krijuar peshën e tokës, ajo vepron egzakt dhe e ka fushëveprimin e vet, por kjo nuk do të thotë se ajo ka mundësi të pakufizuara. Jashta këtyre kufizimeve veprojnë ligjet tjera të Zotit, të cilat në veprimin e tyre e neutralizojnë atë të mëparshmin, kështuqë tërë ligjet janë hallka të një zinxhiri. Të besosh në All-llahun xh.sh. gjithashtu është një nga ligjet e Zotit. Ndaj kush beson në All-llahun sipas këtyre ligjeve, ka konsekuenca qartë dhe pozitivisht të përcaktuara. Të besosh në ahiretin, të ndërtosh moralin e drejtë dhe të mirë, tërë këto janë pjesë të ligjit të Zotit, të cilat shkaktojnë reakcione qartë të caktuara dhe pasoja në botën e padukshme hyjnore. Madje edhe kur pejgamberët e Zotit sjellin ndonjë muë’xhize ata nuk janë kundër dijes e as që i thyejnë ligjet e Zotit. Të përsërisim, ligjet e Zotit janë të përsosura, nuk kanë fare gabime, nuk bëjnë përjashtime, por parë veç e veç (parcialisht), ata janë të kufizuar në sferat e veta. Sipas kësaj, rrëfimi kur’anor nuk është ekskluzivisht i lidhur për Musain dhe Hidrin, por në pyetje është formula e përgjithshme kur’anore e cila ngjau atëherë, por shpjegon edhe një mori dukurish që edhe sot e kësaj dite mund të ndodhin. Në ajetin e 12 të sures Jasin lexojmë: “Vërtet, Ne i ngjallim të vdekurit dhe i shkruajmë veprat; gjurmët e tyre dhe çdo gjë kemi regjistruar në Librin e ruajtur (LevhiMahfudh)”. Mirëpo, qëndron edhe ajo që edhe kryerësit e veprave do të shënohen (atharehum). Çdo vepër e jona të cilën e kryejmë deri sa jemi gjallë ka ndonjë efekt. Shpesh-herë do të pyetemi përse diçka na ka ndodhur, nga ku kjo etj., porn ë qoftë se detajisht e analizojmë jetën tonë, me siguri do të gjenim shkakun se përse kjo diçka na ka ndodhur. Se si këto efekte në sistemin hyjnor (të Zotit) funksionojnë, mund të ilustruhohet nëpërmjet shembullit: I LartMadhëruari i ka krijuar njerëzit me bukuri të ndryshme. Dikujt i ka dhënë bukury natyrore, dhe ky person vete në salon dhe akoma ndreqet (rregullohet) dhe në këtë gjendje del në çarshi. Kur kështu e zbukuruar (apo i zbukuruar) kalon përpara njerëzve, është e natyrshme se ndonjë partner bashkëshortor do të ndjehet i privuar kur do të bëj krahasimin e (bukuroshit apo të bukurosesh) me partnerin e vet bashkëshortor. Dhe dalë nga dalë vjen deri tek prishja e martesës. Fëmija që mbetet pas tyre, e natyrshme është se nuk do të fitoj edukatë dhe moral të duhur, të mirfilltë. Ndryshimet kohore dhe shoqërore mund të shkaktojnë që më pas ky fëmijë të vij në pushtet, tam err qeverisjen në dorë dhe ai të marrë nën kontroll miliona shpirtëra njerëzish. Kur një prindi të këtillë në Ditën e Gjykimit do t’i thuhet se është vrasës i dy milionë njerëzve, ai dotë ngel i habitur, dhe më pas do t’i sqarohet se tërë kjo erdhi si rezultat i atij shikimi (me epsh) dhe shkurorëzimit që pasoi pas. Prandaj mos mendoni se

55

mjaft ndodhi të kësaj bote janë imtësi, përkundrazi. Ato në sistemin hyjnor (të Zotit) mund të mbërrijnë sa madhësia e kodrës. Ligjet e Zotit nuk kanë gabime, por posedojnë mekanizmat e kompenzimit. Theksuam se disa ligje të Zotit janë nën patronatin e të tjerëve. Pra, ekzistojnë mënyra që diçka të kompenzohet me diçka tjetër. Tevbeja (pendimi) është mënyrë që disa nga mëkatet tona t’i shlyejmë. “Përveç atij që është penduar dhe ka bërë vepër të mirë, të të tillëve Allllahu të këqiat ua shndërron në të mira. All-llahu është Mëshirues, ndaj Ai falë shumë.” (El-Furkanë, 70). Tevbeja është ligj i cili ka veprim afatgjatë edhe në veprat, edhe në pasojat e atyre veprave: “Zoty ynë, dërgo ndët ta, nga gjiu i tyre të dërguar që t’ua lexojë atyre ajetet Tua, t’u mësojë atyre librin dhe urtësinë, e t’i pastrojë (prej ndytësisë së idhujtarisë) ata. Ska dyshim se Ti je ngadhnjyesi, i Dijshmi.” (El-Bekare, 129). Kështu lutej Ibrahimi a.s. dhe efekti afatgjatë i lutjes (duasë) së Ibrahimit është Pejgamberi i fundit Muhammedi s.a.v.s. Nga këta dy shembuj shohim se çfarë efekte afatgjate sjell një lutje, dhe pamë gjithashtu se çfarë pasojash sjell një akt i kozmetikut. Mirëpo, të mos mendojmë se ne jemi vetëm ca qenie të imëta në këtë botë. Ne gjithsesi jemi të mëdhenj. Imam Aliu ka thënë: “Ti mendon se je vetëm një qenie e imët, por në të vërtet, pikërisht në ty është (gjendet) tërë bota. Kur thuhet në hadithe: “Kush e njeh veten e tij-ka njohur Zotin e vet; kjo d.t.th. se nuk duhet të izolohemi dhe pandërprerë të bëjmë ibadet në ndonjë shkretëtirë. Kjo njohja jonë, vizioni ynë burimor dhe i botës së madhe brenda nesh, në fakt d.t.th. njohja e parimeve të veprimit të kësaj bote, përkatësisht ndikimet tona (qofshin ato pozotive sikundër edhe ato negative) ndaj kësaj bote. Tabatabai shpjegon se kur në Kur’an thuhet: “E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjitha emrat (e sendeve)…” (El-Bekare, 31)-kjo nuk d.t.th. se ai i ka mësuar emrat sikur janë: shtëpia, druri, mallet etj; por kjo nënkupton emrat e parimeve dhe ligjeve themelore. Pikërisht Pejgamberi s.a.v.s. në Ditën e Gjykimit, sipas një hadithi do të thotë: Zoti im! Po ata këtë Kur’anin tënd e kanë hudhur/lënë anash.” Kjo është akuza e Pejgamberit ndaj atyre të cilët nuk do të mundin të japin llogari. Përveç dijes të cilën e arrijmë përmes rrugës së shqisave dhe intelektit, si përkrahje shteshë i kemi edhe pejgamberët të cilët na i sjellin komentimin e ligjeve të Zotit. Kjo është diçka që duhet ta pranojmë si dije dhe ta kuptojmë domethënien e gjithë kësaj. Në Ditën e Gjykimit çdo njeri do të del, ndërsa praën tij do të jetë Pejgamberi s.a.v.s. Përpara do të ndodhet një kuti në të cilën do të ketë tri kuti më të vogla dhe secila nga to do të hapet. Atëherë do të na thuhet: “Kjo kutia e madhe është tërë jeta jote, ajo njëherit paraqet kohën në të cilën ke qenë i obliguar t’i kryejsh farzet. Kutia e parë nga ato tri tjerat-është veprat tua të mira, e dyta përmban veprat e tua të këqija, ndërsa kutia e tretë paraqet kur ke qenë i shkujdesur (s’ke bërë as mëkate e as sevape)”. Kur njeriu të sheh madhësinë e gjithë asaj kohe që e ka harxhuar i shkujdesur, do ta kaplon një pikëllim aq i madh-sa që pot a dëgjonin tërë xhennetlinjtë, të tërë ato do të pikëlloheshin. Mirëpo, kur do t’i sheh veprat e tij të mira, do të gëzohet aq shumë-sa që sikur për një cast këtë gëzim ta ndienin të gjithë xhehennemlinjtë, ata për një cast do t’i harronin tërë vuajtjet e tyre. Përse aq shumë do të gëzohet? Ngase këto veprat e mira janë të përhershme, dhe kuptohet që edhe kënaqësia është e përhershme. Ne në këtë botë materiale jetojmë në sprova. Gjithçka na është e kufizuar. Në qoftë se bukurinë e diçkaje që na është më e bukur në këtë botë, do ta zmadhonim qoftë edhe sa

56

një grimcë-do të përjetonim shok, ndoshta edhe do të vdisnim, ngase bukuria e kësaj bote është e kufizuar. Kjo do të ishte sikur frekuencat që janë mbi prahun tonë të dëgjueshmërisë-nuk do t’i dëgjonim, ndërsa nuk do t’i dëgjonim as ato zëra nën pragun tonë të dëgjueshmërisë. Organizmi ynë mund të përballojë vetëm ca dhimbje të kufizuara. Nëse dhimbjet do të zmadhoheshin, organizmi do të ndalonte së funksionuari. Por, në botërat që pasojnë mbas kësaj dynjaje, ndërmjet varrit dhe Ditës së Gjykimit, në vetë Ditën e gjykimit dhe në ahiret, atëherë horizontet e njeriut zgjerohen dhe për rrjedhojë kufijtë e kënaqësive dhe të dhimbjeve skajshmërisht janë të zgjeruara. Në Xhennet dhe Xhehennem dallimet janë të madhaja në raport me këtë botë (dynja), ndaj edhe xhennemlinjtë do të mund të pranojnë më shumë dhimbje dhe të mos shkatërrohen, ndërsa xhennetlinjtë do të mund të përjetojnë miliardë herë më shumë kënaqësi-aq san ë këtë botë do të shkatërroheshin. Gjithçka në këtë botë është e pakrahasueshme me madhësitë më të larta. Ajeti kur’anor thotë: “Dhe ngutuni (me punë që meritoni) në falje mëkatesh nga Zoti i juaj dhe për në një Xhennet, gjërësia e të cilit është si gjerësia e qiejve dhe e tokës, i përgatitur për të devotshmit.” (Ali-Imran, 133). Kapaciteti i kënaqësive tona në Xhennet mjaft do të jetë i madh. Nëse dikush p.sh. na dhuron një kopsht që shtrihet nga Tirana gjer në Iran, që ta punojmë, vetëm se do të lodheshim dhe do të rrinimin duarkryq sit ë ngujuar. Duke e ditur këtë, do të thoshim: “Ç’na duhen kopshtet e pafundshme të Xhennetit, na mjafton vetëm një i vogël.” Por, kur këtë e themi, ne e bëjmë me masën e kësaj bote. Në ahiret do të kemi më shumë nevoja dhe kapacitete për kënaqësi. Sa është e zhvilluar rruga jonë, aq janë të zhvilluara edhe dënimet dhe kënaqësitë në këtë botë, e të mos flasim për botën tjetër-ahiretin. Të paramendojmë një gjarpër që shëtitet në një hapësirë ku gjendet edhe një fëmijë njëvjeçar-fëmija do të lozte me gjarpërin këndshëm. Fëmija i moshës dy vjeçare e gjysmë vetëm pak do të tërhiqej, por jo tërësisht, kurse njeriu i ritur do të kërcente nga dritarja për të ikur nga gjarpëri. Paramendoni një mjek i cili shkencërisht është i njohur me helmet e të gjithë gjarpërinjëve, kur do të kuptonte se është nepërkë dhe se helmi i saj të mbyt në cast-ai i shashtisur do të vraponte si i çmendur. Dallimi në dije pra pikërisht qëndron në shkallën e njohjes/dijes mbi helmin e gjarpërit. Paramendoni një grumnull ari/floriri në mes të dhomës; foshnja do ta përziente me gurralecat, kurse ne do ta merrnim menjëherë, e mund të paramendojmë se si do të vepronte e çfarë do të bënte ndonjë njohës i arit dhe zbukurimeve kur do ta kupton se ky ar është i vjetër dy milionë vjet? Ai do të ishte në gjendje të gjithë t’i vrasë vetëm e vetëm që të mbërrij tek ari. Ja sërish bëhet fjalë mbi shkallën e njohurisë/dijes. Kur’ani na porosit të mos lejojmë të mashtrohemi-ngase kemi status strategjik tejet të rëndësishëm në këtë botë. Duhet ta kuptojmë pozitën tonë. Nëse e lëmë në bixhoz, atëherë kemi lënë në bixhoz pasuri të madhe, por edhe në qoftë se e shfrytëzojmë-atëherë kemi fituar pasuri të çmuar

GJASHTË INSTRUMENTET KYÇE TË NJOHJES: Thamë që i LartMadhëruari i krijoi dhe i pajisi me mendjen (arsyen, logjikën, intelektin, racion) dhe fuqinë e njohjes. Dy janë instrumentet e njohjes: 1. Pesë shqisat tona; dhe 2. Pejgamberllëku

57

Përmes rrugës së pejgamberllëkut kemi fituar mjaft shembuj jetësor të cilët na e ndriçojnë këtë rrugë. E përmendëm rrëfimin mbi Musain a.s.dhe hazreti Hidrin. E para që njohëm nëpërmjet këtij rrëfimi janë parimet e strukturimit/organizimit të kësaj bote, ndërsa poenta e dytë është ajo se kjo botë dhe çdo vepër e saj kanë dhahirin dhe batinin e tyre. Në botën e përtejme (ahiret) gjërat rrënjësisht dallohen nga ato që ne i shohim/perceptojmë në këtë botë. Ajo çfar ndodh në tokë sipas ligjeve të Zotit nuk ka kurrfarë gabimi. Në bazë të rrëfimit mbi Musain a.s. dhe Hidrin konkludojmë një urtësi, e kjo është ajo që në mes të fesë (dinit) dhe intelektit (aklit) ekziston lidhje e fortë. Akli dhe Vahji (Shpallja e Zotit), në çdo moment e përkrahin njëri-tjetrin. Le të shohim tani se dini (Vahji) merr ndihmë nga akli? Nga sureja e Jasimit përcjellim një ndodhi përmes së cilës do të shpjegojmë si dinit i nevojitet akli. Kur pejgamberët viheshin në pozitë që u mohohej pejgamberllëku, erdhi rastësisht një kalimtar nga skaji i qytetit dhe ai u vu në mbrojtje të pejgamberllëkut. Në vazhdim ja ajetet nga sureja Jasin: “Dhe prej skajit më të largët të qytetit erdhi një njeri që ngutej e tha: “O populli im , dëgjoni të dërguarit!” Dëgjoni atë që nuk kërkon prej jush ndonjë shpërblim dhe janë udhërrëfyes! E, çkam unë që të mos e adhuroj atë që më krijoi dhe te Ai kthehemi. A do të pranoj zota të tjerë pos Atij, e nëse do Mëshiruesi të më godasë me ndonjë të keqe, ndërmjetësimi i tyre nuk do të më vlejë asgjë, e as që do të më shpëtojnë. Unë do të jemë atëherë në një humbje të hapët.” (Jasinë, 20-24). Në fillim thuhet vetëm: “…dëgjoni të dërguarit!” Më pas, në ajetin 21 thuhet se përse populli duhet t’i ndjek të dërguarit nga goja e atij kalimtarit që erdhi nga skaji i qytetit. Ky ajet i vogël është nga vëllimi por i madh për nga për nga përmbajtja (domethënia) dhe bie dy argumente kyqe për të cilat dinit i nevojitet akli: “Dëgjoni atë që nuk kërkon prej jush ndonjë shpërblim dhe janë udhërrëfyes!” Kjo na e bën të qartë se pejgamberët janë të tillë që nga askush nuk kërkojnë shpërblim. Nga kjo konkludohet se ata nuk janë njerëz nga kjo botë, dhe se janë të afërt me ndonjë botë tjetër-ngase nuk kërkojnë asnjë shpërblim nga kjo botë. Kjo plotësisht dallohet nga ajo që ngjet në tubimet partiake, kur kandidatët për funksione politike e ftojnë popullin që të votojnë për ta. Njerëzit menjëherë janë skeptikë ngase e dijnë se të nesërmen pikërisht ai që i fton për ta votuar, do të jetë udhëheqës/sundimtar, ministër apo diçka tjetër që gjithsesi do të ketë pushtet, përkatësisht forcë. Ndërsa tek pejgamberi menjëherë bie ky fakt-ngase ata asgjë nuk kërkojnë për shëprblim. Kur në një tubim të këtillë gjendet ndonjëri dhe thotë që t’i jepet fjala dikujt që është më i mençur në popullatë, kjo nënkupton se ky person nuk flet për interesin e vet, por thërret për diçka që veçmë ka vlerë të përgjithshme. Çështja e dytë: Pejgamberët janë të dërguar dhe është e natyrshme që dikush i cili nuk kërkon interesin e tij potencial dhe i trajton vlerat e përgjithshme të ketë përparësi ndaj të tjerëve dhe ta ketë ndonjë potencial të cilin të tjerët nuk e kanë. Në ajetin e 23 të sures Jasinë njeriu që ngutej e vinte nga skaji i qytetit thotë se secili që bën diçka në këtë botë, e bën për dy arsye: ose të përfitoj dobi për vetveten ose ta dëboj/largon dënimin nga vetja e vet. Sipas kësaj, kjo është edhe rregull i përgjithshëm: Nuk ekziston asnjë vepër në këtë botë tëcilën e kemi bërë, e po e njëjta të mos jetë bërë pikërisht për njërën nga këto dy arsye që përmendëm më sipër. Tani shtrohet pyetja: Ata që për veten e tyre pohojnë se

58

janë pejgamberë se bëjnë këtë gjë që të fitojnë ndonjë dobi apo të shmangin ndonjë dëm nga ne? Këtu, me këtë shembull, vihet në skenë intelekti (akli)-dini vihet në binarë të aklit dhe njerëzit shtyhen për të menduar. I sugjerohet intelektit të mendojë se pejgamberët që gjinden para tyre a janë të vërtetë apo jo? Ajo që i dallon pejgamberët në raport me njerëzit tjerë është ajo që ata (pejgamberët) kanë muë’xhize të caktuara, ndërsa intelekti vihet në rolin e gjykatësit dhe konkludon se muë’xhizeja është argument se pejgamberi është i lidhur me një fuqi jashta kësaj bote, ndërsa fakti që ne, jemi njerëz të thjeshtë që vdesim, nuk mundemi që bëjmë muë’xhize, vërteton se ne, megjithatë jemi vetëm njerëz të kësaj bote. Është e natyrshme që kur dikush të thotë për veten e tij se është pejgamber, njerëzit të mos e besojnë, duke thënë: “Po ti je njeri edhe ne njerëz jemi, ti han ushqim edhe ne hamë, ti ecën edhe ne ecim mbi tokë, ndaj për çka ti ke ndonjë përparësi në raport me ne? Nëse ti je i lidhur/në kontakt me ndonjë fuqi jashtë kësaj bote, atëherë edhe ne jemi të lidhur, e në qoftë se ne nuk jemi, atëherë nuk je as ti. Ndaj, nëse ti je pejgamber atëherë edhe ne jemi, e nëse ti nuk je, nuk jemi as ne.” Atëherë pejgamberët bëjnë muë’xhize (Musai a.s. e hudhi shkopin i cili shndërrohet në gjarpër, Isa a.s. i ringjall të vdekurit…) dhe kërkon nga njerëzit ta bëjnë po të njëjtën gjë. Kur një pejgamber bën një muë’xhize, intelekti i thotë njeriut të rëndomtë: “Të njëjtin argument që e ke përdorur kundër pejgamberëve se ata janë të barabartë me ty, tani përdore kundër teje-ngase ti nuk mundesh ta bësh atë që ato e bëjnë, ndaj edhe të sugjerojmë që ta pranosh pejgamberin për pejgamber.” Meqë nuk mundemi ta bëjmë atë që mund ta bëjnë pejgamberët, kjo është argument se ata janë të lidhur me një botë më të lartë, me të cilën ne nuk jemi të lidhur. Kuptohet pra, që intelekti është ai që u ndihmon pejgamberëve. Edhe një argument më shumë që intelekti i ndihmon dinit gjendet në rrëfimin kur’anor mbi Musain a.s. dhe Hidrin. Kur Hidri e shop barkën dhe bëri një dëm të vogëlqë të përfitoj dobi më të madhe, më pas kur e mbyti fëmijën dhe sërish bëri dëm të vogël që të parandaloj dëm më të madh-intelekti me logjikën e ligjeve të Zotit e zhvendos tërë këtë në një rrafsh të caktuar ku bëhen më pas të kuptueshme dhe të pranueshme. Matësi/parametric i katërt i intelektit thotë: Sikur të mos kishte intelekt, atëherë cili do të ishte në përgjithësi qëllimi i shpalljes së pejgamberëve, çfarë do të vlente ajo që tek ata është e shkurtër dhe e koncentruar dija e Zotit-nëse nuk do të ishte intelekti që ta përforcoj këtë. Kjo do të ishte njësoj sikur të keni kompjuter të cilin askush nuk di ta përdor. Intelekti është ai që u sugjeron njerëzve që pejgamberët janë të vërtetë, e jo dikush që i mashtron/gënjen.

FEJA ËSHTË LIDHJA NË MES VAHJIT DHE AKLIT Nëse njëra nga këto të dyja mungon, atëherë nuk ka besim (fe) të kompletuar. I përmendëm katër mënyra se si intelekti i ndihmon dinit. Katër ajetet e sures Jasinë pohojnë se pa ndihmën e intelektit nuk do të ishte dini, që pejgamberët e Zotit pa intelektin e Zotit nuk do tëe mund ta kryenin/përmbushnin misionin e tyre. Tani do të shohim se si Vahji (Shpallja) e Zotit e përkrah intelektin. Kur Vahji e përkrah intelektin, i thotë që bota e materies në të cilën jeton është mjaft e kufizuar dhe ia tërheq vërejtjen që të mos mendoj se pas kësaj bote nuk ka tjetër. Përkundarzi, pas tij ekziston një botë më e përgjithshme dhe e fuqishme se sa bota materiale; ngase bota

59

materiale është vetëm një hallkë në Krijimin që ka bërë Zoti. Por kjo nuk është vetëm pohim i Vahjit, ai hap pas hapi e shpie intelektin që ta shoh se sa e gjërë është Mbretëria e Zotit. Dhe kur Vahji i tregon intelektit shkallët e mbretërisë së Zotit, intelekti do ta pranoj këtë. Në mes të dinit dhe aklit ekziston, pra një lidhje e pandërprerë e cila është e domosdoshme që të munden të dyja të ekzistojnë. Asnjëra nga to, kur të niset në pushtimin e mbretërisë qiellore, nuk mundet pa njëri-tjetrin. Kur të kapen për dore, kurrë nuk lëshohen. Sikur të ndaheshin, asnjëra nga to më tej nuk do të mundej të shkoj më tej vetë. Mirëpo, ekziston një dallim ndërmjet Vahjit dhe intelektit. Kur intelekti i trajton krijesat e kësaj bote, ai i sheh nga tri këndvështrime. 1. I shqyrton ndodhitë të cilat i nënshtrohen gjykimit të tij. Mund të konstatoj se parimet e kësaj bote janë të tilla që me to mund të shërbehen edhe jobesimtarët edhe besimtarët. Meqë intelekti ka fuqinë e njohjes së ligjeve të Zotit në këtë botë, i hulumton një nga një dhe vëndon lidhje mes tyre, dhe më pas në vend të shërbetorit të thjeshtë shndërrohet në sundues të ligjit në këtë botë. Ja si funksionon kjo: P.sh. jashtë është ftohtë dhe trupi kërkon mënyra se si t’i kundërvihet të ftohtit, por intelekti i tij kupton që në tokë ekziston gaz dhe naftë-të cilat mund të përdoren si karburante dhe kësisoji t’i kundërvihet natyrës e cila dëshiron ta shkatërroj. Kësisoji bëhet udhëheqës/sundimtar i ligjeve. E nëse është verë, intelekti kërkon ventilatorë, i ngjet ato me rrymën dhe sërish bëhet sundues i ligjit nëpërmjet së cilës i kundërvihet të nxehtit. Intelekti gjithashtu e ka shkurtuar largësinë në mes vendeve të largëta-dhe kësisoji ka zbuluar mjete transporti konforte dhe kompjuterin. “A nuk e dini ju se All-llahu nënshtroi për të mirën tuaj ç’ka në qiej e ç’ka në tokë dhe plotësoi ndaj jush të mirat e Tij të dukshme e të fshehta…” (Llukman, 20). 2. Kjo është ajo që intelekti mund ta arrijë, por ekzistojnë çështje që janë të palogjikshme dhe të pamundshme për intelektin. Të bashkosh ekzistimin dhe mosekzistimin në një vend (që gota edhe të jetë edhe të mos jetë në këtë vend) apo pohimi se diçka njëkkohësisht mund të jetë edhe e bardhë edhe e zezë. Intelekti është pikërisht ai që do të thotë se një gjë e tillë është e pumundur. 3. Intelekti njeh parimet e ekzistimit të tij, por më thellë nuk mund të depërtoj. Kur njeriu thotë se nuk ka kurrfarë mënyre ta arrijë qëllimin e kuptimit të tij, intelekti do të thotë se për këtë ka mundësi dhe se ai do t’ia tregoj. Në këtë rast intelekti thotë: “Zoti e ka krijuar Vahjin dhe pejgamberllëkuntë cilat ty o njeri do t’i shndërrisin ato shtygje ku ka terr (errësirë)-për të cilat nuk je në gjendje vetë asgjë të njohish”. Vahji, pra është kandili ndriçues i cili i hap horizontet dhe e shndërrit rrugën e mëtutjeshme. Kur më herët analizuam rrëfimin mbi Musain a.s. dhe Hidrin, mundëm të konkludojmë se ekziston përputhje e plotë ndërmjet parimeve të fesë dhe aklit. T’i përsërimin edhe një herë tri tezat mbi lidhjen mes intelektit dhe shpalljes: • Sikur të mos ekzistonte intelekti, Vahji nuk do të kishte kujt t’i drejtohej; • Intelekti është ai që i mbledh dijet nga Vahji dhe më pas i kahëzon; dhe • Intelekti konfirmon se çdo parim jetësor në botë është ashtu i kahëzuar që ose na e largon dëmin nga ne ose na jep ndonjë dobi/furnizim.

60

Në fillim fare vërejtja e masës drejtuar dikujt që pohon se është pejgamber është i drejtë. Pejgamberët atëherë përgjigjen se në një fazë edhe ata janë të njëjtë, mirëpo më pas pejgamberët sjellin muë’xhize. Muë’xhizeja është ajo që njerëzit e thjeshtë nuk mund ta bëjnë-ngase ajo i tejkalon mundësitë e tyre. Sikur muë’xhizeja të ishte nga ligjet e rëndomta që mbretërojnë tek njerëzit-atëherë çdo kush do të mund ta bënte. Meqë pejgamberët mund të bëjnë muë’xhize, ndërsa njerëzit jo, kjo është argument se pejgamberët i përkasin/takojnë një bote tjetër. Në këtë mënyrë intelekti i njerëzëve del në skenë dhe vërteton se pejgamberët me të vërtetë janë ata që mund të bëjnë diçka që njerëzit e rëndomtë nuk mund ta bëjnë. Kjo është ndihma që intelekti (akli) ia ofron Vahjit (Shpalljes), ndërsa nga ana tjetër Vahji “e merr për dore intelektin” dhe i flet se kjo botë e materies është vetëm një hallkë në tërë zinxhirin e Krijmtarisë së Zotit. Tërë kjo aklin (intelektin) e pret në jetën e amshueshme, ndaj tani duhet të përkujdesemi për të. Qysh në këtë botë (dynja) duhet vetvetes t’ia përgatitim furnizimin për botën tjetër (ahiretin). Prandaj intelekti nuk duhet të mendoj se ligjet e kësaj bote janë krijuar vetëm për te dhe vetëm ai duhet t’i marr furnizimet/begatitë e mira të kësaj bote, përkundrazi.

IV QËNDIMET E EMPIRISTËVE MUSLIMANË DHE TRADICIONALISTËVE Tema jonë kryesore është njohja. Më herët shqyrtuam njohjen nëpërmjet pastrimit të shpirtit (catarsisit). Në pyetje është njohja imanente e gnostikëve (arifëve). Thamë që gnostikët nuk kanë problem me intelektin, por i japin përparësi njohjes gnostike. I përmendëm edhe materialistët që nuk besojnë në botën e përtejme (ahiretin), ndaj edhe me ta nuk ka pse të dialogohet. Vetëm të përmednim, materialistët janë ata që dyshojnë se ekziston bota tjetër, nuk e pranojnë e as që duan t’i shprehin qëndrimet e veta mbi këtë. Ata njohjen e pranojnë nëpërmjet rrugës së shqisave, pastaj as që e mohojnë e as që e pohojnë ekzistimin e çfarëdo qoftë gjëje në botën jomateriale. Merren vetëm me nocionin e materies dhe jashtë saj nuk shohin asgjë. Konform kësaj, pra janë të mbyllur në botën e tyre materialiste. Nuk kanë kurrfarë informacionesh mbi këtë botë.

TRADICIONALISTËT-ATA QË BESOJNË VETËM NË GJËRAT E TRANSMETUARA ME HADITH Përfaqësuesit e kësaj teorie janë ësh’aritët, hambelinjtë, dhe konzervatorët e ehlisunnetit dhe ato shiitë. Muë’tezilitët, malikitë, hanefinjtë dhe filozofët shiitë nuk e përfaqësojnë këtë teori. Bëhet fjalë për grupin më kritik-ngase ata janë të cilët gjithçka flasin me hadithe në gojë dhe kanë vërejtje të fortë për çdo qëndrim të tyre. Tradicionalistët (hadithxhinjtë) do të thonë se sa i përket çështjes së Njëshmërisë së Zotit (Tevhidit), në të vërtetë ajo është çështje qiellore dhe njerëzit nuk kanë të drejtë të japin pikëpamjet e tyre, dhe se vetëm përmes rrugës së transmetimeve të vërteta mund të përfundojmë, japim konkluzion për diçka. Ndaj është e domosdoshme që të merremi me këtë.

61

Filozofët e vërtetë muslimanë pranojnë që çështja e Njëshmërisë së Zotit është pyetje qiellore dhe se i përket çështjeve të shumta jashtëmateriale, si dhe se për zgjidhjen e këtyre çështjeve duhet të mbështeteminë informacionet të cilat na vijnë nga qielli. Por, a thua intelekti është çështje materiale apo ai është nga sferat qiellore? Intelekti në fakt është kategori jashtëmateriale. Intelektin i LartMadhëruari e ka krijuar si një qenie jomateriale nëpërmjet së cilës njeriu mund ta përfshijë tërë botën materiale. Intelekti është ai lëvizës që njeriun e vë në lëvizje nga fund ii botës materiale drejt botës qiellorebotës jomateriale. Cili është argument ii filozofëve musliman për tërë këtë që pohojnë? Këto, në të vërtetë janë ato hadith në të cilat thirren tradicionalistët-në të cilat thuhet se i LartMadhëruari e krijoi njeriun si qenie dykomponentëshe të përbërë nga trupi, i cili është i lidhur me tokën, dhe shpirti i cili ka lidhje me qiellin. Nuk ka kurrfarë pengese që potenciali i Zotit, akli të cilin Zoti e futi tek njeriu gjatë krijimit-asocon në këtë botë materiale. Pikërisht nëpërmjet kësaj pejgmaberët e Zotit vejnë kontakt me botën e përtejme, marrin lajme nga ajo botë dhe nga aty ua përcjellin/komunikojnë njerëzve. Filozofët musliman u thonë hadithxhinjëve se vërejtja e tyre-është gati e barabartë me vërejtjet e mushrikëve të cilët nga pejgamberët kërkonin që ata (pra, pejgamberët) të bëjnë të mundshme që melaqet të zbresin me Kur’anin ngase përse Kur’ani është dërguar nëpërmjet njerëzve. Kur’ani thotë: “Pastaj thanë: “Pse të mos i zbret atij (Muhammedit) një engjëll (të na thotë për Muhammedin se është i Dërguar)”. E sikur të zbritnim Ne një engjëll, çështja do të merrte duke mos u dhënë atyre afat”. (El-En’amë, 8) Filozofët muslimanë më tej paraqesin argumentet e tyre: “Askush nga ne nuk ka pohuar se intelekti ka aftësi të pakufizuara të njohjes. Sikur dikush ta thoshte një gjë të këtillë-kjo do të nënkuptonte mohimin e domosdoshmërisë së pejgamberëve të Zotit në tokë. Edhe më tej mbetet të qëndroj varur pyetja si është e mundur që të pohohet se intelekti është i zoti t’i zgjidh tërë dilemat e njeriut, ndërsa nga ana tjetër të themi se është kështu, atëherë kjo e eliminon nevojën e dërgimit të pejgamberëve të Zotit?

NËSE INTELEKTI ËSHTË I GJITHPUSHTETSHËM, ATËHERË PSE NA NEVOJITEN PEJGAMBERËT E ZOTIT? Ku është kufiri i intelektit dhe ku fillojnë pejgamberët? Pejgamberët janë këtu që t’i ndriçojnë potencialet tona, d.t.th. ta aktivizojnë intelektin tonë, ngase sikur intelekti ynë të ishte 100% efektiv, atëherë, në të vërtetë nuk do të kishte nevojë për pejgamberë. Kjo d.t.th. nësoj sikur që gota e mbushur përplot me ujë-nuk ka nevojë t’i shtohet më tepër. Kjo na tregon se intelekti akoma është vetëm potencial. Nuk është shfrytëzuar. Filozofët musliman thonë tani se intelekti është në gjendje të kuptoj një pjesë të çështjeve jashtëmateriale, por ama jo të gjitha çështjet. Tani dalin në skenë pejgamberët dhe e plotësojnë intelektin, përkatësisht ata (pejgamberët) e aktivizojnë pjesën tjetër të intelektit me qëllim që t’i kuptoj (njoh) edhe çështjet tjera jashtë materies. Sipas filozofëve muslimanë, ajo që i përket njohjes së botës tjetër-del nga tri mënyra të mundshme: 1. Ose gjërat janë tërësisht të natyrës së intelektit; 2. Ose gjërat janë të natyrës kundër intelektit; dhe 3. Ose gjërat janë të karakterit jashtë kuptimit të intelektit. 62

Ç’është e kuptueshme? Kjo është situata kur dy gjëra dëshiron ti vendosësh në një vend ose sikur kur thoni se një gjë edhe është edhe nuk është këtu, apo qëndrimi se trupi i madh nuk mund të hyjë në të voglin, apo që pjesëza të jetë më e madhe se tërësia. Atëherë ç’është ajo e karakterit të jashtëkuptimit? Kjo është situate kur intelekti në parim pranon diçka, por nuk mund t’i kap tërë thellësitë: p.sh. ekzistimi i Zotit, intelekti e pohon ekzistimin, por kualitetin e këtij ekzistimi nuk e njeh. Botën e Berzahut dhe Ditën e Gjykimit intelekti e pohon, por ama nuk është në gjendje të pohoj kualitetin e tyre. Unë mundem të pranoj se kjo ekziston, por thellësitë.detajet e kësaj nuk mund t’i shpjegoj. Përse atëherë Pejgamberët e Zotit? Që gjërat jashtë intelektit (të kuptuarit tonë) t’na prezentojnë neve. Njerëzit e urtë thonë se intelekti ka fuqi, por kjo nuk nënkupton se ai ka fuqi apsolute. Intelekti është në gjendje të sqaroj/kuptojë/perceptoj se kjo botë ka fillimin e vet, dhe fundin si dhe Krijuesin e vet, dhe e din që kjo botë lëviz dhe se një ditë do të përfundon. Mirëpo, mbi qenien, esencën e kësaj bote, ai nuk din asgjë dhe këtu nevojiten informata nga bota e më e lartë. Ndaj, i nevojitet Vhji qiellor (Shpallja) dhe ndonjëri i cili këtë Vahj do ta përcjell dhe shpjegoj e këta janë padyshim pejgamberët. Kanti thotë se ekzistenca e Zotit është jashtë të kuptuarit të intelektit tonë. Se shpirti i njeriut është i amshueshëm-intelekti këtë nuk mund ta shpjegoj. Cilat janë kufijtë e lirisë njerëzore-intelekti poashtu nuk mund ta caktoj. Këto informacione duhet t’i fitojmë nga ndërgjegj-ja e njeriut dhe logjika praktike. Kuptohet, filozofia islame këto qëndrime/pikëpamje të Kantit nuk i pranon dhe i lufton, mirëpo atë që nga Kanti e pranon si pozitive, përkatësisht qëndrimet/pikpamjet e Kantit është ajo që Kanti si filozof evropian, e pranon mangësinë e intelektit. Filozofët muslimanë edhe pse intelektin e konsiderojnë superior, kurrë nuk kanë vërtetuar se ai (intelekti) është në gjendje t’i njeh çështjet të cilat janë jashtë kësaj bote. Një nga shembujt se si i LartMadhëruari e ngren njeriun në shkallën më të lartë është ajo që melaqet i urdhëroi t’i bëjnë sexhde njeriut. Melaqet mbetën të habitura duke thënë: “…A do të vëshë në te atë që bën çrregullime dhe që derdh gjaqet?...” (El-Bekare, 30). Mirëpo thamë se All-llahu ia mësoi Ademit të gjitha emrat e sendeve. Kur Ademi tha atë që dinte përpara melaqeve, atëherë ata (melaqet) u vërtetuan se sa njeriu (Ademi) potencialisht është më i ngritur se ata. Dhe pas kësaj melaqeve u erdhi urdhëri që t’i bëjnë sexhde njeriut dhe ata bënë një sexhde të tillë, pra ranë në sexhde. (El-Bekare, 30-33).

Ç’DO TË THOTË SEXHDEJA E ADEMIT? Sexhdeja është çdo akt që Zotit i tregohet gjithpushtetshmëria e Tij dhe përulja ndaj Tij. Vënia e kokës (fytyrës) në tokë, bërja e rukusë-tërë këto konsiderohen ibadete (adhurime). Sa më shumë që është përulshmëria në sexhde, aq më tepër konsiderohet ibadeti. Sexhdeja është argument se ai i cili e bën konsiderohet më i ulët në raport me Krijuesin e vet dhe nëprmjet kësaj tregohet përulja më e madhe. Dhe mu për këtë njeriu e lëshon (vë) fytyrën e vet në sexhde nga përulja që ka ndaj Zotit, Krijuesit të Tij. Që superioritetin e njeriut mbi melaqet më tepër ta vëj në pah, All-llahu u urdhëroi që t’i bëjnë njeriut sexhde. Ç’është në të vërtetë sexhdeja? Ajo është ajo që melaqet e kanë “në mendime” dhe duhet ta zbatojnë në praktikë. Madje edhe nëse kishte ndonjë protestë apo “kryengritje” të melaqeve në lidhje me rolin e Ademit, me bërjen e kësaj sexhdeje ajo u shlye. Ata në këtë mënyrë edhe praktikisht e pranuan inferioritetin e tyre karshi Ademit.

63

Këtu dy gjëra duhet t’i potencojmë: 1. Sexhdeja nuk i është bërë Ademit si njeri, mashkull/burrë por si symbol it ë gjithë neve, pra mbarë njerëzimit. Përse mu atij sexhdeja? Ngase ai ishte njeriu i plotë i cili personifikonte njeriun në kuptimin e plotë të fjalës. Kur shkoni për t’u bërë operacion, nuk i dorëzoheni ndonjë njeriu, por titullit të tij doktor, ngase titulli personifikon diturinë dhe bën që jut ë keni besim në aftësitë e tij. Nuk rrotullohemi rreth Qabesë për shkak se ajo është gur, por sepse është symbol i bashkimit me Krijuesin. Si do t’i përgjigjemi dikujt që pyet: Si i bënë melaqet sexhde bijve të Ademit, kur në Kur’an qartë thuhet se melaqet i bënë sexhde Ademit (Usxhudu li Ademe)?” Si do t’i bindim se kjo sexhde na përket edhe neve? Kur’ani vet na jep argument se kjo sexhde i përket bijve të Ademit, e jo vetëm Ademit. Kur trajtohet çështja e hilafetit të njeriut në tokë, kjo gjithsesi nuk i përket vetëm Ademit a.s.; qartë shihet se mendohet në bijtë e Ademit. Është argumentuar se do të ekzistojnë pasardhësit e tij të cilët do të jenë madje edhe më të ngritur se vetë ai, nëri nga to është edhe Muhammedi s.a.v.s. Ademi paraqet edhe halifen në tokë, por nuk është vetëm ai halife. E vërejmë se sa i lartësuar është ky funksion kur Ademit i bëhet sexhde dhe në të njëjtën kohë edhe mbarë njerëzimit. 2. Iblisi, i cili refuzoi t’i bëj sexhde njeriut dhe protestoi për shkak të superioritetit që e fitoi njeriu (Ademi), thotë që pasardhësit e Ademit do t’i çoj në devijim gjer në Ditën e Kijametit. Edhe këtu vërejmë se ajo sexhde që melaqet ia bëjnë Ademit i përket tërë njerëzimit, e jo vetëm Ademit a.s. “Ai tha: “Pasha Madhërinë Tënde, kam për t’i shmangur prej rrugës së drejtë që të gjithë, përveç atyre që janë të sinqertë nga robërit Tu!” (Sad, 82-83). “(Iblisi) tha: “Zoti im, për shkak që më përzune (më largove), unë do t’ua zbukurojë (të këqiat) atyre që janë në tokë (në këtë botë) dhe të gjithë ata do t’i largoj nga rruga e drejtë!” Përveç robërve të Tu, të cilët i ke bërë të sinqertë” (El-Hixhr, 39-40). Që sexhdeja t’i ishte bërë ekskluzivisht vetëm Ademit, Iblisi i tërbuar nga kjo, nuk do të na hakmerrej të gjithë neve, por vetëm Ademit. Sexhdeja praktikisht është pranimi i urdhërave të Zotit se Ademi është më i larti dhe se posedon dije e cila melaqeve nuk është e njohur. Vepra është produkti final i mendimeve të njeriut dhe moralit të tij. Melaqet përmes sexhdesë treguan se çfarë ka në ”mendimet e tyre”. P.sh. kur dy njerëz pas zënkës pajtohen dhe përqafohen, vetë akti i përqafimit është pohim praktik i pajtesës që gjindet në kokat/mëndjet e tyre.

TRAJTIMI I NDRYSHËM I VEPRAVE TONA NË BOTËN E ZOTIT-TEKVIN NGA ATO TË BOTËS TESHRI’Ë Duhet të dijmë që veprat tona në botën e Zotit (tekvin) janë të ndryshme nga ato të botës tjetër (teshri’ë). Në botën e e tekvinit nuk ka ndryshime të ligjeve as shtesa, kurse në botën e teshrië-s ligjet ndryshohen, shtohen etj. P.sh kur një vajzë martohet larg, i vjen nëna në vizitë, vejza e ka rolin e nikoqires edhepse nëna në një farë mënyre sipas hierarkisë është në grada më të larta se e bija. Apo kur nxënësi vjen tek mësuesi i tij në mësim, e ky i fundit paraprakisht e shënben me çaj. Një mjek i shquar në bazë të punës së vet, veprave dhe praktikës së mirë emërtohet drejtor i spitalit. Në spital punon një numër i madh i specialistëve në drejtime ngë më të ndryshmet. Tani shtrohet pyetja: A thua një kardilog eminent, i cili ndoshta din më tepër 64

se drejtori i spitalit, duhet ta dëgjoj atë-ngase është në pozitë më të lartë? Padyshim që duhet ta dëgjoj. Është e mundshme që ndonjëri i cili ka nivel më të ulët arsimor të caktohet, përkatësisht të jetë në një pozitë më të lartë se ai i cili ka njohuri më të mëdha nga fusha përkatëse. Në tekvin, ligjin e Zotit, një gjë të këtillë nuk ka. Në këtë botë, nëse dikush ka dy sevape më tepër se ne, ai është më i lartësuar se ne, e jo ne më të lartësuar se ai. E pamundshme është që në botën e melaqeve që Xhibrili-i cili është në shkallën më të lartëta lëshon dikë të ec më përpara. Tekvini është sikur sistemi i numrave: E pamundur është që numri tre të jetë më i madh se ai katër. Treshi ka vlerën e tij. Katërsha është mbi të. Në ligjin e Zotit asgjë nuk mund të ndryshohet, ndërsa ligjet tona rëndom janë në nivelin e adetit, kurse adetet ndryshojnë për çdo ditë. Kur i LartMadhëruari u thotë melaqeve që t’i bëjnë sexhde Ademit, ky nuk është ligji i kësaj bote-teshrië, por është ligj i Zotit ku qartë dihet se Ademi në tabelë është renditur mbi melaqet. Kur sipas këtij ligji, melaqet i bëjnë sexhde Ademit, mund të konkludojmë se Ademi, si simbol i llojit njerëzor, merr (ka) një shkallë më të lartë se ajo e melaqeve. A thua sejllja e njeriut apo potenciali i tij ka rezultuar me atë që njeriu të bëhet më i lartë se melaqeja? Disa do të thonë se veprat tona kanë ndikuar në këtë. Të tjerët do të mohojnë këtë, duke e argumentuar me ajetin në të cilin njeriu trajtohet si kafsha. Por, megjithatë, vepra jonë e mirë është ajo që neve na bën më të lartësuar se melaqeja. E rezultat i kujt është vepra e njeriut? Padyshim i moralit të bukur dhe të mirë. Kur e shihni ushtarin që me heroizëm dhe me durim qëndron në linjën mbrojtëse, nën shiun e granatave, do të konkludoni se ai në brendinë e vet e ka mposhtur frikën. E nëse e shihni se si kërcen dhe ikën, do të konstatoni se në brendësinë e tij ai është frikacak. Nëse dikush është trim apo jo, është rezultat i natyrës së tij të brendshme. Pasoja gjithnjë është më e dobët se shkaku. Uji është i cilësisë së keqe në fund e jo në burim të tij. Morali i njeriut është rezultat i mendimeve të tij. Në qoftë se ndonjëri ka bazë të sëndoshë mendore, është në gjendje t’i shndërrojë mendimet e tij në sjellje të bukur. Përse dikush është i guximshëm (trim)? Për shkak se e din që kjo është e rëndësishme për fenë e tij, atdheun, familjen; ndërsa atij që feja dhe atdheu nuk i paraqesin asgjë-ai s’do mend se do t’ia mbath dikah, do të ik. Vepra është rezultat i moralit dhe ajo është më e dobët se sa morali, ngase morali është burimi i saj. Burimi i moralit janë mendimet e njeriut, ndaj edhe mendimet janë më të forta se morali. Kahëzimi i melaqeve është teuhidi: Adhurimi i Një të Vetmit Zot në formën më të pastërt. Atëherë si mundet që një rezultat i krijimit-njeriu, shkalla e tretë (së pari janë mendimet, së dyti morali dhe së treti veprat), mund të jenë në shkallë më të lartë se melaqet (shkalla e parë)? Edhe një nënpyetje: Kur e përmendim ajetin: “E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve)...” (El-Bekare, 31), gjithnjë theksojmë se këtu janë në pyetje parimet e tërë njohurive, mirëpo nga ku ne sot e dijmë se kjo quhet shtëpi, e jo diçka tjetër? Përgjigj: Këto emra aspak nuk janë të karakterit emërtues, por këto janë simbole të cilat manifestojnë parimet e Krijimit të Zotit.

KUSH ËSHTË MË I LARTËSUAR:NJERIU APO MELAQJA?

65

Në mes të dijetarëve ngaherë është shtruar pyetja: Kush është më i lartësuar njeriu apo melaqja, e nëse është njeriu (që shumiva e dijetarëve mendojnë se po) atëherë ku qëndron sekreti i superioritetit të njeriut? Ekzistojnë shumë përgjigje në këtë pyetje. Njëri grup është i mendimit se njeriu gjithsesi është më i lartë se melaqja, por ama jo të gjithë njerëzit, por vetëm një grup i zgjedhur nga mesi i tyre, besimtarët e vërtetë, ata të cilët kanë mendime të pastra, ahlak dhe vepra të mira. Këta njerëz gjithsesi kanë përparësi në krahasim me melaqet. Ky grup dijetarësh qëndrimin e tyre e bazon në Kur’an dhe hadith. Në suren El-Isra, në ajetin 70 thuhet: “Ne, vërtet nderuam pasardhësit e Ademit (njerëzit), u mundësuam të udhëtojnë hipur në tokë e në det, i begatuam me ushqime të mira, i vlerësuam ata (i lartësuam) ndaj shumicës së krijesave që Ne i krijuam.” Fjala “ala kethirin” (ndaj shumicës)-nuk i përket shumë njerëzve, por shumë grupeve. Meqë në grupin e shumicës bëjnë pjesë edhe melaqet, nga ky ajet arrihet në përfundimin se njeriu është më i lartësuar se melaqja. Kemi edhe hadithe të Pejgamberit s.a.v.s. në të cilat thuhet se njeriu është më i lartësuar se melaqja. Por, edhe këtu mendohet në besimtarin e jo në të gjithë njerëzit. Në suren El-A’rafë, në ajetin 179, thuhet: “Ne krijuam shumë nga Xhinët e njerëzit për Xhehennem. Ata kanë zemra që me to nuk kuptojnë, ata kanë sy që me ta nuk shohin dhe ata kanë veshë që me to nuk dëgjojnë. Ata janë si kafshët, bile edhe më të humbur, të tillët janë të marrët.” Për ata njerëz që janë më të ulët se kafshët gjithsesi nuk mund të themi se janë më të lartësuar se melaqet, ngase ata bile nuk janë as si kafshët, ata janë më të humbur. Kanë intelekt, sy dhe veshë, por megjithatë jetojnë sikur kafshët. Janë më të ulët sepse kafshët nuk kanë intelekt. Grupi i dytë i dijetarëve thonë se njerëzit gjithsesi janë më të lartë se melaqet, por jo në atë mënyrë siç e komenton grupi i parë i dijetarëve. Nënshtrimi i melaqeve nuk është manifestim i vullnetit të tyre, por All-llahu xh.sh në brendinë e tyre ka mbjellur fort nënshtrueshmërinë. Me fjalë të tjera, melaqet nuk dijnë të bëjnë asgjë tjetër pos të jenë të nënshtruara ndaj Zotit. Por, njeriu ka mundësinë e zgjedhjes: Të ec rrugës së Vërtetë apo rrugës së divijua. Njeriu gjendet në udhëkryq në mes të dëgjueshmërisë/nënshtrimit dhe mosdëgjueshmërisë. Nga njëra anë janë shejtanët dhe ndihmësit e tyre: epshet e njeriut, mashtrimet e dynjasë, padituria-tërë këto qëndrojnë karshi anës tjetër: Intelektit të njeriut të cilin vazhdimisht e sulmojnë. Njeriu i këtillë, plotësisht i vetëdijshëm vendos t’i jep përparësi intelektit të tij, kryerjes/bërjes së veprave të mira, dhe ai mu për shkak të këtyre cilësive-që e dallojnë nga grupi tjetër-bëhet qenie e lartësuar në krahasim me melaqet. Por ama edhe kjo nuk u përket të gjithë njerëzve, por vetëm disave që janë më të lartësuar se melaqet. Fahrudin Raziu, mufessiri i madh, përfaqëson grupin e tretë. Kur t’i renditim njerëzit sipas vlerës së tyre karshi Krijuesit, i vend të parë i vëmë pejgamberët, në të dytin, ndër pejgamberët i vëmë melaqet, por vetëm të mëdhenjtë nga rradha e melaqeve, siç janë: Mikaili, Xhibrili, Israfili, Azraili; ndërsa vendi i tretë u përket melaqeve tjera, kurse në vendin e katërt janë njerëzit. Fahrudin Raziu pikërisht në këtë mënyrë e ka komentuar ajetin 43 të sures El-Bekare: “Falnie namazin dhe jepni zeqatin dhe faluni me ata që falen (bini në rukuë me ata ata që bijnë.”

66

Ekziston edhe grupi i katërt i dijetarëve muslimanë i cili melaqet i ka ndarë në dy grupe: A). Karubinët, melaqet më ta afërta të All-llahut xh.sh, melaqe më të lartësuara se sa melaqet tjera. Ata (dijetarët) thonë se pejgamberët (fjala është për pejgamberëtpasardhësit e Ademit a.s.) janë më të lartësuar se melaqet karubin. B). Ky grup për melaqet tjera thotë se janë më të lartësuara se njeriu. Dallimi i vetëm në mes të mendimit të këtij grupi dhe pikpamjeve të Fahrudin Raziut qëndron në atë se ata-disa melaqe i kanë quajtur karubinë, ndërsa grupa e Fahrudin Raziut i quan të dërguar në mjedisin e melaqeve. Fahrudin Raziu në kapitullin e 21 të tefsirit të tij thekson se këtë qëndrim të tij e ka pranuar edhe Imam Gazaliu, pra qëndrimin se melaqet karubinë-janë melaqet më të mëdhaja, ndërsa pejgamberët janë më të lartësuar se edhe melaqet kerubinë, ndërsa melaqet tjera më të lartësuara se njerëzit tjerë. Në grupin e pestë, muë’tezilitët pohojnë se të gjithë melaqet janë më të lartësuara se tërë njerëzit. Ata thonë se ata që pohojnë se disa njerëz janë më të lartësuar se melaqet, janë pasardhës të popullit të Lutit, ngase në fakt ky popull u hakmerret melaqeve për shkak se ata (melaqet) i shkatërruan me gurë në Sodomë dhe Gomorë. Muë’tezilitët e sulmojnë grupin e parë i cili pjesën e ajetit (ala kethirin) “ndaj shumicës” të sures “ElIsra” e komentojnë se u përket mjaft grupimeve, dhe rrjedhojë edhe melaqeve. Zemahsheri në tefsirin e tij “Keshaf”, thotë se hadithin në të cilin thuhet se njerëzit janë më të lartësuar se melaqet e transmeton Ebu Hurejreja, e meqë hadithet e transmetuara nga ai nuk janë sahih, atëherë ky hadith nuk ka kurrfarë kuptimi. Ati thotë se njeriu duhet të mburret me atë që të paktën mund t’iu afrohet melaqeve kerubinë. Tabatabai thotë se ata përparësinë e njeriut në krahasim me atë të melaqeve e komentojnë me atë që njeriu i është ekspozuar luftës së pandërprerë mes të mirës dhe të keqes, dhe ai zgjedh të mirën-që është argument se ata që e kanë zgjedhur të mirën e kanë ndjekur intelektin (aklin) dhe se me urtësi/mençuri e ka zgjedhur këtë rrugë. Veprat e mira prodhojnë edhe shpërblim të mirë, kurse të këqijat nënkuptojnë dënimin. Ekziston dallim mes atyre që i janë nënshtruar Zotit dhe atyre që me vetëdije e kanë zgjedhur të mirën. Kush çfarë dhe sa shpërblim do të fitoj mvaret nga rrethanat. Kuptohet që për të njëjtën dëgjueshmëri nuk do të fitojnë të gjithë të njëjtin shpërblim. Njëri p.sh. ruhej nga mëkatet kur ishin në pyetje gratë, por jetonte në Kum, Mekë apo Medinë, ndërsa ndryshon tërësisht çështja kur dikush tjetër ruhet nga i njëjti mëkat në Shqipëri apo dikund tjetër në Evropë. Nëse do ta ndjekim logjikën sipas së cilës njeriu është më i lartësuar se melaqja, ngase e ka mundësinë e të bërit mëkat, ndërsa një gjë të tillë nuk e bën, në këtë rast melaqet jo vetëm që janë më poshtë, por nuk kanë kurrfarë vlere-thotë Tabatabai. Nëse diçka trajtohet si dëgjueshmëri/nënshtrim i domosdoshëmkjo nuk është edhe dëgjueshmëri, nuk llogaritet dëgjueshmëri. Nëse për to themi se janë të dëgjueshme, dhe ate të detyruara të dëgjojnë-atëherë kjo nuk ka kurrfarë vlere. Në qoftë se do t’i vlerësonim njerëzit dhe melaqet simbas vullnetit të tyre të depozituar në ndonjë vepër të caktuar, puna e melaqeve nuk do të vlente asgjë, ngase ata nuk kanë depozituar aspak vullnet. Mirëpo, në Kur’an thuhet se ata janë mjaft të afërta me All-llahun xh.sh, ata janë ata që Ai ua beson fshehtësitë (sekretet), si dhe i ka shndërruar edhe në përcjellës të Shpalljes së Vet. Këto janë robërit e All-lalhut, të zgjedhur dhe të çmuar, ata kurrë nuk i kundërvihen All-llahut dhe gjithçka punojnë sipas urdhërave të Tij.

67

Në ajetin e 6 të sures Et-Tahrimë thuhet: “O ju që besuat, ruane veten dhe familjen tuaj prej një zjarri, lënda djegëse e të cilit janë njerëzit dhe gurët. Atë (zjarrin) e mbikqyrin melaqe të rreptë e të ashpër që nuk e kundërshtojnë All-llahun për asgjë që Ai i urdhëron dhe punojnë atë që janë të urdhëruara”. Në ajetin 26 dhe 27 të sures El-Enbija thuhet: “E ata thanë: “I GjithMëshirshmi ka fëmijë! Larg saj qoftë Madhëria e Tij! Ja ata janë rob të ndreshëm! Që nuk flasin para Tij, ata veprojnë me urdhërin e Tij.” Me këtë është anuluar/prishur pohimi i tyre se njeriu është më i lartësuar se melaqja, ngase ai e ka mundësinë e të bërit gabim, ndërsa melaqja jo.

PËRGJIGJ-JA E TABATABAIT NË PYETJEN PËRSE NJERIU ËSHTË MË I LARTËSUAR SE MELAQJA. Përgjigj-ja e Tabatabait ndaj kritikëve që kërkojnë shpjegime se përse njeriu është më i lartësuar melaqja, njëherit është edhe përgjigje në pyetjen: “Sjellja e njeriut apo potenciali i tij, përkatësisht ibadeti, a rezulto për shkak të asaj se njeriu si simbol i gjinisë njerëzore është më i lartësuar se melaqja? Thamë se njeriu është më i lartësuar se melaqja për shkak se kryen ibadet, ndërsa ibadeti është akt i jashtëm. Që njeriu të kryej ndonjë vepër, patjetër duhet ta mendoj këtë vepër, dhe ta vendos në nivelin e ahlakut (moralit) dhe tek në shkallën e tretë ta realizoj. Nisur nga kjo, vepra është rezultat i moralit, ndërsa burim i i moralit janë mendimet. D.t.th. që vepra e njeriut është në shkallën e tretë. Vepra e njeriut konsiderohet ibadet, ndaj mu për këtë është shpallur më i lartësuar se melaqja. Nga ana tjetër thuhet se melaqet janë me intelekt të pastërt, ata posedojnë vetëm intelekt (akl). A si mundet që njeriu- i cili gjendet në shkallën e tretë të vlerësimit, kurse melaqet janë në vendin e parëtë jetë më i lartësuar se melaqja? Tabatabai thotë që piksëpari duhet ta gjejmë shkakun, pasoja e të cilit është ajo që vepra e mirë e njeriut të jetë më e lartë se intelekti i pastërt i melaqes. Ku qëndron i tërë ky potencial njerëzor që rezulton me një vepër kaq të madhe? Vepra e mirë e njeriut vetëm tregon për moralin e bukur dhe të pastërt, përkatësisht vetë intelektin. Nëse njeriu agjëron, ky agjërim tregon se njeriu në kokën e tij e adhuron dhe e don Krijuesin e vet. Apo nëse dikush niset për në haxhillëk, sidomos në kohët më të hershme kur udhëtohej për tri muaj, harxhon para, e lë familjen, ky veprim i tij tregon për një vetëdije të lartë dhe dashuri ndaj Krijuesit të Vet. Dikë mundet që edhe vetëdija e tij ta largon nga mëkati, ngase është i vetëdijshëm se Zoti i tij është Ai që gjithçka sheh, i Cili i jep gjithçka, ndaj si mundet që ai t’ia kthej me mëkat (gabime). Pra, vetëdija e tij e largon nga mëkati. Vepra e njeriut tregon për karakterin e tij, për qenien e vërtetë të tij, kjo është dashuria ndaj Krijuesit. Në qoftë se dikush ka bërë një vepër të mirë, ndërsa në batin është i keq, kjo vepër nuk i vlen fare. Të këtilla janë veprat e munafikëve (hipokritëve, dyftyrëshve): I kanë tërë atributet e veprës së mirë, por esenca e tyre është e prishur dhe e mbrapshtë. Në një hadith thuhet: “Lum për ata që në ibadet u rrjedhin lotë, të cilët i duan tërë llojet e urdhërave të Zotit, duke mos i kuptuar ato si diçka që u është imponuar.

68

Melaqet në qenien e tyre kanë vetëm pastërtinë, nur. Ndaj edhe është e natyrshme që nga to do të dalin vetëm vepra të pastra. Ndërsa kur ta shohim qenien e njeriut-aty ka gjithçka: epsh, ndjenjë, egoizëm... prandaj është e natyrshme që vepra e cila del nga natyra e njeriut të jetë e përlyer. Nga vetë ibadeti nuk mund të konkludojmë se njeriu është më i lartësuar se melaqja. Edhe përkundër këtij batini i cili nuk është aq i pastërt, njeriut i LartMadhëruari ia mësoi të gjitha emërtimet. Ai ka potenciale që qenien e vet aq shumë ta zhvilloj (ashtu sikur ballona që mbushet), për dallim nga melaqet të cilët nuk mund ta bëjnë një gjë të tillë. Brendia e melaqeve është paketuar në një arkë të artë dhe është e kufizuar, por brendia e njeriut ashtu siç është, përplot me gjëra të papastra, megjithatë ka një fije ari e cila mund të ritet dhe të bëhet e madhe. Veprat e melaqeve janë të bukura, por ama janë të fiksuara dhe vlejnë gjithnjë njësoj, kurse veprat e njeriut në fillim janë të vlerës së vogël, por më vonë kanë vlerë tejet të madhe. Çdo ibadet (adhurim) i njeriut apo vepër e mirë ia hap pak nga pak spektrin e tij të vlershmërisë. Njeriu në këtë mënyrë mundet, duke i zgjeruar cilësitë shpirtërore, me zgjerimin e asaj fijes së artë të vij gjer tek ajo që tërë papastërtitë e batinit të tij t’i pastron dhe kësisoji t’ua kalon melaqeve në këtë drejtim. Melaqet janë lule artificiale-të bukura, por të kufizuara, kurse njeriu është lule natyrore që ka aftësi të zhvillohet. Këtu vjen në konsiderim ai hadithi në të cilin thuhet: “Nëse e shihni një njeri që shumë fal namaz, mos filloni menjëherë të admironi , gjersa nuk e shikoni se çfarë intelekti (akli) ka, ngase sevapi pikërisht do t’i jepet në bazë të intelektit.

VLERA E VEPRAVE TONA ME SASINË E NJOHJES SË SHKAKTUAR NGA KËTO VEPRA. Vlera e veprave tona nuk është sasia e veprave, por sasia e njohjes e cila shkaktohet nga këto vepra. E rëndësishme është ajo se për çfarë bëjmë ibadet, e jo sa do të qëndrojmë, me rëndësi është se për kë lexohet Kur’ani, e jo sa lexohet. Prandaj edhe nuk duhet të bazohemi vetëm në sasinë e reqateve të falura, por në nijetin me të cilin falet. Njëherë e pyetën Pejgamberin s.a.v.s.:”Si të kontcentrohemi (përqëndrohemi) në namaz?” Ai u përgjigj: “Kur të hyni në namaz (kur të filloni të faleni), supozoni se ky është namazi juaj i fundit.” Të paramendojmë se me këtë namaz e përfundojmë jetën në këtë botë. Atëherë do të ishim të përqëndruar në namaz. Le të marrim p.sh. se agjërojmë, ngrihemi në syfyr, hamë ushqim dhe kthehemi sërish të flejmë, pastaj gjatë ditës sërish flejmë dhe pastaj zgjohemi dhe bëjmë iftar. Me këtë i rekomandojmë ramazamit se nuk duam ta shohim por thjesht e kalojmë fjetur. Ky lloj agjërimi është i vlerës mjaft të vogël. Prandaj le të përpiqemi të punojmë në cilësi (kualitete), e jo në sasi (kuantitete). Në ajetin vijues thuet: “E atyre që besuan, All-llahu u solli shembull gruan e faraonit, kur ajo tha: “Zoti im, më bën një vend pranë Mëshirës Sate në Xhennet dhe më shpëto prej faraonit e brutalitetit të tij dhe më shpëto prej popullit mizor!” (Et-Tahrimë, 11). Ky ajet në fakt është përgjigje në pyetjen ç’duhet bërë që të jemi muslimanë të vërtetë. Kur’ani është i qartë në këtë dhe thotë se njeriu me potencilaalet e tij është në një nivel jashtëzakonisht të lartë. Shembulli i sipërpërmendur i Asijes, gruas së faraonit, sqarimin na e bën më të lehtë. Çfarë na mungon që edhe ne dhe gruaja e përmendur në

69

ajetin kur’anor të kemi cilësi të përbashkëta? Kur ajo mund ta luaj atë rol, mundemi edhe ne, le të shohim në të vërtetë, se cila ishte gruaja e faraonit. Ajo e lut Zotin që t’i bëj një vend pranë Mëshirës së Tij dhe ta shpëtoj nga faraoni, brutaliteti i tij dhe populli mizor. Ajo këtu i parashtron 4 lutje: 1. Kërkoi që të jetë afër Zotit në Xhennet; 2. Shpëtimin nga faraoni; 3. Largimin nga veprat e këqija të faraonit; dhe 4. Shpëtimin nga populli mizor/pasuesit e faraonit (nuk dëshironte të ishte sikur ata). Ky rrëfim është mjaft i rëndësishëm nga dy këndvështrime dhe jep kahje strategjike: Ajo ishtë një grua e pajisur me tërë begatitë dhe të mirat e kësaj bote, por tërë këto i braktisi. Nga kjo konkludojmë se qenia e vërtetë e njeriut është ruhi (shpirti) i tij. Gjatë krijimit të botës, njerëzit janë krijuar në dy grupe: meshkuj dhe femra. Kur janë në pyetje nevojat e tyre materiale, ato dallohen, por nga pikpamja e hakikatit, mbushja shpirtërore, aftësitë shpirtërore, hulumtimi për të vërtetën-këtu nuk ka dallime. Përse? Për shkak se vlerat themelore, parametrat bazë të çdo njeriu janë të trefishta: 1. Ilmi (dija, dituria); 2. Mundësia që të largohet nga vetvetja ndonjë e keqe; dhe 3. Epshi. Këto tri çështje e karakterizojnë njeriun në këtë botë dhe ato gjenden edhe tek meshkujt edhe tek femrat. Ai që këto tri çështje i ngrit në nivelin më të lartë, mund të arrij gjer tek faza e përsosmërisë. Nisur nga kjo, Kur’ani konkludon se gruaja e faraonit, e cila i kishte në vete këto tri cilësi, u bë shembull i tërë mehskujve dhe femrave në Ditën e Gjikimit. Roli i kësaj gruaje për ne bëhet i besueshëm dhe meriton vëmendjen atëherë kur e njohim edhe qenien e vërtetë të faraonit. Duke u bazuar në ajetet e Kur’anit do t’i përmendim disa karakteristika të faraonit.

KARAKTERISTIKAT KYÇE (THEMELORE): 1.

Ishte tiran. Në ajetin 141 të sures El-A’rafë, thuhet: ”Përkujto (o beni israil) kur Ai ju shpëtoi prej popullit të faraonit, që ushtroi më të keqin mundim, ua mbyti djemtë tuaj, ua la të gjalla gratë tuaja. E ju me këto ishit në sprovë të madhe nga Zoti juaj.” Kjo na tregon atë se faraoni e poshtëronte popullin e vet. P.sh. nëse dikush e rreh ndonjërin, vetëm trupi i përjeton goditjet, por shpirti mbetet i tërësishëm, por kur roja-të cilin e mbron shteti, e maltretonë dikë në burg, kurse viktima nuk mund të bëj asgjë, një rrahje e këtillë është e rëndë dhe kjo njeriun e prek gjer në palcë, andaj i dridhet edhe trupi edhe shpirti. Faraoni i poshtëronte njerëzit me atë që mbante një sundim të këtillë i cili gjithnjë i poshtëronte shtetasit e vet. Populli e dëgjonte faraonin për shkak të poshtërimit. 2. Faraoni nuk ishte aktor, ai me të vërtetë kishte fuqi të madhe. Këtë e pohon ajeti 83 i sures Junus, ku thuhet: “Duke pasur frikë nga faraoni dhe rrethi i tij se do t’i torturojnë, Musait nuk i besoi kush pos një pjese e pasardhësve të popullit të tij. Vërtetë, faraoni ishte mbizotërues në tokë dhe ai ishte njëri prej shkatërrimtarëve.”

70

Faraoni e tregoi forcën sunduese mbi popullin. Ai posedonte një sistem të vetëm organizativ i cili i kishte njerëzit nën komandën e tij. Kur Musai erdhi tek faraoni duke i thënë se vjen në emër të Zotit, faraoni iu përgjigj: “E faraoni tha: “O Haman, ndërtoma një pyrg, e ndoshta do t’i gjejë rrugët. Rrugët e qiejve, e ta shoh Zotin e Musait, pse unë mendoj se ai është rrenës.” Dhe ashtu, faraonit iu dukë e mirë vepra e tij e keqe dhe u shmangë prej rrugës së drejtë, kështu që parashikimet e faraonit ishin të asgjësuara.” (El-Gafir, 36-37). Disa komentatorë të Kur’anit (mufessirë) mendojnë se faraoni dëshironte me të vërtetë të ndërtojë kullë (pyrg), meqë ishte budalla dhe i cekët në mendime, dhe nëpërmjet kësaj donte të tregonte se ishte i fuqishëm, pra të bënte (ndërtonte) një kullë deri në qiell, dhe të “vërtetonte” se Zoti i Musait nuk gjendet askundi. Tabatabai thotë se kjo nuk është e vërtetë, porse faraoni qysh asokohe kishte instrumenta me të cilat i shihte yjet, ndaj edhe i urdhëroi kompetentët që të kërkojnë diçka lart në qiell që i gjasonte Zotit. Me këtë (faraoni) bëri me dije se nëse e gjen Zotin lart në qiell, do ta pranoj. 3. faraoni ishte i pasur, gjë të cilën e vërteton ajeti 88 i sures Junus: “Musai tha: “Zoti ynë, Ti i ke dhënë faraonit dhe parisë së tij mjete të përjetimit dhe pasuri në jetën e kësaj bote, ashtu që o Zoti ynë, po i largojnë njerëzit prej rrugës Tënde. Zoti ynë, zhduke pasurinë e tyre, shtrëngoi zemrat e tyre, e të mos besojnë derisa ta shijojnë dënimin e hidhur!” Musai gjendej në vend të çdo njeriu i cili logjikisht tenton t’i kundërvihet kundërshtarit. 4. Vendosi aparat shtetëror i cili i thente ligjet dhe drejtësinë. Në ajetin 24 të sures Taha i urdhërohet Musait a.s.: “Shko te faraoni se ai ka ngritur kokë (është bërë arrogant).” Po në suren Taha, ajeti 43 thuhet: Shkoni që të dy te faraoni, se ai vërtetë e ka tepruar.” Thënë figurativisht, faraoni është një dem i cili ka brirë të fuqishme, të krijuar nga shërbetorët e tij, të armatosur me teknikën e kohës së atëhershme , por ama të privuar nga intelekti. Shtrohet pyetja si t’i kundërshtohet? 5. Kishte fuqi të të folurit (oratori të fortë) dhe ndikim në pasuesit e vet, por ishte edhe politikan i mprehtë i cili pasuesit e vet i çonte në devijim/shkatërrim. Në ajetin 79 të sures Taha thuhet: “Faraoni e humbi popullin e vet, e nuk e udhëozon.” Nuk ishte aq e thjeshtë që njerëzit t’a gëlltisin lehtë gënjeshtrën, përkundrazi ajo (gënjeshtra) ishte qendisur mjaft bukur, kurse nga ana tjetër ishte fuqia e faraonit e cila lente përshtypej tek ata-kështuqë edhe i besonin. Kur frikësohesh dhe ndaj tij ndjen frikërespekt, atëherë nga ai i pranon edhe rrenat e tij. 6. Ai ishte person i cili gjithnjë aspironte pushtetin, fuqinë. Shumë mirë i njihte rrethanat politike. Në ajetin 4 të sures El-Kasas lexojmë: “Me të vërtetë, faraoni ka ngritur kryet lart në tokë, e popullin e saj e ka gropëzuar, dhe një grup prej tyre e shtyp, ashtu që djemt e tyre ua mbyt, e gratë e tyre ua lë të jetojnë. Vërtetë, ai ishte prej më shkatërrimtarëve.” Ajo çfarë po ndodh në Irak (fjala është për sundimin diktatorial të regjimit të Saddam Husejnit, vërej. e përkth.) nuk është asgjë e re, por është marrë model nga faraoni antik.

71

7.

Ai ishte që devijoi tërësisht nga binarët njerëzor. Por jo vetëm ai, edhe paria e tij eci në këto gjurmë. “E faraoni tha: “O ju pari, unë nuk njoh ndonjë zot tjetër për ju pos meje, andaj ti o Haman, m’i piq (tullat) nga dheu e më ndërto një kullë të lartë ndoshta do të arrijë ta shohë Zotin e Musait, sepse unë mendoj se vërtetë ai është gënjeshtarë.” (El-Kasas, 38). Tabatabai thotë se nga ky ajet vërtetohet se ai kishte superioritet shkencor në atë kohë tejet të zhvilluar, në krahasim me popujt tjerë, ngase dëshironte të mbizotëzojë të gjitha planetet. Ndaj edhe për këtë, veten e tij e konsideronte zot të tërë universit. “E Kur Musai ua solli atyre argumentet Tona të qarta, ata thanë: “Kjo nuk është tjetër vetëm se magji e trilluar dhe këtë nuk e kemi dëgjuar as ndër prindërit tanë të hershëm.” (ElKasas, 36). Tërë oratoria gënjyese e faraonit ka kuptim atëherë kur në të ka edhe diçka të vërtetë. P.sh. kur SHBA-të thonë se duan të vendosin rend në botë, ata kanë aq fuqi sa që dikush t’ju beson se një gjë të tillë madje edhe do ta bëjnë. Mirëpo, po një gjëq të tillë ta thotë një shtet jo i fuqishëm, si fjala bie Burkina Faso, atëherë të gjithë do të qesheshin. Faraoni pra, kishte diçka që ua tregonte njerëzve-kësisoj që ata të besonin në gënjeshtrat e tij. 8. Në ajetin 39 të sures El-Ankebutë thuhet: “Edhe Karunin, faraonin dhe Hamanin. Atyre Musai u solli fakte por ata treguan mendjemadhësi, ndaj mundën t’i shpëtojnë dënimit.” 9. Ishte vrasës/mbytës mizor, gjë të cilën e argumenton ajeti vijues: “Faraoni tha: “Më lini mua ta mbys Musain, e ai le ta thërras Zotin e vet, pse unë kam frikë se po e ndryshon fenë tuaj, ose po nxit trazira në vend!” (El-Gafir, 26). Nuk ishte i gatshëm të dëgjoj çfarëdo fjalimi që ishte kundër tij, pra t’i kundërvihej. Musai i fliste faraonit me një gjuhë mjaft të butë dhe të urtë. Por, edhe pse Musai i fliste në këtë mënyrë, faraoni, duke mos e pranuar opozitën-urëdhroi që ta vrasin. Pasuria dhe fuqia e tij bënte që ai të ndjehet mendjemadh dhe arrogant. Faraoni ishte ai që gjithnjë godiste i pari. Ashpër i dënonte kundërshtarët qofshin ata madje edhe neutral. 10. Ishte person që pandërprerë lavdërohej me fuqinë e vet: “Ndërsa, faraoni thirri popullin e vet e tha: “O populli im, a nuk është imi pushteti i Egjiptit (i Misirit) dhe i këtyre lumenjve që rrjedhin nën pallatin tim, a nuk po shihni?!” (Ez-Zuhruf, 51). 11. Në ajetin 10, 11 të sures El-Fexhr thuhet: “Dhe me faraonin i fortifikuar me tenda (ushtarake)! Të cilët e tepruan me krime në tokë.” Faraoni posedonte gozhda (peronë). Ai kundërshtarët e vet i vinte në një dërrasë përplotë me gozhda, pastaj dërrasën e ngjiste për druri dhe kështu i linte gjersa ata vdisnin. “Ai (faraoni) tha: “A i besuat atij para se t’ju japë unë leje? Ai (Musai) është prijës i juaj, i cili ua mësoi magjinë, unë do t’ua pres duart e këmbët tërthorazi e do t’u varë në trungujt e hurmave, e atëherë ju do ta kuptoni se cili prej nesh ka dënim më të ashpër e më të vazhdueshëm?” (Ta-ha, 71). Por jo vetëm kjo, ai gruas së vet Asijes-kur ajo e pranoi fenë e Musait, ia lidhi këmbët dhe duart për dërrase, i vendosi gurë të rënd në gjoks dhe kështu-në këtë gjendje e linte në diell. Pas kësaj ajo ndërroi jetë dhe u martirizua (u bë shehid). Një grua, qenie e dobët, qëndron karshi tërë makinerisë së faraonit. Nëse e paramendojmë fytyrën zullumqare të atij faraoni që nuk kishte kurrfarë mëshire, por

72

kishte fuqi-e ajo në qendër të asaj fuqie-kishte tërë përjetimet, po madje edhe fuqinë politike-të gjithë do të vinin t’i shprehnin nënshtrim-duke dëshiruar kësisoji të plotësojnë ndonjë dëshirë të tyren. E, nga ana tjetër ajo (Asija) jo vetëm që e dinte fort mirë se do t’i humb këto privilegje, por e dinte se do të ballafaqohej edhe me hakmarrjen e tij, po bile edhe me vdekjen. Ajo gjendej në udhëkryq. Të gjitha kënaqësitë nga njëra anë dhe imanin (besimin) nga ana tjetër. Ajo e zgjodhi këtë të dytën (imanin). Tani shtrohet pyetja: Cila është ajo forcë brenda njeriut dhe cili është ai potencial që e bën të denjë t’i kundërvihet tërë fuqisë, terorit, keqtrajtimit dhe t’i hudh tërë kënaqësitë? Akoma janë më interesante dy poenta që dalin nga rëfimi i sipërpërmendur: A). Le të shqyrtojmë së pari duanë (lutjen) e saj: “Zoti im! Më shpëto nga terrori (dhuna, zullumi) i faraonit dhe nga veprat e tij!” Çfarë nënkuptohet nga kjo pjesë? Mund të shpëtohet nga faraoni, do të ik në ndonjë vend tjetër, por nëse nesër bëhet mendjemadhe (arrogante) dhe i merr cilësitë e tij (të faraonit), atëherë çfarë ka arritur? Të mos bëhet sikur ne-të cilët kemi luftuar kundër regjimeve të vjetra, dhe posa ta marrim pushtetin në dorë, sillemi sikur pushtetarët e mëparshëm. Ndaj mu për këtë Asia i lutet All-llahut që ta shpëton nga Faraoni, por edhe nga veprat e tij (d.t.th. cilësitë e tij.) B). “E atyre që besuan, All-llahu u solli shembull gruan e faraonit, kur ajo tha: “Zoti im, më bën një vend pranë Mëshirës Sate në Xhennet dhe më shpëto prej faraonit e brutalitetit të tij dhe më shpëto prej popullit mizor!” (Et-Tahrimë, 11). Për dallim nga ne që për shkaqe nacionale apo fisnore zakonisht i përulemi popullit tonë, sido që të jetë ai (populli), hazreti Asija nuk donte të solidarizohet dhe të identifikohet me popullin e saj-i cili ishte populli i padrejtë dhe zullumqar (“... dhe më shpëto prej popullit mizor!”).

-REZYMEPËRMBLEDHJE E SHKURTËR E TË GJITHA LIGJËRATAVE TË MBAJTURA DERI MË TANI: 1.

Të gjitha dijet që i përkasin botës hyjnore (të Zotit), meqë janë të karakterit transcedental, janë rëndë për t’u kuptuar nga njerëzit dhe për këtë shumë dyshojnë në këto dije, kurse disa tërësisht i mohojnë: 2. Njohjet e sotme mund të ndahen në katër lloje: A). Njohje shkencore që i përket shkencave natyrore siç janë kimia dhe fizika. B). Njohje filozofike (njohje përmes intelektit) që i përket njohjes përmes përfundimeve/konkluzioneve logjike. C). Njohje përmes ndjekjes së dikujt (pejgamberit)-arrihet nëpërmjet asaj që me anë të intelektit konkludojmë se ai është pejgamber-ndaj edhe besojmë gjithçka që ai thotë dhe kësisoji i zgjerojmë horizontet tona. Ç). Njohja përmes dëshmisë (shuhudit)-gnosës/a’rifit-kjo është ajo dëshmi për të cilën hulumton shpirti gnostik, me këtë nuk arrihet vetëm pasqyrimi mbi diçka, por njohja direkte. Ata arrijnë të njohin pa ndërmjetësues. 3. Njohja gnostike nuk është në kundërshtim me shkencën. Gnostikët nuk e mohojnë intelektin, as fuqinë dhe fushëveprimin e tij, por vetëm se i japin prioritet zemrës, përkatësisht ruhit (shpirtit). Nuk e kontestojnë rolin e filozofit në të kuptuarit, përmes rrugës së aklit, kështu që nuk ka nevojë ta shqyrtojmë konfliktin mes gnostikut dhe filozofit. 73

4. Skeptikët nuk besojnë në asgjë, dyshojnë në gjithçka, vetë qëndrimi i tyre është i pakuptimtë, ndaj kjo edhe nuk kërkon sqarime më të gjëra (fundja, ata dyshojnë se edhe vetë ekzistojnë). 5. Ata me të cilët kemi diksutuar-empiristët, të cilët botën e shohin vetëm si materie dhe thonë se materia është e njëjtë me qenien-duhet që përmes argumenteve t’au rrëzojmë këtë konstatim. Të shohim mirë se çfarë thonë ata dhe më pas në mënyrë argumentuese t’ua rrëzojmë pikpamjet/qëndrimet. 6. Tradicionalistët-ithtarët e ngurtë që tesktualisht i kuptojnë hadithet-fjalimet i flasin përmes gjuhës së Islamit, si dhe thonë se tërë atë nuk e flasin ata, por Islami. Me qëllim që t’i neutralizojmë shkaqet nagative që vijnë nga mësimet e tyre, duhet që në mënyrë logjike t’u kundërvihemi dhe t’i shkatërrojmë teoritë e tyre-kështu që njerëzve t’u bëhet e qartë se ajo çka ata (tradicionalistët)e flasin nuk është Islami i pastërt, por pak më ndryshe. 7. Teozofët muslimanë, të urtët thonë: E vërtetë është se lajmet kryesore për këtë botë na vijnë nga qielli, por ama edhe intelekti ynë ka forcë pak të ngjitet në qiell, ngase edhe vetë intelekti është lëshuar/zbritur nga qielli që të drejtoj problemet në tokë. Prejardhja e intelektit është jashtëtokësore, ndaj përse ai të mos dijë diçka edhe mbi qiellin? Intelekti nga ana tjetër është i paaftë t’i studjoj tërë të vërtetat qiellore dhe të njëjtat t’ua paraqes njerëzve. Ndaj, intelekti mangësinë e vet e kompenzon përmes asaj që pranon se ka fuqi deri në një kufi, kurse atë më tutje e njeh me ndihmën e pejgamberëve të Zotit, të cilët janë në lidhje me diturinë e fshehtë të Zotit-e cila është fare e pakapshme nga ne. Me çka njerëzit e pohojnë vërtetësinë e pejgamberëve të Zotit? Intelekti është ai që i vjel ligjet e Zotit të lëshuara përmes Vahjit dhe pejgamberit dhe i zbaton në jetën praktike. 8. Tërë gjërat/çështjet trajtohen tridimenzionalisht: A). Racionalisht (intelekti e pranon ekzistimin e disa gjërave: disa dukurive në botë), anti-intelekte (qenien dhe mosqenien në një pikë); B). Gjërat mbi intelektin (e di se ka melaqe, por si janë ata, në çfarë forme, çfarë fuqie kanë, këtë nuk e dij, ku fillojnë numrat e dij, por ku përfundojnë nuk e di); dhe C). Iracionale (absurde). 9. Ekzistimin e Vahjit-udhëzimit direkt të Zotit në tokë-intelekti e konsideron të domosdoshëm. 10. Pasimi i vebërt i tjetrit nuk është i lejuar, pasimi doemos duhet të bazohet në njohjen dhe hulumtimin. 11. Gjërat/çështjet që janë nga Vahji mund të jenë të dyfishta: A). Parime të karakterit kryes siç janë p.sh. agjërimi, haxhi, zeqati... Ndikimi i intelektit në këto çështje nuk duhet të jetë edhe aq i madh, nuk duhet ta ta kuptojmë qëllimin e agjërimit, ndërsa ai mund të ketë rol edukativ. B). Çështje të cilat na janë caktuara që ta përsosim shpirtin tonë-nëse e dijmë prapavijën e agjërimit, atëherë edhe ndikimi do të jetë më i madh. Çështjet/gjërat që nuk janë të karakterit kryes, e që kanë të bëjnë vetëm me aspektin spekulativ të veprimit të njeriut, janë pastër racional dhe të natyrës menduese (njohje e atributeve të Zotit dhe botës së padukshme). 12. Meqë tradicionalistët theksojnë gjithçka që thotë Pejgamberi s.a.v.s. duhet të ndiqet, dhe tërë tjetra të lihet mënjanë, atyre u parashtrohet pyetja: Përse janë shpallur ajete të tjera të cilat nuk mundemi direkt t’i ndjekim? Ata përgjigjen se këto ajete kanë

74

ardhur vetëm të na informojnë mbi ekzistencën e diçkaje, dhe nuk ka rëndësi se çfarë ka në esencën e shpalljes së tyre. (Sikur një profesor fakulteti fëmijëve t’ua shpjegonte detajet dhe t’u thoshte se ato duhet t’i mësojnë përmendësh, e përse-nuk është me rëndësi.). E njëjta gjë do të ndodhte edhe me një pjesë të shpalljes dhe pejgamberllëkut, kur do të në thuhej: “Këtë dëgjojeni, e përse ju duhet kjo, nuk ka rëndësi.” 13. Komentimin e vërtetë të sures Ihlas dhe ajetin e parë të sures El-Hadidë, sipas hadithit, do të dijnë njerëzit tek në Ahiri-Zeman (Kohën e Fundit), kur shkenca mjaft do të përparoj. Kjo e pohon faktin se hulumtimi racional është themel i njohjes së ligjeve të Zotit në tokë, po madje edhe komentimi i sureve. 14. Meqë fakihët dhe tradicionalistët nuk kishin opozitë në punën e tyre, të tjerët ishin të privuar nga çështjet që diskutoheshin jashta qarqeve të tyre. Kështu që caqet e tyre mbetën të pambritura. Pasiqë nuk i kishin dëgjuar pyetjet, nuk kishin se si të përgjigjeshin në to. 15. Hamendësimet e Bertrand Rusellit dhe Ahmed Emin-it në lidhje me filozofinë, të cilat hemendësime në një pikë pajtohen: filozofimi nuk është islam por iranian. Sipas konluzionev etë tyre mendimet filozofike në të vërtetë janë iraniane, kurse iranianët e bëjnë një gjë të tillë ngase kjo është karakteristikë e tyre kombëtare; Islami nuk e pranon kombëtaren, kështuqë edhe nacionalizmin, përkatësisht filozofinë e tyre duhet hudhur poshtë. Përgjigj-ja e parë ndaj kësaj është se iranianët nuk merren me filozofi sepse janë shittë, ngase nuk janë të gjithë shiitët iranian e as që të gjithë iranianët janë shiitë, por mendimi filozofik gjendet në zemër të Kur’anit dhe nuk ka lidhje as me shiitëte as me sunnitët, po as me iranianët. 16. Islami nuk është ndalur vetëm në thënien: “Ndiqeni logjikën e kësaj gruaje”ngase kjo ishte logjika e Aristotelit. Me supozimin se fjala është për hadith, logjika e saj ishte pas lëvizjes qëndron lëvizësi, por ki ishte edhe argumenti i Aristotelit: Pas botësqë lëviz ekziston lëvizësi. Por Islami shkoi më tej, ai nuk u ndal këtu. 17.Sira apo rruga e Pejgamberit s.a.v.s.tregon se ai asnjëherë asnjërin nuk e ka lënë pa iu përgjigjur. Jo vetëm që Pejgamberi s.a.v.s. dhe Kur’ani ishin të gatshëm të përgjigjen në çdo pyetje, por vetë Kur’ani në qindra vende, ku nuk dihet bile as kush pyet, me përgjegjshmëri përgjigjet ndaj pyetjeve të parashtruara. 18. Mulla Sadri thotë se ne jemi të burgosurit e moskuptimit të përgjithshëm. Sot njerëzit janë sikur miu i verbër-aq më shumë që ju vjen drita në sy, aq më shumë u bën dëm. 19. Tabatabai thotë se nuk ka kuptim që të na urdhërohet të menduarit, e të na ndalohet ardhja deri tek rezulatati i arrirë përmes atij mendimi, ngase në këtë rast do të kishte kontradiktë në Islam, kurse ai (Islami) është tepër i pastërt nga kjo, që të lejonte kontradiktat në veten e tij. 20. Alim Komi thotë se fjalia: “Ndiqeni logjikën e kësaj gruaje”, në të vërtetë është fjali e një gnostiku (‘arifi) apo sufiu nga Siria.

QËNDRIMI YNË I DËSHIRUAR: E jona është që asnjë diskutim islam të mos e vendosim në qëndrimet e materialistëve e as të tradicionalistëve, por gjithçka që na vjen tek veshët ta shqyrtojmë dhe të marrim një qëndrim racional dhe ta vendosim në vendin e vet. Islami kurrë nuk ka ikur nga pyetjet e as nga dialogu. Gjithmonë ka qenë i gatshëm të ballafaqohet me të

75

tjerët. Islami është i bindur se përparimi i njeriut është ngusht i lidhur me vendosjen e mendimit të lirë dhe kritik dhe është gatshëm të shërbehet me përvojat e mira të të tjerëve. Argument se shoqëria është e ngurtë dhe e vdekur është pikërisht mos-ekzistimi i pyetjeve, diksutimeve dhe debateve në te, e ku këto (pyetjet, diskutimet, debatet) gjenden, shoqëria është e destinuar të përparoj.

LIGJI I MIRË DHE ZBATIMI I DUHUR-KUSHT PËR JETË TË LUMTUR Për fat dhe jetë të bukur të një shoqërie nevojiten dy gjëra: Ligji i mirë dhe ata që këtë ligj-do ta zbatojnë në praktikë. Motoja e Kur’anit është: Gjithçka që dëgjoni nga kushdo qoftë ai, së pari duhet ta dëgjojmë, kuptojmë, t’i bëjmë analizë të mirë asaj që e kemi kuptuar dhe më të mirën nga analiza t’a zgjedhim për zbatim. Gjatë kohës së luftës në mes të Imam Aliut dhe Muavijes, Imam Aliut i erdhi një njeri i cili nuk dinte cilit grup t’i bashkangjitej, ngase në njërën anë ishte Imam Aliu, kurse në anën tjetër as’habët eminentë të Pejgamberit s.a.v.s. në krye me Ajshen-gruan e Pejgamberit s.a.v.s. Imam Aliu këtij njeriu nuk i tha në mënyrë direkte t’i bashkangjitej atij, por e përdori parimin kur’anor vijues, duke i thënë: “Së pari duhet ta njohish se ç’është hakku, e kur ta njohësh hakkun, atëherë do ta njohësh edhe atë i cili është në anën e hakkut.” E vërteta nuk njihet nëpërmjet fytyrave dhe emrave të njeriut. Nuk duhet të shikojmë se kush ka status më të lartë apo shkollim që t’i bashkangjitemi atij. E vërteta është ajo që i cakton njerëzit dhe u jep status. Ata vetëm nëpërmjet të vërtetës deklarohen dhe pozicionohen se në cilin tabor bëjnë pjesë. Në këtë mënyrë Imam Aliu tregoi se ky parim kur’anor funksionon. Do të vërejmë se si të nënshtruarit ndaj Zotit duke i zabtuar këto parime kanë mbërritur në sferat më ta lartësuara. Nëjri nga këto shembuj është Asija, gruaja e faraonit, të cilën e përmend edhe Kur’ani. Në ajetin 11 të sures Et-Tahrimë thuhet: “E atyre që besuan, All-llahu u solli shembull gruan e faraonit, kur ajo tha: “Zoti im, më bën një vend pranë Mëshirës Sate në Xhennet dhe dhe më shpëto prej faraonit e brutalitetit të tij dhe më shpëto prej popullit mizor!” Veçmë i kemi të njohura cilësitë negative të faraonit dhe si një grua qëndroi përballë sundimtarit të madh. Jo vetëm që e kundërshtoi por edhe u sakrifikua. Tërë fuqinë që e posedonte faraoni, mund ta posedonte edhe ajo. Së pari përgjithnjë humbi burrin e pasur por të padrejtë (tiran), më pas edhe vetë e humbi fuqinë (pozitën), e më pas e mundi edhe shejtanin. Më e rënda është se përjetoi hakmarrje të përhershme për shkak të kundërshtimit të faraonit, kështuqë katër gozhda ia vunë në ekstremitetet e trupit, pastaj i vun një gur të madh në gjoks dhe e rkspozuan në diell të nxehtë. Cili ishte motivi shtytës për veprimin e saj? Kur tek një person mblidhen bashkë imani, krenaria, qëndresa-atëherë s’do mend se ky person është i shpëtuar. Në suren Fussilet flitet mbi ndikimin e imanit dhe relacionin e imanit me qëndresën. Së pari do t’i sjellim këto ajete dhe më pas do t’i shqyrtojmë edhe disa shkallë/gradë të imanit. “E, ska dyshim se ata që thanë: “All-llahu është Zoti ynë, dhe ishin të paluhatshëm, atyre u vijnë melaqet (në prag të vdekjes dhe u thonë): Të mos frikësoheni, të mos 76

pikëlloheni, keni myzhde Xhennetin që u premtohej. (U thonë): Ne kujdesemi për ju, si në jetën e kësaj bote, ashtu edhe në botën tjetër, ku do të keni atë që dëshironi dhe gjithçka kërkoni. Pritje e nderuar prej Atij që falë mëkatet dhe që është mëshirues! E kush është në rrugë më të mirë se ai që thërret në rrugën e All-llahut, që bën vepra të mira dhe që thotë: “Unë jam prej muslimanëve?” Nuk është e barabartë e mira dhe e keqja. Andaj, (të keqen) ktheje në mënyrën më të mirë, se atëherë ai, me të cilin kishit njëfarë armiqësie, do të bëhet mik i afërt. Mirëpo, këtë nuk mund ta arrijnë kush, pos atyre që janë të durueshëm, dhe nuk mund ta arrijë kush, pos atyre që kanë virtyt të lartë.” (Fussilet, 30-35). Ata që thonë: “...All-llahu është Zoti ynë... (Fussilet, 30), e thonë këtë në bazë të imanit fillestar që e kanë në vetvete, ndërsa ai bazohet në argumente. Ky, në të vërtetë është imani i cili më herët nuk ka kërkuar ndonjë vështirësi ose sprovim: ...“dhe ishin të paluhatshëm”... (Fussilet, 30). Çdo vepër në këtë botë (dynja) prodhon një reakcion. “Ka nga njerëzit që adhuron All-llahun me mëdyshje (luhatshëm) nëse e godet ndonjë e mirë ai qetësohet me të, po nëse e godet ndonjë e pakëndshme, ai kthehet në fytyrën e vet të vërtetë (të mëparshme), ai ka humbur këtë dhe jetën tjetër e ky është ai dështim i qartë.” (El-Haxh, 11). Vijnë melaqet duke thënë: “Të mos frikësoheni, të mos pikëlloheni, keni myzhde Xhennetin që u premtohej. Disa komentatorë janë të mendimit se këtu mendohet në melaqet e vdekjes, por nuk është e vërtetë, ngase thuhet: “Ne kujdesemi për ju, si në jetën e kësaj bote, ashtu edhe në botën tjetër. Vali-nuk është sikur miku ynë, këtu afërsia është më e madhe, ajo nënkupton edhe furnizimin mbi to. Ajeti: “E kush është në rrugë më të mirë se ai që thërret në rrugën e All-llahut”-u atribuohet atyre që e kanë pranuar Thirrjen e Zotit dhe në vetvete kanë jetësuar cilësitë e Zotit, si dhe kryejnë “amelun salih-vepër të bukur.” T’i përgjigjesh thirrjes së Zotit nuk do të thotë vetëm të bësh ibadet në ndonjë shpellë, por jetësimin e tërë cilësive/mësimeve të Zotit, t’i arrij në vetvete cilësitë më të bukura të Zotit dhe po të njëjtat t’i jetësoj në mjedisin e tij. Hadithi thotë: “Atij që i është toka dhe uji në tokë dhe përsëri varet nga të tjerëtqoftë larg nga Mëshira (Rahmeti) i Zotit! Pejgamberi s.a.v.s. me këtë dëshiron t’i thotë njeriut se Zoti aq shumë e ka mëshiruar dhe i ka dhënë tokë dhe ujë, intelekt dhe muskuj, dhe nëse njeriu nuk bën asgjë për ta shfrytëzuar këtë, atëherë qoftë i mallkuar nëse edhe më tej varet nga ndihma e dikujt. Vepra e pastërt nuk nënkupton vetëm ibadetet/adhurimet. Parim i fikhut është: Atyre që u janë dhënë kushtet për prodhim (për të punuar), ndërsa ata lypin, në Ditën e Gjykimit i pret dënimi. Kështuqë jo vetëm që në këtë botë do të vuajnë, por në botën tjetër-ahiret i pret dënim i hidhur dhe i rëndë. Nëse e marrim bujqësinë për shembull, nëse ka numër të konsiderueshëm bujqësh që majftueshëm prodhojnë kësisoji që edhe të tjerët mundin të jetojnë nga kjo-atëherë përgjegjësia bie edhe nga të tjerët. E nëse një numër i konsiderueshëm i tyre nuk kanë punuar, atëherë dënimi i përfshin të gjithë. Kjo quhet farzi-kifaje. Ky parim vlen për të gjitha fushat e veprimtarive-ekonomike, politike, ushtarake. Në çdo sferë duhet të ketë numër të konsiderueshëm të atyre që do ta marrin përgjegjësinë nga të gjithë-e nëse rastësisht do të ketë të aftë, dhe ata nuk kanë vepruar ashtu siç është dashur-atëherë të gjithë do të ndëshkohen.

77

Nuk është e majftueshme që të gjithë të marrim për vete diçka të punojmë, dhe përgjegjësia të bie nga të tjerët, por kjo punë duhet të definohet, të dihet kush çfarë punon, me qëllim që çdo degë të jetë e programuar (industria e metalit, drurit, kimisë, bujqësisë, ekonomisë), që të mos ndodh që të gjithë të punojnë nga pak, dhe në fund askush asgjë të moë ketë punuar mirë dhe në mënyrë të plotë. “Nuk është e barabartë e mira dhe e keqja. Andaj, (të keqen) ktheje në mënyrën më të mirë, se atëherë ai, me të cilin kishit njëfarë armiqësie, do të bëhet mik i afërt.” (Fussilet, 34). Gjithnjë duhet ta “zbusim” (neutralizojmë) atë që është e keqe me vepër të mirë, duhet t’i neutralizojmë veprat e këqija me ndonjë akt lavdërues. Duhet filluar nga familja jonë, dhe do të shkohët më tej, gjer tek qeveria me qëllim që të përfshihet edhe e tërë shoqëria. Ai që ndaj teje kryen/bën armiqësi, ndërsa ti ia kthen me të mirë, atëherë armiqësia e tij do të shndërrohet në miqësi. Por ama ekzistojnë dy kushte që kjo të ndodh: 1. “Këtë nuk mund ta arrijë kush, pos atyre që janë të durueshëm”; Pra kushti i parë është që njeriu të jetë i durueshëm në namaz, adhurime, çështjet shoqërore, arritjen e gradave më të larta; dhe 2. Posedimin e intelektit-intelektit të pastërt.

SË PARI SABRI (DURIMI), PASTAJ INTELEKTI Gruaja e faraonit (Asija) së pari ishte e durueshme, e map e arsyeshme/racionale kur tha “Zoti im, më bën një vend pranë Mëshirës Sate në Xhennet dhe më shpëto prej faraonit e brutalitetit të tij dhe më shpëto prej popullit mizor!” (Et-Tahrimë, 11). Ajo përjetësinë e pa tek All-llahu xh.sh dhe e përdori intelektin për amshueshmërinë, e jo për përkohshmërinë. E antyrshme është që çdo qenie e arsyeshme gjithmonë në mes të kënaqësië së përkohshme/të shkurtër dhe asaj të amsueshme/të përhershme do ta zgjedh këtë të fundit, pra të amsueshmen. Në mes të begative të pjes-shme dhe të plota, është e logjikshme se çdo qenie e arsyeshme do ta zgjedh begatinë e plotë. Begatia e plotë nuk mund të arrihet pa sprova dhe dhimbje. Kur Kur’ani thotë që Asija ëhtë shembull, kjo nënkupton se në personalitetin e saj i ka të përfshira të tri cilësitë: imanin, sabrin dhe intelektin. Ata të cilët këto tri cilësi i përfshijnë në personalitetin e tyre, nuk i ekspozohen kohës, por shndërrohen në sundimtar të kohës. Ai i cili i është ekspozuar kohës, koha e fshin dhe len gjurmë në të. P.sh. askush nga ne nuk di asgjë për stërgjyshin e vet apo stërgjyshen-ngase koha i ka fshirë të gjitha gjurmët në mes nesh dhe atyre. Pas katër mijë (4000) vjetësh ne këtu diskutojmë mbi virtytet dhe moralin e gruas së faraonit, gjurmët e së cilës koha nuk i ka fshirë ngase ajo triumfalisht ka ngadhnjyer mbi kohën. Koha gjithashtu është krijesë e Zotit. E dijmë se njeriu është krijesa më e përsosur e All-llahut, ndaj edhe është e natyrshme që njeriu të udhëheq/sundoj mbi krijesat tjera të caktuara. Njeriu gjithmonë duhetë të jetë ai që arrin të dominoj mbi kohën. Kur çdokush që e furnizon veten e vet me ato tri cilësitë: imanin, sabrin, intelektin, atëherë të gjitha krijesat tjera të Zotit i nënshtrohen këtij personi, po bile edhe koha. Dhe ai është ai që i menaxhon ato, e jo ato atë. Në vend që koha ta shkel/vyshk, ai sa vjen e më shumë lulëzon. Njeriu duhet t’i shkëput prangat e vendit dhe kohës-të cilat tentojnë ta mbajnë të shtrënguar dhe prangosur.

78

P.sh. ne jemi krijuar/jetojmë në Shqipëri në shekullin 21, por ama evlijatë këto “ngushtime” i këpusin dhe nuk janë të prangosur, gjegjësisht të lidhur për kohën dhe vendin. Ai i cili shkilet nga koha duke iu nënshtruar trendeve të modës, do të jetë argument i shkatërrimit të shpejtë të tij. Mosnënshtrimi ndaj trendev të modës, megjithatë nuk do të thotë izolim i plotë, përkundrazi. Le të të jenë të gjitha ato ty të nënshtruara, e jo ty atyre! Ne diku do të arrijmë nëse e drejtojmë automjetin, por nëse automjeti na drejton neve-atëherë askund nuk do të arrijmë. Gjersa automjeti është i shtrënguar nuk shohim asnjë fuqi në te, kështu edhe ne kur çlirohemi, ahere e shohim fuqinë tonë. Nëse njeriu mendimet, moralin dhe vepra e tij i largon/eviton nga bota profane/materiale, tek atëherë sikur atomi e tregon/shfaq energjinë dhe fuqinë e fortë. Islami dhe Kur’ani, pra pohojnë se nëse njeriu moralin e tij, mendimet e tija dhe trupin i largon nga bota e materies dhe ia ngjet botës shpirtërore, fuqia dhe energjia e tij bëhen të pafundshme, ngase ai në këtë rast lidhet me amshueshmërinë. Njeriu sado që është qenie e vdekshme dhe kalimtare-vepra e tij mbetet e përhershme. Vepra nga ana tjetër, trefish ndikon në qenien e tij: vertikalisht, horizontalisht dhe në brendi, përkatësisht thellësi. Horizontalisht: “Shembulli i pasurisë së atyre që e japin në rrugën e All-llahut, është si i një kokrre që i mbin shtatë kallinj, në secilin kalli njëqind kokrra. All-llahu ia shumfishon (shpërblimin) atij që dëshiron, All-llahu është Bujar i Madh, i di qëllimet.” (El-Bekare, 261). Këtu e kemi shembullin e atyre që shpenzojnë për në rrugë të Zotit. Përse themi shembullin? Ngase kjo merret vetëm si shembull, ngase kjo është më shumë se kaq, ndërsa ne me mendjen/intelektin e kësaj bote që e posedojmë nuk mund ta arrijmë njohjen e kësaj që sipërpërmendëm. Kjo është “si i një kokrre që i mbin shtatë kallinj, në secilin kallinj njëqind kokrra, All-llahu ia shumëfishon (shpërblimin) atij që dëshiron. Në ajetin e 12 të sures Jasinë thuhet: “Vërtet, Ne i ngjallim të vdekurit dhe i shkruajmë veprat, gjurmët e tyre dhe çdo gjë kemi regjistruar në Librin e Ruajtur (Levhi-Mahfudh)”. D.t.th., ata 100 kallinj përsëri do të japin 700 kokrra dhe kështu gjer në amshueshmëri. Efektet e veprave pandërprerë shumëfishohen. Kjo nuk përqëndrohet vetëm në një moment, por thjesht kjo e tejkalon kohën. Në ajtin 23 të sures El-Hadidë thuhet: “Ashtu që të mos dëshproheni tepër për atë që u ka kaluar, e as të mos gëzoheni tepër me atë që Ai u ka dhënë, pse All-llahu nuk e do asnjë arrogant që u lavdërohet të tjerëve. Në ajetin vijues thuhet: “A nuk ke kuptuar se si All-llahu bëri shembull: Fjalën e mirë si pema e mirë që rrënjët e saj janë thellë (në tokë) e degët e saj janë lart. E që me vullnetin e Allllahut, ajo jep frutin e vet në çdo kohë. All-llahu, pra u parashtron njerëzve shembuj ashtu që ata të mendojnë.” (Ibrahim, 24-25). Vepra e besimtarit është sikur pema që ka rrënjë të forta dhe degë të larta. Kjo pemë është e fortë, kurse thellësia (brendia) e saj është e pakufizuar. Mendimet e mira, fjalët, morali, veprat e bukura-janë të degëzuara në çdo anë, si nga gjërësia, lartësia ashtu edhe nga thellësia.

79

“Vërtet, Ibrahimi ka qenë shembëlltyrë e të mirave, adhurues i All-llahut, besimtar i drejtë dhe nuk ka qenë nga idhujtarët.” (EnNahl, 120). Ibrahimi ishte një ummet (komunitet). Kur Kur’ani Famëlartë e thotë këtë, nuk bëhet fjalë për asnjë glorofikim, por fjala është për të vërtetën. Ndikimi i veprave të Ibrahimit është sikur i një ummeti të tërë, kuptohet në kuptimin pozitiv. Ibrahimi a.s. në kohën e tij, iu drejtua All-llahut xh.sh me këtë lutje (dua): “Zoti ynë, dërgo ndër ta, nga gjiu i tyre të dërguar që t’u lexojë atyre ajetet Tua, t’u mësojë atyre Librin dhe urtësinë, e t’i pastrojë (prej ndytësisë së idhujtarisë) ata. Ska dyshim se Ti je Ngadhnjyesi, i Dijshmi.” (El-Bekare, 129). Muhammedi s.a.v.s.ka thënë se vetë ai është rezultat i kësaj lutjeje të Ibrahimit a.s. Këtu, një lutje pejgamberike merr dimenzione kozmike. Tani e vërejmë se sa janë gjerësitë e saja. Sa njerëz vetëm nëpërmjet një të dërguari janë udhëzuar në Islam. Kur’ani gjithnjë ka potencuar se një nga efektet e veprës së Ibrahimit a.s. është ardhja e pejgamberit Muhammedit s.a.v.s. Sipas kësaj Ibrahimi a.s. do të jetë pjesëmarrës në çdo vepër të mirë të Muhammedit s.a.v.s. Ja mu tani e shohim se sa mund të përparoj njeriu. Çdo njeri, në çdo periudhë të jetës së tij, në çdo kohë, mund të bashkangjitet në atë drurin (pemën)e mirësive të Zotitshexheretin tajjibetin. Pejgamberët e Zotit kanë ardhur (janë dërguar) pikërisht që njeriun ta njfotojnë me vlerat e tij të pakufijshme. Hafizi thotë: “Lum për atë që imtësirat e kësja bote nuk e tërheqin aq sa të shpejtonte të kënaqet me to!” Njeriu i cili lëviz gjatë jetës me intelektin e baraspeshimit (ekuilibrimit) të gjithçkaje-është më i miri. Njeriu i këtillë nuk i përgjigjet çdokujt që e fton dhe nuk hyn në të gjitha dyert përnjëherë, mjaft mirë mendon kush e fton dhe përse e fton, dhe pas kësaj vendos të përgjigjet. Lum për atë zemër që nuk rrotullohet ashtu siç e dirigjojnë të tjerët, ngase të tillët (ata që dirigjohen)e kanë shkatërruar jetën e tyre në këtë botë. Thënë me vokabularin tonë: Nuk e duhet të jemi nga ata që rrotullohen ashtu siç trendet e modës dhe mediumet na dirigjojnë. Duhet të jemi stabil dhe të kemi drejtimin tonë. Nuk duhet të jemi nga ata që në Ditën e Gjykimit do ta marrin librin e zi të veprave tona dhe të cilët do të jenë më fatkeqët kur do ta shohin se sa potencial njerëzor kanë patur, e në çka janë lëshuar, përkatësisht kanë devijuar. Njeriu ka patur rastin të udhëheq me universin, dikush këtë e ka shfrytëzuar, e dikush është lëshuar poshtë (ka rënë mjaft poshtë) në një kafene me llum dhe shoqëri të keqe. Të mos jemi të ngratë sikur ai laps kimik që shkruan zi, kurse ato shkronja të ndikojnë në helmimin e zemrës. Jemi bërë fatkeqësisht më të ulët dhe të imët se mushkonja: Mushkonja kur ndjen diçka të ëmbël menjëherë vrapon në atë drejtim, ndërsa ne jemi të papërmbajtshëm nga kënaqësitë (dëfrimet) e kësaj bote, çudi! Pikërisht mu për këtë është këtu Islami që të na çliroj nga kjo, të na sqaroj sa në të vërtetë vlejmë, të na tregoj se ne jemi burimi se kemi potencial dhe kapacitete për një jetë të amshueshme.

V ROLI DHE VENDI I NJERIUT NË KUR’AN

80

Kur’ani Famëlartë potencon se njeriu posedon dy anë (potenciale): anën e jashtme dhe të brendshme. Në suren El-Bekare Kur’ani përmend një sërë faktesh që e vërtetojnë një pohim të këtillë. Ja në vijim këto ajete: “O ju që keni besuar! Kërkoni ndihmë me durim e me të falur, se vërtetë Allllahu është me durimtarët. E për ata që u mbytën në rrugën e All-llahut mos thoni: “Janë të vdekur”, Jo, ata janë të gjallë , por ju nuk kuptoni (gjalklërinë e tyre). Ne do t’ju sprovojmë me ndonjë frikë, me uri, me ndonjë humbje nga pasuria e nga jeta, e edhe nga frytet, po ti jepju myxhde durimtarëve. Të cilët kur i godet ndonjë e pakëndshme thonë: “Ne jemi të All-llahut dhe ne vetëm tek Ai do të kthehemi!” Të tillët janë që te Zoti i tyre kanë bekime e mëshirë dhe të tillët janë ata të udhëzuarit në rrugën e drejtë. (El-Bekare, 153-157) Në ajetin 153 shohim se All-llahu u drejtohet vetëm besimtarëve, e jo të gjithë njerëzve. Kush janë ata të durueshmit që i përmend All-llahu? Këtë e shohim në ajetin 156. Atyre u është dhuruar mëshira e Zotit. Këtu Kur’ani e ka shqyrtuar rolin e njeriut në këtë botë dhe i ka potencuar mënyrat më të rëndësishme se si nëpërmjet potencialeve të jashtme dhe të brendshme që i janë dhënë mund t’i mbizotroj vështirësitë dhe sprovat. E para çfarë konkludojmë nga ajetet e mësipërme është ajo që njeriu sikurse krijesat tjera jeton në mjedisin e tij natyror, siç thamë është “gjykuar” të jetojë në përputhje me ligjet e Zotit. Gjithashtu, uji merr pamjen e enës në të cilën gjendet, edhe qenia e gjallë në cilëndo qoftë botë që jetojnë sillen në përputhje me ligjet e asaj bote, d.t.th. marrin formën që ajo botë ua ka ofruar. Nga sa theksuam sjellim disa përfundime: • Njeriu është i detyruar të jetoj sipas ligjeve të botës materiale; • Karakteristikë themelore e botës materiale është kundërshtimi branda tij. Njeriu është i ballafaquar me varfërinë, fatin, pikëllimin dhe çështje të tjera. E pamundshme është të jetosh në botën materiale sipas linjës së drejtë, d.t.th. që njeriu asgjë të mos i ndodh nga këto që përmendëm; dhe • Ballafaqimet e përhershme në botën materiale janë pasqyrim i ligjeve të Zotit që kanë dëshiruar ashtu të jetë. Në ajetin 43 të sures El-Fatir All-llahu xh.sh thotë: “(Largim) Për shkak të mendjemadhësisë dhe dredhisë së keqe, por dredhia e keqe nuk godet tjetër vetëm ata që e kurdisin. Pra ata nuk janë duke pritur tjetër vetëm gjurmën e të parëve, e në ligjin e Allllahut kurrë nuk do të hasësh devijim.” Ligji i All-llahu është që uji të rrjedh nëpër kodër, e sikur All-llahu të dojë, Ai këtë mundet ta ndryshoj. Njeriu nuk mund të ik nga kjo. Njeriu është i detyruar të jetoj në një sistem të këtillë. Kjo në të vërtetë është fati i caktuar nga Zoti, nga i cili fat nuk ka ikje. Në ajetin 155 të sures El-Bekare, Kur’ani e thekson një lloj të veçantë të fatkeqësisë e cila u përket një grupi të njerëzve, e jo të gjithëve, e i përket jetës shoqërore të bashkësisë. Të gjitha problemet dhe sprovat, të cilat mund të na kaplojnë, mund të zgjidhen në tri mënyra: 1. Nëpërmjet intelektit-Zoti na ka dhënë fuqi të njohjes që të mund t’i zgjidhim disa çështje. Siç na është dhënë problemi, ashtu na është dhënë edhe intelekti që të mundemi të gjejmë zgjidhje për akëcilin problem.

81

Madje edhe mendjesëmurëve All-llahu u ka dhënë aq intelekt sa të mund të zgjedhin disa probleme. 2. Fuqisë së zgjedhjes dhe vullnetit të lirë: Kur dikush gjendet në probleme të mëdha, është në gjendje të zgjedh problemin më të vogël; dhe 3. Fuqisë së shpirtit me të cilën mund t’ua tejkaloj të tjerëve. Njeriu nëpërmjet këtyre tri potencialeve mund të zgjidh çdo problem. Në botën materiale nuk ekziston asnjë problem, për të cilin ligjet e Zotit të mos kenë gjetur zgjidhje për to. Kurrë nuk mbetemi në qorrsokak. Këtë mundemi ta krahasojmë me numratoren që e përdor fëmija. Që përpara e dijmë se nuk mungon asnjë pjesë, por fëmija nuk e di dhe ai do të djersitet dhe pas një kohe të gjatë do ta zgjidh numratoren dhe do ta eliminoj problemin. I LartMadhëruari i ka krijuar në atë mënyrë ligjshmëritë që nëse me ndihmën e intelektit veprojmë gjithçka siç duhet, gjithsesi do ta gjejmë zgjidhjen. Kur’ani thekson se ekziston problem i madh i cili nuk i përket vetëm një individi por një grupi. Problemet grupore rëndom janë të rëndë dhe më të mëdhenj se sa ato individual, njeriu më së shumti këtyre u frikësohet dhe e zë paniku më shpesh-se sa ndaj problemeve individuale. Pasojat janë të kundërta, më të hidhura tek problemet individuale se sa tek ato grupore, madje janë edhe më të rënda se edhe tërmetet dhe dukuritë e ngjashme. Në pyetje janë luftërat dhe konfliktet ndërmjet vetes. Kur All-llahu thotë: “O ju që besuat...” disa çështje nënkuptohen: E para: Besimtarët janë të pakët në numër; E dyta: Kundër tyre është e tërë bota-bile edhe pjestarët e grupit të tij; dhe e treta: Kundërshtimi ndaj tyre-besimtarëve-ka për synim rrëzimin e fesë së Zotit dhe të drejtësisë si dhe pamundësin e të thirrurit në fe. Ajetet e sipërpërmendura piksëpari i referohen Pejgamberit s.a.v.s. dhe grupit të tij, por i përfshin edhe të gjithë besimtarët e çdo periudhe kohore. Në Kur’anin Famëlartë urdhërohet: “Dhe kahdo që të dalësh, ktheje fytyrën tënde kah ana e xhamisë së shenjtë (Qabeja) dhe kud që të gjendeni ktheni fytyrat tuaja kah ana e saj, ashtu që njerëzit mos të kenë argument kundër jush, përveç atyre që janë mizorë nga ata (që nga inati nuk pranojnë kurrfarë fakti), por mos ua keni frikën atyre, frikësohuni prej Meje (e bëra këtë) që të gjeni rrugën e drejtë dhe që të plotësojë mirësinë Time ndaj jush. (sikurse plotësova mirësinë Time ndaj jush) Ashtu siç dërguam nga gjiu i juaj pejgamber t’u lexojë ajetet Tona, t’ju pastrojë, e t’ju mësojë Librin dhe traditën, e edhe t’ju mësojë atë që nuk e dinit.” (El-Bekare, 150-151). Gjithashtu në ajetin 146 të sures El-Bekare thuhet: “Atyre që u kemi dhënë Librin, ata e njohin ate (Muhammedin) siç i njohin bijtë e vet, e një grup edhe pse e dinë këtë, janë duke fshehur të vërtetën..”

LEXIMI I DYFISHTË I DURIMIT (SABRIT): “Ne do t’ju sprovojmë me ndonjë frikë, me uri, me ndonjë humbje nga pasuria e nga jeta e edhe nga frytet, po ti jepju myzhde durimtarëve.” (El-Bekare, 155). Këtu vërejmë se lufta nuk përmendet ekskluzivisht si agresion i armatosur, por përmes frikës, urisë, humbjes së pasurisë. Përpos intelektit, fuqisë së zgjedhjes dhe forcës së shpirtit, e kemi edhe fuqinë e katërt-fuqinë e sabrit. Pra, besimtarët në jetën e tyre mbështeten në sabrin (durimin) si në këmbën e katërt të tavolinës. Kjo këmbë e katërt e tavolinës i mban edhe këto tri mekanizmat tjerë për mbrojtjen e njeriut, ngase nëse nuk ka durim (sabër), do të ik edhe fuqia e intelektit, zgjedhjes dhe shpirtit. Ja një shembull: Kur

82

ndonjëri është në panik, ai asesi nuk di çfarë të bëj-ngase nuk e ka intelektin që të kuptoj, ai mbështetet në diçka tjetër. Hadithi thotë se sabri gjendet në iman ashtu sikur koka në trup. Sabri mund të lexohet dyfish: • Në luftë për të mirën; dhe • Në mbrojtjen nga mëkatet. E para manifestohet në faljen e namazit, agjërimin, dhënien e zeqatit dhe sadakasë, kurse tjetra manifestohet në ndalimin e mëkateve tek vetvetja e vet: Të mos shpifim, të mos e marrim të drejtën e tjetërkujt, të mos ta shqetësojmë askënd etj. Ky i dyti peshon dhe është në gradë më të lartë. Ekziston edhe i ashtuquajturi nën-sabër i cili nënkupton durimin në kuptimin e ahlakit (moralit) të keq të dikujt, sjelljet e këqija dhe për t’i arritur disa synime të caktuara. Durimi i të tjerëve është një nga elementet e rëndësishëm të sabrit që nevojitet për arritjen e synimeve shoqërore. Abdullah Ensariu, njëri nga gnostikët e mëdhenj, në rrugën e tij drejt ngritjes shpirtërore, ka thënë: “Sikur të gjithë njerëzit do të reagonin në mëntrën: “Do të jem i mirë ndaj atij që është i mirë ndaj meje dhe do të jem i keq ndaj atij që sillet keq ndaj meje”-njerëzit do të binin në nivelin e kafshëve, ngase kështu vepron kafsha.” Mënyra më e mirë është të keqen ta kthesh me të mirë. Në suren Fussilet, në ajetin 33, 34 dhe 35 thuhet: “E kush është në rrugë më të mirë se ai që thërret në rrugën e All-llahu, që bën vepra të mira dhe që thotë: “Unë jam prej muslimanëve?” Nuk është e barabartë e mira dhe e keqja. Andaj, (të keqen) ktheje në mënyrën më të mirë, se atëherë ai, me të cilin kishit njëfarë armiqësie, do të bëhet mik i afërt. Mirëpo, këtë nuk mund ta arrijë kush, pos atyre që janë të durueshëm, dhe nuk mund ta arrijë kush, pos atyre që kanë virtyt të lartë.” Në qoftë se sabri nuk trajnohet tek njerëzit, njeriu nuk mundet të arrijë larg. Madje edhe në familjen e vet nuk mund t’i zgjidh problemet. Kur gjumi e zinte, Ibni Sina shtrihej në një enë ndër të cilën kishte një kandil. Kur ena ngrohej nga kandili, ai atëherë zgjohej. Kjo është sabri (durimi). Njeriu për të arritur të mirat e kësaj bote duhet ta aktivizoj sabrin dhe kështu të jetë i sukses-shëm. All-llahu e ka krijuar njeriun në mjedis/ambient material, të rrethuar me lloj-lloj konfliktesh, uri, luftëra dhe i ka dhënë dy potencialet më të forta: Namazin dhe durimin (sabrin).

Ç’ËSHTË GA’I SISTEMI? Çdo gjë në botë e ka funksionin e vet. Të kujtojmë shembullin me radion ku analizojmë çdo pjesë/detaj veç e veç që të njohim diçka mbi funksionin e tij. E njëjta gjë është edhe me shfaqjen e dukurive në natyrë-ku duhet të analizojmë çdo dukuri dhe funksionin e saj, cilët janë veprimet dhe efektet e saja. Hapi i ardhëshëm është vendosja e lidhjeve në mes të këtyre dukurive, siç është në rastin me radion, përkatësisht vënien e lidhjeve në mes të butonave të caktuar dhe pjesëve. Me këtë metodë zbulojmë kuptimet dhe efektet e dukurive në natyrë dhe lidhjet (relacionet) mes tyre. Kur ta njoim tërë këtë, ato dukuri na japin porosi të qartë: Ai i Cili këtë e ka krijuar, e ka krijuar për një qëllim të caktuar. Sado që analizojmë ndonjë dukuri (p.sh. radion), e dijmë se prodhuesi i tij e ka dizajnuar për një synim të caktuar. Kemi zbuluar p.sh. tërë pjesët e radios-duke i analizuar, se janë të formësuara sipas një sistemi të caktuar ligjor dhe se gjithçka ka rrjedhën e vet logjike. E njëjta gjë është edhe në natyrë: Gjithçka ka 83

rrjedhën e vet logjike. Dhe fill mbas kësaj na shfaqet pyetja: Ai i Cili tërë këtë e ka krijuar padyshim e ka bërë këtë me një qëllim të caktuar. Në bazë të gjithë kësaj përfundojmë/biem konkludim edhe mbi fuqinë e atij që e ka bërë këtë (këtu mendohet për radion). Pra, në bazë të radios, konkludojmë diçka edhe mbi cilësitë e atij që e ka krijuar. Por ajo që nuk mund të konkludojmë në bazë të kësaj vepre të bërë, pra të radios, është ajo se ai i cili e ka krijuar radion a ka qenë i virtytshëm, i moralshëm, i ri, nga fshati apo nga qyteti. Gjithashtu kur analizojmë detin, retë dhe tërë dukuritë natyrore dhe lidhjet në mes tyre, do të kuptojmë se Krijuesi i tyre posedon Dije dhe Fuqi, por është i Mëshirshëm, por a është Një ose jo, i krijuar ose jo-nga kjo nuk mund ta dijmë. Thënë më shkurt: Sistemi ga’i përmbledh tërë dijet mbi gjithë elementet e kësaj bote, përmes së cilave i kemi njohur lidhjet mes tyre dhe nga të cilat kemi konkluduar se tërë ata janë vepër e Zotit-por ama mbi vetë Krijuesin e këtyre veprave akoma nuk dijmë asgjë: Mbi Krijuesin nuk mund të dijmë asgjë në bazë të veprave të Tij, përveç se Ai është i Urtë dhe i Fuqishëm. Filozofët thonë se empiristët punojnë në favor të Teuhidit, por në një plan të organizuar së sistemin ga’i: njohjen e funksioneve dhe efektet e shfaqjes si dhe ligjet në me styre. Me këtë ga’i është mbyllur. Sa i përket sistemit të Krijuesit, dy lloje cilësish: Të përgjithshme dhe specifike. Cilësitë e përgjithshme mund t’i njohim nga sistemi ga’i. Këto janë ato katër cilësi: 1. Dija (dituria); 2. Fuqia; 3. Krijimi sipas sistemit ligjor; dhe 4. Krijuesi është mbi këtë botë dhe nuk është i përbërë nga materia. A thua përveç posedimit të dijeve eksperimentale për njohjen e Zotit kemi nevojë edhe për dijet filozofike? “Ne krijuam shumë nga xhinët e njerëzit për Xhehennem. Ata kanë zemra që me to nuk kuptojnë, ata kanë sy që me to nuk shohin dhe ata kanë veshë që me ta nuk dëgjojnë. Ata janë si kafshët, bile edhe më të humbur, të tillët janë ata të marrët.” (El-A’rafë, 179). Shkuarja/hyrja e tyre në Xhehennem është rezultat i neglizhencës së tyre të vetëdijshme, përkatësisht devijimit nga rruga e drejtë; Ata në krijim nuk janë bërë për në Xhehennem, por ata vetë vetveten e kanë shkatërruar. Thamë se njeriu posedon dy potenciale: të brendshmin dhe të jashtmin. Me këto dy kapaciteteai është në gjendje t’i zgjidh problemet e veta. Njëri potencial është durimi (sabri), kurse tjetri namazi i cili është i karakterit dhahir (të jashtëm). “O ju që keni besuar, kërkoni ndihmë me të falur, se vërtetë All-llahu është me durimtarët.” (El-Bekare, 153). Njerëzit në mes tyre jetojnë me komunikim, ndaj është e natyrshme të jetojnë sipas ligjeve që u janë vendosur, por gjithashtu e natyrshme është edhe të kenë konflikte. Tërë këtë All-llahu e ka rregulluar dhe nga kjo nuk mund të iket, prandaj edhe na nevojitet sabri. E pamundshme është që njeriu të arrij diçka në këtë botë, të mbërrijë tek ndonjë cak, e të mos kaloj nëpër një shteg vështirësisë, përkatësisht pengesash. Gjithçka ka anën e vettë bukur dhe të shëmtuar. “... e në ligjin e All-llahut kurrë nuk do të hasësh devijim.” (Fatir, 43).

84

Mirëpo, ka përcaktuar që të përjetojmë një numër të konsiderueshëm të belave, e vetë mund t’i “sigurojmë” akoma më shum.

TRI POTENCIALET KYÇE TË NJEREUT I LartMadhëruari njeiut i ka dhuruar tri potenciale: 1. Fuqinë e të menduarit; 2. Aftësinë e zgjedhjes (marrjes së vendimit); dhe 3. Fuqinë e shpirtit të njeriut (nefsit)-aftësinë e durimit në masë të madhe. Këto tri potenciale munden t’i zgjidhin të gjitha problemet e njeriut. Mirëpo, ekzistojnë sprovime aq të madhaja “që i gëlltisin” të gjithë këto tri potenciale dhe më pas nuk jemi në gjendje t’u kundërvihemi. Atëherë nuk na mbetet gjë tjetër pos durimit (sabrit) dhe namazit. Sabri është një nga cilësitë e shpirtit. Kur’ani në mjaft vende thërret në durim (në më shumë se 70), dhe ai (sabri) zë vend mjaft të rëndësishëm në thirrjen islame. Në disa vende sabri posaçërisht është theksuar, sikur që e kemi shembullin kur Llukmani i drejtohet birit të vet duke i thënë: “O djali im, fale namazin, urdhëro për punë të mira, e ndalo nga të këqiat, përballo me durim çdo gjë që të godet, vërtetë këto janë nga çështjet më të preferuara.” (Llulman, 17). “Nuk është e barabartë e mira dhe e keqja. Andej (të keqen) ktheje në mënyrën më të mirë, se atëherë ai, me të cilin kishit njëfarë armiqësie, do të bëhet mik i afërt. Mirëpo, këtë nuk mund ta arrijë kush, pos atyre që janë të durueshëm, dhe nuk mund ta arrijë kush, pos atyre që kanë virtyt të lartë.” (Fussilet, 34-35). Në ajetin e 10 të sures Ez-Zumer thuhet: “Thuaj: O robërit e Mi që keni besuar, kini frikë ndaj Zotit tuja. Ata që bënë mirë në këtë jetë, kanë të mirë të madhe, e toka e Allllahut është e gjërë, ndërsa të durueshmive u jepet shpërblimi i tyre pa masë!” Nga ky ajet konkludojmë se çdo vepër në mënyrë adekuate do të vlerësohet. Kjo nuk mund të thotë se ndonjë vepër do të jetë e po të njëjtës vlerë si në këtë botë, mundet që milion herë të jetë më e vlefshme. Por, akoma ekziston masa. Por: “Të durueshmive u jepet shpërblimi i tyre pa masë!” thotë Kur’ani. Ky durim racionalisht shfrytëzohet që njeriu të arrij ndonjë cak, ndërsa sabri në esencë është fitore. Hafizi në një varg të tij thotë se sabri dhe fitorja janë bineq dhe gjithnjë shkojnë/ecin bashkë. Gjithnjë së pari lind sabri e më pas fitorja. Llojet e sabrit: 1. Imam Aliu a.s në “Nehxhul-Belaga” (Shtegu i elokuencës) thotë se ekziston edhe sabër i veçantë i gnostikëve. (‘arifëve)-dashuria kur presim ndonjë person të dashur. Sa më shumë që afrohet çasti i takimit me personin e dashur, tek ne sa vjen e shtohet entuziazmi/dalldia.; 2. Sabri në fatkeqësitë, i cili qartë tregohet në ajetin e sipërpërmendur të sures El-Bekare: “Të cilët kur i godet ndonjë e pakëndshme thonë: “Ne jemi të All-llahut dhe ne vetëm tek Ai do të kthehemi!” (Ek-Bakare, 156); 3. Sabri në dëgjueshmëri; 4. Sabri në mosgabim;

85

5.

Sabri në dhënie. Imam Aliu a.s ka thënë: “Atij që All-llahu ia ka dhuruar nafakën, le të shpërndaj nga ajo për familjen e vet, le t’i gostit mysafirët, le t’u jep bonjakëve (jetimëve) dhe të varfërve dhe le të jep zeqat!” 6. Sabri në varfëri (skamje); dhe 7. Sabri në problemet jetësore (nëse njeriu posedon sabër-atëherë më lehtë do të ngadhnjej mbi tërë vështirësitë). Të tri potencialet që pak më parë i përmendëm (fuqia e të menduarit, zgjedhja dhe fuqia e shpirtit të njeriut (nefsit), në disa sprova të dhëna mund edhe të shkrihen/zhduken, por vetëm durimi (sabri) është në gjendje tërë këto t’i duron.

CILI ËSHTË ROLI I NJERIUT NË KËTË BOTË: Të përkujtojmë se njeriu është krijuar nga dy potenciale: ai i brendshëm dhe ai i jashtëm. Sidomos është potencuar domethënia e sabrit që rrëfehet në ajetin 156 të sures El-Bekare. Tani do të shohim se si namazi mund të jetë fuqi lëvizëse për zgjidhjen e problemeve. “Ti lexo atë që të shpallet nga Libri (Kur’ani), fal namazin, vërtetë namazi largon nga të shëmtuarat dhe të irituarat, e përmendja e All-llahut është më e madhja (e ashurimeve); “Namazi përveç që largon nga të shëmtuarat, ai e forcon edhe përkujtimin ndaj Zotit. Kur’ani në përgjithësi njerëzit i ndan në dy grupe: 1. Ata që janë të qëndrueshëm dhe të fortë; dhe 2. Ata që janë labil (pra, jostabil). Në suren El-Mearixh nga ajetet 19 e gjer në atë 35 theksohen një mori shembujsh për kërë: Është e vërtetë se njeriu është i prirur të jetë i padurueshëm. Pse kur e godet ndonjë e keqe, ai ankohet së tepërmi. Ndërkaq, kur e gjen e mira, ai bëhet tepër koprrac” dhe përpiqet që këtë fat (të mirë) ta mbaj vetëm për vetveten. Por ekzistojnë edhe përjashtime nga ky grupi i dytë: “Përveç atyre që falen, të cilët janë të rregullt në faljen e namazit të tyre. Dhe ata që në pasurinë e vet kanë ndarë një pjesë të caktuar. Për lypësin dhe për nevojtarin që nuk lyp. Edhe ata që e besojnë bindshëm Ditën e Gjykimit.” Së pari theksohet se njeriu është krijuar si qenie që mburret, por mburrja tek njeriu nuk d.t.th. doemos duhet të jetë negative. Në fazën fillestare bile edhe është e dëshiruar, ajo në fillim mund të jetë motivim që njeriu të shkoj kah përkryerja/përsosmëria, ngase po të mos jetë ky interes lëvizës (motiv shtytës) tek njeriu-ai nuk mund të arrinte drejt përsosmërisë. Njerëzit mund të ndahen në dy grupe: Ata të cilët e shikojnë vetëm anën e jashtme; dhe e dyta: Ata të cilët e shikojnë vetëm anën e bredshme. Ata të cilët janë të drejtuar vetëm kah ana e jashtem-janë në një farë mënyre të mburrjes, ngase mbështeten në botën materiale, jo stabile dhe me ndryshime të përhershme. Kjo është e ngjashme me atë kur njeriu ngjitet në një vërtitëse dhe bashk me të rrotullohet. Në lidhje me këtë Imam Husejni thotë: “Zoti im! E ke krijuar këtë bota ashtu që ata të cilët kanë nuk mund të mbështeten në atë se gjithmonë do të kenë, kurse ata që nuk kanë kurrë nuk e humbin shpresën se nuk do të kenë!” Kur ata të cilët janë të lidhur për dhahirin (anën e jashtme) i gjen ndonjë humbje nga bota e jashtme, bien në dëshprim, ndërsa kur i gjen ndonjë mirësi (begati), bëhen mendjemëdhenj dhe nuk lënë që askush t’u afrohet.

86

Grupi i të veçantëve është i lidhur për batinin, anën e bredshme. Ata i qasen faljes së namazit që të gjejnë në vetvete nga ai ruh (shpirt) që i LartMadhëruari fryn tek njeriu. Kjo është njësoj sikur polumbari kur zhytet për të gjurmuar thesare në det. Hafizi në një varg thotë: “Gjhurmoj pas atij shpirti që All-llahu e ka fryrë në mua, edhepse çaloj shpesh, por ama dëshira (ashku) është forca shtytëse që më shpie më tej. Personi i këtillë, padyshim është i gatshëm që t’u jap gjithçka që posedon të tjetrëve . “Dhe me atë që të ka dhënë All-llahu, kërko (të fitosh) botën tjetër, e mos le mangu atë që të takon nga kjo botë, dhe bën mirë ashtu siç të ka bërë All-llahu ty, e mos bën të këqia në tokë, se All-llahu nuk i do çrregulluesit.” (El-Kasas, 77). Ata të cilët u bëjnë mirë të tjerëve konsiderohen si ndërmjetësues të dhënies së Allllahut të tjerëve. All-llahu ua ka dhënë që këtë t’ua dorëzojnë të të tjerëve-ngase në vetvete e kanë gjetur ruhin (shpirtin) që i urdhëron t’u japin të tjerëve atë që All-llahu ua ka dhënë të tjerëve. Kjo mund të krahasohet me ullukun (lugun) për mbledhjen e shiut. Ai e mbledh dhe ia dërgon tokës. Ne i mbledhim begatitë dhe ua përcjellim të tjerëve. Nëse çdoherë jemi të këtillë, gjithnjë do të ketë shi, e kur të ndalemi, atëherë do të ndalet edhe shiu. Imam Sexhadi a.s. thotë: “Bëhuni prej atyre që begatitë/mirësitë e juaja ua shpërndani të tjerëve, (buzëqeshjen, thirrjen telefonike, urimin apo çfarëdo qoftë akti tjetër që do t’a gëzoj tjetrin)! Nëse e shihni një person që i nevojitet ndihmë, përpiquni që t’ia jepni!”

CILI ËSHTË KUPTIMI I NAMAZIT? Namazi ka katër elemente përbërëse: 1. Të qeni rob i All-llahut xh.sh; 2. Vendosja e lidhjeve me njerëzit-xhemati; 3. Funksioni i jashtëm që i përket vetë falësit; dhe 4. Dimensioni batin që i përket falësit batin. Nëse dikush e furznizon vetveten me këto katër elemente të namazit, do të shoh se sa begati do t’i sjellin. Gjëja e parë në namaz është ezani dhe ikameti, nëpërmjet të cilave komunikohet se i përkasim atyre që e adhurojmë Një Zot të Vetëm-d.t.th. që jemi muvehidd. Përmes ezanit komunikohet se jemi në atë grup njerëzish të cilët besojnë se ekziston Krijuesi i kësaj bote. Duke shqiptuar ESH-HEDU EN LA ILAHE IL-LALLAH bëjmë me dije se nuk u takojmë mushrikëve/politeistëve. Me këtë distancohemi nga çfarë do lloji i shirkut. “A e ke parë ti (Muhamed) atë që duke e ditur, dëshirën e vet e respekton si zot të vetin, atë All-llahu e ka humbur, ia ka mbyllur të dëgjuarit e tij, i ka vënë perde mbi të pamurit e tij, më thuaj, pos All-llahut, kush mund ta udhëzojë atë? A nuk merrni mësim?” (El-Xhathije, 23). Ezani është ai që e thirr Atë i Cili edhe Ibrahimit a.s. i tha ta kthej fytyrën e tij, Zotit të botërave, gjithçka tjetër e lëmë mënjanë/anash. Kur themi EL-HAMDULIL-LAHI RABBIL ALEMIN- cili është meshazi edukues i këtyre fjalëve? HAMD-të shprehurit e falënderimit dikujt për veprën e kryer vuulnetarisht. Kur themi EL-HAMD- kjo nënkupton falënderim të caktuar drejtuar Allllahut xh.sh. për gjithçka të bukur që ka krijuar, ngase edhe ne jemi ndër ato gjërat e bukura që ka krijuar All-llahu xh.sh.

87

Njeriu që në këtë mënyrë i shfaq falënderim All-llahut xh.sh. kurrë nuk mund të shfaq mendjemadhësi karshi njerëzve tjerë. Sado që të jenë veprat e tij të bukura, ai kurrë nuk mburret dhe nuk e kaplon mendjemadhësia. Ai nuk kërkon nga njerëzit kurrfarë shpërblimi dhe falënderimi. Ndaj edhe thirremi në Kur’an që të mos e prishim sadakanë tonë me vetëreklamim. Imam Homeini njëherë deklaroi se ai nuk ka të drejtë vetvetes t’i përshkruaj asgjë nga Revolucioni dhe se vetvetes ka të drejtë t’i përshkruaj përpjekjen që ka bërë t’i shërbej popullit. RABIL-ALEMIN-ZOTI I BOTËRAVE, por jo në kuptimin se ne jemi robër të Tij të prangosur në zinxhirë, por se ne jemi nxënës të Tij. Ai neve na mëson dhe në fund na shpërblen ose dënon. Njeriu i cili kupton se Zotëriu i tij është pronar i tërë cilësive të tij, plotësisht i vetëdijshëm i përulet/nënshtrohet Atij dhe me pëlqim të plotë pranon gjithçka që i ndodh. Imam Homeini ka dhënë një këshillë mjaft të urtë: “Ata të cilët ju kritikojnë dhe ju sulmojnë-konsideroni për miq tuaj, madje edhe nëse me qëllim të keq ju kritikojnë, ndërsa ata të cilët publikisht ju falënderojnë konsideroni armiq.” Përse? Ata të cilët të kritikojnë-të zgjojnë, kurse ata të cilët të lavdërojnë-të vënë gjumë. Karakteristikë tjetër e falësve të vërtetë të namazit është ajo se kurrë nuk i frikësohen asnjë fuqie të madhe përveç All-llahut xh.sh. Kur falësit e kësaj bote e panë pasurinë tek Karuni i kohës së Musait a.s. thanë: “Ku të ishte ky fat edhe neve të na ishte dhënë pasuri.” Ndërsa falësit e vërtetë përgjigjen: “Ajo që është premtuar nga Zoti si shpërblim besimtarëve për veprat e tyre të bukura-është më e madhe se kjo.” Nga ku e kanë mësuara ata këtë? Nga sentenca e Zotit: IJJAKE NAË’BUDU VE IJJAKE NESTEIN-VETËM TY TË ADHUROJMË DHE VETËM TI TË KËRKOJMË NDIHMË!- Ata të cilët këtë e deklarojnë e madhërojnë Zotin në shpirtërat e vet, ndaj edhe gjërat tjera për ta janë të imëta (cikërrima, të pavlerë). Kështuqë namazi i tyre ka efekte të plota. Mirësitë (begatitë) e namazit me xhematë, kuptohet që shumëfish janë të mëdhaja.

MBI NAMAZIN SI POTENCIALIN E DYTË TË RËNDËSISHËM Njeriu është krijuar si posedues i potencialit të brendshëm dhe atij të jashtëm-me ndihmën e të cilit vetvetes ia siguron suksesin në këtë botë. Këto dy potenciale janë sabri dhe namazi. Thamë gjithçka mbi durimin (sabrin), ndërsa tani na ka mbetur që edhe për namazin të themi disa gjëra. Kur’ani Famëlartë në suren El-Mearixh, njerëzit i ndan në dy grupe: Ata të cilët janë të durueshëm dhe ata ta cilët lehtë bien në dëshprim. Në vijim le të shohim se ç’thuhet në ajetet 19-35 të sures El-Mearixh: “Është e vërtetë se njeriu është i prirur të jetë i padurueshëm. Pse kur e godet ndonjë e keqe, ai ankohet së tepërmi. Ndërkaq, kur e gjen e mira, ai bëhet tepër koprac. Përveç atyre që falen, të cilët janë të rregullt në faljen e namazit të tyre. Dhe ata që pasurinë e vet e kanë ndarë një pjesë të caktuar. Për lypësin dhe nevojtarin që nuk lyp. Edhe ata që e besojnë bindshëm Ditën e Gjykimit. Edhe ata që i frikësohen dënimit të Zotit të tyre. Edhe ata që janë ruajtur prej punëve të ndyra (amorale). Me përjashtim ndaj grave të veta dhe ndaj robëreshave që i kanë në posedim, ata nuk qortohen për to. E kush kërkon përveç tyre, të tillët janë të shfrenuar (meritojnë dënim). E edhe ata që janë besnikë ndaj amanetit që u është besuar dhe ndaj premtimit të dhënë. Edhe ata që dëshminë e vet e zbatojnë (nuk e mohojnë, nuk e fshehin). Edhe ata

88

që janë të kujdes-shëm ndaj rregullave të namazit të tyre. Të tillët janë të xhennete dhe janë të nderruar.” Këto të dytët mjaft janë të lidhur për dynjanë, karakteristika e të cilëve janë konfuzioni dhe kontradikteti, dhe brendia e tyre gjithnjë është arenë e dyluftimeve. Kur pjestarët e këtij grupi i godet çfarëdo qoftë sprove materiale ose politike-bien në dëshprim-por edhe kur janë në mirësi/begati, nuk janë të qetë, ngase brengosen mbi atë se si tërë këtë do ta ruajnë dhe zmadhojnë. Në përpjekjen e tyre ta ruajnë statusin e tyre, janë koprac edhe ndaj atyre që eventualisht do të donin të shërbenin me begatitë e tyre. Këto begati (të mira) nuk janë vetëm paratë, këto mund të jenë edhe dijet-të cilët të tjerët nuk i kanë, kurse poseduesi koprrac i saj,- nuk dëshiron që dijen ndaj me të. Kjo begati/mirësi mundet të jetë edhe posedimi i moralit të mirë dhe mos-gadishmëria e tij që këto vlera t’i ndaj me të tjerëtp.sh nuk i interesojnë problemet e huaja, e mundet kjo të jetë edhe pozita ose funksioni. Ajetet që përmendëm më sipër pikërisht i theksojnë cilësitë e njerëzve të cilët janë mbështetur në këtë botë. Dynjallëku ka edhe një cilësi e cila i robëron ata që gjurmojnë pas saj, e kjo është zilia. Të precizojmë: Kjo është situata kur njeriu shumë fort dëshiron diçka, dhe kur e arrin dhe më pas sheh tek komshinjtë diçka që nuk e ka, përsëri fillon të gjurmojë pas saj dhe kështu vazhdon pambarim. Ashtu siç theksohet edhe në ajetin 77 të sures El-Kasas: “Dhe me atë që ta ka dhënë All-llahu, kërko (ta fitosh) botën tjetër, e mos le mangu atë që të takon nga kjo botë, dhe bën mirë ashtu siç të ka bërë Allllahu ty, e mos bën të këqia në tokë, se All-llahu nuk i do çrregulluesit.” Pikërisht këto thesare të çmuara gjejnë hapësirë brenda vetes, por ky nuk është uni (egoja) negative, por përgjigj-ja në pyetjen kush jam unë në të vërtetë-të këtillëve namazi u ndihmon në mënyrë të duhur/të drejtë edhe atë nga katër aspekte: 1. Aspekti i të qenit rob i All-llahut; 2. Aspekti shoqëror; 3. Aspekti i jashtëm; dhe 4. Aspekti i brendshëm i namazit.

ASPKETI SHOQËROR I NAMAZIT Mbi aspektin e parë kemi folur, kurse tani në rradhë është dobia e namazit nga aspekti shoqëror. Për çka e mëson namazi njeriun kur është në pyetje raporti i tij ndaj shoqërisë? Së pari, që në marrëdhëniet me të tjerët të jetë i mëshirshëm dhe tolerant. Një njeri i këtillë në namaz lexon: “IHDINES-SIRATAL-MUSTEKIM-UDHËZONA (PËRFORCONA) PËR NË RRUGËN E DREJTË!” e jo vetëm mua... Pra, ai këtu e len anash/mënjanunin (egon) e vet, dhe në sipërfaqe del shoqëria (nas). Ai që fal namazin në mënyrë të duhur nuk është pesimist e as i dashuruar pas kësaj bote. Ai në çdo rekat shqipton: “IJJAKE NAË’BUDU-VETËM TY TË ADHUROJMË”- ngase nëse njeriu pranon se xhemati i tij është i mirë, thotë “na’ëbudu”- që d.t.th. “NE ADHUROJMË”, por kurrë nuk flet vetëm në emërin e tij (në veten e parë). Sipas kësaj, njeriu nuk mundet të mendoj keq mbi xhematin e vet, përmes namazit vetveten e ka mësuar se nuk duhet t’i thyej të drejtat e të tjerëve, duke filluar që nga marrja e abdesit, nëse ky ujë do të ishte i huja në çdo pikpamje, besimtari e din se abdesi është i pavlefshëm, ndaj për rrjedhojë as namazi nuk është valid, ose në qoftë se falet në

89

ndonjë tokë (fushë) të huaj pa lejen e pronarit-namazi nuk i është i vlefshëm. Në qoftë se edhe penji më i vogël në këmishën e falësit, nuk është fituar me hallall, namazi i tij nuk është i vlefshëm, gjithashtu nëse ka shkelur të drejtën (hakkun) e të varfërit në pasurinë e tij dhe nëse nuk e ka dhënë zeqatin përsëri namazin e ka të pavlefshëm. Në qoftë se borxhliu vjen tek dikush duke e kërkuar borxhin e vet, ndërsa ky sa është bërë gati për t’u falur nuk guxon ta lë të pres derisa falet e më pas t’ia kthej borxhin, por duhet së pari ta kthej borxhin dhe pastaj të falet. Në qoftë se njeriu e fiton rrogën në firmën në të cilën është përcaktuar të punoj një punë të caktuar, e ky nuk e ka kryer, atë pjesë të rrogës që e merr-por që nuk e ka merituar-e ka haram. Kur njeriu fala namaz, në çdo rekat lexon: “SIRATAL-LEDHINE EN’AMTE ‘ALEJHIM GAJRIL MAGDUBI ALEJHIM-NË RRUGËN E ATYRE, TË CILËT I BEGATOVE ME TË MIRA, JO NË TË ATYRE QË KUNDËR VETI TËRHOQËN HIDHËRIMIN!” Këto ajete na flasin/tregojnë se nuk kemi të drejtë të ulemi diku në një qoshe dhe t’i përkushtohemi heqjes së tespihëve, e ta lëmë anash shoqërinë, ngase kjo “EN’AMTE ALEJHIM”- u përket atyre që në shoqëri kanë fituar këtë mirësi/begati, me të cilat Allllahu i ka mëshiruar, ndaj edhe të tjerë duhet t’ju bashkangjiten. Ai që e fal namazin tamam ashtu siç duhet nuk mundet njëkohësisht të jetë edhe në rrugën e drejtë edhe në rrugën e shtrebër. Kusht i namazxhiut është që t’i përmbahet hakkut (të vërtetës) dhe të largohet nga ajo që e shpie në devijim. Muslimani që falet është ai që lufton edhe për mbarë muslimanët e botës dhe gjendjen e tyre në shoqëri. “Kush e mbyt një besimtar me qëllim, dënimi i tij është Xhehennemi, në të cilin do të jetë përgjithmonë. All-llahu është i hidhëruar ndaj tij, e ka mallkuar dhe i ka përgatitur dënim të madh.” (En-Nisaë, 93). Kush e mbyt një musliman, do të përballet me katër “shpërblime”: 1. Xhehennemin e përjetshëm; 2. Hidhërimin e All-llahut; 3. Mallkimin e All-llahut; dhe 4. Dënimin dhe poshtërimin e madh. Kur thuhet dënim i madh, mendohet në ditën kur do të vijnë kërkuesit e gjakut të tyre dhe do të kërkojnë shpërblim të ashpër nga ata. Kur’ani thotë se familjarët e të mbyturit-muslimanit të pafajshëm, janë të autorizuar të marrin dëmshpërblim nga ai që e ka kryer vrasjen. Kur njeriu e din tërë këtë, ai do të ec rrugës së vërtetë/të drejtë dhe do të ruhet që të mos devijoj në rrugën e jo të drejtës. Thënë shkurtë: Ai është njeri që jeton një jetë konform sistemit/ligjeve. Ai që fal namaz është mbrojtë i nderit (fytyrës) së huaj, ngase në namaz përsëritet: “ESSELAMU ‘ALEJNA VE ‘ALA ‘IBADIL-LAHIS-SALIHIN-SELAMI QOFTË MBI NE DHE MBI ROBËRIT E MIRË TË ZOTIT!” Me këtë e sigurojmë sigurinë e tjetrit-në kuptimin që të mos e shpifim, t’ia cenojmë pasurinë, mos ta fyejmë etj. Në ajetin e 19 të sures En-Nurë, na tërhiqet vërejtja: “Ata, të cilët dëshirojnë që te besimtarët të përhapet imoraliteti, ata i pret dënim i dhembshëm në këtë dhe në botën tjetër. All-llahu di (të fshehtat) e ju nuk dini.” Kjo u përket atyre që kënaqen kur dëgjojnë ndonjë lajm të keq mbi muslimanët. Një musliman i këtillë do të ketë do të ketë dy pasoja nga qëndrimi i tij i këtillë:

90

1.

Poshtërimin në botën tjetër (Hadithi thotë: “Cili musliman e zbulon një mangësi të muslimanit përpara të tjerëve, All-llahu do ta bëj që edhe ai dikur publikisht të turpërohet”); dhe 2. Dënimin në botën tjetër (ahiret). Namazi është ai që e ndalon jetën amorale dhe të irituarat, si dhe ai që i largon cilësitë e këqija nga ne. Si do të jetë namazi ynë nëse e shqyrtojmë me vëmendje nga marrja e abdesit e gjer tek leximi në namaz, kur ndonjëherë madje nuk e dijmë as se çfarë lexojmë... Kur gjendemi në namaz të vlefshëm, përveç që cilësitë e këqija largohen nga ne, hyjmë nën hijen e Zotit dhe shndërrohemi në ata që qëndrojnë me devocion përpara All-llahut. Namazi ka dy dimensione/kahje themelore: 1. Pastrimin e tërë veprave të këqija nga ai që falet; dhe 2. Ngjalljen e dhikrit (përmendjes së All-llahut) në zemrën e tij, duke e vendosur kështu nën hijen e të Madhit Zot. I ndjeri Mirza Shirazi, dijetar i madh i gjysmës së parë të shekullit 20, u sëmur njëher dhe gruaja ai solli ushqimin pranë krevatit. Pas një kohe ajo u kthye dhe pa se ai ushqimin as që e kishte prekur. Kur e pyeti se përse nuk e kishte ngrënë, Mirza Shirazi iu përgjigjse nuk mund ta kapte (mbërrinte ta marrë). Gruaja e habitur e pyeti përse nuk më thirre që të ta zgjas ushqimin, kurse aiu iu përgjigj: “Askund nuk arrita të gjej parim të Shëriatit, ngu ku mund të nxirrja të drejtën time të të thërras dhe të të urdhëroj për këtë, ndaj edhe nuk e bëra një gjë të tillë.”

ASPEKTI I JASHTËM I NAMAZIT Në rradhë të parë nënkupton kthimin kah kibleja, që d.t.th. mendimet, idetë dhe veprat e falësit janë të kthyera kah një drejtim-përpara Krijuesit. Një falës i këtillë nuk është ai që sillet për rreth pa cak, por që nga fillimi gjer në fund e din drejtimin e vet. Kut Tabatabai kishte 78 vjet, në një intervistë i parashtruan dy pyetje: “Cili ishte programi yt i mësimit dhe ligjërimir?” Tabatabai u përgjigj: “Unë në moshën 24 vjeçare në një letër e bëra programin e jetës dhe simbas asaj edhe sot e kësja dite jetoj. Qe 54 vite u përmbahem atyre parimeve që i caktova atëherë.” Intervistuesi e pyeti: “Po qe se tani ktheheni në moshën 24 vjeçare, si do të dukej ky program?” Tabatabai iu përgjigj: “Njësoj kështu.” Kur dijetarët shkruajnë mbi të fshehtat e ndryshme, dhe kur mbërrijmë te namazi, pyeten se cila është fshehtësia (sekreti)i urdhërimit të namazit në përgjithësi. Fshehtësia (sekreti) i parë është ajo që namazi neve na fut në një kallëp të rendit të sistemit dhe ligjit, d.t.th. përmbajtja strikte e kohës së parë të namazit (d.t.th. faljen e namazit të drekësnë ora 13:00-nëse është në ora 13:00, e jo në 15:00 min). Vetë shtyerja e namazit flet për një parregullsi të jetesës. Ose, nëse dikush ushtron disiplinën shpirtërore dhe niset rrugës së evlijasë, dhe i thuhet që duhet doemos 1000 herë në ditë të thotë LA ILAHE IL-LALL-LLAH!- është çështje e tij të vendos se në çfarë kohe këtë do ta bëj, nëse vetvetes ia cakton 2 orë pas drekës, atëherë çdo ditë këtë do ta bëj në ora dy të mbasditës (14:00 min), e jo kohën gjithnjë ta ndryshoj. Me këtë rrugë ai e rregullon jetën e vet. Sipas disa transmetimeve, shtatë dhjetë herë është më mirë të faletr namazi duke qenë i parfumosur se sa jo i parfumosur. Pejgamberi s.a.v.s. më shumë rëndësi u

91

kushtonte erërave (aromave) se sa ushqimit. Kur një musliman qëndron përpara Zotit, duhet të jetë i parfumosur edhe nga jashtë, por kur janë në pyetje të drejtat e të tjerëve, morali (ahlaku), mos-shpifja, këtu patjetër duhet të vjen në shprehje pastrëtia e brendshme. IJJAKE NAË’BUDU VE IJJAKE NESTE’IN-VETËM TY TË ADHUROJMË DHE VETËM TE TI KËRKOJMË NDIHMË!” (El-Fatiha, 4). Dikur moti, në kohën e tij Mulla Sadri me dreset e tij të ashpra e hidhëroi Shahun, kështuqë ai e thirri në gjyq dhe e pyeti e a din se kujt ka marrë guzimin t’i kundërvihet? Mulla Sadri u përgjigj: “E di, i vetëdijshëm jam, por ama i vetdijshëm jam edhe për faktin se sikur tërë malet e botës të binin në kokën e dikujt, pa lejen e All-llahut, nuk do të mund ta mbytnin.” Ky është njeriu që namazin e ka kuptuar në esëncën e tij të vërtetë. Në hadith thuhet: “Nëse e shihni ndonjërin që falet shumë, mos filloni menjëherë t’i lakmoheni, derisa nuk vëreni se sa nga intelekti i tij është kyçur në këtë ibadet.” Andaj le të përpiqemi një ditë të falim një namaz me koncentrim/përqëdnrim të plotë, tesha të pastra dhe vend të pastër ku falemi, me namaz të plotë ku nuk ka asnjë grimcë të keqe dhe zilie ndaj muslimanëve dhe me mendimet plotësisht të drejtuar kah Krijuesi. Kur pas këtij namazi të jepni selam, shikkojeni vetë se sa energji dhe elan keni. Pejgamberi s.a.v.s. thotë se namazi është Miraxhi i besimtarit dhe shtyllë e fesë. Nëse namazi pranohet (bëhet kabull) ahere edhe të gjitha veprat tjera do të pranohen (bëhen kabull).

CILI ËSHTË SHKAKU PËRSE DISA NJERËZ JANË TË MIRË, E DISA TË KËQINJ? Cili është ai shkak për të cilin ata që janë të mirë-janë të mirë, e ata që janë të këqinj-janë të këqinj. Shumë cilësi të këqija/negative të cilat i përmend Kur’ani janë prezente te njeriu. Njëra nga to është ajo se njeriu është mosfalënderues dhe kjo para se gjithash ndaj veprave të mira që ia bëjnë të tjerët. Në vend që t’ia kthej me falënderim, njeriu atyre që i kanë bërë mirë ua kthen me arrogancë/mosfalënderim. “Ai u dha jetën, u bën të vdisni, e pastaj ju rringjall. Vërtet, njeriu është përbuzës.” El-Haxh, 66). Fjala kefur, për dallim nga fjala kafir, në gjuhën arabe paraqet mosfëlënderim të tejskajshëm/përbuzje të thellë. Në vijim ja edhe disa ajete që e potencojnë mosfalënderimin e njeriut: “Po nëse Ne ia japim njeriut ndonjë begati nga ana Jonë, e pastaj e tërheqim atë prej tij, ai do të jetë shumë i dëshpruar dhe përbuzës.” Hudë, 9). “Megjithatë (pranuan se Zoti është i Vetmi Krijues), ata i përshkruan Atij pjesë (fëmijë) nga robërit e Tij. Njeriu i tillë njëmend është mohues i hapët.” (Ez-Zuhrufë, 15). “E kush ka qenë i verbër në këtë (botë), ai do të jetë edhe në botën tjetër i verbër dhe më i humburi i rrugës së drejtë.” (El-Israë, 72). “Ne u sqaruam njerëzve në këtë Kur’an shembuj (argumente) të çdo lloji, e shumica e njerëzve nuk deshi tjetër, vetëm mohimin.” (El-Israë, 89). “Ne shumë herë ua përkujtuam atyre këto fakte që të mendojnë, por shumica e njerëzve nuk deshën tjetër pos refuzimin.” (El-Furkanë, 50). Në ajetin 27 të sures El-Israë, theksohet se edhe shejtani është përbuzës i madh: “Ata që shpenzojnë tepër (mastrafexhinjtë) janë vëllezër (në veprim) të djajve, e djalli (shejtani) është përbuzës i madh i Zotit të tij.” (El-Israë, 27). 92

Pra, njeriu dhe shejtani, kur është në pyetje mosfalënderimi-janë miq. P.sh. për dy punonjës shkencor, me supozimin se njëri është alim, e tjetri jo, nuk mund të themi se të dy duhet njësoj t’i respektojmë për shkak të titujve të tyre. Duhet ta respektojmë dijen, e jo titullin. Andaj Kur’ani në gjërat sheh nga esenca (brendia) dhe e barazon shejtanin dhe njeriun mosfalënderues, ngase që të dy kanë cilësi të njëjta. Në ajetin 72 të sure El-Ahzabë, njeriu i përshkruhet edhe një cilësi negative, e kjo është xhehul-mosdije e thellë. Cilësia e tretë negative që Kur’ani ia përshkruan njeriut është mëkati (muxhrim). “Ne ua ofruam emanetin (obligimet) qiejve, tokës dhe maleve, e ata nuk deshën ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan prej tij, ndërsa njeriu atë e mori mbi vete, vërtet ai i bëri padrejtësi vetes, dhe ishte i padijshëm.”] Ose në ajetin 46 të sures El-Murselatë, paralajmërohet: “Ju (jobesimtarë në dynja hani dhe kënaquni për pak kohë, sepse vërtet ju jeni rrebelë.” Ky mëkati i tyre nënkupton thyerjen e parimeve që ndonjëherë është aq intenziv sa që e ndërron pamjen (fizionominë) e njeriut. Në Ditën e Gjykimit ata do të hetohen nga njollat në fytyrat e tyre, ashtu siç thuhet në Kur’an. Në suren Er-Rahman, në ajetet 41-44 tërhiqet vërejtja për këtë: “Kriminelët njihen me tiparet e tyre, andaj me rrëmbim kapen për flokë dhe për këmbët e tyre. E, cilën të mirë të Zotit po e mohoni? Ja, ky është Xhehennemi, të cilin kriminelët e mohonin. Ata do të sillen vërdallë ndërmjet atij (zjarri) dhe ujit të vluar deri në kulminacion.” Nga kjo vërejmë se cilësitë e këqija të njeriut dhe veprat e tij në këtë botë, shndërrohen në zjarrë ose ujë të vluar. Tani shtrohet pyetja: Përse në Xhehennem (All-llahu na ruajtë nga ky vend i keq! Vërej. e përkth.) dënimet do të jenë milionë ose miliardë vite, nëse këtu (në këtë botë) kemi jetuar vetëm 40-50 vjet. Dhe a thua Kur’ani thotë se i LartMadhëruari është i drejtë? Në mes të mëkatit dhe dënimit duhet të qëndroj një shenjë e barabarsisë. Përgjigjen në këtë pyetje do ta merrnim sikur vetëm një herë me kujdes (vëmendje) do ta lexonim Kur’anin Famëlartë. Përgjigj-ja fshihet në vijuesen: Në sistemin e Zotit ekzistojnë dy lloje ligjesh: Teshri, ligjet e kësaj bote: kontrata ose konvencionale, ku ndërmjet dënimit dhe veprës nuk ekziston ndonjë lidhje e vërtetë, por kjo është çështje e ligjit kornizë-i cili është i karakterit të ndrysueshëm. P.sh. në Hollandë për droga nuk ka dënim, kurse në ndonjë vend tjetër po për droga merret dënimi kapital-vdekja. Në ligjet e kësaj bote nuk kemi asnjëfarë matjeje me ndihmën e së cilës do të caktojmë se cili është ligji më i mirë, ai amerikan, japonez apo ndonjë tjetër.për çdo njërin nga to mund të thuhet se edhe është i drejtë, edhe jo i drejtë, por ama kurrë nuk do të dijmë a kemi të drejtë a jo. Tekvini, ligji hyjnor (i Zotit), është ligj i cili përbën bazën e sistemit hyjnor në drejtimin e kësaj bote. Nga ky del ligji i shkakut dhe pasojës. Është e natyrshme që uji në temperatur -100 gradë të ngrij dhe kjo nuk mund të ndryshohet, përveç nëse zoti nuk e bën të kundërtën. Gjithashtu helmi do ta helmoj edhe djalin e presidenitit të shtetit edhe djalin e punëtorit të thjeshtë. Nuk merret parasysh privilegji i askujt. Ky ligj e vendos lidhjen në mes të shkakut dhe pasojës. Cilit ligj i përket raporti ynë dhe i veprës sonë? Nëse ky do të ishte ligji i karakterit konvencional do të shkaktohej kaos. Mirëpo, Kur’ani thotë se raporti i njeriut dhe veprës së tij bazohet në ligjet Tekvin (hyjnore).

93

Në ajetin 22 të sures Ibrahim, konstatohet: “E pasi të kryhet çështja (të hyjnë ata të Xhennetit në të dhe të Xhehennemit në të, Xhehennemlinjëve) djalli (u mban ligjëratën e shëmtuar), dhe u thotë: “Vërtet, All-llahu ju pat premtuar premtim të vërtetë, e unë ju pata premtuar dhe, qe, nuk zbatova premtimin ndaj jush. Po unë nuk pata kurrfarë pushteti ndaj jush (që t’ju detyroj), e përpos që ju thirra (në rrugë të gabuar), e ju m’u përgjigjët, atëherë, pra mos më qortoni mua, por qortonie veten. Unë nuk mund t’ju shpëtoj juve, e as ju nuk mund të më shpëtoni mua. Unë mohoj shoqërimin tuaj që më bëtë mua më parë (më adhuruat në vend të Zotit). “S’ka dyshim, jobesimtarët kanë dënim të dhembshëm.” Poashtu thuhet se ata të cilët e hanë pasurinë e jetimit-nuk hanë asgjë tjetër përpos zjarrit. Sipas këtij ligji tekvin-nëse hani rrush fitoni energji, por nëse e hani pasurinë e jetimit, në fakt hani zjarr; Nëse përgojoni dikë, ju jeni duke ngrënë mishin e vëllait tuaj të vdekur, e në qoftë se faleni tamam siç duhet-keni dobi nga më të ndryshmet për të cilat kemi folur më herët, e nëse pini helm-atëherë keni vdekjen.

PËRSE PËR TË KEQEN E BËRË DËNIMI DO TË JETË I BARASVLERSHËM ME TË KEQEN, KURSE PËR TË MIRËN E BËRË SHPËRBLIMI DO TË JETË I DHJETFISHUAR? Tani ndonjëri do të parashtroj pyetjen: Nëse ligjet tekvin nuk pësojnë ndryshime, atëherë pse thuhet për të keqen e bërë-dënimi do të jetë i barabartë me të keqen e bërë, kurse për bërjen e veprës së mirë-shpërblimi do të jetë dhjetë herë më shumë? Ligjet tekvin kanë dy lëvizje: 1. Lëvizja në pajtim me suksesin; dhe 2. Lëvizja në mos përputhje me rrjedhat natyrore. Asnjë notues nuk mund të notoj në ujë varë, ngase përpiqet të bëj diçka jashtë ligjit, të panatyrshme. Notuesi i këtillë nuk e ka vënë në përputhje lëvizjen me rrjedhat e natyrës. Nëse dy gra marrin nga një kilogram grurë dhe njëra grurin e saj e ven në zjarr, padyshim që gruri i saj do të digjet, kurse tjetra nëse e mbjell grurin në korrik do të fitoj një sasi të madhe gruri-ngase kjo e dyta iu është nënshtruar ligjeve të natyrës, kurse natyra i ka ndihmuar grurit të shumohet. Mëkati është në anën e kundërt të ligjit të natyrës. Hakku e e jep jetën dhe është i përhershëm, kurse (batili) mosrregulli zgjat një çast dhe më pas ndërpritet. E vërteta është e fuqishme sikur korrenti i erës që frynë në një drejtim dhe nëse ju përpiqeni të shkoni kundër saj, ajo do t’u zbraps, do t’ju hudh prapa. Por, nëse kapeni për të, bashkë me të do të udhëtoni në drejtimin e duhur. Mëkati nuk shkakton përparim ngase i kundërvihet rrugës së të vërtetës. E vërteta është njësoj sikur një furtunë e furishme-çdo kush që tenton t’i kundërvihet, ajo e eliminon. Kështu është në sistemin tekvin. Përhapja e të vërtetës ndodh edhe nga lartësia edhe nga gjërësia, përhapja e të pavërtetës zhvillohet vetëm nga gjërësia. E pavërteta është sikur druri pa rrënjë, kurse e vërteta dru me rrënjë që i zgjeron degët. “(Përkujto) Ditën kur i sheh besimtarët dhe besimtaret që drita e tyre flakëron para tyre dhe në të djathtë të tyre. (U thuhet) Myzhde e juaj sot janë xhennetet nën të cilat rrjedhin lumenj, aty do të jeni përgjithmonë. E ajo është fitore e madhe. Ditët kur hipokritët dhe hipokritet atyre që besuan u thonë: “Na pritni (ose na shikoni) të ndriçohemi prej dritës suaj! “U thuhet: “Kthehuni prapa jush (në dynja) e kërkoni ndonjë 94

dritë!” Atëhërë vihet ndërmjet tyre njëfarë muri që ka derë, e brendia e tij është mëshirë (xhenneti), e nga ana e jashtme e tij është dënimi (zjarri). (Hipokritët e mbetur në errësirë) i thërrasin ata (besimtarët): “A nuk kemi qenë edhe ne së bashku me ju!?” (Besimtarët përgjigjen): “Po, por ju e shkatërruat veten (me hipokrizi), e ju prisnit kob të zi për besimtarët, ju dyshonit në çështjet e fesë dhe juve ju mashtruan shpresat e kota deri kur ju erdhi caktimi i All-llahut (vdekja) dhe ashtu, përkitazi me All-llahun, mashtruesi ju mashtroi. E sot, prej jush nuk pranohet ndonjë kompensim, e as prej atyre që nuk besuan, vendi juaj është zjarri, e ai është ndihma juaj: Sa përfudim i keq është ai.” A nuk është koha që zemrat e atyre që besuan të zbuten me këshillat e All-llahut dhe me atë të vërtetë që zbriti (me Kur’an), e të mos bëhen si ata, të cilëve u është dhënë Libri më parë e zgjati koha dhe zemrat e tyre u shtangën e shumë prej tyre janë jashtë rrugës.” (El-Hadidë, 1216). Ligji i tekvinit thekson se nëse njeriu shkon në ndonjë shkollë, nuk d.t.th. që ai automatikisht do t’i nxëjë tërë dijet e asaj shkolle. Gjithashtu, nëse kemi emër musliman, nuk d.t.th. se do të shkojmë drejt në Xhennet. Nga ajetet e mësipërme, vërejmë se besimtarët në Ditën e Gjykimit shkojnë kah drita, kurse hipokritët (munafikët) sillen në terr (errësirë). Munafikët e përmendur nuk janë kundërshtarë të hapur të fesë, por janë ata të cilët kanë jetuar bashkë me besimtarët, kanë vajtur në xhami, janë shoqëruar me ta, ndaj kur të këtillët në Ditën e Gjykimit do t’u thonë besimtarëve: “A nuk kemi qenë edhe ne së bashku me ju?”; Besimtarët do t’u përgjigjen: “Po keni qenë, por ama ju keni patur pesë mangësi, të cilat janë shkaku që sot, në Ditën e Gjykimit, ndahemi.” Reshtat në Ditën e Gjykimit do të ndërtohen në bazë të madhësisë së imanit, e jo në bazë të titullit. Këto pesë mangësi janë: vetveten e tyre e mashtruan. Njeriu mundet ta mashtroj tjetrin, por më e keqja është kur e mashtron veten e vet. P.sh. Nëse dikush blen një unazë ari, e paguan shtrenjtë dhe e kupton se është e rrejshme, fajtor është artari. Por, meqë ka raste kur dyshon se ai (shitësi) mund të jetë një gënjeshtar, përsëri e blen dhe e mashtron vetveten. A thua si do t’i përgjigjemi të krishterit i cili na pyet si mundet në Islam njeriu ta mashtroj vetveten.? Këtu nuk mendojmë për neglizhencën, si p.sh. kur tri ditë përpara provimit mësojmë dhe në provim biem, në këtë rast nuk jemi vetë mashtruar, por kemi qenë neglizhent të shkujdesur. Kënaqësitë e kësaj dynjaje na ndodhin ose në çast ose me një prolingim kohor. Kënaqësia është e tashme (p.sh. merrni/vidhni paratë e dikujt), por vështirësitë dhe telashet (burgu) vijnë më pas. Por, kur është në pyetje kënaqësia e mëvonshme, atëherë vështirësia është në vend të parë (p.sh. muaji punues), ndërsa më pas vjen kënaqësia (marrja e rrogës). Njerëzit të cilët nuk kanë vullnet të fortë, përcaktohen për variantën e parë-kënaqësinë e shkurtër me dhimbje afatgjate. P.sh. të gjithë e dijnë se cigarja të dëmton në afat të gjatë, por duan këtu dhe tani të kënaqen me pirjen e saj; apo edhe e dijnë se sheqeri do t’ju bëjë dëm, por përsëri do ta hanë tortën. Imam Aliu në “Shtegun e Elokunecës” ka thënë se kjo botë është sikur gjarpëri, jashtë është i hollë dhe i bukur, por brenda gjendet helmi.

PËRSE NJERËZIT PËRCAKTOHEN PËR INTERESAT AFATSHKURTE?

95

Ndërmjet kënaqësive afatshkurtëra dhe menjëherë të arritshme dhe atyre të arsyeshme, njerëzit gati se gjithnjë përcaktohen për ato afatshkurtëra dhe të çastit. Kur njeriu shikon dhe e din që duhani është i dëmshëm, ngase edhe vetë shikimi në të ngjallë neveri, ai me gjithatë dijen e tij e hudh mënjanë dhe i dorëzohet kënaqësisë së çastit. Nëse dikush na flet mbi vështirësitë/të këqijat e luftës, plagosjet, zhdukjet, vaujtjet nga uria, ky rrëfim një kohë të shkurtër len gjurmë tek ne, por ai i cili tërë këto i ka parë dhe përjetuar vetë-mbetet gjatë nën ndikimin e tyre, përkatësisht ato lënë gjurmë tek ky person, bile edhe tërë jetën. Ibrahimi a.s. thotë: “O Zoti im, më trego si iringjall të vdekurit!” Ai nuk kishte dyshim në atë se All-llahu mundet ta bëj këtë, por dëshironte që ta shoh me sytë e vet, me qëllim që ta përforconte besimin e tij. P.sh. kur Musai a.s. e pranoi Tevratin nga All-llahu xh.sh, All-llahu e informoi se populli i tij ka filluar ta adhuron viçin nga ari. Musai a.s. u hidhërua, por jo aq shumë sa u hidhërua kur me sytë e vet e pa popullin e vet në devijim. Ka shumë hadithe në të cilat përkujtohet vizita ndaj të varfërve. Kjo është për shkak se dëshirohet të arrihet ai-efekti vizuel: Kur dëgjon diçka mbi gjendjen e të varfërve, shpejt të kalon nëpër kokë, por ama kur i sheh fëmijët e varfër se ku flejnë dhe çfarë hanë, në këtë nuk mundesh më të qëndrosh indiferent. Të përkujtojmë: Percepcioni i të pamurit (vizuel) shumë më fortë ndikon se sa ai mendor. Njeriu është krijuar me cilësinë e të qenit qenie e ngutshme. Kjo cilësi e çon që gjithnjë t’i jep përparësi asaj që është interesi aktual (imanent). Ndaj edhe në letërsinë persiane ka një thënie të urtë, e cila thotë: “Të riun mos e ço shkues, ndërsa plakun mos e ço të blej gomar.” I riu gjatë shkuesië do të thotë se vajza është e mirë pa marrë parasysh se cili është ahlaku i saj, kurse plaku gomarit vetëm do t’ia vëndoj samarin pa marrë parasysh se çfarë gomari është... Njëra dhe e para-nga cilësitë negative të njeriut, për shkak të së cilës njeriu ka rënë aq poshtë-i përket mosfalënderimit të tij (kefur); e dyta është se ai është mjaft i padijshëm (xhehul); e treta është natyra kriminele e njeriut (muxhrim); ndërsa e katërta është zullumi (dhallim). Për tërë këto cilësi kemi theksuar ajete nga Kur’ani. “Ç’keni që nuk luftoni për Zotin dhe për (t’i shpëtuar) të paaftit: nga burrat, nga gratë e nga fëmijët, të cilët luten: “Zoti ynë! Nxirrna nga ky fshat (Mekka), banorët e të cilit janë mizorë. Jepna nga ana Jote shpëtim e ndihmë!” (En-Nisaë. 75). Këtu shohim se disa janë të gatshëm të shkojnë në muhaxhirllëk (të emigrojnë) për shkak të dhunës së të tjerëve. Në konstruksionin e kësaj bote është shkruar se zullumqarët nuk do ta kenë fundin (përfundimin) e mirë. “E ti kurrsesi mos mendo All-llahun si të pakujdes-shëm ndaj asaj që veprojnë zullumqarët, Ai vetëm është duke i lënë ata përderisa një ditë në të cilën sytë shtangen (mbesin të hapur).” (Ibrahim, 42). Ne si besimtarë duhet ta dijmë se çdo vepër që e kryejmë ndodh nën vëzhgimin e Zotit: “Më tregoni për zotat tuaj që i adhuroni pos All-llahut, më bëni të shoh se ç’krijuan ata në tokë; a mos kanë pjesë ata në qiej, a mos u kemi dhënë atyre ndonjë libër, e ata kanë argument në të?” Jo, por mizorët nuk i premtojnë njëri-tjetrit diçka tjetër vetëm se mashtrim.” (Fatir, 40). “All-llahu di për atë që e keni dhënë nga pasuria ose keni zbatuar ndonjë premtim (nedhër), e për ata mëkatarët nuk ka ndonjë ndihmëtarë.” (El-Bekare, 270).

96

“Ata që mohuan të dërguarit e vet thanë : “Për Zotin, ne do t’ju dëbojmë nga vendi ynë, ose ju domosdo do të ktheheni në fenë tonë!” E atyre (të dërguarve) Zoti u shpalli: Ne gjithqysh do t’i shkatërrojmë zullumqarët.” (Ibrahim, 13).

PËRSE KUR’ANI PËRMES SHUMË ASPEKTEVE E TRAJTON ZULLUMQARIN? Tani na imponohet pyetja: Përse Kur’ani nga kaq shuëm aspekte i trajton njerëzit zullumqar? Njëherë thuhet se zullumqarët nuk do të kenë ndihmës, herën e dytë se ata e mashtrojnë vetveten, dhe në vendin e tretë thuhet se ata do t’i përfshij/kaploj dënimi. Përgjigje: Kjo është para se gjithash për atë se njeriu si qenie është gjithnjë në kërkim të interesit vetjak/personal. Ky interes shpesh-herë e sjell në shtegun e kriminalitetit apo në pozitë që të thyej ndonjë të drejtë të dikujt tjetër. Prirja për interesin personal gjendet në të gjithë njerëzit, duke nisur nga pejgamberët deri tek njeriu më i thjeshtë, me dallimin që pejgamberët interesin e tyre e mbërrijnë ekskluzivisht në korniza të hallallit (rrugës hallalle)- e duke patur parasysh se kjo dukuri është mjaft e përhapur, njerëzit më nuk i konsiderojnë aq të këqija. Aspketi i dytë i prirjes drejt shtyerjes së interesave personale është diçka që nuk del nga ndonjë propagandë ndaj nesh, por kjo është një gjë që del (buron) nga brenda, nga fitreti (natyrshmëria) e njeriut. Meqë kjo cilësi del nga ne, e natyrshme është që një periudhë të caktuar të del nga rrjedha normale e binarëve dhe bile të futet edhe në kriminalitet. Ndaj për këtë Kur’ani ka vënë shtigje të ashpra dhe tërheq vërejtjen: Nëse këtu devijon, do të ndodh kështu dhe kështu... Definicioni i zullumit është mjaft i gjërë, mund të fillohet nga imtësira më e vogël. Ligji i Zotit është i linjës së drejtë, nëse lëvizim sipas këtij ligji, shkojmë (ecim) drejt, por nëse gjatë kësaj lëvizjeje bëjmë vetëm një devijim të vogël (pra, një zullum të vogël), atëherë kjo linja jonë do të lëviz në të majtë apo në të djathtë dhe kështu sa më shumë do të vijmë duke u larguar nga synimi parësor. Pra edhe zullumi më i vogël në fillim, shkakton mjaft devijim në fund. Ndaj për këtë Kur’ani Famëlartë zullumit i ka kushtuar tepër vëmendje. Nga ana tjetër, vepra më e vogël e njeriut ka ndikim në mendimet e tij. Nëse njeriu njëherë bën një vepër të keqe mjaft të vogël, ajo më pas i bëhet e përhershme dhe kështu ritet dhe shndërrohet në diçka normale. Siç ritet ai devijim nga vijat e drejta të shtegut, ashtu ritet edhe zullumi i mëkatarit, dhe mëkatari (zullumqari) plotësisht e shtrembëron

97

realitetin në kokën e vet. I ndërron pozitat e të vërtetës dhe të pavërtetës. Por, nuk është edhe këtu fundi. Jo vetëm që i ka tollovitur të vërtetën dhe të pavërtetën, por e keqja madje i është zbukuruar-ndaj mu për këtë Kur’ani vë theks të posaçësm mbi zullumin (tiraninë).

“KONTRADIKTA” NË DUKJE TË PARË NË KUR’AN! Kur dikush nga të krishterët na pyet a jemi muslimanë, a e pranojmë Kur’anin?; do t’i përgjigjemi: “Po!” Ai do të parashtroj pyetjen se përse në kur’an në ajetin e 13 të sures Ibrahim thuhet: “...All-llahu nuk e thyen premtimin.” (Ez-Zumer, 20), nga ku atëherë shumë zullumqarë gjenden sot, nëse kjo është e vërtetë? D.t.th. kontradikta i përket vijueses: 1. Premtimit të Zotit mbi shkatërrimin e zullumqarit; 2. Fakteve që Zoti nuk i then premtimet e Tij; dhe 3. Pyetjes: Nga ku sot kaq shumë zullumqarë nëse këto dy të parat janë të vërteta? Dy pikat e para nuk pajtohen me të tretën, por ekziston edhe një parim decid se nëse (nëse, pra...) gjejmë në Kur’an gabim, kjo është argument se kjo nuk është nga Zoti. Sistemi hyjnor (i Zotit) është i krijuar sipas ligjit të caktuar dhe “noton” drejt cakut të tij të caktuar. Nuk është i përbërë nga një ligj por nga mori sosh. Këtë mund ta krahasojmë me trupin (organizmin) e njeriut-ku çdo organ ka funkionin e vet. Njëri nga këto ligje është edhe ligji i testimit ose sprovimit. “Po ju menduat se do të hyni në Xhennet, pa u provuar edhe ju me shembullin e atyre që ishin para jush, të cilët i patën goditur skamjet e vuajtjet dhe qenë tronditur, sa që i dërguari thoshte, e me te edhe ata që kishin besuar. “Kur do të jetë ndihma e Allllahut?!” Ja (u erdhi ndihma) vërtetë ndihma e All-llahut është afër!” (El-Bekare, 214). Me këtë Kur’ani na flet se nuk mund të hyjmë në Xhennet, e të mos i përjetojmë sprovimet të cilat i kishin ata që ishin para nesh, ngase edhe ne jetojmë sipas të njëjtave ligje si të tyre: edhe ata kishin probleme ekonomike, sociale, në mes tyre etj, gjithashtu u sprovuan edhe me uri dhe etje, dhe të njëjtat sprovike do t’i kemi edhe ne. Nisur nga kjo, ky është argument se ligji i Zotit i cili merret sprovat-ekziston në një sërë zakonesh dhe i përket edhe zullumqarit edhe atyre qëu është bërë zullum. Në ajetin e 178 të sures Ali-Imran thuhet: “Të mos mendojnë ata që nuk besuan se afatin që u dhamë Ne atyre të jetojnë, është në dobi të tyre. Ne i lamë të jetojnë vetëm që të shtojnë edhe më shumë mëkatet, se ata i pret dënim nënçmues.” Në ajetin 182 dhe 183 të sures El-A’rafë thuhet: “Ndërsa ata që i konsideruan të rreme argumentet Tona, Ne do t’i shpiejmë në humbje në mënyrë graduale kah nuk e kuptojnë ata. Mirëpo, atyre u jap afat, se kapja (dënimi) iu është e fortë.” Këtij ligji të gjithë i nënshtrohen, si zullimqarët ashtu edhe atyre të cilëve u është bërë e padrejtë. Njerëzit janë krijuar të tillë që iu është dhënë mundësia e zgjedhjes. “Ne e udhëzuam atë në rrugë të drejtë, ai do të jetë: mirënjohës ose përbuzës. Ne për jobesimtarët kemi përgatitur zinxhirë, pranga e zjarrë.” (El-Insan, 3-4). Gjithsesi se është e natyrshme se njerëzit nuk do të plotësojnë falënderimin ose mosfalënderimin e tyre, përveç nëse u jepet një afat i caktuar kohor në të cilën do ta tregojnë këtë, ngase në qoftë se dikush do të anonte nga kufri dhe menjëherë do të mbytej, ahere asgjë nuk do të merrej vesht dhe kjo nuk do të ishte shembull për të tjerëtqë të mundin të zgjedhin. Kjo është sikur dikush t’ju sillte përpara kabllos së rrymës dhe

98

nëse njerëzit do ta dinin se kjo mbyt, atëherë askush nuk do ta prekte-dhe kjo në këtë rast nuk do të ishte çështje e zgjedhjes, por e nevojës/domosdoshmërisë. I vetmi qëllim i ligjit të Zotit qëndron në atë se-nëse dikush e ka zgjedhur animin drejt kufrit, është plot i gëzueshëm dhe kënaqet me zgjedhjen e bërë dhe e bën atë çfarë e bën. Nëse e ujisim dhe e mirëmbajmë kopshtin, është e natyrshme që do të na jep fryte dhe kështu do të vazhdoj derisa rregullisht do ta mbikqyrim. Nëse e zgjedhim rrugën e dhunshme, e natyrshme është që ç vepër e jona do ta shtoj zullumin tonë. Ne jemi në gjendje ta shohim zullumin tek dikush dhe mund të rrënqethemi/neveritemi nga kjo, por shpesh-herë nuk jemi të vetëdijshëm se edhe ne jemi bashk-pjesëmarrës në te-zullumin. Mjaft jemi të ndjeshëm kur na bëhet neve zullum, por jemi të qetë kur kjo i ndodh dikujt tjetër. Shekspiri (Shakespeare) njëher pat thënë: “O njeri që i mahnitesh zogut prapa hekurave që aq mrrekullueshëm këndon-a nuk kujton se do të vie dita kur ato hekura të vogla do të shndërrohen në hekura të mëdhenj prapa së cilave do të jesh ti.” Këtu dëshirohet të thuhet se vepra e njeriut i prodhon vështirësitë apo kënaqësitë e tij. Zullumqarëve dënimi në këtë botë u është vetëm një pjesë e vogël në krahasim me dënimin në botën tjetër. Ne jetojmë në botën ku ata që kanë bërë zullum janë vrarë dhe zhdukur nga faqja e dheut. Ligji i Zotit nuk ka ndryshime, kurse zullimqarët vërtetë kanë fundin e tyre. “ (Nuk dërguam tjetër vetëm burra e ndihma u vonua). Derisa të dërguarit gati e humbnin shpresën (se do t’i besojë populli), dhe menduan se u përgenjështruan (pse ende nuk i kapi dënimi), atëherë u erdhi atyre (të dërguarve) ndihma Jonë. Ne e shpëtuam atë që deshëm. E dënimi Ynë kundër popullit idhujtar nuk zbrapset.” (Jusuf, 110). Përse nevojitet periudha kohore? Ngase edhe ai që hyn në fe dhe ai që del nga feja, duhet nga vetvetja të japin argumente përse këtë e kanë bërë. Çfarëdo qoftë zullumi ndaj kujdo qoftë, All-llahu e sheh: Ky zullum sa do që të duket i vogël, ai është i madh dhe përhapet shpejt sikur zjarri. Atij që i është bërë zullum ka të drejtë publikisht të flasë për zullumin që i është bërë. Madje edhe nëse dikush të fton mysafir dhe nuk të pret ashtu siç i ka hije një muslimani, ke të drejtë publikisht të flasësh për këtë. Zullumqarët nuk kanë ndihmës, ata ndërmjet veti nuk bashkpunojnë, ata janë njërikundër tjetrit. Një pjesë e zullumit është rezultat i veprës sonë, a disa pjesë të zullumit burojnë nga ligjet e Zotit-i cili ka për qëllim t’i vë në sprovë edhe zullumqarët edhe ato që u është bërë zullum. Nëse Zoti na ka krijuar me mundësinë e zgjedhjes, atëherë na është dhënë edhe periudha kohore që këtë zgjedhje ta realizojmë.

VI NJERIU DHE POZITA E TIJ NGA KËNDVËSHTRIMI I KUR’ANIT Dy janë qëndrimet e Kur’anit ndaj njeriut. Cilat janë shkaqet e vendosjes së njerëzve në dy grupe të përmendura: të mirë dhe të këqinj? Për ta vërtetuar këtë, na duhet t’i shqyrtojmë ajetet e Kur’anit të cilat e ngrejnë njeriun nga njëra anë dhe ata që (për shkak të veprimeve të vet njeriut) e ulin poshtë. Ajetet e para i shqyrtuam më herët, kurse të tjera do t’i bëjmë në vijim. Erdhëm deri te cilësitë e njeriut që e dallojnë si zullumqar. Në këtë botë zullumqarët nuk do të kenë ndihmësin e tyre dhe me siguri do të shkatërrohen. Mbetet pa u përgjigjur pyetja: Nëse është e vërtetë se zullumqarët do të shkatërrohen, atëherë nga ku ky numër i madh i

99

zullumqarëve në botën e sotshme? Kjo botë është rregulluar sipas një ligji të Zotit dhe është krijuar për një cak/synim të caktuar. Njëri nga këto ligje është gjithsesi testimi dhe vënja në sprovë e njeriut. Le të kujtojmë ajetin 244 të sures El-Bekare, ku thuhej: “Po ju menduat se do të hyni në Xhennet, pa u provuar edhe ju me shembullin e atyre që ishin para jush, të cilët i patën goditur skamjet e vuajtjet dhe qenë tronditur, sa që i dërguari thoshte, e me te edhe ata që kishin besuar: “Kur do të jetë ndihma e All-llahut?!” Ja (u erdhi ndihma) vërtetë ndihma e Allahut është afër!” Pra, sprova nga Zoti është është ligji nga i cili nuk mundemi të ikim e as të shpëtojmë... Por, nëse duhet të testohemi simbas atij ligji, përse duhet të jetë dhuna e pranishme në tërë këtë. Duhet, ngase si do të ishte sprova nëse nuk do të ketë dhunë. Ky testim ose sprovë kërkon kohë në të cilën njerëzit do të jenë të sprovuar dhe të testuar: Do të testohen edhe ata që kryejnë zullum edhe atyre që u është bërë zullumi. Ajo përse aktualisht e keqja dominon në shoqëritë njerëzore, nuk është për shkak të asaj se Allllahu nuk e përkrah të vërtetën, por për shkak se nuk e përkrahin të vërtetën ata të cilët janë të obliguar ta bëjnë këtë. Zullumi dominon në kohë të caktuar, por në fund fuqitë e zullumit do të humbin, kurse e vërteta do të triumfoj. E keqja mundet të dominoj edhe për shkak se ata të cilët do të duhej të luftonin për hakkun (të vërtetën), këtë nuk e bëjnë. Vetë mos sakrifica e tyre për hakkun (të vërtetën)bën nga ata një lloj zullumqarësh, kështuqë zullumqarët e vërtetë u turren atyre dhe i mposhtin, por ama kjo nuk është fitore e të keqes mbi hakkun (të vërtetën), por kjo është fitore e zullumqarit mbi zullumqarin e rendit të dytë. “Përshkak të veprave (të këqia) të njerëzve, janë shfaqur në tokë e në det të zeza (bela, skamje, katastrofa, humbje të bereqetit etj.), e për të përjetuar ato një pjesë të asaj të keqeje që e bënë, ashtu që të tërhiqen (nga të këqijat). Thuaj: “Ecni nëpër tokë dhe shikoni se si ishte përfundimi i atyre që ishin më parë, shumica e tyre ishin jobesimtarë.” (Er-Rum, 41-42) Çrregullimi u shfaq për shkak të asaj që fituan duart e njerëzve dhe kjo me qëllim që ata t’i ndjejnë efektet e veprimeve të veta, e ndoshta në ndërkohë edhe do të përmirsohen. Në ajetet 80, 81 të sures Ta-Ha, All-llahu xh.sh. thotë:O bijtë e Israilit, Ne ju shpëtuam prej armikut tuaj, ua përcaktuam anën e djathë të Turit (për shpalljen e Tevratit), ju furnizuam me rrëshirë (si mjalti) dhe me shkurtëza. Hani nga të mirat që u dhuruam, e mos u bëni përbuzës se do t’u godasë hidhërimi Im, e atë që e zë hidhërimi Im, ai ka mbaruar.” Nga këto ajete konkludojmë: All-llahu xh.sh çifutëve ua shkatërroi armikun, u dha mirësi (begati) të ndryshme, por me kusht që të mos bëjnë çrregullime dhe zullum. D.t.th. All-llahut xh.sh. nuk i është e rëndësishme emri, prejardhja dhe fisi, por vetëm vepra. Imam Aliu ka thënë: “Pushteti mund të qëndrojë mbi kufrin, por mbi zullumin jo.” Këtë thënie mund ta zbatojmë në familjen e thjeshtë, nëse ndonjëri në familje bën zullum, ajo (familje) do të shkatërrohet, e nëse është kafir-nuk do të thotë se familja do të shkatërrohet. Ekziston një hadith ku thuhet: “Nëse ekziston ndonjë shtëpi e cila është ndërtuar me një tullë të vetme të fituar në mënyrë jolegjitime (haram), ajo (shtëpi) do të rrafshohet me tokën.” Tabatabai në tefsirin e tij bërë ajeteve të sures Er-Rum thotë:

100

1.

Paraqitja e dhunës (zullumit)nuk është karakteristike vetëm për një kohë, vend dhe mjedis të caktuar, ajo është karakteristike për tërë kohërat, vendet dhe njerëzit. Ligji universal i Zotit porosit: Kushdo që bën zullum në botë, pa marrë parasysh se kush është, do t’i kthehet zullumi atij. 2. Çfarë nënkuptohet me shkaktimin e çrregullimeve në tokë? Çrregullimi mund të lexohet në mënyra të ndryshme: tërmetet, vërshimet, sëmundjet, luftërat. 3. Gjithë vështirësitë e përmendura janë shkaktuar për shkak të mendimeve, moralit dhe veprave të këqija të njeriut. 4. Kjo lidhje mes veprave tona dhe dukurive rreth nesh-për herë të parë është përmendur në Kur’anin Famëlartë. Përpara tij, një gjë e tillë nuk është përmendur as në veprat e njerëzve e as në librat e shenjtë. Kur’ani na zbulon sekretin se si veprat tona ndikojnë në shfaqjen e dukurive ë natyrë, veprat e vogla, në plan të vogël-shkaktojnë çrregullim në planin e përgjithshëm. Në ajetin e mësipërm të sures Er-Rum, thuhet: “Për shkak të veprave (të këqia) të njerëzve...” (Er-Rum, 41), që Tabatabai e komenton kështu: Sikur All-llahu të tregonte të gjitha pasojat e veprave të njeriut, kjo gjithçka do të shkatërronte.” Pohimin e fortë të ndikimit të veprave tona, e gjejmë në ajetin: “Çfarëdo e keqe që mund t’ju godasë, ajo ëhtë pasojë e veprave tuaja (të këqia), e për shumë të tjera Ai u falë.” (Esh-Shura, 30). 5. All-llahu i LartMadhëruar i dërgon këto fatkeqësi dhe sprova që populli t’i kthehet fesë, të filloj nga pak të mendoj. 6. Nëse nuk besoni në tërë këtë-thuhet në Kur’an, atëherë shikoni si kanë përfunduar ata përpara jush. Nëse pyeteni se përse disa njerëz janë zullumqarë, kurse disa të shtypur All-llahu është Ai që duhet të na pyes neve për këtë, e jo ne Atë. Pyetja do t’u parashtrohet edhe njërës palë edhe tjetrës. Zullumqarët do të pyeten pse e kanë bërë këtë, kurse të shtypurit do të duhet patjetër të përgjigjen se përse kaq lirshëm kanë lejuar që kjo t’u ndodh? Fatkeqësitë në tokë lëshohen në dy mënyra: Ndonjëherë e godasin vetëm atë që ka bërë (kryer) dhunë/zullum, e në rastin tjetër i godasin edhe ata përreth tyre po madje edhe besimtarët.

PËRSE FATKEQËSIA I GODET TË GJITHË, JO VETËM ATA QË BËJNË ZULLUM? “Ruajuni nga e keqja (nga dënimi) që nuk i godet vetëm ata që bënë mizori prej jush (por edhe të mirët), dhe ta dini se All-llahu është ndëshkues i rreptë.” (El-Enfalë, 25). Cilët janë këto shkaqe që kjo fatkeqësi i godet të gjithë, e jo vetëm ata që kanë bërë zullum? Ngase ata kanë qenë të prirur ndaj thash e themeve dhe përçarjeve në mes veti, nuk kanë urdhëruar për të mirë dhe ndaluar nga e keqja, për shkak se nuk kanë qenë të gatshëm për luftë dhe për t’iu kundërvënë tiranëve (zullumqarëve). Tani mund të pyeteni: A nuk themi se Zoti është i drejtë, a nuk thuhet në Kur’an se askush nuk do ta bart barën e tjetërkujt, si është e mundur që për shkak të mëkatarit të pësojnë edhe disa besimtarë? 101

Kjo për zullumqarët është dënim, ndërsa për besimtarët test dhe sprovë. “Nëse dy grupe besimtarësh tentojnë të luftojnëndërmjet vete, ju pajtoni ata, e në qoftë se ndonjëri prej tyre e sulmon tjetrin, atëherë luftonie atë grup që vërsulet me pa të drejtë, derisa t’i bindet udhëzimit të All-llahut, e nëse kthehet, atëherë me drejtësi bëni pajtimin ndërmjet tyre, mbanie drejtësinë, se vërtetë All-llahu i do të drejtit. S’ka dyshim se besimtarët janë vëllezër, pra bëni pajtimin ndërmjet vëllezërve tuaj dhe kinie frikë Allllahun, që të jeni të mëshiruar (nga Zoti).” (El-Huxhuratë, 9-10). Sintagma “dy grupe” nga ajeti kur’anor mund t’ju përket edhe dy familjeve, dy lagjeve (mëhallave), dy qyteteve. Pra, duhet të ngritet kundër atyre që kryejnë zullum dhe kjo nuk paraqet kurrfarë militantizmi, kjo është krijim i paqes, kurse All-llahu i do ata që janë ithtarë të paqes. Le të marrim p.sh. ushqimin të cilin e konsumojmë, çdo punë-parë veç e veç (përtypja, copëtimi, zierja...), duket si zullum ndaj atij ushqimi, dhëmbëve dhe organeve të tretjes, por parë në tërësi, kur ngopeni, kemi energji, e kur kemi energji, mësojmë dhe kemi dituri, e kur dijmë, kemi industri etj. Tërë ky proces nuk është (nuk paraqet) zullum, por një proces i bukur.

PAS VËSHTIRËSIVE VJEN KËNAQËSIA Pas vështirësisë vjen kënaqësia dhe ska si të ndodh ndryshe. Për kënaqësi të caktuar nevojitet të durohen edhe vështirësi të caktuara. Tërë këto pengesa, parë nga jashtë, duken të dhunshme (le të kujtojmë përpunimin e ushqimit në organizëm), por në fund nga gjithë kjo del dobi. Xhelaluddin Rumiu-Mevlana thotë se dehja është e bukur kur njeriu dehet aq sa rrëzohet, por çfarë kuptimi mund të ketë kënaqësia, kur veçmë je rrëzuar? Ajo çfarë na duket si mbisundimi relativ i të keqes ndaj të mirës-në një periudhë të caktuar kohore, në fakt është mbisundim i të keqes së madhe ndaj të keqes së vogël, e me të keqen më të vogël nënkuptojmë ata të cilët kanë bërë zullum nëpërmjet asaj se nuk e kanë mbrojtur hakkun (të vërtetën). Fakti që e keqja ekziston dhe se ne do të sprovohemi është evidente në këtë botëmadje ajo është e ngjitur në qenien e saj, ngase ai është krijuar nga të kundërtat. Në këtë botë nuk mund të arrihet asnjë kënaqësi-e të mos shijohet e hidhura. P.sh. nëse jemi të urritur dhe i afrohemi tryezës ku gjenden lloj-lloj ushqime, me qëllim që të kënaqemi me ushqimin, do të “shpenzojmë” një pjesë të kohës dhe energjisë vetëm në ngrënien, e do t’i “lodhim” bile edhe dhëmbët. Kundërshtitë (të kundërtat e kësaj bote janë të këqija-nëse i shikojmë veç e veç, por nëse i shikojmë si tërësi-atëherë vijmë tek konkludimi i kundërt. Tani do të flasim mbi Ditën e Gjykimit dhe rënien morale të njeriut i cili ka patur rastin të jetë halife në tokë, ashtu siç i është premtuar. Ç’është e vërteta, bëhet fjalë për njeriun i cili për shkak të një çasti kënaqësie-i ka shndërruar në zjarrë tërë cilësitë e larta me të cilat i LartMadhëruari e ka shpërblyer. Kur të vjen Dita e Gjykimit, asnjëri-tjetrin nuk do ta vërej, të gjithë do të jenë të preokopuar me vetveten, edhe pse do të duket gjithçka. Mëkatari i madh do të dëshiroj t’i zë peng të gjithë njerëzit vetëm që vetveten ta shpëton, madje edhe familjen, vëllezërit, motrat e veta-thënë më shkurt, gjithë botën (pra vetëm të shpëtoj.) 102

Le të bëjmë tani një krahasim në mes të njeriut i cili sakrifikon botën për vetveten dhe Imam Aliut i cili thotë se sikur t’ia jepnin tërë gjithësinë që t’i shkaktoj edhe një dëm më të vogël mizës, ai kurrë këtë nuk do ta bënte. Tani vërejmë se njeriu është qenie e cila është vënë ndërmjet dy skajshmërive: pozitives dhe nagatives. Nga njëra anë kemi njeriun për të cilin thuhet se është “Mëshira e Zotit për të gjitha botërat”, kurse të tjerët janë ata që i mashtrojnë njerëzit, por këtë nuk e bëjnë sipas diktatit të shejtanit, por ata vetë janë shejtanë. Në Kur’an thuhet se çdo pejgamber do të ketë armiq, ndërsa shejtanët do të jenë në formë të xhinëve ose të njerëzve. Një grup i njerëzve shndërrohen në shejtanë të vëretetë, jo në pasues të shejtanit, por në shejtan të vërtetë.

TRI GRUPE NJERËZISH: ROBËRIT E ZOTIT, ROBËRIT E SHEJTANIT, VETË SHEJTANËT Kur’ani i ndan njerëzit në tri grupe: 1. Robërit e Zotit; 2. Robërit e shejtanit; dhe 3. Vetë shejtanët. Ekziston një anekdotë e cila thotë: Një njeri bëri një mëkat të madh dhe tha: “Mallkuar qoftë shejtani që më nxiti ta bëj këtë; “Atëherë u shfaq vetë shejtani dhe tha: “Mallkuar qofsh ti! Unë gjatë tërë jetës nuk kam bërë kaq mëkat të madh.” Përse në përgjithësi kjo skajshmëri në jetën e njeriut? A thua pëecaktimi i Zotit dëshiron kështu, a thua kështu është përcaktuar në planin e Tij, apo gjithçka ndodh sipas atij hadithi që thotë se të gëzuarit në barqet e nënave, do të jenë të gëzuar në jetë, kurse të pafatët në barqet e nënave, do të jenë të pafat në jet? Për ta njohur esencën e kësaj, së pari duhet t’i shqyrtojmë 14 referencat e Kur’anit. 1. Liria e zgjedhjes së njeriut: Sa njeriu është i lirë në zgjedhjen e rrugës që do të niset? 2. Jeta e njeriut është e farkëtuar me diturinë. 3. Njeriu ka natyrë të tillë që asgjë me dhunë nuk mund t’i imponohet. 4. Cila është lidhja mes vetë njeriut dhe mendimeve të tij? (Shejtani asnjëherë nuk e ka kapur njeriun për dore dhe e ka detyruar të dehet ose të bëj ndonjë vepër të keqe, por vetëm këto ia tregon njeriut si të bukura në mendjen e tij dhe ai më pas vet niset drejt mëkatit). 5. Cila është lidhja në mes të njeriut dhe ahlakut të tij? 6. Çdo vepër që e kryen njeriu do të prodhoj ndonjë pasojë (nëse kemi bërë ndonjë vepër, nuk do të thotë se me të kemi përfunduar, ekzistojnë pasojat e asaj vepre që në të ardhmen do ta hasin. Kjo pasojë shkakton reaksion të ri dhe kështu me rradhë).

103

7.

Udhëzimi kyç njeriut i vjen nga Krijuesi i vet, ngase Ai kur e ka krijuar, e ka krijuar nga Vetja dhe është zotuar ta udhëzoj. 8. Njeriu është krijuar nga substanca shpirtërore dhe epshet. Epshet përpiqen ta gozhdojnë për toke, kurse shpirti ta ngrit kah qiejt; dhe kështu njeriu gjendet në mes tyre. 9. Edhe materia shpirtërore edhe epshet kanë kërkesat e tyre specifike, kurse njeri i përkryer (i përsosur) do të jetë ai që do të arrijë t’i përputh këto të dyja. 10. Sa potenciale ka njeriu pranë vetes? Mahatma Gandi mjaft bukur ka deklaruar: “Gjatë jetës sime kam ardhur në tri përfundime: Secili që e ka njohur veten e tij-e ka njohur Zotin e vet; Forca më e madhe në botë është gjithsesi shpirti i njeriut; Ai i cili mbizotëron shpirtin e vet mbizotëron gjithë botën.” 11. Korelacioni mes asaj se a do ta sundojmë ne kohën apo koha do të sundoj mbi ne (disa njerëz në botë janë të gjykuar të sundojnë kohën, kurse të tjerët mund të ndikojnë t’i nënshtrohen kohës). 12. Cili është roli i njeriut në Krijuesin? (A thua ne si krijesa mund të ndikojmë në Krijim, a kemi aq energji pozitive në vetvete, ngase dikush është aq pozitiv sa që është nëgjendje të krijoj reforma në tërë botën, kurse dikush mund të jetë aq negativ sa ta shkatërroj/prish tërë botën). 13. Përhershmëria e krijimit-a do të kuptoj ndonjëri se përpara tij gjendet amshueshmëria ose do të jetë nga ata që do të thotë se jemi kalimtar, kurse nga kjo varet se çfarë robi do të jetë. Niçeja ishte ithtarë i adhurimit të shpirtit (nefsit) të vet. Nga ana tjetër. Imam Aliu a.s. ishte i gatshëm të jetë i prangosur më mirë 1000 vjet se sa të del përpara All-llahut xh.sh. si tiran. 14. Përse jemi krijuar? Nëse në këto 14 pyetje/referenca përgjigjemi ashtu siç duhet, do të dijmë se përse njerëzit janë mëkëmbës të Zotit në tokë, e disa më të ulët se edhe shtaza. Të përkujtojmë: “Njeriu është krijuar ndërmjet dy skajshmërive: Mund të përparoj aq sa të mbërrij tek grada halife (mëkëmbësi) i Zotit në tokë, që nënkupton se tërë cilësitë (sifatet) e Zotit i ka në vetvete, ose mund të jetë “më i keq se derri”. Isai a.s. bënte zog nga balta (dheu) dhe e ngjallte, e ajo më pas fluturonte-dhe gjithë këtë e bënte me ndërmjetësimin e emrit të Zotit: Hajj-i Gjallë; Muhammedi s.a.v.s.e bëri udhëtimin e Israsë dhe Miraxhit-që paraqet argument se këtë e bëri përmes emrit të Zotit: Kadir-i Gjithfuqishmi. Sipas një hadithinë Ditën e Gjykimit do të vij një letër në duartë e disa personave nga All-llahu i LartMadhëruar, kurse titulli i letrës do të jetë: “MINEL-HAJJILKAJJUMU EL-LEDHI LA JEMUTU ILEL-HAJJIL-KAJJUMI EL-LEDHI LA JEMUTU”- NGA I GJALLI DHE I PËRHERSHMI QË NUK VDES TË GJALLIT DHE TË PËRHERSHMIT QË NUK VDES”; Dhe ata, të cilët i posedojnë sifatet e Zotit, janë të gatshëm të thonë: “Bëhu!” dhe ajo të bëhet. Ky hadith, gjithashtu vërteton atë çka në Kur’an shpesh përsëritet, ajo është: “Kun fe jekum!”-“Bëhu dhe ajo do të bëhet!”. Sipas kësaj, edhe ata që mbizotërojnë me sifatet e Zotit-janë në gjendje ta bëjnë këtë. Kjo fuqi e bashkangjitjes së emrave të Zotit njeriut, zbatohet si në Ditën e Gjykimit ashtu edhe në këtë botë. Nëse ndonjëri ka shpirt në të cilin janë të mbyllura sifatet e Zotit, bota materiale fare nuk mundet të ndikoj në të. Nëse,

104

koha ka megjithatë ndonjë ndikim, ky ndikim vërehet në atë se një periudhë e caktuar kohore, personave të tillë me sifate të Zotit, u shërben që t’i mbizotërojnë pengesat e caktuara (t’i eliminojnë) në rrugën e tyre drejt përsosmërisë. Musai a.s. në moshën 40 vjeçare arriti përsosmërinë/përkryerjen e vet-kur e realizoi komunikimin me të LartMadhëruarin. Një pohim për këtë e vërteton edhe Kur’ani Famëlartë: “A të ka ardhur ty njohuri për ndodhinë e Musait. Kur ai e pa një zjarr, e i tha familjes së vet: Rrini ku jeni, se vërejta një zjarr, e unë ndoshta do t’ju sjellë ndonjë gacë prej tij, ose do të gjejë te zjarri ndonjë udhërrëfyes.” E kur shkoi tek ai (zjarri), u thirr: “O Musa! Vërtet Unë jam Zoti yt, hiq atë që ke mbathur (opingat e nallet), se je në luginën e shenjtë Tuva. Unë të zgjodha ty (për pejgamber), prandaj dëgjo mirë se ç’po të shpallet! Vërtetë, vetëm Unë jam All-llahu, nuk ka zot tjetër pos Meje, pra Mua më adhuro dhe fal namazin për të më kujtuar Mua!” (Ta-ha, 9-14). “O Jahja, merre Librin me shumë kujdes, dhe ashtu Ne i dhamë atij urtësi kur ishte fëmijë.” (Merjem, 12). Po në suren Merjem, në ajetet 29, 30 lexojmë: “Atëherë ajo u dha shenjë kah ai (Isai), Ata thanë: “Si t’i flasim atij që është foshnje në djep?” Ai (Isai) tha: “Unë jam rob i All-llahut, mua më ka dhënë (ka caktuar të më japë) Librin dhe më ka bërë Pejgamber.” Këtu verejmë se foshnja, i cili në kohën tonë mezi që ndonjëherë shikon, i publikon.kumton hakikatet (të vërtetat) më të mëdhaja të kësaj bote dhe botës tjetër. “Dhe e gjetëm një nga robtë Tanë, të cilit i kemi dhuruar Mëshirë nga ana Jonë dhe e kemi mësuar me një dituri të posaçme nga Ne.” (El-Kehf, 65). Kjo tregon se potenciali të cilin njeriu e posedon lëviz nga zeroja drejt amshueshmërisë në drejtimin pozitiv, pa marrë parasysh se kush është në pyetje. Mirëpo, ekziston edhe qëndrimi negativ që gjithashtu lëviz nga zeroja drejt amshueshmërisë. Në Kur’anin Famëlartë thuhet: “...Shembulli i tij është si ai i qenit...” (El-A’rafë, 176): “...është si shembulli i ndonjë gomari që bart libra.” (El-Xhumua, 5).

NJERIU SIPAS VEPRAVE ËSHTË VENDOSUR NË MES TË DY PAFUNDSHMËRIVE Njeriu me veprat dhe shpirtin e vet është vendosur sipas meritave në mes të këtyre dy skajshmërive. Këtu nuk dëshirohet të thuhet se dikush është krijuar si përfaqësues i skajshmërive pozitive ose negative, por secili me veprat e tij e meriton njërën apo tjetrën. Tani veç e veç do t’i shqyrtojmë ato 14 pyetje/referenca, të cilat shpjegojnë përse kjo është kështu: 1). E para çështje ishte që njeriu të ketë lirinë e zgjedhjes ( a do të jetë në skajin pozitiv apo në atë negativ). Fjala liri komentohet ndryshe-ndryshe, varësisht nga popujt dhe nënqielli (mjedisi). P.sh. perëndimorët lirinë e trajtojnë në mënyrën e tyre të perceptimit, kurse ne, tani do ta shohim se si e trajton Kur’ani. Do të bëjmë një krahasim/komperacion mes lirisë kur’anore dhe lirisë që e trajtojnë perëndimorët. Kur’ani në shumë vende nga këndvështrime të ndryshme e trajton çështjen e lirisë. Gjithashtu edhe në hadithe çështja e lirisë është sqaruar në mënyrë precize, kështuqë askush në këtë drejtim nuk mund të japë vërejtje për asgjë. 2). “Ne e krijuam njeriun prej një uji të bashkëdyzuar për ta sprovuar atë, andaj e bëmë të dëgjojë e të shohë.” (El-Insan, 2) 105

3). “Ne e udhëzuam atë në rrugë të drejtë, e ai do të jetë: mirënjohës ose përbuzës.” (El-Insan, 3). Fjala “Emshaxh” është shumës i foljes “mashexh”, dhe d.t.th. farë, e përzier, përzierje. Ekzistojnë dy përgjigje në pyetjen: Çka është përzier? 1. Qelizat e formës më të thjeshtë-për të cilat ekziston mundësia e plotë që nga to të del/krijohet diçka; dhe 2. Bashkim i qelizave seksualeve të mashkullit dhe femrës. Folja “ibtela” d.t.th. të hulumtosh, të tentosh, e ndonjëherë d.t.th. ta shndërrosh diçka nga një gjendje në gjendjen tjetër (sikurse farkëtari kur e vlon arin dhe e mbështjell). Mufesiri Alusi në komentimin që i bën këtij ajeti thotë se kjo folje është përdorur në kuptimin e hulumtimit apo të testimit të njeriut, mirëpo Tabatabai nuk është i këtij mendimi dhe thotë se domethënia e kësaj foljeje është shndërrimi i gjërave nga njëra gjendje në gjendjen tjetër. Kjo në fakt është kalimi i pikës në ujë (spermë), i spermës në fetus e kështu me rradhë, gjer në gjendjen kur All-llahu xh.sh. njeriut i fryn nga shpirti, dhe në fund kalon në gjendjen kur mundet të dëgjoj dhe shikoj. Sikur Alusi të kishte të drejtë, do të duhej ta ndërronim rradhitjen e fjalëve, dhe do të ishte kështu: E krijuam njeriun, i dhamë të dëgjuarit dhe të pamurit për ta testuar. Komentimi i Tabatabait është: “Ne njeriun e krijuam, dhe nga një gjendje duke përsosur e hudhëm në një tjetër, dhe pastaj e bëmë të shoh dhe dëgjoj si dhe ligjet dhe fjalën e Zotit ta njoh.” Në ajetin e 2 të sures El-Insan, janë të fshehura të tri llojet e Njëshmërisë së Zotit: 1. Teuhidi; 2. Pejgamberllëku; dhe 3. Dita e Gjykimit.

UDHËZIMI NËPËRMJET KUR’ANIT RRËFEHET NË DY MËNYRA: 1.

Mënyra e parë është të treguarit e rrugës-sikur kur dikush pyet se ku gjendet ndonjë banesë (pallat0 dhe ju i shpjegoni se si të arrijë gjer tek ajo. 2. “Ta marrësh” dikë për dore dhe ta shpiesh në cak. Këtu theksohet potenciali që i është dhënë çdo qenieje që ta plotësoj funksionin e saj. Nëse p.sh. e mbjellim një filiz hurme në kushtet klimatike të përshtatshme për të, potenciali i saj do të ndihmoj që nga ajo dikur të ritet dru hurmeje. “Rruga” nga ajeti i tretë i sures El-Insan, nënkupton rrugën përmes së cilës njeriu arrin drejt cakut të caktuar, ndërsa pjesa ku thuhet: “...do të jetë mirënjohës ose përbuzës:-ka dy komentime me të cilat do ta hudhim poshtë komentimin e mëparshëm të Alusit. A). “Rruga” është kornizë ligjore përmes së cilës njeriu duhet të ec/lëviz në këtë botë që të jetë i sigurtë, por njeriu vetëm duke ecur këtij shtegu arrin tek fati i dynjasë dhe i ahiretit. Rruga e cila njeriun e shpie kah Krijuesi nuk është asgjë tjetër pos Rruga e të Vërtetës. Por, Alusi rrugën e komenton në këtë kontekst: Ne fëmijut në barkun e nënës ia kemi treguar rrugën si të del. Tabatabai këtë nuk e pranon, ngase sikur të ishte kështu, kjo nuk do të kishte lidhje me njeriun. Gjithë qeniet e gjalla e dijnë si të dalin nga barku (i nënës së tyre) ndaj edhe nuk duhet t’ju tregohet rruga. Tabatabai është kategorik kur është në pyetje komentimi i “rrugës” dhe thotë se ajo pozita e lartë që Kur’ani ia jep njeriut-nuk është për shkak të asaj se ai e din si të dal nga barku. 106

B). Kjo rrugë i dedikohet vullnetit të lirë të njeriut dhe mu këtu edhe lidhet kuptimi i asaj: “...do të jetë mirënjohës ose përbuzës.” (El-Insan, 3). Kemi dy argumente se (mos) falënderimi i njeriut i përket vullnetit të tij të lirë: Është e qartë se njeriu i posedon cilësitë-falënderim dhe mosfalënderim (shukr dhe kufër), ngase po të mos kishte vullnetin e vet të lirë, atëherë nuk do të kishte kuptim pyetja se a do të jetë falënderues apo mosfalënderues. Mevlana thotë se vullneti i lirë e vërteton madje edhe fakti se njerëzit mund të zgjedhin se a dëshirojnë të pijnë nga gota e kaltërt apo ajo e bardhë. Udhëzimi i njeriut në Rrugë të drejtë mund të jetë dy llojëshe: 1. Udhëzimi i fitretit (e dhënë nga natyra me aktin e lindjes); dhe 2. Udhëzimi me gjuhë dhe fjalë. Udhëzimi i parë njeriut i shërben ta njoh atë udhëzimin e vërtetë dhe tërë qenia njerëzore atëherë i flet se duhet të ec rrugës të së vërtetës dhe t’i nënshtrohet asaj, duhet të jet dikush që i flet, se kjo është e vetmja e mirë, dhe se vepra e tij duhet të jetë vetëm vepër e mirë. Tërë kjo gjendet në qenien e njeriut. Ajeti 7 dhe i 8 i sures Esh-Shems ngusht janë të lidhur me këtë që theksuam më sipër: “Pasha njeriun dhe Atë që e krijoi atë! Dhe ia mësoi se cilat janë të këqijat dhe të mirat e tij.” Ose në ajetin 30të sures Er-Rum kemi: “Përqëndro vetveten tënde siqerisht në fenë, i larguar prej çdo të kotë, (ajo fe) feja e All-llahut në të cilën i krijoi njerëzit, s’ka ndryshim (mos ndryshoni) të asaj natyrshmërie të krijuar nga All-llahu, ajo është feja e drejtë poe shumica e njerëzve nuk e dinë.” Tabatabai sqaron se fitreti (natyrshmëria) e njeriut gjithmonë e nxit drejtë të mirës. Madje edhe kur vrasësin e pyesin: Përse ke vrarë; Ai do të përgjigjet se ka bërë një veprim të mirë-kjo është kështu ngase ai (vrasësi) mendon kësisoji. Shembulli më i mirë për këtë janë diktatorët e botës. Bile edhe ata mendojnë se veprojnë mirë-edhe pas kryerjes së veprimit të keq. Askush nuk e ka parë ndonjëherë ndonjë tiran (zullumqar) ose diktator, që pas bërjes zullum ndaj ndonjë shteti tjetër të mos i ketë përkushtuar propagandës së tij zbukurimin e veprës së shëmtuar që ka bërë. Ai këtë e bën që ta kënaq vetveten, ngase nëse nuk e kënaq vetveten-ndërgjegj-ja do ta hajë. Kanti ka thënë një çështje tejet të bukur: Përse gjithmon terroristët, tiranët, vrasësit i jepen të këqijave siç janë: droga, alkooli... Zullumqari është lodhur duke e dëgjuar gjithnjë ndërgjegjen e vet e cila e bren pa ndërprerë. Përse ke vrarë, përse ke gënjyer, vjedhur...? Ai në këtë rast përmes alkoolit ose drogës i jep anestezion ndërgjegjes së vet që më të mos dëgjoj pyetje të këtilla. Shkaku i dytë që diktatori i përkushtohet propagandës është gjithsesi parandalimi i revoltës së popullit. Nëse ndonjëherë njerëzit do të kuptonin se ai është zullumqar, me të gjithçka më do të merrte fund. Prandaj ai (diktatori) pandërprerë tenton të bind opinionin se ajo çfarë bën ai është mirë. Gjysma e punës së tij rreth propagandës shkon në qetësimin e vetvetes (ndërgjegjes së tij), kurse gjysma tjetër në qetësimin e të tjerëve. Ekziston një proverb arab që thotë: Fatkeqsia kur i kaplon të gjithë, shndërrohet në fat.” P.sh. nëse vetëm në një familje do të kishte të rënë shehid, familja do të ishte e pikëlluar, por ama kur në çdo të dytën shtëpi ka shehid, atëherë të gjithë janë pajtuar me këtë fakt. Sikur fëmijët gjerman të ishin të uritur sikur ato afrikanë, do të shpërthente kryengritja/revolucioni, por meqë në Afrikë të gjithë janë të uritur, ata akoma janë të gëzuar, bile ndoshta edhe më të lumtur se sa ne.

107

Apo ja edhe një shembull tjetër: Nga njëra anë në Kur’an thuhet se nuk ka dhunë në fe, kurse nga ana tjetër, qeveria sjell ligj që të dënohet me 100 rrahje me shkop, p.sh. ai i cili publikisht hanë gjatë ramazanit. Si mundet këto të dyja të shkojnë bashkë? Përgjigje: Nuk ka rëndësi i cilës fe është ai që thyen shenjtërinë e ramazanit, problemi qëndron aty se me këtë aktin e tij i fton edhe të tjerët ta bëjnë këtë. Meqë të gjithë njerëzit nuk janë intelektualisht të fuqishëm të njohin të vërtetën nga e pavërteta, atëherë ata me karakter të dobët shumë lehtë mund t’i shpiej ta kryejnë/bëjnë atë që e bën thyesi i ligjit-që u përmend më sipër. Imam Homeini ka dhënë një fetva se nëse dikush rastësisht i bie me shuplakë të dënuarit me vdekje, ai (i dënuari) ka të drejtë t’ia kthej në të njëjtën masë, kurse dënimi me vdekje përsëri do të realizohet.

MBI LLOJET E UDHËZIMIT Na mbeti ta sqarojmë udhëzimin përmes gjuhës dhe fjalëve, e cila realizohet nëpërmjet thirrjes, fjalëve, librit-dhe kjo është punë e Pejgamberëve të Zotit. Këto janë njerëz që vijnë me mision të caktuar, me libër të zgjedhur, të cilët i drejtojnë njerëzit kah ligjet e caktuara, me ndihmën e të cilave shkojnë drejt së vërtetës. Ky lloj udhëzimi është e pranishme ngaherë: që kur ekzistojnë njerëzit, ekzistojnë edhe pejgamberët. Karakteristikat e udhëzimit të pejgamberit-janë të pranueshme për fitretin (natyrshmërinë) e njeriut: “Dhe prej skajit më të largët të qytetit erdhi një njeri që ngutej e tha: “O populli im, dëgjoni të dërguarit!” Dëgjoni atë që nuk kërkon prej jush ndonjë shpërblim dhe janë udhërrëfyes!” (Jasinë, 20-21). Pejgamberët e Zotit të përmendur më sipër kanë dy cilësi, të cilat pas provimit (të provuarit) i provon natyrshmëria e njeriut (fitretit): 1. Ata nuk kërkojnë kurrfarë shpërblimi; dhe 2. Udhëzojnë përmes të folurit i cili bazohet në argumente dhe fakte të qarta. D.t.th.fitreti dhe pejgamberllëku janë të lidhur, që e vërteton ajeti kur’anor: “Ne të frymëzuam ty me Shpallje sikurse e patëm frymëzuar Nuhun dhe pejgamberët pas tij; E patëm frymëzuar Ibrahimin, Is’hakun dhe pasardhësit e tij, Isain Ejubin, Junusin, Harunin, Sulejmanin, e Davudit i patëm dhënë Zeburin.” (En-Nisaë, 163). Të gjithë këta janë pejgamberë që sjellin lajmin e gëzueshëm dhe tërheqin vërejtjen. Përse e bëjnë këtë? Që njerëzit të mos kenë kurrfarë argumentesh përpara Zotit, pas pejgamberëve. Kur vijnë pejgamberët dhe e shfaqin/publikojnë udhëzimin, njerëzit më nuk kanë kurrfarë arsyetimi/justifikimi përpara Zotit. Tani imponohet pyetja: Cili ëshët dallimi në mes të udhëzimit me gjuhë dhe udhëzimit të fitretit? Duhet ta keni parasysh se janë të domosdoshme të dy udhëzimet, nuk munden njëra pa tjetërn-ngase ndërmjet veti janë të lidhura. Por, shtrohet edhe pyetja tjetër: Cilat janë pikat e përbashkëta mes udhëzimit nëpërmjet fitres dhe udhëzimit nëpërmjet pejgamberëve dhe ku janë pikat që këto dy udhëzime ndahen? Nëse nuk kanë pika të përbashkëta, këto dy udhëzime nuk e përmbajnë njëra-tjetrën, e nëse nuk ka dallime, atëherë nuk ka kuptim për ekzistimin e të dy udhëzimeve...

108

Thamë që potenciali na është dhënëpër të mundur të mbërrijmë te caku që na është caktuar. Gjithashtu thamë se udhëzimi mund të jetë ose përmes rrugës së fitretit ose me ndihmën e gjuhës (pejgamberit). Udhëzimi përmes fitretit është udhëzim që vjen nga brendia e njeriut dhe ajo është rezultat i ndjenjave të tija të thella. Udhëzimi i dytë i përket Pejgamberit. Këtë e vërteton edhe ajeti i parë i sures Ibrahim: “Elif, Lam, Ra. (ky është) Libër, Ne ta shpallëm ty që me urdhërin e Zotit t’i nxjerrësh njerëzit prej errësirave në dritë; (t’i nxjerrësh prej errësirës) në rrugë të Fuqiplotit, të Falenderuarit.” Përse na nevojiten të dy udhëzimet, edhe ajo e fitretit edhe udhëzimi përmes gjuhës? Që ta sqarojmë këtë, por pak do të dalim nga tema kryesore. Ligji i natyrës na është i qartë. Nëse dëshirojmë të përgjigjemi në ndonjë pyetje ose diskutim, duhet të kemi kujdes në tri çështje: 1. Duhet të kuptojmë atë që e dëgjojmë (sqarimi i çështjeve/nocioneve); 2. A është kjo diçka e përhershme apo është legjendë (të gjithë kemi dëgjuar për kulshedrën, por ama nuk e dijmë se a ekziston); dhe 3. Nga kush është krijuar kjo dhe kur? Nga kjo dalin tri pyetje themelore në logjikë, në përgjithësi: ma, hel, li (limadha); ç’është kjo, a ekziston dhe përse ekziston? Për t’iu përgjigjur pyetjeve të mëparshme, së pari duhet ta sqarojmë se ç’është fitreti, pastaj a ekziston apo jo, përse ekziston dhe cili është qëllimi i ekzistimit të tij?

DY DEFINICIONET THEMELORE TË FITRETIT 1.

2.

Diçka është fitret (e natyrshme) nëse në çdo kohë njerëzit mbi të mendojnë njësoj. Kështu të gjithë në këtë fitret e kuptojnë se jashta nesh se qenie, ekziston bota që na rrethon. Këtë gjithmonë të gjithë e kana pranuar në të gjitha kohërat. Bile edhe sofistët, që gjithçka kanë mohuar, këtë e kanë pranuar, ngase edhe ata (sofistët) kur uriten, shkojnë të hajnë, e kur janë të etshëm, pijnë ujë, e jo mendimet e tyre; gjithashtu kur bisha i sulmon, ata ikin. Pra, të gjithë në botë pajtohen rreth pikës së parë: e ajo është se jetojnë në një botë e cila i rrethon. Njeriu i kupton disa gjëra brenda vetvetes dhe këto gjëra të gjithë i kuptojnë dhe i pranojnë në mënyrë të njëjtë. D.t.th. e përjetojmë botën e brendshme njësoj sikur e bëjnë të tjerët dhe jemi të vetëdijshëm për këtë. Ekziston edhe e ashtuqujajtura dije e pranishme (ilme huzur) përmes së cilës kuptohet ekzistimi i Zotit. Çdo njeri në thellësinë e shpirtit të vet e pranon këtë fakt dhe thotë se i nevojitet një Qenie e Lartë dhe se mvaret nga Ai, edhe pse njerëzit dallohen nga kuptimi i kësaj Qenie të Lartë. Disa do ta kuptojnë këtë në formë të putave, e disa në formën e Zotit të vërtetë. Të gjithë ne në brendinë tonë ndiejmë nevojën për të LartMadhëruarin i Cili “do të na merr për dore dhe do të na udhëzoj.” Kjo është vërtetuar edhe në praktikë pa marrë parasysh se për kë është fjala, për besimtarët apo jobesimtarët-të gjithë i drejtohen të LartMadhëruarit të vet-kur gjenden në ndonjë situatë dëshpëruese. Njëri e pyeti stërnipin e Pejgamberit s.a.v.s. Xhafer EsSadikun a.s. ç’është Zoti? Xhaferi iu përgjigj: “A je gjendur ndonjëherënë ndonjë situatë pa rrugëdalje, ku askush s’ka mundur të të ndihmoj?” Ai iu

109

përgjigj po, ngase punon në det dhe aty askush nuk mundet t’i ndihmoj dhe është gjetur në kësi situatash. Stërnipi i Pejgamberit s.a.v.s. Xhafer EsSadiku a.s. iu përgjigj: “Kur gjendesh në dallgët e detit, kahdo që të kthehesh aty është Zoti, Ai është më afër krijesave të Tij, pikërisht kur ata janë në gjendje/situata më të vështira.” Kështu, në ajetin 30 të sures Er-Rum thuhet: “Përqëndro vetveten sinqerisht në fenë, i larguar prej çdo të kote, (e ajo fe), feja e All-llahut në të cilën i krijoi njerëzit, s’ka ndryshim (mos ndryshoni) të asaj natyrshmërie të krijuar nga All-llahu, ajo është feja e drejtë por shumica e njerëzve nuk e dijnë.” Ç’është kjo feja e pastërt? Kjo, në të vërtetë është fitreti i Zotit, substanca sipas së cilës Zoti e krijoi njeriun. Kjo është diçka në brendinë e njeriut në themelet e së cilës është krijuar tërë Krijimi. Nga fillimi i botës deri në fundin e saj nuk ka ndryshim të fitretit. Kjo është feja e fortë dhe stabile. Fitreti është ai që njeriun në botën materiale e shpie nga shtegu më i shkurtër drejt Zotit. P.sh. uji do të rrjedh linjës së presionit më të vogël-aty ku rënien e ka më të madhe (fortë). Njeriu në shpirtin e tij ndien se ai është qenie e nevojshme (për ndonjë qëllim) dhe i duhet mbështetje në një qenie më të lartësuar. Nëse dëshiron të jetoj, duhet ta zgjedh çështjen e ekzistëncës së vet (ushqimin, veshmbathjen, nxehjen, dritën, etj.) dhe kupton se për këtë duhet ta përdor trurin e vet, e për ta bërë këtë, duhet të jetë i shëndoshë. Njeriu është i vetëdijshëm se tërë këto nevoja i furnizon dikush për të, por Ai Dikushi nuk është nga kjo botë. Mirëpo njeriu duhet t’i shfrytëzoj edhe potencialet e veta që i ka: Ndaj nëse është i etshëm-duhet të gjurmoj pas ujit, askush nuk do t’ia gjej; Nëse ka të ftohtë, duhet vetvetes t’i siguroj nxemje. Kur njeriu niset për të kërkuar ushqim, e kupton se edhe ushqimit (bimët dhe shtazët) i duhet ushqimi i tij, drita. Secili në botë pajtohet me këto fakte. Fitreti është vërtetuar në Kur’an dhe pikërisht ai na tregon për varshmërinë tonë dhe na fton drejt Qenies Absolute-Zotit. Tani do të shqyrtojmë se cilat janë pikat e përbashkëta në mes të udhëzimit përmes fitretit dhe udhëzimit me ndihmën e gjuhës, dhe ku ato ndahen. Ajo në çka dallohet fitreti dhe pejgamberllëku tregon në nevojën e udhëzimit të dikujt nga jashtë (udhëzimet e pejgamberëve), mbi ne. Së pari duhet sërish t’i numërojmë pikat e përbashkëta të këtyre dy udhëzimeve: 1. Të dy udhëzimet i takojnë krijimit të Zotit dhe janë manifestim i Vullnetit të Zotit; 2. Edhe pejgamberllëku edhe fitreti e udhëzojnë njeriun drejt cakut të njëjtë, e ky cak është lumturia e përhershme dhe shpëtimi; 3. Pejgamberllëku dhe fitreti ndihmohen ndërmjet veti, asnjëra nuk do të mundej pa atë tjetrën; dhe 4. Të dyja e potencojnë nevojën për atë tjetrën-pa të cilën asgjë nuk mund të bëhet. Tani le të shohim se ku dallojnë njëra nga tjetra: 1. Fitreti është i përgjithshëm, u përket të gjithë njerëzve; Çdo njeri do të shkatërrohej pa fitretin. Kjo do të ishte e njëjtë me situatën sikur dikush e lëshon njeriun të eci mbi fushën e minuar që nuk është e identifikuar. Të gjithë njerëzit gjithnjë e kanë patur këtë fitret. Fitreti është kandili i njeriut (bile edhe jomuslimanit) na botën materiale;

110

2.

Të gjithë njerëzit e kanë të njëjtin fitret, ashtu u është krijuar edhe për nga kualiteti dhe për nga intenziteti. Pejgamberi s.a.v.s. thotë se çdo fëmijë është i lindur me fitretin e pastërt, përveç kur faktorët e jashtëm e lëvizin/largojnë nga ai. I përmendëm ajetet kur’anore ku thuhej: “Pasha njeriun dhe Atë që e krijoi atë! Dhe ia mësoi se cilat janë të këqijat dhe të mirat e tij.” (Esh-Shems, 7-8). Faktorët e jashtëm mund ta forcojnë ose dobësojnë intenzitetin e fitretit. Ky është shkaku përse njeriu ka potenciale të ndryshme në vetvete. Kur njeriu orientohet drejt një potenciali, disa të tjerë i ka më të dobët. Edhe mëkati mund të jetë një nga shkaqet përse i anashkalojmë disa nga potencialet tona, ndërsa edhe ekstremizmi në diçka mund të jetë shkak i lënies pas dore të disa çështjeve tjera. All-llahu i LartMadhëruar në suren El-Xhathije, në ajetin 23, i ka numëruar të gjithë faktorët që na e pakësojnë fuqinë pozitive të potencialit-duke iu falënderuar dhënies sonë përparësi epsheve: “A e ke parë ti (Muhammed) atë që duke e ditur, dëshirën e vet e respekton si zot të vetin, atë All-llahu e ka humbur, ia ka mbyllur të dëgjuarit dhe zemrën e tij, i ka vënë perse mbi të pamurit e tij, më thuaj pos All-llahut, kush mund ta udhëzojë atë? A nuk merrni mësim?” Çfarë ka ndodhur këtu? Njeriu e ka fitretin i cili udhëzon në drejtim të duhur, por dalin në skenë epshet dhe e shpiejnë drejt rrugëvetjera, natyrisht rrugës së shtrembër. Fitreti mundet edhe të forcohet. Kështu ajeti 69, ajeti i fundit i sures El-Ankebutë thotë: “E ata, të cilët luftuan për hir Tonë, Ne, me siguri do t’i orinetojmë rrugës për te Ne, e nuk ka dyshim se All-llahu është në krahun e besimtarëve.” Nëse fitreti i dikujt p.sh. është sikur kandili, me përpjekjen e vet ai mund ta bëj që drita të ritet/shndërrohet në llambë me fuqi prej 200 voltë. Kur është në pyetje pejgamberllëku, ai për dallim nga fitreti nuk u përket të gjithë njerëzve, nuk është i përgjithshëm (universal). Nuk e kanë dëgjuar të gjithë njerëzit në të gjitha kohërat fjalimin e Pejgamberit s.a.v.s. qoftë drejtpërdrejtë apo tërthorazi/indirekt. Pejgamberllëku nuk ka qenë njësoj i kapshëm për të gjithë, por në Kur’an theksohet edhe një përjashtim nga kjo. “E Ne nuk dënuam askë para se t’ia dërgojmë të dërguarin.” (El-Israë, 15). Është e mundur pra, që ndonjë populli të mos i ketë ardhur fjala e pejgamberit, por ama udhëzimi i fitres u arrin të gjithëve dhe e njëjta ëshët për çdo kë. Është e natyrshme që atyre që ishin afër Pejgamberit s.a.v.s. dhe të cilët aftësitë e tyre të fitres i shfrytëzuan ashtu siç duhet-iu forcua edhe feja edhe fitreti. Pejgamberi s.a.v.s. në një rast tha: “ Lum për ata që e dëgjojnë fjalimin tim dhe ua përcjellin gjeneratave pas tyre që janë më të dijshëm!” P.sh. kur Pejgamberi s.a.v.s. i tha popullit të vet se Kur’ani është sikur Dielli: kjo sepse nëse Dielli është për të gjitha kohërat, atëherë edhe Kur’ani është i tillë.njerëzit atëbotë nuk dinin asgjë për Diellin përveç se ishte një “top ndriçues”. Por, sot njerëzit shumë dijnë mbi Diellin dhe mjaft e kanë të qartë këtë hadith të cilin e kanë transmetuar njerëzit të cilët ishin më pak të ditur se sa ne. Ekziston edhe një hadith ku thuhet: “Kush mbërrin moshën 40 vjeçare dhe nuk ka marrë shkop, është mëkatar.” Më pas u diskutua se përse Pejgamberi s.a.v.s. e tha këtë, dhe disa “ekspertë” arritën në përfundimin se njeriu pa shkop mund të rrëzohet diku dhe të vritet. Mirëpo, komentimi i vërtetë është: Në moshën 40 vjeçare arrihet periudha më e pjekur, njeriu është tërësisht i

111

plotësuar kur është në pyetje dituria. Shkopi, në të vërtetë është mendimi i drejtë, në të pra, në këtë moshë duhet të mbështetet.

FITRETI PËRHERË ËSHTË I NJËJTË, NË TË GJITHA KOHËRAT DHE TEK TË GJITHË NJERËZIT Të rezymojmë, fitreti gjithnjë është i njëjti, në të gjitha kohërat dhe tek të gjithë njerëzit, kurse pejgamberllëku megjithastë nuk është njësoj i kapshëm për të gjithë. Thamë më parë se Kur’ani nuk ka kundërthënie-dhe do ta citoj ajetin 24 të sures Fatir: “Ne të dërguam ty më atë që është e vërtetë, lajmgëzues e qortues, e nuk pati asnjë nga popujt që nuk pati të dërguar.” d.t.th. të gjithë njerëzit kana patur atë që ua ka tërhequr vërejtjen. Mirëpo, në ajetin e 6 të sures Jasinë thuhet në pamje të parë një çështje ndryshe nga e para: “Për t’ia tërhequr vërejtjen një populli, që të parëve të tyre nuk u është tërhequr, e për atë shkak ata janë të hutuar.” Këto dy ajete, shikuar sipërfaqësisht, vërehet se nuk korrenspodojnë njëri me tjetrin. Por, për këtë ekziston sqarim. Në ajetin e theksuar të sures Fatir-mendohet në udhëzimin e fitretit, e cila, siç thamë-është e njëjtë në të gjitha kohërat. Pikërisht fitreti është ai që ia tërheq vërejtjen njeriut nga brendia që të mos bëj asgjë të keqe. Nuk ka njeri në botë i cili nuk e din se të vrasësh fëmijë është krim. Le të kujtohemi se dikatëtorët në botë veprën e tyre të keqe tentojnë ta justifikojnë me fjalë të mira, ngase e ndiejnë se tërë këtë duhet ta përziejnë dhe ta servojnë në formë të drejtësisë, sepse sipas fitretit të tyre, janë të vetëdijshëm se e drejta është e mirë, ndërsa padrejtësia (zullumi) e keqe. Gjithashtu, askush në botë nuk do të thotë se tradhëtia dhe dhuna janë të mira, kurse humaniteti i keq. Le të shqyrtojmë edhe njëherë ajetin e fundit të sures El-Ankebut, ku thuhet: “E ata, të cilët luftuan për hir Tonë, Ne, me siguri do t’i orientojnë rrugës për te Ne, e nuk ka dyshim se All-llahu është në krahun e bamirësve.” Nëse dikush e din se drejtësia është gjë e bukur dhe lufton për të-atëherë pason udhëzimi i Zotit. Le ta marrim për shembull një fshat xhahil, banorët e të cilit përnjëherë e pranojnë Islamin, e askush të mos ketë vajtur aty për t’i thirrur në Islam. Por, fitreti i tyre ka kuptuar se Islami është fe e vërtetë. Le ta theksojmë shembullin e një gjermani i cili pranoi Islamin. Ky njeri tërë jetën ishte i drejtë, i ndihmonte të varfërit, pa pagesë u kryente punë, më pas u martua me Lejlanë dhe e pranoi Islamin. Lejlaja ishte vetëm pika e fundit në gotën e plotë të Islamit. Ai (gjermani) edhe vetë deklaroi se tërë jetën ka jetuar sipas Islamit, por për këtë nuk ka qenë i vetëdijshëm. Përse atëherë vendet islame në të shumtën e rasteve i godet varfëria? Për shkak se e kanë harruar atë që e kanë ditur sipas fitretit dhe pejgamberllëkut-dhe nuk kanë vepruar sipas asaj që e kanë ditur. Sa i përket ajetit të 6 të sures Jasinë, fjala është për udhëzim nëpërmjet ndihmës së pejgamberllëkut. Në ajetin 22 të po të njëjtës sure (Jasin) qëndron: “E, ç’kam unë që të mos e adhuroj Atë që më krijoi dhe te Ai ktheheni.” Këtu kemi foljen “fetare”-të krijosh, e cila është e të njëjtës rrënjë si e fitretit, ndaj në këtë ajet nënkuptohet “me ndihmën e fitretit të krijosh”. D.t.th. dikur isha asgjë, pastaj më krijoi, dhe më pas Atij do t’i kthehemi, ngase nuk më ka krijuar pa qëlli/synim. Andaj 112

duhet ta Adhurojmë, t’i Falemi dhe të ecim drejt Tij. Qenia e njeriut qëndron në 3 gjëra: mendimin, ahlakun dhe veprën. Vepra e tij është rezultat i moralit (ahlakut) të tij, kurse morali është rezultat i mendimit të tij. Mendimi rrjedhnga shpirti, nga vetë qenia jonë. Shohim se ahlaku është në mes. Nga njëra anë ëhtë mendimi-e nga ana tjetër vepra. Pra, meqë mendimi buron nga shpirti, nga vetëdija jonë-atëherë nëse qenia është nga Zoti, të gjithë veprimet e qenies sonë duhet të bëhen në Emër të Zotit tonë-që Ai të jetë i kënaqur. Në ajetin 22 të sures Jasinë, fjala është për njeriun i cili i drejtohet popullit, duke u përpjekur ta ngjall fitretin tek njerëzit. Ai i cili tërheq vëmendjen, në të vërtetë është fitreti. Pra, secilit që i është dhënë pejgamberllëku-e kanë patur një pejgamber në mjedisin e tyre dhe nuk e kanë dëgjuar-ju vjen dënimi, që nuk do të thotë se është e njëjtë edhe për mosdëgjueshmërinë e fitretit (pa u ardhur pejgamber). Ta sqarojmë më mirë: Një eskimez apo indian (banorë vendas i Amerikës) nuk do të ndëshkohen përse nuk kanë falur 5 kohë namaz, por nëse kanë bërë ndonjë zullum, ngase sipas fitretit e ka ditur (indiani apo eskimezi) se kryen zullum (sepse fitreti i tij qartë i ka dëftuar se ç’është e mirë dhe ç’është e keqe). Në suren En-Nisa, nga ajeti 97-99, përmendet grupi i njerëzve që në Ditën e Gjykimit do të jenë në mesin e fatkeqëve: “Melaqet që ua morën shpirtin e atyre që ishin mizorë të vetvetes ju thonë: “Në çka ishit ju ?” Ata thanë: “Ne ishim të paaftë në atë tokë!” (Melaqet) Ju thonë: “A nuk ishte e gjërë toka e All-llahut e të migronit në të?” (e të praktikonit lirisht fenë e Zotit). Vendi i tyre është Xhehennemi dhe sa vend i keq është ai! Përveç atyre që ishin të paaftë nga burrat, gratë, e fëmijët që nuk kishin mundësi të gjenin, as mënyrë, as rrugë (për shpërngulje). Atyre do t’iu falë All-llahu. All-llahu është që shlyen e fal shumë (gabime).” I ndjeri Tabatabai dinin (fenë) dhe fitren (natyrshmërinë) i solli në lidhje ndërmjet tyre, përmes ajetit të sures El-A’rafë: “Po atyre që i përmbahen (fortë) Librit dhe e falin namazin, Ne nuk ua humbim shpërblimin atyre që bëjnë vepra të mira (të mirëve).”

NË PËRGJITHËSI SI NDODH NË BOTË ÇRREGULLIMI DHE FESATI? Nëse dëshirojmë ashtu siç duhet t’i caktojmë rrënjët e çrregullimit, duhet t’i kujtojmë dy ajetet që i kemi përmendur më herët. Në ajetin 30 të sures Er-Rum, thuhet: “Përqëndro vetveten tënde sinqerisht në fe, i larguar prej çdo të kote, (e ajo fe), feja e Allllahut në të cilën i krijoi njerëzit, s’ka ndryshim (mos ndryshoni) të asaj natyrshmërie të krijuar nga All-llahu, ajo është feja e drejtë por shumica e njerëzve nuk e dinë.” Ndërsa në suren Ali-Imran, në fillim të ajetit 19, thuhet: “Feja e pranueshme tek All-llahu është Islami.” Nëse këto të dy ajete do t’i bashkojmë, do të vijmë gjer tek dy përfundime mjaft të bukura: 1. Çdoherë burrimi i çrregullimeve në tokë është hudhja e fitretit jashtë funksionit. Nuk mund të ndodh të shfaqet ndonjë çrregullim në shoqëri e fitreti të mos jetë i bllokuar; dhe 2. Islami nuk është fe e ndrydhjes, e përbërë nga disa rregulla që përqëndrohen rreth asaj se çfarë duhet e çfarë nuk duhet, dhe çfarë lejohet e çfarë nuk lejohet, përkundrazi Islami është, në të vërtetë, i bazuar në kuptimin dhe nocionet e ligjeve të krijimit të Zotit. Sikurse që lutja në

113

kushtet e mira bukur lulëzon, ashtu edhe ai që i kupton këto ligje të Zotit vetë lulëzon. Të përkujtojmë: Dy janë llojet e udhëzimit që i ofrohen njerëzimit: udhëzimi i fitretit dhe udhëzimi përmes fjalës (pejgamberllëku). Këto dy udhëzime kanë pikë takimet e tyre, por diku dallohen. I LartMadhëruari ka thënë se Rruga e Drejtë arrihet përmes mbajtjes së fortë për Librin (Kur’anin) dhe faljes së namazit, kurse çrregullimi shkaktohet në lërjen pas dore të këtyre dyjave. Tani le të shohim se si ky çrregullim (fesad) realizohet në shoqëri? I ndjeri Tabatabai në tefsirin e tij, i komenton ajetet 161-171 të sures El-A’rafë, të cilat 11 ajete po i theksojmë këtu: Ajeti 161: “(përkujto edhe këtë) Kur atyre iu tha: “Banoni në këtë fshat (vendbanim)dhe hani nga (frutat e tij) kah të doni e thuani: “Falje!” dhe në derë të hyni të përulur, se Ne do t’ua falim mëkatet tuaja dhe do t’ua shtojmë edhe më punëmirëve!” Ajeti 162: “E ata prej tyre që ishin mizorë ndryshuan fjalë tjetër nga ajo që iu kishte thënë, atëherë Ne zbritëm kundër tyre një dënim nga qielli për shkak se ishin zullumqarë.” Ajeti 162: “Dhe pyet ti (Muhammed) për fshatin që ishte në breg të detit e ata e shkelën rendin e të shtunës (që e kishin të ndaluar gjuajtjen e peshqve), kur në të shtunën e tyre peshqit u vinin sheshazi mbi ujë, e në ditën që nuk festonin të shtunën nuk e vinin. Ja, kështu i sprovuam ata ngase ishin mëkatarë.” Ajeti 164: “Dhe kur një grup prej tyre thanë: “Përse këshilloni një popull që Allllahu do ta shkatërrojë ose dënojë me një dënim të ashpër? “Thanë (këshilluesit): “Arsyetim para Zotit tuaj dhe me shpresë që t’u largohen gabimeve.” Ajeti 165: “E kur braktisën atë për të cilën ishin këshilluar, Ne i shpëtuam ata që pengonin nga të këqijat, ndërsa ata që kundërshtuan i kapëm me një dënim të fortë, ngase ishin të shfrenuar.” Ajeti 166: “E kur ata tejkaluan me arrogancë të hapët, nga ajo që ishin të ndaluar, Ne i shndërruam në majmun të përbuzur.” Ajeti 167: “Përkujto (o i Dërguar) kur Zoti Yt shpalli qartas se mbi to do të vë, deri në Ditën e Kijametit, sundimin e ndonjë që ka për t’ua shijuar atyre mundimin më të shëmtuar. Vërtetë Zoti Yt ndërmerr shpejt dënimin, Ai edhe falë e mëshiron shumë.” Ajeti 168: “Ne i shpërndamë ata në grupe nëpër tokë, prej tyre ka të mirë, por edhe, jo të tillë. Ne i provuam me të mira e me të këqija, në mënyrë që të tërhiqen nga e keqja.” Ajeti 169: “E pas tyre erdhi brezi që trashëgoi Librin. Këta merrnin mjete të pavlerë të kësaj bote (lakmues që nuk dallonin të mirën a të keqen) e thonin: “Do të na bëhet falje; ndërsa, po t’u vijë atyre diç si ajo, e merrnin atë përsëri. A nuk është marrë prej tyre zotimi në Librin (Tevratin) se nuk do të thonë ndaj All-llahut tjetër pos të vërtetës dhe ata e dinin mirë çka në të (Libër). Po, a nuk kuptoni se bota tjetër është më e mirë (se ajo çka merrnit ju) për ata që ruhen.” Ajeti 170: “Po atyre që i përmbahen (fortë) Librit dhe falin namazin, Ne nuk ua humbim shpërblimin atyre që bëjnë vepra të mira (të mirëve).” Ajeti 171: “Përkujto kur ngritëm kodër mbi ta si re, e ata menduan se ajo do të bie mbi ta. (Ne u thamë): “Merrni këtë që u dhamë me kujdes dhe përkujtoni ç’keni në të, e të ndaheni nga ajo që është e ndaluar.”

TRI LLOJE TË NJERËZVE 114

Në këto 11 ajete të sures El-A’rafë mund të gjejmë tri lloje të njerëzve: 1. Zullumqartë (tiranët); 2. Neutralët; dhe 3. Ata të cilët u kundërvihen zullumqarëve. Kur’ani Famëlartë i theskson karakteristikat e këtyre njerëzve, dhe më pas i sqaron ligjet e krijimit të Zotit dhe ligjet e shkaktimit të çrregullimeve në tokë (nga ku fillon ai dhe ku mbaron), që të na sqaroj kuptimin e fesë në përgjithësi. Në fund na bëhet e qartë se feja përbëhet nga dy komponenta: pejgamberllëku dhe fitreti-nga ku kemi edhe dy udhëzime. Tabatabai konstaton: “Nëse këtyre 11 ajeteve të Kur’anit do t’u shtonim edhe disa ajete kur’anore, do të fitonim në të vërtetë komplet mozaikun e personalitetit njerëzor, se si do të duhej të duket ai. Kur i shqyrtojmë këto ajete të Kur’anit, arrijmë në përfundimin se njeriu nuk është asgjë tjetër pos mishërimi dhe pasqyrimi i cilësive të fitretit të tij. Ç’është e vërteta, njeriu është manifestimi i ligjeve të Zotit të cilat e drejtojnë botën dhe ligje të fitretit të tij. Kur themi ligji i fitretit, kemi parasysh ligjet që realizohen me vetë jetën në këtë botë në bashkëpunim me pejgamberllëkun. Tabatabai thotë se caku i tij është gjetja e përgjigjes në pyetjen ç’është feja e vërtetë. Ajo të cilën njerëzit rëndom e mendojnë është mendimi se feja është kompozicioni i ligjeve të cilat diçka lejohet ose ndalohet, që gjithsesi nuk është e vërtetë. Feja (Ed-din) nuk është diçka që merret vetëm me ndalimet (haramin) dhe lejesat (hallallin), ajo në të vërtetë është njohja e ligjeve të Zotit në burimin e tyre, ligjet e fitretit, bashkimin e këtyre të dyjave dhe kahëzimi drejt cakut të përgjithshëm kryesor. Feja ka ardhur që, përpos të tjerave, t’i forcoj ato potenciale që i posedojmë brenda vetvetes, në zemrën tonë: ahlakun, mirësinë, butësinë, arsyen, forcën etj. Nëse dikush i ndjek siç duhet këto postulate të fesë, atëherë sipas komentimit të Kur’anit, nuk mund të devijon, kurse nga feja mund të heq dorë vetëm ai që i ka ikur mendja. Kështu thuhet edhe në Kur’anin Famëlartë: “E kush largohet prej fesë së Ibrahimit përveç atij që e poshtëron vetveten. Ne atë e bëmë të zgjedhur në këtë botë, kurse në botën tjetër ai është njëri prej të lartëve.” (ElBekare, 130). Nëse ky rregull do të shpjegohej (kumtohej), të gjithë do të pranonin, duke thënë se kjo është e vërtetë, e natyrshme, diçka që na përgjigjet të gjithëve, përveç atyre që janë të marrë. Por kusht që kjo të lind me fryte të shëndosha është që ajo të cilën e kemi në vetvete ta pastrojmë, e pastaj ta vendosim/jetësojmë këtë rregull. Përveç karakteristikave të tri lloj njerëzish, ato 11 ajete paraqesin edhe disa rrëfime nga jeta e beni israilëve-popullit çifut-ku pikërisht edhe mund të hasen të tri këto lloje të njerëzve-thotë Tabatabai. Rrëfimet e Kur’anit nuk merren me historinë, askund nuk ka data, por ata pikërisht e përcjellin esencën e cila pajtohet me fitretin e njeriut. Nga rrëfimet mund të konstatohet se çdo veprim yni dhe sjellja tërheq me vete edhe ndonjë rezultat. Pra, sjellje e keqe-rezultat i keq, kurse sjellje e mirë-rezultat i mirë. Imam Aliu a.s. në “Nehxhul-Belaga” thotë: “Ligjet e Zotit janë të njëjtë si në tokë ashtu edhe në qiell. Këtu mendohet se ligjet janë të njëjta si në botën materiale ashtu edhe në atë shpirtërore, si në të kaluarën, të tashmen dhe në të ardhmen, ashtu sikur që Zoti është i njëjtë si në të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen. Kjo nënkupton se këto ligje gjithmonë kanë pasojat e tyre.

115

Në këto 11 ajete flitet për atë se si çifutët morën detyrë (u urdhëruan) nga Zoti të hyjnë në një qytet në Palestinë, ta pushtojnë dhe t’i nënshtrojnë banorët e atëhershëm. Por Kur’ani thotë se çifutët nuk e kryen obligimin e tyre-dhe atëherë u dënuan nga Zoti dhe u endën për plot 40 vjet nëpër Sinaj. Në suren El-Maide, nga ajeti 20, gjer tek ai 26 flitet mbi ta: “Ajeti 20: “Përkujto (o i Dërguar) kur Musai i tha popullit të vet: O populli im, përkujtonie dhuratën e All-llahut ndaj jush, kur në mesin tuaj dërgoi pejgamberë, iu mundësoi të jeni sundues dhe ju dha çka nuk i dha askujt nga popujt.” Ajeti 21: “O populli im, hyni në tokën e shenjtë, të cilën All-llahu ua premtoi, dhe mos u ktheni mbrapa, pse atëherë ktheheni të dëshpëruar.” Ajeti 22: “Ata (populli i Musait) thanë: “O Musa, aty është një popull i fuqishëm (dhunues), prandaj ne nuk do të hyjmë aty kurrë derisa ata të mos dalin nga ajo (të na e lirojnë pa luftë), nëse dalin ata nga ajo, ne do të hyjmë.” Ajeti 23: “Dy burra, prej atyre (prijësve) që All-llahu i kishte pajisur me bindje dhe kishin frikën e Tij thanë: “Hyruni atyre nga dera, e kur t’u hyni nga ajo, atëherë ju jeni ngadhnjyes. Dhe vetëm All-llahut mbështetuni, nëse jeni besimtarë të sinqertë.” Ajeti 24: “Ata thanë: “O musa, ne kurrë nuk hyjmë në të derisa ata janë aty, shko pra ti dhe Zoti yt e luftoni, ne po rrimë këtu!” Ajeti 25: “(Musai) Tha: “Zoti im! Unë nuk kam në dorë pos vetes sime dhe as vëllai im (Haruni nuk ka në dorë pos vetvetes, ose: pos vetes dhe vëllait tim), ndana, pra, neve prej popullit të fëlliqtë.” Ajeti 26: “(All-llahu) Tha: “Ajo (tokë) është e ndaluar (haram) për at dyzet vjetë. Do të sillen nëpër tokë (të hutuar). Ti mos u keqëso për popullin e shfrenuar.”

CILA ISHTE DOMETHËNIA E ENDJES 40 VJEÇARE TË ÇIFUTËVE? Domethënia është që të vdes gjenerata e padëgjueshme, dhe askush, pas 40 vjetësh, nga ajo gjeneratë të mos hyjë në atë qytet. Edhe më tutje Kur’ani përmend rrëfimin mbi njerëzit në breg të detit. Ata janë ato që ligjet e Zotit i shkelën, dhe ata çifutë të cilëve dita e shtunë u ishte caktuar për pushim dhe e kishin ndaluar peshkimin, kurse ata pikërisht atë ditë peshkonin. E përse? Ndodhi që peshqit mu të shtunën të vinin në breg të detit, dhe njerëzve u vinin nga të gjitha anët, kurse në përfundim të së shtunës në të gdhirë të së dielës tërhiqeshin dhe shkonin në thellësitë e detit. Peshqit iu dërguan çifutëve-qëndron më tej në Kur’an, si provim dhe sprovë, që Zoti ta shoh se si do të veprojnë. Qëllimi ishte të ndahen vepërmirët nga ata zullumqarët dhe shkelësit e ligjit. Këtu vijmë deri tek një konkludim mjaft i bukur. Kur Kur’ani thotë se gjithçka që gjendet në tokë dhe qiej është e Zotit, këtë nuk duhet ta konsiderojmë vetëm si një frazë, porse duhet të kuptojmë se të gjitha qeniet-si në të kaluarën ashtu edhe në të ardhmen dhe të tashmen, dhe në çdo kohë (çast, moment) veprojnë sipas urdhërave të Zotit. Edhe shumë gjëra që neve sot na ndodhin në jetërat tona, nëse pas më thellë i hulumtojmëshqyrtojmë, do të shohim se janë vetëm test të Zotit. Neve p.sh. na ndodhin shumë gjëra tërheqëse, por që janë haram. Fjala bie, na ofrohet shkuarja në ndonjë vend ku ka harame, por që është i lirë dhe komod, dhe ne menjëherë e bindim vetveten se kjo është e mirë.

116

Ende jemi në testim mes Zotit nga njëra anë, dhe epsheve tona nga ana tjetër, përkatësisht shejtanit. Nëse e zgjedhim Zotin, përgjithnjë jemi në Xhennet, e nëse e zgjedhim, anën e shejtanit, ja ku përfundojmë në Xhehennem. Njëherë Pejgamberi s.a.v.s. në shoqëri të as’habëve ishte duke qenë ulur dhe përnjëherë ata (as’habët) vërejtën se fytyra e tij u ndryshua. E pyetën: “Çfarë ndodhi o i Dërguari i All-llahut, që u shqetësove?” Pejgamberi s.a.v.s. u përgjigj: “Përpara 70 vjetësh njërin e hudhën nga sipër në Xhehennem, dhe tani pas 70 vjetësh udhëtimi/rrugëtimi ra në fund të Xhehennemit.” Imam Homeini thotë se ata që hadithin e mësipërm e kanë kuptuar tekstualisht, nuk e kanë kuptuar domethënien e tij. Në të vërtetë Pejgamberi s.a.v.s. deshi të thoshte se vdiq njeriu i cili 70 vjet të jetës së vet i kishte kaluar në kundërshtim ndaj Zotit: Gjithçka që ka folur, menduar, vepruar, punuar ka qenë xhehennemore. Sot ai në të vërtetë vdiq dhe shkoi drejt në Xhehennem. Pra, domethënia e këtij ajeti ishte që të na tregoj se gjithmonë jemi në testim, ashtu sikur çifutët u sprovuan me peshqit në ditën e shtunë. Mirëpo, ata menduan që ta mashtrojnë Zotin, ndaj edhe ndërtuan një breg të vogël artificial dhe vendosën pendë ku ishin peshqit, dhe më pas ditën e nesërme (të dielën) i gjuajtën-kapën peshqit. Grupin i dytë thamë se e bëjnë neutralët. Kur’ani ka shpjegim mjaft të bukur për neutralët. Gjatë kohës së krizës dhe vështirësive nga ata (neutralët) nuk ka kurrfarë dobie, e kur është në pyetje ndarja e plaçkës së luftës-ata janë më të zhurmshmit dhe më kërkuesit. Grupi i tretë është ai që thërret për të mirë dhe ndalon nga e keqja. Kur’ani thotë se vijnë neutralët dhe u thonë: Meqë jobesimtarët nuk i dëgjojnë urdhërat e Zotit, dispozitat dhe ligjet e Tij, përse t’ju dëgjojmë juve. Lerëni ata (jobesimtarët) në dorë të Zotit-le të bëj Ai me ta çfarë të dëshiroj. Mirëpo, grupi i cili ndalon nga e keqja dhe urdhëron për të mirë, do t’iu përgjigjet se ata edhe më tej do të vazhdojnë me tërheqjen e vërejtjes, dhe ate për dy arsye: 1. Të kemi justifikim tek Zoti se kemi bërë diçka; dhe 2. Ekziston akoma shpresa e madhe se ata do t’i kthehen Zotit, ngase zemrat janë në duart e Zotit-ndoshta ndonjë këshillë e jona do të jetë e mjaftueshme të lëvizin zemrat e tyre. Tabatabai ka nxjerrë një përfundim: Grupi i cili largon nga e keqja dhe urdhëron për të mirë-thekson se atë që e bëjnë është falje tek “Zoti juaj (Rabbikum) e nuk thonë: “Zoti ynë (Rabbina).” Tabatabai sqaron se ata dëshirojnë të thonë se Ai ëshët Zoti juaj dhe këtë që ne e bëjmë, e bëjmë në emër të Zotit tuaj dhe ju gjithashtu përpara Zotit keni të njëjtin detyrim. Meqë ata që shkojnë pas peshqëve të tyre që u shfaqën të shtunën, dhe duke i gjuajtur e thyejnë ligjin, edhe ju gjithashtu e theni ligjin ngase jeni neutral, sepse edhe ju duhet të largoheni nga të këqijat dhe t’i urdhëroni për të mirë. Obligimi i udhëzimit për të mirë dhe ndalimi nga e keqja-nuk është për atë që ta ndalon nga mëkati, por për atë se kjo është obligim i veçantë për secilin nga ne. Mjaft me rëndësi është poenta që urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja nuk duhet të jetë gjer në atë pikë që ato të ftohen ta pranojnë këtë. Ata që thërrasin duhet të jenë të njëjtë pa marrë parasysh se si do të reagoj i ftuari (d.t.th. a thua do ta pranoj thirrjen apo në mënyrë arrogante do ta refuzon). Edhe ky është një qëndrim mjaft i rëndësishëm në marrëdhëniet shoqërore.

117

Nëse këtëe kemi parasysh, do të kemi dy përfundime pozitive: Nga njëra anë nuk do të lodhemi duke e bërë këtë, dhe nga ana tjetër fare nuk do të na interesoj se çfarë mendojnë njerëzit mbi ftesën (thirrjen tonë). E kemi kryer detyrimin fetar, e shpërblimin edhe ashtu e presim nga Zoti ynë.

PËRSE XHEHENNEMI KA SHTATË DYER, NDËRSA XHENNETI TETË? “Ai (Xhehhemmi) i ka shtatë dyer, çdo njëri prej tyre ka shtegun (derën) e caktuar (nëpër të cilën do të hyjë).” (El-Hixhr, 44). Pejgmaberi s.a.v.s. thotë: “Kjo botë është arë në të cilën mbjellet për në ahiret.” Kushdo që shpërngulet për në botën tjetër, duhet të niset nga kjo botë dhe duhet të kaloj nga kjo derë, qoftë ajo e Xhehhenemit apo Xhennetit. Ne jemi ata të cilët vetes ia hapim disa nga dyert e theksuara. Çdo njeri ka tetë shqisa për të kuptuar: pesë shqisa janë dhahir (të pamurit, të dëgjuarit, shijimi, nuhatja, dhe të prekurit); kurse tri të tjerat janë brenda njeriut në batin, e ato janë: akli (intelekti), hijali (imagjinata) dhe vahima (vetëdija ose ndërgjegja). Vahima (ndërgjegja) është shqisa përmes së cilës e ndiejmë kënaqësinë ose dëshpërimin në çastin e parë, p.sh. kur dikush hyn në derë. Hijali (imagjinata)ëshët gjendja kur vetvetes ia paraqesim fotografitë e ngjarjeve të kaluara. Secila nga këto tetë shqisa ka nga dy drejtime: Njërin drejt Xhehennemit, tjetrin drejt Xhennetit. P.sh me ndihmën e shqisës së dëgjimit mundemi që vetveten ta shpiejmë në Xhennet ose Xhehennem, gjithashtu edhe me ndihmën e shqisës së nuhatjes. Shqisa e tetë e cila na shpie vetëm në Xhennet është akli (intelekti). Përgjigjen se përse kjo është kështu e kemi në ajetin e 130 të sures El-Bekare: “E kush largohet prej fesë së Ibrahimit përveç atij që poshtëron vetveten. E pyetën Pejgamberin s.a.v.s. se ç’është akli? U përgjigj se ai është ajo me të cilin i robërohet All-llahut dhe fitohet Xhenneti. Ai i cili me intelektin e vet drejton në mënyrë të drejtë, nën kontroll do të vëjë edhe shtatë shqisat tjera, kështu që do t’i marrë në disponim tetë dyertë e Xhennetit. Kur janë në pyetje dyert e Xhehennemit-të gjithë shqisat (të shtatëtat) shpiejn tek dyert e tij; Në suren En-Nurë, në ajetin 21 thuhet: “O ju të cilët besuat, mos shkoni gjurmëve të djallit, pse kush ndjek gjurmët e djallit, ai urdhëron për të shëmtuara e të irituara, e sikur të mos ishte mirësia e All-llahut ndaj jush edhe Mëshira e Tij, askush prej jush nuk do të pastrohej kurrë (prej mëkatesh), por All-llahu e pastron atë që do Ai. All-llahu dëgjon e di.” Dallohet kuptimi filozofik dhe praktik i intelektit. Tërë jobesimtarët e kësaj bote sado që janë të fuqishëm në të menduarit e tyre, gjindshmërinë dhe shkencën, posedojnë vetëm intelektin ‘ameli (intelekti praktitk) dhe ata me intelektin e tyre rezonojnë mirë se ç’ka është për ta e mirë dhe ç’ka e keqe dhe sipas këtyre “masave” gjinden mirë në të. Ky është një llojë intelekti sikur një nga shqisat dhe nuk dallohet as te jobesimtari e as te besimtari. “Pse ai shumë mendonte, rradhiste e përgatiste (për Kur’anin). Qoftë i shkatërruar, po si perceptonte? Prapë qoftë i shkatërruar, po si perceptonte. Ai sërish thellohej në mendime, pastaj mrrolej dhe bëhej edhe i vrazhdë. Pastaj ktheu shpinën me mendjemadhësi. E tha: “Ky (Kur’ani) nuk është tjetër, vetëm se magji që përcillet prej të tjerëve.” (El-Muddeththir, 18-24). 118

Një grup dëshironte ta heq qafe Muhammedin s.a.v.s. dhe pasi që menduan gjatë shkuan tek Ebu Talibi dhe ia ofruan Velid ibn Mikirin-një djalosh të bukur dhe intelegjent në ndërrim për Muhammedin s.a.v.s. të cilin ata do ta vrisnin. S’do mend që Ebu Talibi iu përgjigj: “Vallë mos jeni çmendur?! Unë djalin tuaj ta ushqej, e ju timin ta mbysni. E nëse veçdëshironi kësi plani, ma sillni djalin tuaj që unë ta mbyti dhe pastaj do të mendoj se ç’duhet të bëj.” D.t.th. funksioni i intelektit praktik të njohjes është më i mirë se e keqaj ose interesi. Ekziston edhe intelekti nezari (spekulativ, intelekti filozofik) i cili e shqyrton hakkun dhe batilin si diçka që nuk mund të matet me matëset e kësaj bote (dynjaje). Me këtë intelekt disponojnë ata të cilët e kanë fenë e shëndoshë dhe fitretin e shëndoshë. Ata të cilët e kanë madje njërin nga këto: ose fenë e shëndoshë ose fitretin e shëndoshë-nuk do të bëjnë thyerje (incidente) morale. Këto dy lloje intelekti mund t’i vëmë në peshore, e kjo është më së miri me një ndodhi nga lufta në mes Imam Aliut dhe Muavijes. Muavijasit e morën të vetmin burim të ujit (që do të thoshte humbje për këta të tjerët), e së shpejti pas kësaj taborri i Imam Aliut e mori këtë burim të ujit. Dhe çfarë ndodh? Luftëtarët e Imam Aliut dëshirojnë t’ua kthejnë në të njëjtën mënyrë muavijasve dhe t’ua ndalojnë ujin. Imam Aliu në këtë rast solli një vendim që të hapet një korridor gjer tek burimi dhe muavijasve t’u lejohet shfrytëzimi i ujit. Nga pikpamja e poltikës pragmatike-vendimi i Imam Aliut është i gabuar (akl ‘ameli), por nga pikpamja e akli nezarit, ky vendim është i mirë dhe human. E pyetën Pejgamberin s.a.v.s. a mundet të jetë besimtar ai që dëshiron bile fare pak të mashtroj. Përgjigj-ja ishte se mundet, por pasoi edhe pyetja a mundet të tradhëtoj. Pejgamberi s.a.v.s. u përgjigj se kjo nuk mundet. Besimtari nuk shërbehet me mashtrimin dhe gënjeshtrën-ngase kjo është në kundërshtim me intelektin (aklin). Intelekti ‘ameli d.t.th. se caku i arsyeton mjetet, por intelekti nezari d.t.th.-jo!

119

120