Protojerej Radomir V. Popovic 'crkvene Prilike U Doba Cara Justinijana Prvog(527-565)'

61

Ni{ i Vizantija II

Protojerej Radomir V. Popovi}

CRKVENE PRILIKE U DOBA CARA JUSTINIJANA PRVOG (527-565) (Povodom 1550. godi{wice Petog vaseqenskog sabora, 553-2003)

Li~nost cara Justinijana Prvog1 (+565) je po mnogo ~emu obele`ila 6. vek, tako da je ve} odavno postalo u nauci uobi~ajeno da se govori o Justinijanovoj epohi. Sa ta~ke gledi{ta istorije univerzalnog hri{}anstva ~ini mi se, i pored nekih poku{aja, nije dovoqno osvetqena istorija crkvenih prilika i doga|aja kojima je veoma bogat {esti vek, a koji su direktno vezani za samoga cara i wegovu svestranu li~nost. Za hri{}ansku Crkvu Justinijan Prvi jeste svetiteq, zajedno sa wegovom suprugom caricom Teodorom. Praznuju se 14. novembra (po takozvanom „starom“ crkvenom kalendaru – Spomen svetog Justinijana I, cara vizantijskog. Spomen svete Teodore carice).2 Od najva`nijih doga|aja vezanih za Crkvu iz tog doba jeste svakako odr`avawe Petog vaseqenskog sabora (553) u Carigradu.3 U~e{}e cara u pripremi kao i radu samog sabora nije bilo samo u predawskom duhu da car, na predlog Crkve, sabor sazove i stara se o wemu, kao i da omogu}i sprovo|ewe u `ivot donetih saborskih odluka, posebno kada su u pitawu bili jeretici ili pak raskolni~ke grupe koje su bile predmet razmatrawa, ne samo Crkve ve} i same dr`ave, ~iji su oni podanici bili. Car Justinijan je i po obrazovawu a i po prizivu bio dobar teolog, {to nije te{ko zakqu~iti ako se razmotre neka wegova pisana dela, ukqu~uju}i i 1 Li~nost i delo cara Justinijana u istorijskoj nauci dobro je proceweno. Jedna od najboqih studija o wemu je, Ch. Diehl, Justinien et la civilisation byzantine, Paris 1901. 2 Arhimandrit Justin Popovi}, @itija svetih za novembar, Beograd 1998, 420 – 422; Spomen svetog Justinijana I, cara vizantijskog. Spomen svete Teodore carice, Isto, 432. 3 O Petom vaseqenskom saboru na srpskom jeziku nema mnogo literature: A. Kolesnikov, Istorija petog vaseqenskog sabora, Vesnik Srpske crkve 4 – 5 (1930) 258 – 268. R. Popovi}, Vaseqenski sabori – odabrana dokumenta, Beograd 2002, 103 – 111. A. V. Karta{ov, Vaselenski sabori, tom 2, prev sa ruskog M. Lali}, Beograd 1995.

62

Protojerej Radomir V. Popovi}

bogatu i veoma sadr`ajnu carevu prepisku koju je vodio sa episkopima, monasima i drugim uglednim crkvenim i dr`avnim li~nostima. Carevo u~e{}e nije bilo samo formalne ve} i su{tinske prirode. [esti vek u istoriji hri{}anstva, kao {to je poznato, nije bio suo~en sa pojavom nekih novih jeresi i raskola koji su iznutra razarali Crkvu.4 Uglavnom na sceni su bili dobro poznati, oko jedne stotine godina stari sporovi vezani za monofizitsku jeres i za nestorijanstvo, jeresi koje se datiraju u prvu polovinu, pro{log, petog veka. Pomenutim dvema jeresima ve} su se bavila dva vaseqenska crkvena sabora, u Efesu 431.5 (Tre}i vaseqenski sabor) i u Halkidonu (^etvrti vaseqenski sabor, 451. godine).6 Sabori su u ve} poznatom maniru osudili jeresi i jeretike, formulisali sporno dogmatsko i crkveno u~ewe, ali time pitawe pomenutih jeresi u Crkvi, a samim tim i u isto~no-romejskoj dr`avi, nisu bili potpuno skinuti sa dnevnog reda. Naprotiv, posle pomenutih sabora ~ak se mo`e govoriti o wihovom rasplamsavawu i {irewu, pogotovo van granica isto~no-romejskog carstva, u krajevima gde nije dopirala carska dr`avna vlast i wena zvani~na verska politika koja je vo|ena iz Konstantinopoqa. Car Justinijan je nasledio te sporove. Prema wima, kao car, nikako nije mogao biti ravnodu{an i nije ih mogao ostaviti po strani, jer su, izme|u ostalog, duboko zadirali u oblast wegove dr`avne politike. Kao veliki obnoviteq stare mo}i Rimskog carstva, ali sada strogo u hri{}anskom duhu i kao izuzetan hri{}anski vladar, nastojao je svim silama da odr`i politi~ku i duhovnu koheziju Carstva7 koje je obuhvatalo razli~ite narode, 4 Odli~an pregled crkvenih zbivawa videti, L. Duchesne, L’Eglise au VIe siècle, Paris 1925. 5 Tre}i vaseqenski sabor bio je u Efesu u Maloj Aziji 431. godine i bavio se nestorijevom jeresju koja je pogre{no u~ila o Bogo~oveku Hristu ovaplo}enom i o~ove~enom. Naime, Nestorije je poricao istinsko ovaplo}ewe i sapostojawe dve prirode u jednoj li~nosti Hristovoj, govorio je o nekoj vrsti zdru`ivawa Boga i ~oveka u Hristu, zato je Djevu Mariju nazivao ~ovekorodica ili Hristorodica. O Nestorijevom u~ewu videti: R. Popovi}, Vaseqenski sabori – odabrana dokumenta, 41, 44 – 48, 58 – 60. 6 ^etvrti vaseqenski sabor odr`an je u Halkidonu kod Carigrada 451. godine, razmatrao je problem monofizitske jeresi i doneo poznati Halkidonski oros vere u kome je precizno izlo`ena hristologija, odnosno na~in sapostojawa dve prirode u jednoj bogo~ove~anskoj Hristovoj li~nosti; one postoje nesliveno, neizmenqivo, nerazdeqivo i nerazlu~no. U postsaborskom periodu dogodio se u Crkvi prvi veliki, na`alost trajni raskol koji opstaje do danas, jer postoje monofizitske ili dohalkidonske crkve: Koptska, Etiopska, Sirijsko-jakovitska, Jermenska i Malabarska. Osnovne podatke videti, R. Popovi}, isto, str. 77 – 101, J. Majendorf, Hristos u isto~no-hri{}anskoj misli, prev. sa engleskog B. Lubardi}, Manastir Hilandar 1994. isti, Imperijalno jedinstvo i hri{}anske deobe, prev. sa engleskog J. Olbina, Kragujevac 1997. 7 Car se posebno starao o Crkvi i pravoslavnoj veri, a potiskivao je mnogobo{tvo, sujeverje, jeresi i raskole. Starawe o veri prime}uje se i u carevoj ogromnoj zakonodavnoj delatnosti, posebno u wegovim poznatim Novelama (Novim zakonima) kojima ure|uje i crkveni `ivot: episkope i episkopije, manastire i manastirski `ivot. O tome F. Grani}, Pravni polo`aj i organizacija gr~kih manastira po Justinijanovom pravu, Bogoslovqe 3 (1928)181 – 196: 269 – 278; Isto u, Bogoslovqe za 1998, prir. R. Popovi}, 133 – 151.

Ni{ i Vizantija II

63

kulture, pa i verovawa. Duhovni mir i stabilnost nije bilo lako ni ste}i niti odr`avati. Ponekad je to bilo te`e od politi~kog mira i stabilnosti. Poseban problem u tom pogledu zadavali su caru monofiziti, koji su, osobito na Istoku bili tako brojni i jaki da im se on nije mogao direktno suprotstaviti, ve} je bio prinu|en da sa wima vodi duge pregovore ne bi li ih odobrovoqio da pri|u Crkvi. Pregovori sa monofizitima ili dohalkidoncima, dodu{e vo|eni su i od strane Justinijanovih prethodnika kakvi su bili carevi Zenon i Anastasije, ali oni nisu doneli skoro nikakve rezultate. Na Istoku su se upravo u {estom veku stabilizovale monofizitske nacionalne crkve: Kopti i Etiopqani u Egiptu i Africi, Sirijci, Jermeni i drugi, crkve koje kao takve postoje sve do danas pod nazivom stare isto~ne patrijar{ije. Sem toga, teolo{ke rasprave u Justinijanovo doba bile su tako temeqne i {iroko zasnovane da su one aktualizovale i neka druga sporna teolo{ka mi{qewa, do tada pomalo zaboravqena, kao {to su origenizam (sporno u~ewe Origena, iz tre}eg veka) i pitawe, u patristici dobro poznatih spisa Dionisija Areopagita. Ovde se, naravno, ne}emo baviti svim ovim veoma slo`enim i kompleksnim problemima, ve} samo carevim u~e{}em vezanim za monofizitski spor u kontekstu Petog vaseqenskog sabora (553. godine). Treba re}i da je careva pripadnost pravoslavnoj hri{}anskoj veri dobrim delom uticala da on postane car 527. godine. Kao takav on je svim silama nastojao da i svi podanici, koliko je to mogu}e, budu isto. Justinijan je sve vreme svoje duge vladavine otvoreno podr`avao pravoslavce, potiskivao je merama dr`avne administracije sve {to nije bilo pravoslavno ili {to je bilo inoverno. Podr`avao je, isto tako, i hri{}anske misije me|u mnogobo`cima, jo{ nekr{tenim narodima i plemenima kojih je bilo u sredi{wim delovima Male Azije, Balkanskog poluostrva. Hri{}anska misija u doba Justinijana i{la je tako|e i me|u varvarska plemena koja su se du`e ili kra}e, u svojoj seobi, zadr`avala na samim granicama Romejskog carstva. Car Justinijan je zahvaquju}i i ovoj delatnosti zaslu`an da ponese hri{}anski epitet ravnoapostolni. U svemu tome imao je veliku podr{ku i svoje supruge, rano preminule carice Teodore (+548. godine), za koju se s pravom smatra da je ~ak bila u izvesnoj meri naklowena monofizitima. Kako je ve} napred re~eno, monofiziti su u Carstvu bili tako brojni i jaki da je car sa wima vodio pregovore. U prestonici je odr`an 532. godine poznati susret monofizitskih i pravoslavnih teologa, susret koji nije dao nikakve konkretne rezultate, ali je pokazao da sve nije izgubqeno za uvek i da hitno treba ponovo pretresti neka teolo{ka pitawa vezana za biv{eg carigradskog patrijarha Nestorija, osu|enog 431. godine na saboru u Efesu, kao i pitawe nekih teologa iz istog doba, kao {to su episkop Teodorit iz Kira u Kilikiji – Mala Azija, i episkop Teodor Mopsuestijski,

64

Protojerej Radomir V. Popovi}

zatim episkop Iva iz Edese i drugi. Sva ova pobrojana imena dobro su poznata u teolo{kim raspravama petog veka, prema wima se Crkva nije izri~ito odredila, a svakako to je trebalo u~initi ako se imaju u vidu, ako ni{ta drugo, ono neki wihovi spisi i sporna u~ewa koja su potezali ne samo monofiziti, ve} i sami pravoslavci u Justinijanovo doba. Do{lo se u dobro poznato stawe u kome jedan krupan problem povla~i sa sobom mnogo drugih pitawa koja su se morala re{avati, u ovom trenutku va`na ne samo za Crkvu i weno duhovno jedinstvo, nego i za samu dr`avu ~iju fizi~ku celovitost nije uvek bilo lako sa~uvati i odr`avati pred uvek prisutnom opasno{}u od silovitih napada varvarskih plemena:8 Avara, Huna, Herula, Gota i na Istoku i na Zapadu, Slovena, Persijanaca, Vandala, Langobarda, protiv kojih je car dosta uspe{no ratovao i na Istoku i na Zapadu nekoliko decenija. Pedesetih godina {estog veka kada su donekle utihnuli ratovi koje je Justinijan vodio, car je podstaknut od nekih uglednih teologa po~eo vi{e da se bavi teolo{kim pitawima. Tako je oko 543. godine nastao poznati dokumenat Tri poglavqa, u kome se poku{ava na pravoslavan na~in da iza|e u susret monofizitima i nestorijancima u Carstvu, ali i {ire, da se da odgovor kakav je stav Crkve, do tada jasno ne artikulisan po pitawu Nestorijevih u~iteqa u veri kakvi su bili episkopi Teodorit Kirski, Teodor Mopsuestijski i Iva Edeski, sva trojica iz petog veka, davno umrli, ali ~ije je u~ewe sada veoma `ivo bilo prisutno, naravno, kao problemati~no. Tri poglavqa daju sa`eto vi|ewe upravo ove tri sporne li~nosti i wihovog bogoslovqa. Da li je sam car autor ovog bogoslovskog dokumenta, drugo je pitawe, ali je on bio usvojen kao zvani~na odluka potoweg Vaseqenskog sabora, petog (553), i naravno, kao i sve odluke drugih Vaseqenskih sabora u{le su u bogatu riznicu Predawa pravoslavne Crkve kojim se ona, pored Svetog Pisma, rukovodi sve do danas. Ukratko se mo`e re}i da Tri poglavqa izvorno razmatraju i pretresaju spise i uop{te pisana bogoslovska dela trojice pomenutih episkopa sa Istoka, koji su, ili bili li~ni prijateqi Nestorija, ili su ga podr`avali u jeku diskusija i rasprava u kojima je Crkva jasno osudila kao jeretike, u prvom redu biv{eg carigradskog patrijarha Nestorija, zatim arhimandrita Evtiha iz Carigrada, Dioskora biv{eg arhiepiskopa iz Aleksandrije i druge. Koliko su ove osude kao i jasno formulisana dogmatska pitawa vere za`ivela i prihva}ena u Crkvi naroda Bo`ijeg, te{ko je re}i, ali ono {to jeste sigurno, to je da se posle skoro jedne stotine godina Crkva iznova morala, ikonomije duhovne radi, ponovo vratiti ovim problemima. To je poznati metod Crkve, da nio~emu odluke ne donosi brzo i ishitreno, ve} to radi smireno, stalo`eno, temeqno i dugoro~no, imaju}i uvek u vidu svoje ve~no i vaseqensko poslawe u ovom svetu. 8 O stawu u predelima severnog Ilirika videti, Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u 6. veku, Zbornik RVI 19 (1980) 17 – 53.

Ni{ i Vizantija II

65

Ne ulaze}i u detaqniju i dubqu analizu, sadr`ajnu i dogmatsku, Tri poglavqa,9 ona na vrlo jednostavan i jasan na~in izri~u stav Crkve i sud o pomenute tri crkvene li~nosti: biv{i episkop u gradu Mopsuestija, Teodor (+428), u ovom dokumentu, jasno je osu|en kao jeretik. To nije bilo te{ko u~initi s obzirom na ~iwenice da wegovi spisi prosto vrve od jereti~kih hristolo{kih zabluda: Djeva Marija nije Bogorodica, u Bogo~oveku Gospodu Hristu dve su li~nosti, Bog Logos i ^ovek Isus, i tako daqe. U prate}im dokumentima navode se ~itavi citati (navodi) iz Teodorovih spisa. Kasnije je ~ak jedna crkvena delegacija otputovala u Mopsuestiju i na licu mesta se uverila da je Teodor ve} odavno i u svojoj lokalnoj Crkvi osu|en kao jeretik. [to se ti~e Todorita episkopa Kirskog, osu|eni su samo neki wegovi spisi u kojima je on jasno napadao Svetog Kirila Aleksandrijskog arhiepiskopa (+444), osobito takozvane Kirilove anatemizme10 pisane tridesetih godina petog veka protiv jeretika Nestorija. Po pitawu pak tre}e sporne li~nosti, a to je episkop Iva iz Edese, osu|ena je jedna wegova Poslanica11 pisana neposredno posle Tre}eg vaseqenskog sabora u persijski grad Arda{ir, tamo{wem episkopu Mariju, a u kojoj Svetog Kirila svrstava me|u jeretike. Kada je dokument, nazvan Tri poglavqa, bio objavqen desetak godina pre samog odr`avawa Petog vaseqenskog sabora on je u Crkvi, posebno na Zapadu, mawe na Istoku, izazvao prili~no o{tre polemike, u smislu wegovog osporavawa. Mnogi episkopi, posebno na Zapadu osporavali su pre svega na~in na koji je to u~iweno, a isto tako osporavali su i wegovu sadr`inu. Naime, smatrali su da nije dobro, i nije crkveni na~in da se posmrtno sudi qudima koji su davno umrli i koji se nalaze na pravednom i nepogre{ivom Bo`ijem sudu. Oni koji to ~ine prozvani su „progoniteqi mrtvih“. Upu}ene su i druge ozbiqne kritike koje je car Justinijan pomno uzeo u obzir osobito pi{u}i svoje poznato Ispovedawe vere12 protiv Tri poglavqa (oko 551. godine), zatim svoje Pismo ili Poslanicu koju je uputio carigradskom patrijarhu Mini u kojem posebno razmatra sporna dogmatska u~ewa poznatog crkvenog pisca i u~iteqa iz Aleksandrije, Origena (+253).13 Justinijanovo Ispovedawe vere protiv Tri poglavqa, nastalo 551. godine, koje ovde ukratko analiziramo pokazuje pre svega carevu 9 Tekst Tri poglavqa iz dokumenata Petog vaseqenskog sabora videti: Mansi IX, 368-388; srpski prevod, R. Popovi}, Isto, 103-107. 10 Kirilovi anatemizmi, srpski prevod, R. Popovi}, Isto, 56 – 58. 11 Poslanica Ive Edeskog episkopu Mariju u Arda{ir videti, Sv. Dimitrije Rostovski, Sedam stubova premudrosti. Istorija vaseqenskih sabora, prev. sa ruskog M. M. Stankovi}, Beograd 1998, 241 – 244; Isto kod, R. Popovi}, Isto, 64 – 67. 12 Ispovedawe vere cara Justinijana protiv Tri poglavqa, srpski prevod sa gr~kog jezika predat je u {tampu. Videti: PG 86, 993 – 1035. 13 Kwiga patrijarhu Mini protiv Origena, PG 86, 945 – 993.

66

Protojerej Radomir V. Popovi}

dobru upu}enost u problematiku, dobro poznavawe pravoslavnog crkvenog u~ewa i dela Svetih Otaca Crkve. Ispovedawe po~iwe: „U ime Boga i Oca, i Jedinorodnog Wegovog Sina Isusa Hrista Gospoda na{eg, i Duha Svetog...“, dakle po~iwe ispovedawem vere u hri{}anskog Boga kao Svetu Trojicu, koje su u~ewe jeretici naj~e{}e i napadali i osporavali. Daqe, ne slu~ajno, sledi carska titula: „... hristoqubivi samodr`ac kesar Justinijan alemanski, gotski, frana~ki, germanski, antski, alanski, vandalski, afrikanski, ...“ Ovde su nabrojani svi narodi i plemena koje je Justinijan pobedio: Alemani, Franci, Germani, Anti, Alani, Vandali, Goti,... Car se obra}a svoj puno}i katoli~anske pravoslavne Crkve kao wen starateq i ~uvar, a povod je, odnosno ciq, „da u~inimo poznatim kroz ovaj edikt Ispovedawe prave vere koja se propoveda u svetoj Bo`ijoj Crkvi, da bi oni koji ispovedaju pravoslavnu veru ~vrsto je ~uvali, a oni koji vole da se spore protiv we, saznaju istinu i nastoje da se prisajedine svetoj Bo`ijoj Crkvi“. Car, dakle ima u vidu dvostruki ciq: 1. one koji su u veri – da ih jo{ vi{e u~vrsti u woj, i 2. od vere otpale, da ih, koliko je mogu}e veri povrati. Daqe u Ispovedawu isti~e se kao kqu~no vera u Sv. Trojicu, posebno u Gospoda Hrista Bo`ijeg Sina, koji se radi nas qudi i na{eg spasewa o~ove~io (postao ~ovek). Veru u Gospoda Hrista Spasiteqa naru{io je izme|u ostalih jeretik Nestorije, kome je u Ispovedawu posve}eno vi{e prostora, kao i Nestorijevim u~iteqima u veri, Teodoritu Kirskom (433 – 458) i Teodoru Mopsuestijskom (+428), kao i samim monofizitima koji su, dodu{e sa suprotnih pozicija tako|e jereti~ki u~ili o Gospodu Hristu. Prvi su radikalno delili prirode u Hristu, razdvajaju}i ga pogre{no na dva Hrista – Boga i ~oveka, a drugi su slivali Wegove dve prirode – Bo`ansku i ~ove~ansku, i tako su zaveli, na veoma lukav na~in i u veri sablaznili mnoge dobre i naivne pobo`ne du{e. To je bio osnovni razlog {to su od crkvenih Otaca osu|eni, a isto su potvrdili i Vaseqenski sabori Crkve. U Ispovedawu vere koje predo~ava car Justinijan svojim podanicima pravoslavnim hri{}anima, ali i ovim drugim, posebno se poziva na pravoslavno bogoslovqe Svetog Kirila Aleksandrijskog, ~ije u~ewe je postalo kriterijum i merilo ortodoksije ne samo 431. godine u Efesu, ve} i u Halkidonu (451), a i za epohu cara Justinijana, a to je ostalo do danas, makar {to se ti~e pravoslavnih. Monofiziti su, to se u Ispovedawu vidi, osporavali sam broj priroda u Hristu – Bo`ansku i ~ove~ansku. Pisac Ispovedawa iznosi dogmatske i logi~ke dokaze kojima pokazuje da sam broj nije su{tina: i qudsko bi}e se sastoji iz dvoga – du{e i tela, pa ipak ka`emo jedan je ~ovek, a ne dva (Ispovedawe 4 – 5). Radi efikasnosti, izbegavaju}i zamr{ene dogmatske konfuzije, u Ispovedawu se po logi~nom principu, za i protiv (pro et contra), u trinaest ta~aka iznose pravoslavni stavovi i istovremeno izri~e anatema (prokletstvo) na one koji suprotno veruju. Posebno se u ta~ki trinaest op{irnije govori o spornoj

Ni{ i Vizantija II

67

Poslanici episkopa Ive Edeskog.14 Ova Poslanica je fakti~ki i dogmatski zaista sporna, ali su jeretici poku{avali da, radi la`nog mira u Crkvi doka`u wenu pravoslavnost i da Ivu Edeskog odbrane. U Poslanici se otvoreno ka`e da je Sveti Kirilo pao u Apolinarijevo u~ewe, „jer je kao i on pisao da je sam Bog Logos postao ~ovek, tako da nije bilo razlike izme|u hrama i Onoga Koji u wemu obitava...“ Jo{ ka`e da je Nestorije „bez suda i ispitivawa svrgnut“ sa patrijara{ke katedre u Carigradu, {to, razume se, nije ta~no. Zatim hvali jeretika Teodora Mopsuestijskog. Osim ovoga episkopu Ivi Edeskom je stavqano na du{u da je jereti~ke spise prevodio na sirijski jezik i tako doprineo wihovom daqem {irewu {to je uve}avalo sablazan u Crkvi. U Ispovedawu se skre}e pa`wa da su jeretici veoma lukavi, obi~no koriste iste izraze i re~i kao i pravoslavci, „s tim {to wihov pravilan smisao obja{wewa podvode pod svoje bezbo`ni{tvo. Me|utim, zakqu~uje se daqe, „jedni i isti izrazi kada se dobro“ objasne i razumeju, ~uvaju u sebi pobo`nost, a kada se r|avo tuma~e i proiznose od jeretika, sadr`e bezbo`nost“ (Ispovedawe, 9). Jedan od jereti~kih argumenata za odbranu Pisma Ive Edeskog bio je i taj da se to Pismo na{lo me|u dokumentima sabora u Halkidonu. To u stvari i nije nikakav dokaz: Pismo se tu na{lo ne kao pravoslavno ve} kao jereti~ko radi wegovog pobijawa. Sli~no su postupali i drugi crkveni sabori: u saborska dokumenta su unosili i neke jereti~ke spise da bi ih lak{e mogli osporiti iz prve ruke. Na saborima su, osim toga vo|ene razli~ite diskusije po pojedinim pitawima vere, ali u kona~nim odlukama sabora od tih, ~esto puta suprotnih diskusija, usvajano je samo ono {to je pravoslavno i o ~emu je ve}ina odlu~ila (Ispovedawe, 9). Jeretici su jo{ bili mi{qewa da je u redu, ako se osudi podvrgnu spisi nekog crkvenog pisca, a da navodno nije u redu {to sabori osu|uju i same autore tih jereti~kih spisa. Ovo je nelogi~no tvr|ewe i u Ispovedawu se, svakako, osporava. Daqe se iznosi ve} pomenuta tvrdwa da nije dobro posmrtno osu|ivati nekoga za jeres. U carevom Ispovedawu se i ovo osporava i navode se brojni primeri iz ranije crkvene istorije iz kojih se jasno vidi da su jeretici itekako osu|ivani od strane Crkve i posle wihove smrti. Tako je Crkva u starini postupila sa jeretikom Arijem, Makedonijem, sa poznatim gnosticima: Vasilid, Valentin, Manes, Markion i drugi. U novozavetnim kanonskim svetim spisima osu|en je i posmrtno biv{i apostol i u~enik Hristov Juda koji ga je izdao. Daqe se navode i primeri da je Crkva, tako|e posle smrti vi{e puta istaknute pojedince i zaslu`ne za veru progla{avala za svetiteqe i posmrtno im ukazivala velike po~asti u znak priznawa po{to to, ponekad nije bilo mogu}e u~initi za vreme wihovog `ivota (Ispovedawe, 10). Isto tako u carevom Ispovedawu vere protiv Tri poglavqa navode se u istoriji Crkve dobro poznati primeri 14

Videti napomenu 11.

68

Protojerej Radomir V. Popovi}

i slu~ajevi da su neki jeretici, dok su bili pravoslavni u`ivali po~asti u Crkvi, sa~uvana je prepiska sa wima u kojima su i hvaqeni. Ali, kada su pali u jeres, kontakti i veza sa wima je prekidana, oni su odlu~eni od Crkve, bez obzira {to su nekada u woj bili. Kada je re~ o veri i duhovnom stawu uop{te, u veri se ili napreduje, u veri se ili ostaje, ili se u woj stagnira – nazaduje, a ponekad od we i otpada. Obaveza Crkve je da takvo stawe treba konstatovati. Da li }emo to konstatovawe shvatiti kao osudu, anatemu, ekskomunikaciju (iskqu~ewe) ili nekako druga~ije, sporedno je pitawe. Napredovawe u veri do savr{enstva svetiteqa, ili otpadawe od vere u bezverje ili pak u jeres, sve je stvar qudske slobode i izbora, slobode koju ~ak i sam Bog po{tuje ne primoravaju}i nas, ni na jedno, ni na drugo. Ali, ono {to slobodno izaberemo za to }emo dati odgovor, koji }e biti na{ ve~ni izbor i sudbina. Na kraju ovog kratkog i letimi~nog razmatrawa crkvenih sporova, posebno monofizitskih, a koji su vezani za Peti vaseqenski sabor u Carigradu 553. godine, potrebno je ukratko osvrnuti se, makar i delimi~no, i na sam sabor. Ovde se vaseqenski sabor javqa kao sam kraj ili finale sporova koji intenzivno zaokupqaju pa`wu, ne samo cara, vi{e od dve desetine godina. Sabor je odr`an u carskoj palati u Carigradu, imao je svega osam saborskih sednica na kojima je uzelo u~e{}a oko 165 episkopa, uglavnom sa Istoka. Prisustvo ovako malog broja episkopa sa {irokih prostora nedavno objediwenog Rimskog carstva ipak se obja{wava izvesnim nedoumicama mnogih koje su upravo vezane za dokument koji slovi u nauci kao Tri poglavqa. Da li je ovaj dokument kao kqu~ni najvi{e forsirao sam car, da li su wime, s druge strane, bili potpuno zadovoqni pravoslavci a i sami monofiziti, jedno je od veoma va`nih pitawa. Ovde }emo u prilogu malog odgovora na ova sredi{wa pitawa izneti nekoliko ~iwenica koje same za sebe govore mnogo. Na prvom mestu treba re}i da je u Carigradu vi{e godina, ~ak i u vreme odr`avawa Petog vaseqenskog sabora boravio rimski episkop, odnosno papa Vigilije, ali nije se pojavio na saboru, iako je na wega pozivan vi{e puta i to putem, od cara i sabora specijalno slanih delegacija. Isto tako nije sporno da je papa prihvatio sve saborske odluke, to je u~inio i ceo Zapad. Na{u pa`wu mo`da vi{e privla~i pona{awe nekih uglednih episkopa sa podru~ja Ilirika ({iri prostori Balkanskog poluostrva). U nauci je dobro rasvetqeno Justinijanovo starawe da se izgradi ~vrsta crkvena i duhovna organizacija u Iliriku koji je ve} od polovine 6. veka glavna meta napada ju`nih Slovena, Avara, Langobarda i drugih varvarskih naroda, Ilirik koji }e, uprkos otpora i odbrane, po~etkom 7. veka podle}i napadima, posebno Slovena i oni }e trajno naseliti ove prostore. Obrazovawe Arhiepiskopije poznate kao Justinijana Prima15 (Prva Justinijana) 15 Iz bogate doma}e literature o Cari~inom gradu, videti: V. Kondi} – V. Popovi}, Cari~in grad, utvr|eno naseqe u vizantijskom Iliriku, Beograd 1977. sa starijom i novijom literaturom.

Ni{ i Vizantija II

69

koja je obuhvatala centralne delove Balkana, izgra|ivawe utvr|ewa u Iliriku radi odbrane, sve je ~iweno na dobrobit Carstva, ali je posle nepunih 70 godina crkvena i administrativna dr`avna organizacija potpuno razorena i uni{tena, vi{e se i ne pomiwe po~etkom 7. veka. U vreme trajawa i odr`avawa Petog vaseqenskog sabora u Carigradu 553. godine pomiwe se nekoliko episkopa iz Ilirika koji su bili u Carigradu, ali nisu uzeli u~e{}a u samom radu sabora.16 U Carigradu je bio episkop iz drevne Herakleje Pelagonijske po imenu Venignus. On je zamewivao solunskog episkopa Iliju.17 Me|u prisutnima pomiwe se episkop iz Stobija, Foka koji je zamewivao arhiepiskopa iz Justinijane Prime, Venenata.18 Daqe se pomiwe iz Naisusa (Ni{) episkop Projektus, zatim episkop Pavle iz Justinijane Sekunde,19 daqe episkop Savinijan iz Zapare u Makedoniji. Ve}ina od wih nije uzela u~e{}a u radu sabora. Zanimqivi su wihovi izgovori i obja{wewa za{to nisu na saboru. Tako ni{ki episkop Projektus izgovorio se re~ima: „Pristajem uz arhiepiskopa Venenata i wemu odgovaram“, dok je Pavle iz Justinijane Sekunde rekao: „Imam arhiepiskopa i wemu odgovaram“.20 [to se ti~e episkopa iz Ilirika i wihovog anga`ovawa na samom saboru u Carigradu mo`e se ukratko re}i da su oni uglavnom podr`avali zvani~nu versku politiku cara Justinijana, da su bili za Tri poglavqa, a protiv monofizita i ostataka Nestorijeve jeresi. Ovo treba imati u vidu ako se zna da u o{trim teolo{kim diskusijama koje su vo|ene nije bilo uvek lako zauzeti ~vrst i odlu~an stav.

16 Detaqnije, R. Popovi}, Rano Hri{}anstvo na Balkanu pre doseqewa Slovena, Beograd 1995, 220 – 230. 17 Mansi IX, 200; R. Popovi}, Isto, 229 18 Mansi IX, 191. 19 Mansi IX, 200. 20 Isto.

70

Protojerej Radomir V. Popovi} Proto-Priest Radomir V. Popović

CHURCH-RELATED HISTORICAL CIRCUMSTANCES DURING THE REIGN OF EMPEROR JUSTINIAN THE FIRST (527 – 565) (On the occasion of the 1550th Anniversary of the Fifth Ecumenical Council, 553 – 2003) The significance and contribution of Emperor Justinian I to the theological discussions and disputes in the sixth century are analyzed in this paper. The Emperor personally wrote theological works and took active part as an Orthodox believer and theologian in sustaining the Orthodox religion in the spirit of the ecclesiastic tradition and creed of the church. Thus, there is no wonder that Emperor Justinian I was proclaimed the Saint and equal to Apostles by the Christian Church, as well as many times compared to the first Christian ruler of the Roman Empire, Constantine the Great.