Pogled-no27.pdf

februar 2019

27 Časopis Inžinjerske komore Crne Gore

No. 27 februar 2019

1

No. 27

IMPRESUM • IMPRESSUM

Inženjerska komora Crne Gore Godina 9 / br. 27 Februar 2019.

The Journal of Engineers Chamber of Montenegro Year 9/No. 27 February 2019

[email protected]

[email protected]

Izdavač: Inženjerska komora Crne Gore

Publisher: Engineers Chamber of Montenegro

Za izdavača: Boris Ostojić, dipl.inž.el.

For the Publisher: Boris Ostojić, graduated electrical engineer

Uređivački odbor: Doc. dr Željka Radovanović, dipl.in. građ, v.d. predsjednica Uređivačkog odbora Vladimir Slavić, dipl.inž.el. Bogdan Cvjetković, dipl.inž.arh. Prof. dr. Milorad Burić, dipl.inž.maš. Velizar Čađenović, dipl.inž.zop.

Editorial Board: Doc Željka Radovanović, graduated civil engineer, PhD acting president of Editorial Board Vladimir Slavić, graduated electrical engineer Bogdan Cvjetković, graduated architect Prof Milorad Burić, graduated mechanical engineer, PhD Velizar Čađenović, graduated fire protection engineer

Urednica: Jelena Pavićević Tatar

Editor: Jelena Pavićević Tatar

Grafičko oblikovanje: Studio Mouse - Podgorica

Graphic design: Mouse Studio - Podgorica

Štampa: Grafo Group - Podgoria

Print: Grafo Group - Podgoria

Tiraž: 500

Circulation: 500

Fotografija na naslovnoj strani: www.istockphoto.com

Cover photo: www.istockphoto.com

TABLE OF CONTENTS

6 VEPICENTER News from ECM 16 INTERVIEW: ARIS CHATZIDAKIS, PRESIDENT OF ECCE Bridge that connects civil engineers Written by: Olga Radulović 20 THE VIEW World in construction 28 A LOOK INSIDE: PEOPLE OF BAR AGAINST THE CONSTRUCTION OF THE KINDERGARTEN IN A DISPUTABLE LOCATION Planning against the city Written by: Biljana Dabić 34 RESEARCH First oil well at the beginning of 2020 Written by: Ivana Gudović 40 R  ENEWABLE SOURCES Ocean thermal energy conversion Written by: Dečan Ivanović 44 SUBSTATION “LASTVA” Satisfactory first testing results Written by: Ivana Gudović 48 PROJECT Ski center Kolašin 1600 Written by: Svetlana Mandić 54 TERMINAL 2 OF THE TIVAT AIRPORT OPENED Improved capacity for the new season Written by: Siniša Luković 56 SCIENTIFIC AND ENGINEERING CHALLENGES OF JELENA MIJUSKOVIĆ Work in CERN to doctoral degree Written by: Nina Vujačić 4

58 THIRD MONTENEGRIN SALON OF ARCHITECTURE Power of untrammeled fantasies in space Written by: Borislav Vukićević 64 REPRESENTING: SLAVICA STAMATOVIĆ VUCKOVIĆ PhD Architecture as a means of communication Written by: Nina Vujačić 68 SMALL SPORTS STADIUM IN NIKŠIĆ (1968) Dialog with context Written by: Vladimir Bojković 74 OVERVIEW OF THE 16TH INTERNATIONAL EXHIBITION OF ARCHITECTURE IN VENICE Daily flight in “FREESPACE” Written by: Borislav Vukićević 82 SEARCHING FOR IDEAL CITY Engelsism and urbanism Written by: Mileta Bojović 88 RECONSTRUCTION Fortress of Podgorica Written by: Igbala Šabović Kerović 94 TWO BRIDGES More important than houses, more sacred than the temple Written by: Svetlana Mandić 98 ARHEOTOK Following Jovicević’s mapes from 1911 Written by: Slobodan Čukić 104 ARCHIVE Laws on planning and construction V Written by: Velizar Radonjić

februar 2019 No. 27

16 RAZGOVOR: ARIS CHATZIDAKIS, PREDSJEDNIK ECCE-A Most koji spaja građevinske inženjere piše: Olga Radulović 20 POGLED Svijet u izgradnji 28 POGLED UNUTRA: BARANI PROTIV IZGRADNJE VRTIĆA NA SPORNOJ LOKACIJI Planiranje protiv grada piše: Biljana Dabić 34 ISTRAŽIVANJE Prva naftna bušotina početkom 2020. piše: Ivana Gudović 40 OBNOVLJIVI IZVORI Konverzija toplotne energije okeana piše: Dečan Ivanović 44 TRAFOSTANICA “LASTVA” Prvi rezultati testiranja zadovoljavajući piše: Ivana Gudović 48 PROJEKAT Ski centar “Kolašin 1600” piše: Svetlana Mandić 54 OTVOREN TERMINAL 2 NA TIVATSKOM AERODROMU Poboljšanim kapacitetima u novu sezonu piše: Siniša Luković 56 NAUČNI I INŽENJERSKI IZAZOVI JELENE MIJUŠKOVIĆ Radom u CERN-u do doktorske titule piše: Nina Vujačić

No. 27 februar 2019

SADRŽAJ

06 EPICENTAR Aktuelnosti iz IKCG

58 TREĆI CRNOGORSKI SALON ARHITEKTURE Moć nesputanih fantazija u prostoru piše: Borislav Vukićević 64 PREDSTAVLJAMO: DR SLAVICA STAMATOVIĆ VUČKOVIĆ Arhitektura kao sredstvo komunikacije piše: Nina Vujačić 68 STADION MALIH SPORTOVA U NIKŠIĆU (1968) Dijalog sa kontekstom piše: Vladimir Bojković 74 OSVRT NA XVI MEĐUNARODNU IZLOŽBU ARHITEKTURE U VENECIJI Dnevni let u “Slobodnom prostoru” piše: Borislav Vukićević 82 U POTRAZI ZA IDEALNIM GRADOM Engelsizam i urbanizam piše: Mileta Bojović 88 REKONSTRUKCIJA Podgorička tvrđava piše: Igbala Šabović Kerović 94 DVA MOSTA Važniji od kuća, svetiji od hramova piše: Svetlana Mandić 98 ARHEOTOK Tragom Jovićevićeve mape iz 1911. godine piše: Slobodan Čukić 104 ARHIV Zakoni o planiranju i građenju V piše: Velizar Radonjić

5

AKTUELNOSTI IZ IKCG

EPICENTAR

DRUGI DANI ELEKTRO INŽENJERA IKCG

EPICENTER:

NEWS FROM ECM

The event that marked the previous work period of the Engineers Chamber of Montenegro was certainly a successful realization of the Expert Meeting “Days of Electrical Engineers of ECM” organized by the Professional Chamber of Electrical Engineers. The key aspect of this year’s Expert Meeting was about the possibilities, the current state, potentials, problems and the future of using the renewable energy sources - wind, sun and water, and the state authorities and institutions in Montenegro have been dealing with these issues for a long time. Among the events of importance in the work of the ECM was the organization of the Round Table “Application of the Law on Spatial Planning and Building Construction from the aspect of architectural profession” organized by the Professional Chamber of Architects of ECM.

S

tručni skup “Drugi dani elektro inženjera IKCG” u organizaciji Inženjerske komore Crne Gore - Strukovne komore elektro inženjera IKCG, održan je od 15. do 17. novembra 2018. u Podgorici. Predsjednik Organizacionog odbora Stručnog skupa Željko Maraš, istakao je da je, nakon uspješno organizovanog i izuzetno dobro posjećenog prošlogodišnjeg Stručnog skupa, postojala određena doza

Drugi dani elektro inženjera

6

Ključni aspekt ovogodišnjeg Stručnog skupa je stavljen na mogućnosti, trenutno stanje, potencijale, probleme i budućnost korišćenja obnovljivih izvora energije - vjetra, sunca i vode, a to su teme kojima se duže vrijeme bave i nadležni državni organi i institucije u Crnoj Gori februar 2019 No. 27

kona o planiranju prostora i izgradnji objekata, kojim je na potpuno drugi način definisan status IKCG, a takođe je ukinuta obaveznost članstva u IKCG, što je rezultiralo naglim i drastičnim smanjenjem broja aktivnih članova/ica IKCG, pa i Strukovne komore elektro inženjera tokom 2018”, kazao je Maraš. Međutim, prema riječima predsjednika Organizacionog odbora Stručnog skupa, desilo se upravo suprotno od onoga čega su se organizatori pribojavali, a to je da je kvalitet, broj stručnih predavanja, prisustvo članova/ica Strukovne komore i IKCG, kao i broj gostiju iz zemlje i inostranstva, bio na nivou prošlogodišnjeg skupa.



Željko Maraš, predsjednik Organizacionog odbora Stručnog skupa

bojazni kod organizatora da ovogodišnji Stručni skup neće imati uspjeh i posjećenost kakvu je imao prošlogodišnji. “Osnovni argument u prilog ovakvom razmišljanju bio je u, tokom 2018, potpunoj primjeni novog Za-

Kvalitet, broj stručnih predavanja, prisustvo članova/ica Strukovne komore i IKCG, kao i broj gostiju iz zemlje iz inostranstva, bio je na nivou prošlogodišnjeg skupa, u potpunosti je oprvadao razloge za održavanje i ujedno stvorio pretpostavke da organizacija ovog skupa u narednim godnama preraste u tradiciju, ocijenio je za “Pogled” Željko Maraš, predsjednik Organizacionog odbora Stručnog skupa i predsjednik Strukovne komore elektro inženjera IKCG Velika posjećenost Stručnog skupa

No. 27 februar 2019

7

Boris Ostojić, predsjednik IKCG na otvaranju Stručnog skupa

Prvog dana održavanja Stručnog skupa, realizovana je radna večera, kojoj su, osim predsjednika SKEI i OO Željka Maraša i članova/ica Izvršnog odbora SKEI i Organizacionog odbora Stručnog skupa, prisustvovali: Boris Ostojić, predsjednik IKCG, Mahir Hodžić iz Bosne i Hercegovine, osnivač i predsjednik Organizacionog odbora Manifestacije “Adria Security Sumit” i osnivač specijalizovanog časopisa “A&S Adria” i Haris Muratović iz Privredne komore Federacije Bosne i Hercegovine; Ivan Iveta, član Upravnog odbora Matične sekcije elektro inženjera Inženirske zbornice Slovenije; Vladko Todorovski, rukovodilac Odelenja elektrotehnike i član Upravnog odbora Komore na ovlašteni arhitekti i ovlašteni inženeri na Republika Makedonija i Slavčo Vasilevsk, član Odelenja elektrotehnike, kao i većina autora stručnih predavanja, iz Crne Gore i Hrvatske. Tokom radne večere, predsjednik IKCG i predsjednik SKEI su gostima iz inostranstva uručili prigodne poklone. 8

Drugog dana održavanja Stručnog skupa, tokom svečanog otvaranja, bilo je prisutno oko 300 učesnika/ica i gostiju. Osim članova/ica Strukovne komore elektro inženjera i ostalih Strukovnih komora u IKCG, bivših predsjednika IKCG, članova/ica UO IKCG, ranijih dobitnika nagrade IKCG za životno djelo i gostiju iz inostranstva. Svečanom otvaranju su prisustvovali: Marko Radulović, direktor Direktorata za energetsku efikasnost u Ministarstvu ekonomije CG; Alija Košuta, direktor Uprave za inspekcijske poslove CG i Mladen Koljenšić, glavni inspektor za elektronske komuniikacije; prof. dr Zoran Veljović, dekan Elektrotehničkog fakulteta Univerziteta Crne Gore i prof. dr Milutin Radonjić, prodekan za razvoj i istraživanja; Darko Grgurović, direktor Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost Crne Gore; Dragutin Martinović, član Odbora Regulatorne Agencije za energetiku; Ivana Vlahović i Ljiljana Šoškić iz Instituta za standardizaciju Crne Gore; Milo Mihaljević, tehnički direktor Telenora Crne Gore; Dragan Mrkić, rukovodilac Službe razvoja Radio-difuznog centra Crne Gore; Branislav Banović i Dušan Vućić iz Službe za obnovljive izvore energije i Danilo Simović, inženjer za sistemsko održavanje hardvera iz COTEE - Crnogorskog operatera tržišta električne energije; predstavnici CGES - Crnogorskog elektroprenosnog sistema; predstavnici CEDIS - Crnogorskog elektrodistributivnog sistema; predstavnici EPCG; predstavnici Privredne komore Crne Gore; Veselin Pićurić, direktor Srednje elektrotehničke škole “Vaso Aligrudić iz Podgorice i drugi. Bili su prisutni i predstavnici i delegacije velikog broja projektantskih i izvođačkih kompanija iz elektrotehničke branše iz Crne Gore, a posebnu čast organizatorima su svojim prisustvom ukazali predstavnici generalnog izvođača radova na izgradnji prve, prioritetne, dionice autoputa Bar-Boljare, kineske kompanije CRBC. Nakon uvodnih obraćanja predsjednika IKCG, predsjednika SKEI i pozdravnih govora gostiju iz zemlje i inostranstva, predsjednik SKEI Željko Maraš je proglasio otvorenim Stručni skup “Drugi dani elektro inženjera IKCG”. U nastavku Stručnog skupa, u četiri sesije, održano februar 2019 No. 27

Posjeta turističkim naseljima Trećeg dana održavanja Stručnog skupa organizovana je posjeta članova/ica Organizacionog odbora, predavača i gostiju iz inostranstva, Turističkim naseljima “Porto Montenegro” i “Luštica Bay” u Tivtu. U okviru ove posjete izvršen je obilazak Pomorskog muzeja, jedrenjaka Vojske Crne Gore “Jadran”u Tivtu, kao i sadržaja u naselju “Luštica Bay”, sa prezentacijom ovog naselja od strane predstavnika investitora, koji su pružili zanimljive i korisne informacije o toku gradnje i strpljivo odgovarali na pitanja učesnika/ica posjete.

je trinaest stručnih predavanja, urađenih od strane članova/ica Strukovne komore elektro inženjera i IKCG, eminentnih stručnjaka iz Crne Gore I Hrvatske, a uvodnu prezentaciju na temu “Fontane”, na oduševljenje svih prisutnih, održao je gost iz Makedonije, Vladko Todorovski. Nakon uvodne prezentacije, stručna predavanja su prezentovali: Martin Ćalasan - Potencijal energije sunca i vjetra u Crnoj Gori - pregled studija i upotreba specijalizovanih softvera, Novica Daković - Uticaj vjetroelektrana na optimizaciju i planiranje proizvodnje u portfoliju Elektroprivrede Crne Gore, Mimo Mirković - Digitalizacija trafostanica i značaj standardizacije procesnih informacija u sekundarnim sistemima CGES-a, Gojko Joksimović - Lokalna kompenzacija reaktivne energije, Ivan Martinović - Primjena ARDUINA u industriji, Milutin Ostojić - Magnetno polje energetskog kablovskog voda, Miodrag Kaluđerović - Upoređenje ključnih ambijentalnih tehničkih i ekonomskih prametara klasičnih HE i RHE na primjeru valorizacije hidro potencijala rijeke Pive, Slobodan Perović - Ključna pitanja usklađivanja metodologije za izradu i ocjenu investicionih projekata u hidroenergetici sa savremenim tokovima kod nas i u svijetu, Igor Strugar - Connected lighting - Umreženo osvjetljenje, Ranko Vojinović - Koncepti razvoja No. 27 februar 2019

Posjeta Luštici

profesionalnih mobilnih-komunikacionih sistema i Dejan Dokmanović (Hrvatska) - Budućnost i razvoj tehnologije data centara. Nakon svakog od održanih stručnih predavanja, svojim komentarima i diskusijama, učešće je uzeo određeni broj posjetilaca, članova/ica Strukovne komore elektro inženjera i IKCG. Za vrijeme trajanja skupa svoje prezentacione štandove imali su predstavnici renomiranih crnogorskih kompanija “ČIKOM” i “ELECTRO GROUP”. Po ocjeni Organizacionog odbora nakon održanog Stručnog skupa, sva predavanja su svojim kvalitetom zadovoljila potrebnim stručnim nivoom i načinom prezentacije, a prisutnim članovima/icama Strukovne komore elektro inženjera su pružile priliku za upoznavanje sa aktuelnostima iz oblasti elektrotehnike. I na ovom Stručnom skupu, organizatori su se potrudili da svim učesnicima, osim stručnog dijela, pruže priliku za druženje i razmjenu iskustava, kao i za obnavljanje postojećih i uspostavljanje novih ličnih i poslovnih kontakata, što jeste jedan od osnovnih ciljeva organizacije ovakvih i sličnih skupova, što dodatno podiže kvalitet i doprinosi podizanju ugleda inženjerske struke. Predsjednik Izvršnog odbora Strukovne komore elektro inženjera i predsjednik Organizacionog odbora, Željko Maraš, osim zadovoljstva odzivom članova/ 9

ica i gostiju, kao i stručnim nivoom i kvalitetom prezentacija stručnih predavanja, ističe da je izuzetno počastvovan činjenicom da je sastav predavača ove godine obogaćen većim učešćem mlađih predavača, od kojih je najmlađi Ivan Martinović upravo okončao studije na ETF u Podgorici, a da su istovremeno bili prisutni i veterani u oblasti elektrotehničke struke, kakav je prof. dr Milutin Ostojić. “Ovakav sastav predavača dokazuje da se radi o i te kako viskom stručnom nivou i prošlogodišnjeg i ovogodišnjeg Sručnog skupa, čime se, po mišljenju većine prisutnih, još jednom pokazalo da je Stručni skup izašao iz okvira Strukovne komore i Inženjerske komore i da se radi o Stručnom skupu svih elektro inženjera Crne Gore”, kazao je za “Pogled”, predsjednik Strukovne komore elektro inženjera IKCG Željko Maraš. On je istakao da tome u prilog idu i teme stručnih predavanja, a ključni aspekt ovogodišnjeg Stručnog skupa je stavljen na mogućnosti, trenutno stanje, potencijale, probleme i budućnost korišćenja obnovljivih izvora energije - vjetra, sunca i vode, a to su teme kojima se duže vrijeme bave i nadležni državni organi i institucije u Crnoj Gori. U ime organizatora, predsjednik SKEI Željko Maraš je obećao da organizacija ovog skupa prelazi u tradiciju i da će se potruditi da održe postojeći, a ako bude moguće, uz pomoć poslovnih prijatelja, nivo skupa podignu na viši nivo.

Nagrada Božidar Milić osnovana je na inicijativu i pod pokroviteljstvom porodice prof. dr Božidara Milića i Univerziteta Crne Gore - Arhitektonskog fakulteta u Podgorici. Nagrada koja nosi ime arhitekte i urbaniste prof. dr Božidara Milića osnovana je sa ciljem da podstiče, razvija i afirmiše kritičko-teorijsku misao iz oblasti arhitekture i arhitektonskog stvaralaštva, urbanizma i prostornog planiranja, zaštite graditeljskog nasljeđa i unapređenja nastave iz oblasti arhitekture i građevinarstva. ARHITEKTE O PRIMJENI ZAKONA O PLANIRANJU PROSTORA I IZGRADNJI OBJEKATA Strukovna komora arhitekata će, zajedno sa ostalim strukovnim komorama Inženjerske komore Crne Gore (IKCG), dostaviti Ministarstvu održivog razvoja i turizma prijedloge za izmjenu i dopunu Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata, jer postojeće rješenje, kako ocjenjuju, nije dobro. To je, između ostalog, zaključak sa okruglog stola “Primjena Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata, sa aspekta arhitektonske struke“, održanog početkom decembra 2018. u organizaciji Strukovne komore arhitekata IKCG.

IKCG ZAHVALNICA ZA PODRŠKU Inženjerska komora Crne Gore dobila je Zahvalnicu na podršci pri osnivanju nagrade “Božidar Milić”, kao i spremnosti da svojim imenom pruži podsterk njenoj promociji i utemeljenju, kako u Crnoj Gori, tako i na međunarodnoj sceni. Zahvalnicu je, u ime Inženjerske komore Crne Gore, primio predsjednik Boris Ostojić. Zahvalnica IKCG

10

Maja Velimirović Petrović, arhitektica februar 2019 No. 27

Pavićević: Sadašnje rješenje Zakona je neprihvatljivo Profesor Arhitektonskog fakulteta u Podgorici i glavni državni arhitekta, Dušan Vuksanović, kazao je da su Državne smjernice razvoja ahiketure smisleni dokument. “Nema razloga za očekivanja da će to ići u nekom pogrešnom pravcu. Uskoro će krenuti javna rasprava, na dokumentu radi tim koji sam predložio. Konsultovali smo slična dokumenta iz okruženja, prije svega Hrvatsku, Sloveniju i Austriju, i zaključili da njihove smjernice dolaze iz drugačijih sredina sa različitim stepenom civilizovanosti društva, kulture građenja“, naveo je Vuksanović. On je istakao da državne smjernice razvoja arhitekture nisu faktor uslovljavanja izrade Plana generalne regulacije. “Sve aktivnosti vezane za Plan mogu da teku bez ikakvih poteškoća i nedostajućih inputa što se tiče smjernica. Smjernice ne koče i ne uslovljavaju proces izrade Plana generalne regulacije“, rekao je Vuksanović. On je kazao da će smjernice biti usvojene do kraja februara 2019. “Smjernice neće obraditi sva pitanja, niti to mogu. PosebPredsjednica Strukovne komore arhitekata IKCG, Maja Velimirović Petrović, kazala je da je godina od primjene novog Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata, bila dovoljan rok da se analiziraju efekti tog akta na struku i na cijelu oblast upravljanja prostorom. “Kod inicijalnog prijedloga zakona, koji je usvojen na Skupštini, najmanje smo bili zadovoljni segmentom planiranja prostora. Inženjerska komora je, u toku javnih rasprava predloga zakona, davala potpuno drugačije prijedloge vezano za taj dio zakona koji je po našem mišljenju ključni segment u cijelom sistemu upravljanja prostora, jer planiranje je ključ i dalje implementacije planskih rješenja, odnosno izgradnje, visokogradnje, infrastrukture i svega ostalog“, navela je Velimirović Petrović. Ona je naNo. 27 februar 2019

no ne pitanja koja su vezana za planske i tehničke aspekte. Smjernice pretenduju na aspekte oblikovanja i materijalizacije“, pojasnio je Vuksanović. Božidar Pavićević, profesor građevinarstva u penziji, smatra da je sadašnje rješenje Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata neprihvatljivo. “To je za mene totalni apsurd. Koliko god se vi trudili na okruglom stolu da sprovodite taj plan, što se mene tiče, Komora koliko god da je razvlašćena u mnogim stvarima, jedina je institucija, koja oko toga, treba da ima načelni stav da se Zakon mora mijenjati“, rekao je Pavićević. Član Upravnog odbora IKCG, Rajko Radusinović upitao je “kako i po kojem osnovu Ministarstvo bez tendera određuju ko će raditi prostorni plan?“ “Da li je to zakonito da se odredi čovjek koji bira tim za izradu prostornih planova bez ikakvih tendera i takmičenja. To je pitanje za koje treba da se vidi da li je u skladu sa zakonom“, rekao je Radusinović. javila da će, u tom segmentu, dati prijedlog vezan za segment planiranja. Velimirović Petrović je kazala da centralizacija samog procesa planiranja i izrade planova, nije dobra. “Smatramo da ovo zakonsko rješenje, koje je već godinu na snazi, ne daje dobre rezultate“, rekla je Velimirović Petrović. Ona je ukazala i u dijelu planiranja na ukidanje licenci za izradu za fizička i pravna lica. “Ministarstva direktno ugovaraju izradu planskih dokumenata na državnom novou, a nije nam jasno na koji način se dešava izrada izmjena i dopuna postojećih planskih dokumenata, u skladu sa starim zakonom“, kazala je Velimirović Petrović. Ona je naglasila da se kasni sa Državnim smjernicama razvoja arhitekture, kao i da bi taj akt trebalo da već bude donešen. 11

Boris Ilijanić, arhitekta Miodrag Maraš, arhitekta

Arhitekta Miodrag Maraš, kazao je da su osnovne tematske oblasti koje treba uzeti u obzir u procesu prostornog planiranja prirodni resursi i uslovi, stanovništvo, urbana i ruralna naselja, privreda, infrastruktura, javne službe, životna sredina, prirodna i kulturna baština. “U svijetu i u Evropi prostorno i urbanističko planiranje se sprovodi na različitim prostornim nivoima, i to kao lokalni, regionalni i državni planovi. Država donosi Strategiju prostornog razvoja države i regiona, koja se u prostoru sprovodi kroz strukturu planske dokumentacije, Prostorni plan države, Regionalni prostorni plan, Detaljni prostorni plan, Prostorni plan Opštine, Generalni urbanistički plan, detaljni Urbanistički plan i projekti koji su dalje podijeljeni na prostorne planove i regulacione planove“, naveo je Maraš. Sva planska dokumentacija, kako je pojasnio, prolazi sistem kontrole u obliku stručne revizije od vrhunskih i iskusnih planera i svih struka uključenih u izradu planova.

12

Arhitekta Boris Ilijanić smatra da je metodologija koja je usvojena kad je on započinjao karijeru, bilo da se radi o razvojnim planovima ili se radi o regulacionim planovima, bila na svjetskom nivou. “Metodologija koja je tada važila, bila bi uspješna i sada, a to je od pojedinačnog ka opštem. Svaki pristup, koji bi bio od pojedinačnog ka opštem, bio bi valjan i kvalitetniji pristup nego sistem centralizacije“, istakao je Ilijanić. On je ocijenio da bi, prije izrade državnih smjernica razvoja, trebalo napraviti analizu vrijednosti “naše autentičnosti i svega onoga po čemu smo u tome specifični“. “Državne smjernice razvoja arhitekture treba da radi najautoritativnija arhitektonska struka i znajnje. Ne bi trebalo da to bude puki pravni dokument bez suštine i značaja, likovnosti djelovanja u prostoru, a pogotovo ne faksimilizacija takozvane interne arhitekture“, kazao je Ilijanić. (Završne poruke Okruglog stola o primjeni Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata, sa aspekta arhitektonske struke objavljene su na sajtu ingkomora.me) februar 2019 No. 27

Prezentovani rezultati aktivnosti pod okriljem ECEC-a Generalna skupština bila je i povod da se prezentuju rezultati aktivnosti sprovedeni pod okriljem ECEC-a, u periodu od 2016-2018. godine, a pod rukovodstvom predsjednika Črtomira Remeca. Dosadašnji generalni sekretar ECEC-a Klaus Thürriedl je, takođe, izvijestio o dostignućima u pogledu realizacije aktivnosti iz Evropskih razvojnih ciljeva (European Developments) u pomenutom periodu. Na Generalnoj skupštini je bilo riječi i o procedurama javnih nabavki u oblasti građevinarstva na evropskom nivou. IZABRANO NOVO RUKOVODSTVO ECEC

Učesnici XVI sjednice Generalne skupštine ECEC

Šesnaesta sjednica Generalne skupštine ECEC održana je 17. novembra 2018. u Zagrebu. Domaćin ovogodišnjeg zasijedanja bila je Hrvatska komora inženjera građevinarstva. U skladu sa dnevnim redom

Naredna sjednica Skupštine ECEC će se održati na proljeće 2019. godine u Ljubljani, paraleleno sa Svjetskim građevinskim forumom, koji će se realizovati pod pokroviteljstvom Inžinerske zbornice Slovenije No. 27 februar 2019

Zaključeno je da nadležna Radna grupa ECEC-a pripremi praktični vodič koji će uputiti ovlašćenim institucijama u zemljama članicama, koje sprovode pomenute postupke. Predstavljen je i priručnik o BIM tehnologijama koji obezbjeđuje osnovi pregled polaznih zahtjeva za upotrebu BIM-a u inženjerskim projektima. Imajući u vidu rastući trend potražnje BIM tehnologija, kao seta mogućnosti ali i izazova za inženjere, ECEC je iskazala opredjeljenje da nastavi sa praćenjem razvoja u ovoj oblasti. Skupštine, na XVI sjednici su organizovani izbori za novo rukovodstvo ECEC-a, koje će mandat služiti u narednom, dvogodišnjem periodu, od 2019. do 2021. godine. Za predsjednika ECEC izabran je Klaus Thürriedl (Austrija), dok su potpredsjednici: Hubertus Brauer (Njemačka), Mile Dimitrovski (Makedonija), Zygmunt Meyer (Poljska). Novoizabrani generalni sekretar ECEC je Hansjörg Letzner (Italija), dok je za blagajnika ponovo izabran Gábor Szöllössy (Mađarska). Inženjerska komora Crne Gore je, prema usvojenoj strategiji i zaključcima sa posljednjeg sastanka Inženjerske inicijative za regionalnu saradnju (IIRS) u Beogradu, podržala kandidaturu predsjednika Komore ovlašćenih arhitekata i ovlašćenih inženjera, Mileta Dimitrovskog na mjesto potpredsjednika ECEC-a. Izbor Dimitrovskog, čije dugogodišnje angažovanje u okviru IIRS, a posebno kroz uspješnu realizaciju projekata od značaja za inženjersku struku koji se odnose na stručno osposobljavanje inženjerskog kadra i harmonizaciju standarda iz ove oblasti sa zemljama susjedima, na funkciju potpredsjednika ECEC, značajan je impuls nastojanjima partnerskih komora regiona, time i IKCG, da osnaže svoju vidljivost i uticaj na evropskom niovu. Naredna sjednica Skupštine ECEC će se održati na proljeće 2019. godine u Ljubljani, paraleleno sa Svjetskim građevinskim forumom, koji će se realizovati pod pokroviteljstvom Inžinerske zbornice Slovenije. 13

SKGI O IMPLEMENTACIJI ZAKONA O PLANIRANJU PROSTORA I IZGRADNJI OBJEKATA Panel diskusija na temu “Implementacija Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata”, koju je Strukovna komora građevinskih inženjera IKCG organizovala sa namjerom da ukaže na realne domete i rezultate jednoipogodišnje primjene pomenutog Zakona, održana je 27. februara 2019. u Podgorici. Panel diskusiji su pridsustvovali predstavnici Ministarstva održivog razvoja i turizma Crne Gore, Ministarstva pomorstva i saobraćaja Crne Gore, Privredne komore Crne Gore, nekoliko opština Crne Gore, kao i brojna zainteresovana stručna javnost. Sve prisutne u ime Inženjerske komore Crne Gore pozdravio je najstariji član Upravnog odbora IKCG Rajko Radusinović, a u ime organizatora skupa, Strukovne komore građevinskih inženjera, Slavka Žižak, predsjednica SKGI. Panel diskusija je obuhvatila pet cjelina, tako da se govorilo o položaju i u l oz i IKCG u u s l ov i m a koje je determinisao Z a ko n o p l a n i ra n j u prostora i izgradnji objekata; o prijedlozima izmjena i dopuna Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekta; o ulozi i značaju Glavnog

Mr Dragan Žarković, član UO IKCG i član IO SKGI

državnog i opštinskih glavnih arhitekata; o složenim inženjerskim objektima prema odredbama Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekta kao i o seizmičkoj sigurnosti bespravno izgrađenih objekata. Sumirajući zaključke koje su predložili izlagači po temama i diskusije koje su uslijedile nakon izlaganja, učesnici su se složili da se na osnovu jednoipogodišnje primjene, stručnih analiza i dosadašnjih rezultata, nameće potreba o izmjenama i dopunama Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata. Svi zahtjevi, za dopunama i izmjenama Zakona, imaće pozitivne implikacije po sve subjekte koji su predmet ovog Zakona i po javni interes, navodi se u zaključcima sa panel diskusije. “Naši zahtjevi ne ometaju generalnu strategiju Vlade Crne Gore da na nov i integralan način uredi odnose u okviru jednog zakona, pa samim tim i ne mijenjaju njegovu Mr Nikola Luković, predsjednik Skupštine SKGI

14

februar 2019 No. 27

strukturnu koncepciju”, navodi se u saopštenju SKGI i ističe da inženjerima Crne Gore treba koncizno, jasno, nedvosmisleno zakonsko rješenje, kojim će se uvesti potpuni red u djelatnostima planiranja, projektovanja, građenja, nadzora, inspekcijske kontrole i monitoringa primjene Zakona. “U tom smislu podržavamo predložene Amandmane na Izmjene i dopune Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata, koje je izradila Komisija IKCG i dostavila Odboru za turizam, poljoprivredu, ekologiju i prostorno planiranje Skupštine Crne Gore. Zahtijevamo pokretanje inicijative za izmjene i dopune Zakona u skladu sa dostavljenim amandmanima”, navodi se u saopštenju učesnika panel diskusije “Implementacija Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata”. Građevinski inženjeri posebno naglašavaju potrebu o izmjenama člana br. 123, Zakona i propisivanje obaveznosti članstva u Komori svih licenciranih inženjera: domaćih i stranih. Insistira se i na izmijeni člana br. 124, Zakona na način da privredna društva umjesto četiri moraju imati najmanje jednog zaposlenog licenciranog inženjera, za obavljanje poslova revizije tehničke dokumentacije (revident) i stručnog nadzora nad građenjem objekata (stručni nadzor). Potrebno je izmijeniti član br. 135, Zakona koji se odnosi na nadležnost izdavanja licenci fizičkim licima - ovlašćenim inženjerima, kao i pravnim licima koja se bave poslovima projektovanja

Slavka Žižak, predsjednica SKGI I član UO IKCG i Jovica Radovanović potpredsjednik IO SKGI

No. 27 februar 2019

O budućem radu IKCG “U budućem radu IKCG će se baviti pitanjima opravdanosti postojećih zakonskih rješenja u sljedećim segmentima: licenciranju inženjera koji učestvuju u procesima planiranja prostora; obavezi polaganja stručnih ispita; preispitivanju nivoa krivične i drugih odgovornosti za projektante i revizore; definisanju statusa i tretmana privremenih objekata; redefinisanju procedura izdavanja licenci vezanih za složene inženjerske objekte i drugim pitanjima. Komora bi trebala da intezivira saradnju sa resornim Ministarstvom održivog razvoja i turizma, zasnovanu, prije svega, na obostranom povjerenju, poštovanju i dijalogu zbog daljeg jačanja državnih kapaciteta, stručnih kapaciteta inženjera i zaštite javnog interesa”, navodi se u saopštenju učesnika panel diskusije “Implementacija Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata”. i izvođenja radova. Neophodno je postupak izdavanja licenci vratiti u nadležnost Inženjerske komore Crne Gore, kao njenu trajnu djelatnost. Potrebno je, kako navode u zaključku SKGI, u narednom periodu raditi na daljim izmjenama i dopunama Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata u dijelu koji se odnosi na složene inženjerske objekte, sa potrebom izrade Pravilnika o klasifikaciji objekata i ostalog seta pravilnika koji bi preciznije definisali ovu oblast. Konstatovali su značajnu nepokrivenost ove oblasti sa kvalitetnim i sveobuhvatnim podzakonskim aktima. Navedeno je nastalo usljed disperzije odlučivanja o inženjerskim objektima na više ministarstava i nedostatku koordinacije u podjeli nadležnosti. Bespravno izgrađeni objekti predstavljaju veliku potencijalnu opasnost za građane u slučaju zemljotresa. Po proceduri koja je propisana Zakonom ne može se doći do pouzdane ocjene da li je neki objekat seizmički siguran ili ne, te se opravdano može unaprijed sumnjati u kvalitet izjava i analiza licenciranih preduzeća. SKGI predlaže izmjene zakonskog rješenja, kako bi se u postupku legalizacije bespravnih objekata u određenom stepenu, implementirao crnogorski standard MEST EN 1998-3:2017, koji je par ekselans primjenljiv za ove objekte. 15

ARIS CHATZIDAKIS, PREDSJEDNIK ECCE-A

MOST KOJI SPAJA GRAĐEVINSKE INŽENJERE

Aris Chatzidakis, predsjednik ECCE-a, foto: Privatna arhiva

16

INTERVIEW: ARIS CHATZIDAKIS, PRESIDENT OF ECCE

BRIDGE THAT CONNECTS CIVIL ENGINEERS The Engineers Chamber of Montenegro, the professional Chamber of civil engineers will be the host of the 69th General Assembly of the ECCE (European Council of Civil Engineers), which will be held from May 30 to June 1, 2019 in Podgorica. On this occasion, we talked with Aris Chatzidakis, ECCE President, who spoke about the activities of this organization, its tasks and future goals, as well as the topics that will mark the upcoming General Assembly of the ECCE. The organization was founded in 1985 by professional and expert associations that bring together civil engineers in Europe with the aim of improving the built environment and environmental protection. “At the European Union level, ECCE aims to promote the highest technical and ethical standards, as well as cooperation with other European organizations in the construction industry. The ECCE also advises and influences individual governments and professional institutions, formulates standards, achieves compatibility of different regulations and formulates standards for the European Code of Conduct for civil engineering profession and Disciplinary Procedures that apply throughout the European Union. ECCE has formulated guidelines for maintaining and raising standards in education in the area of civil engineering, training and expertise of professionals, as well as helping to achieve the coherence of euro codes, standards and regulations in the industry,” said Aris Chatzidakis, president of ECCE. When it comes to the 69th General Assembly, which will be held in Podgorica, the ECCE President announces that besides the usual topics (work report, financial report, etc.), among other things, they will deal with themes that will include “ECCE Position Paper “ entitled “The need for constructive / seismic rehabilitation of existing buildings in parallel with improvements in energy efficiency”, the proposal for improvement of the ECCE Statute and the next ECCE edition of the book ‘Notes on the history of civil engineering.’

februar 2019 No. 27

S

trukovna komora građevinskih inženjera IKCG biće domaćin 69. Generalne skupštine ECCE-a (Evropski savjet građevinskih inženjera), koja će se održati od 30. maja do prvog juna 2019. godine u Podgorici. Nacionalni delegati u Skupštini ECCE-a ispred IKCG - Strukovne komore građevinskih inženjera su mr Olga Radulović, dipl.inž.građ. i mr Nikola Luković, dipl.inž.građ. Tim povodom razgovarali smo sa Arisom Chatzidakisom, predsjednikom ECCE-a, koji je na tu funkciju izabran na 68. zasijedanju Generalne skupštine Evropskog savjeta građevinskih inženjera. Na zasijedanju, koje je održano u oktobru 2018, izabran je i novi Izvršni odbor ECCE-a u dvogodišnjem mandatu. O djelatnostima organizacije, zadacima i budućim ciljevima ECCE-a, predstojećoj Generalnoj skupštini koja će biti održana u Podgorici, predsjednik Aris Chatzidakis govori za “Pogled”. Koje su to primarne djelatnosti organizacije kakva je ECCE? “Evropski savjet građevinskih inženjera (ECCE) je osnovan 1985. godine od strane profesionalnih i stručnih udruženja koja okupljaju inženjere zaposlene u oblasti građevinarstva u Evropi, kako bi se unaprijedilo izgrađeno okruženje i zaštitila životna sredina. ECCE ima tri vrste članova: punopravan, saradnik i individualan. Nacionalne profesionalne organizacije građevinskih inženjera iz 23 evropske zemlje su trenutno punopravni članovi Evropskog savjeta građevinskih inženjera (ECCE). Članstvo u ECCE-u u svojstvu saradnika otvoreno je za: nevladine organizacije, kuće koje se bave ugovaranjem i konsultantskim uslugama, relevantna udruženja, organizacije i univerzitete. Trenutno imamo pet pridruženih članova. Prije nekoliko godina ECCE je omogućio građevinskim inženjerima, kao pojedincima, da se pridruže našoj zajednici. Trenutno imamo mali broj pojedinačnih članova ali se nadamo da će se taj broj povećati. Što se tiče naše unutrašnje organizacije, rukovodeće tijelo ECCE-a je njegova Generalna skupština koja se sastoji od delegata iz svake od ECCE punopravnih članova. Generalna skupština bira ECCE Upravni odbor koji ima vodeću ulogu u našoj organizaciji uz podršku Generalnog sekretara koji nije izabran, ali je imenovan. U prošlosti smo imali posebne Stalne Komitete koji su bili fokusirani u raznim oblastima kao No. 27 februar 2019

što su životna sredina, obrazovanje, tehnologija, itd. Prije nekoliko godina je uvedena promjena u našoj strukturi i ovi Komiteti su prestali sa svojim radom. Umjesto Stalnih Komiteta sada imamo strategiju koja je više fokusirana na konkretnim realizacijama kao što su Position Papers i posebni projekti i u tom kontekstu formirane su radne grupe sa ciljem da donesu konkretne rezultate. Naše aktivnosti obuhvataju organizaciju različitih konferencija i radionica sa temama iz oblasti građevinarstva, kao i događaje poput ‘Dani evropskih inženjera’, koji su organizovani i u saradnji sa Evropskim savjetom inženjerskih komora (ECEC) i Evropskom federacijom nacionalnih inženjerskih udruženja (FEANI), i “2018. Evropska godina građevinskih inženjera” koja je uspješno realizovana tokom prošle godine. Takođe publikujemo zapažene knjige iz oblasti građevinarstva. Među najnovijim naslovima su: ‘Evropsko građevinsko nasljeđe’ (Civil Engineering Heritage in Europe), ‘Pješački mostovi - malo je lijepo’ (Footbridges - small is beautiful) i ‘Bilješke o istoriji građevinarstva’ (Notes on the history of Civil Engineering). Na kraju, ECCE učestvuje u brojnim drugim evropskim i svjetskim organizacijama i forumima u cilju doprinosa i uticaja na kreatore politike u oblastima od našeg interesa.” Koji su zadaci i ciljevi ECCE-a? “Na nivou Evropske unije, ECCE ima za cilj da promoviše najviše tehničke i etičke standarde, kao i saradnju sa drugim evropskim organizacijama u građevinskoj industriji. ECCE takođe savjetuje i utiče na pojedine vlade i stručne institucije, formuliše standarde i postiže kompatibilnost različitih propisa i formuliše standarde za Evropski kodeks ponašanja građevinske profesije i disciplinske postupke koji se primjenjuju u cijeloj Evropskoj uniji. ECCE formuliše smjernice za održavanje i podizanje standarda u obrazovanju u oblasti građevinarstva, obuke

ECCE savjetuje i utiče na pojedine vlade i stručne institucije, formuliše standarde i postiže kompatibilnost različitih propisa i formuliše standarde za Evropski kodeks ponašanja građevinske profesije i disciplinske postupke koji se primjenjuju u cijeloj Evropskoj uniji 17

U SUSRET GENERALNOJ SKUPŠTINI S obzirom da nam predstoji 69. Generalna skupština ECCE-a možete li nam reći šta je planirano za to zasijedanje? Kojim temama ćete biti posebno posvećeni? “Agenda za održavanje 69. ECCE Generalne skupštine je u ovom trenutku ranoj fazi. Ono što mogu da vam kažem je da će 30. maja biti održana sjednica ECCE Izvršnog odbora, zatim će 31. maja biti održana ECCE Generalna skupština i na kraju, prvog juna naš domaćin Inženjerska Komora Crne Gore planira izlet za sve ECCE delegate. Tokom 69. ECCE Skupštine osim uobičajenih tema (izvještaj o radu, finansijski izveštaji, itd.) bavićemo se i drugim temama koje će obuhvatati ‘ECCE Position Paper’ pod naslovom ‘Potreba za konstruktivnom / seizmičkom rehabilitacijom postojećih objekata u paraleli sa poboljšanjima u eni stručnosti profesionalaca, kao i pružanje pomoći u ostvarivanju međusobne usklađenosti eurokodova, standarda i propisa u pratećoj industriji i podsticanju i unapređenju nivoa bezbjednosti i kvaliteta u industriji.” S obzirom da je moto ECCE - Bridges connect shores, continents and people ECCE links civil engineers all over Europe, na koji način to postižete i kako doprinosite unapređenju struke i razmjeni iskustava? “ECCE je most između građevinskih inženjera, prije svega, širom Evrope u širem geografskom i istorijskom smislu. Zapanjujuće je kad shvatimo koliko stvari imamo zajedničkih. Dijelimo veoma jaku tehničku tradiciju od srednjovjekovnih katedrala do industrijske revolucije. ECCE je uspio da da jedinstven glas građevinskih inženjera do evropskih vlasti i društva. Mislim da su svi događaji koje smo imali u članicama naših zemalja povodom ‘2018 - Evropske godine građevinskih inženjera’ dobar primjer povezivanja našeg članstva sa tradicijom i profesionalnim identitetom. Osim toga, kroz učešće u međunarodnim organizacijama inženjera pravimo sami dio cjelokupnog inženjeringa porodice; dijelimo globalne probleme i doprinosimo boljem prepoznavanju naše uloge u cijelom svijetu. Mislim da smo na osnovu iskustva, na osnovu snažne tehničke tradicije i jasne slike našeg svijeta,bolje pripremljeni da se suočimo 18

ergetskoj efikasnosti’, zatim prijedlog za unapređenje ECCE Statuta i naredno ECCE izdanje knjige ‘Bilješke o istoriji građevinarstva’. Kao što sam ranije rekao, agenda još uvijek nije završena i očekuje se da više tema uskoro bude uključeno u nju.” Koja su vaša očekivanja od ovog zasijedanja i od nas kao domaćina? “Siguran sam da ćemo imati uspješnu Skupštinu. To je dobro planiran i organizovan događaj i siguran sam da ćemo uživati u veoma toplom gostoprimstvu naših prijatelja u Crnoj Gori. To će biti prilika da se sazna više o našoj profesiji u Crnoj Gori i naravno vidi dio vaše lijepe zemlje. Što se tiče mene, dolazim iz planinskog područja na ostrvu Kritu, siguran sam da ću se osjećati kao kod kuće.” sa izazovima u promjenljivom globalnom i digitalnom profesionalnom okruženju.” Koje je Vaše mišljenje o dosadašnjim aktivnostima ECCE-a i šta je to na šta bi posebno ukazali da je potrebno poboljšati, unaprijediti? “Mislim da je ECCE do sada uspio mnogo. Sjećam se kako smo malo toga znali jedni o drugima prije nekoliko godina. Sjećam se i prvog vodiča ECCE-a koji je prikazivao inženjerske studije i profesionalnu praksu širom Evrope. Koliko napora, kroz naše učešće u izradi direktiva i priznavanje od EU, na ujedinjavanju naših sistema, naše etike i naše prakse. Činjenica je da je identitet građevinske struke mnogo jasniji u Evropi danas u odnosu na prije nekoliko godina. To ne znači da smo zadovoljni. Imamo puno posla za naše proširenje - želimo da nam se priključe brojne građevinske organizacije u Evropi. Veoma je važno za nas da vidimo više zemalja sa Balkana da nam se pridružuje i da postaju naši članovi. I naravno, da naši članovi budu aktivniji. S druge strane, kao što se naša profesionalna sredina brzo mijenja i tradicionalno slobodna zanimanja su u opadanju, moramo da pomognemo našim članovima da se prilagode novom digitalnom i globalnom profesionalnom okruženju. Zato protiv pokušaja potpune deregulacije naše profesije predlažemo odgovarajuće februar 2019 No. 27

propise na osnovu svoje odgovornosti za javnu bezbjednost. Zato ECCE vrlo blisko prisustvuje evoluciji napora modernizacije građevinskog sektora, učestvuje u Evropskom građevinskom forumu kao i u komitetima Evropske komisije za održivi razvoj građevinskog sektora.” Koliko su angažovani vaši Komiteti, vaše članstvo? “To je vrlo bitno pitanje. Moram priznati da mi još uvek nismo zadovoljni uključivanjem naših članova u svakodnevni rad ECCE-a. Usvojili smo model formiranja ad hok radnih grupa koje pripremaju posebne position paper ili izradu projekata. Imamo već dobre rezultate sa ovim modelom. Usvojili smo position paper ‘Infrastruktura i upravljanje vodama’, zatim ‘Odgovarajući propisi za inženjersku praksu u Evropi’ i štampali malu knjigu o istoriji građevinskih inženjera. Sve ovo je urađeno od strane naših članova. Imamo u izradi dokument gdje se naglašava potreba konstruktivne nadogradnje postojećih objekata pored energetske efikasnosti. Ovo pitanje je veoma važno u našoj profesiji i privuklo je pažnju mnogih naših članova. Takođe planiramo da nastavimo ideju o objavljivanju edicije pod nazivom ‘Bilješke o istoriji građevinarstva’, u želji da predstavimo našu istoriju u svakoj zemlji članici. Za ovaj projekat potreban je doprinos svakog nacionalnog člana. Otvoreni smo za predloge naših članova, a postoji i stara tradicija u ECCE-u da dobre ideje nikada ne treba zanemariti i da je svaki doprinos dobrodošao.” Kakva je saradnja ECCE-a sa drugim evropskim i međunarodnim organizacijama? “ECCE je član Svjetskog savjeta građevinskih inženjera (WCCE), Inženjerskog udruženja mediteranskih zemalja (EAMC), Evropskog građevinarstva i udruženja prakse (EUCEET) i Evropskog građevinskog foruma (ECF). ECCE blisko sarađuje sa Evropskim savjetom inženjerskih komora (ECEC). Takođe sarađuje sa Evropskom federacijom nacionalnih inženjerskih udruženja (FEANI) i Svjetskom federacijom inženjerskih organizacija (WFEO). ECCE je potpisala i sporazume o saradnji sa američkim Društvom građevinskih inženjera (ASCE),

Na nivou Evropske unije, ECCE ima za cilj da promoviše najviše tehničke i etičke standarde kao i saradnju sa drugim evropskim organizacijama u građevinskoj industriji No. 27 februar 2019

japanskim Društvom građevinskih inženjera (JSCE), korejskim Društvom građevinskih inženjera (KSCE) i Inženjerskim Savjetom& Tehnologija (GMT) - Indija.” Koliko ECCE doprinosi definisanju standarda, regulative i njihovom unapređenju u Evropskoj uniji? “Kao što znate građevinski standardi, kodovi i propisi su stvar CEN-a koje je Evropsko tijelo za standardizaciju. Učešće je stvar nacionalnih predstavnika. Naravno ECCE može da doprinese kada ovi tekstovi budu na javnoj raspravi. Ovo se do sada nije dogodilo. Što se tiče opšte regulative u vezi stručne prakse ECCE je već doprinio svojim radovima i učešćem na ECF i u Komitetima za građevinarstvo kao zainteresovana strana. Osim toga, nedavno smo posjetili komesara EU za prirodne katastrofe kako bi se raspravaljalo o problemu seizmičke ugroženosti postojećih objekata i infrastrukture. Neophodno je istaći preventivno djelovanje kako bi se ublažili rizici. Obaviješteni smo da će sa nedavno usvojenim RescEu programom finansiranje ovih akcija biti moguće.” Kako će se ECCE dalje razvijati i u kom pravcu ići? “Mislim da moramo razgovarati, možda na našoj sljedećoj Generalnoj skupštini, o strateškom planu za ECCE, tako da naši budući koraci budu rezultat naše zajedničke mudrosti i predanosti. U svakom slučaju, mislim da moramo nastaviti napore na izradi našeg zajedničkog identiteta jasnije širom Evrope, imati jače prisustvo u vidu tima za lobiranje u Briselu, izgrađivati bliske odnose sa drugim međunarodnim inženjerskim organizacijama, pomažući našim nacionalnim članovima da se prilagode profesionalnom okruženju koje se ubrzano mijenja.” Da li biste još nešto posebno istakli što nijesmo obuhvatili ovim razgovorom? “Mislim da će balkanski region imati mnogo infrastrukturnih projekata koji su od zajedničkog evropskog interesa. ECCE bi mogao da odigra ključnu ulogu doprinoseći u saradnji sa našim nacionalnim članovima: u radu konferencija i seminara u vezi sa regulatornom politikom, građevinskim standardima, lobiranju u Briselu ili da pruži neku drugu vrstu podrške i pomoći koje bi naši članovi mogli predložiti.” Mr Olga Radulović, dipl.inž.građ. 19

POGLED

IZGRADNJA VJETROELEKTRANE GVOZD

SVIJET U IZGRADNJI

Vjetropark na Krnovu, foto: L. Zeković

E

lektroprivreda Crne Gore počeće naredne godine radove na izgradnji vjetroelektrane Gvozd, dok se 2022. očekuje njeno puštanje u rad, saopštio je iz Direkcije za razvoj i inženjering u EPCG Ivan Mrvaljević, prenose Dnevne novine. Studija o vjetropotencijalu, koju radi renomirana njemačka kompanija Fihner, u završnoj je fazi i, prema riječima Mrvaljevića, biće ključna u pregovorima o finansiranju projekta. “Pratili smo izgradnju vjetroelektrane Krnovo i zak­ ljučili da vjetropotencijal na toj lokaciji nije dovoljno iskorišćen. Upravo nas mjerenja i analize dovode do mjesta koje je predviđeno planskim dokumentima i

20

WORLD IN CONSTRUCTION THE VIEW:

Column the View brings current issues from all engineering areas, both from Montenegro, the region and the world. Among major projects in Montenegro that we have selected for this issue, the implementation of which will start in 2019, is the construction of wind farms Gvozd, whose commissioning is expected in 2022, the reconstruction of HPP “Perućica” for which 33 million have been allocated, reconstruction of the railway infrastructure, the construction of the plant for waste water treatment with associated sewer network in Podgorica. The plant, which the people of Podgorica have been waiting for decades, should be completed in the next four years. države i opštine Nikšić, a to je da se dodatni vjetropotencijal nalazi na lokaciji Gvozd. Nakon izrade projektne dokumentacije, možemo biti optimisti da ćemo 2020. početi radove na izgradnji te vjetroelektrane”, kazao je Mrvaljević. EPCG je, kako je naveo, izradila dvije studije vjetropotencijala sa aspekta ekološke prihvatljivosti projekta čija investicija iznosi 70 miliona eura, a za koji je državna energetska kompanija prošle godine potpisala Memorandum o razumijevanju sa austrijskom firmom Ivicom holding GmbH. Na Gvozdu će se graditi objekat snage 50 megavata i godišnje proizvodnje 140 gigavat-sati februar 2019 No. 27

Projekat HE “Komarnica” Mrvaljević se osvrnuo i na projekat izgradnje HE “Komarnica” i istakao da je za 2019. godinu planirana izrada DUP-a višenamjenske akumulacije Komarnice i odgovarajuće procjene uticaja na životnu sredinu i finalizacije idejnog projekta, čime se, prema njegovim riječima, završava proces izbora optimalne varijante i donosi definitivna odluka kako o samoj hidroelektrani, tako i o svim pratećim objektima. “Studijom opravdanosti biće jednoznačno utvrđena ukupna vrijednost investicije i isplativost izgradnje HE ‘Komarnica’. Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu će sagledati sve potencijalne uticaje zahvata na životnu sredinu i dati mjere smanjenja uticaja, u skladu sa kojima će biti izgrađena HE ‘Komarnica’”, dodao je Mrvaljević.

REKONSTRUKCIJA HE “PERUĆICA”

“Ugovoreni dinamički plan se u potpunosti poštuje i u 2019. će biti završene sve planirane aktivnosti na agregatu A2, koji će prvi biti modernizovan. Radovi na agregatu Al su predviđeni za sljedeću godinu, dok je 2021. rezervisana za agregat A3. U naredne tri godine će 15 miliona eura biti uloženo u HE ‘Piva’, uključujući i kapitalni remont agregata A2 i A3, koji realizuje tim HE ‘Piva’”, objasnio je Mrvaljević. On je najavio je da će ove godine, u okviru ugovora sa ministarstvima finansija i održivog razvoja, početi rekultivacija kasete II na deponiji Maljevac u Pljevljima, kreditom Svjetske banke od četiri miliona eura. Mrvaljević je najavio da će ugovor sa KfW bankom za početak rekonstrukcije HE “Perućica”, projekta koji je vrijedan 33 miliona eura, biti potpisan na proljeće. “Faza II rekonstrukcije i modernizacije HE ‘Perućica’, saglasno obimu i prioritetima u okviru studije koju je uradio konsultant ‘Lahmeyer International’, obuhvata rekonstrukciju i modernizaciju hidromašinske i elektro oprema agregata A5, A6 i A7, hidromehaničke opreme zatvaračnica, opreme za hidrološko-hidraulička mjerenja, ugradnju integralnog informacionog sistema na nivou elektrane, rekonstrukciju i modernizaciju građevinskih objekata sistema sanaciju i nadvišenje kanala Opačica na protok 81,75 kubika u sekundi, rekonstrukciju kanala Moštanica i izgradnju mjernog profila na rijeci Zeti”, objasnio je Mrvaljević.

MODERNIZACIJA ŽELJEZNICE

Rekonstrukcija i modernizacija, foto: aktuelno.me

Ivan Mrvaljević, rukovodilac Direkcije za razvoj i inženjering EPCG, kazao je u nedavnom intervjuu u listu “Pobjeda” da je sa aspekta implementacije razvojnih projekata 2018. impresivna godina, jer je u investicione projekte uloženo ukupno 12 miliona eura. U julu 2018. je potpisivanjem ugovora od 10,3 miliona eura sa JV Litostroj Power iz Slovenije i ABB za rekonstrukciju hidromašinske i elektro opreme agregata Al, A2, i A3 i postrojenja sopstvene potrošnje, počela realizacija druge faze rekonstrukcije HE “Piva”. No. 27 februar 2019

Program izgradnje i rekonstrukcije, foto: euic.me

21

Vlada Crne Gore utvrdila je Program izgradnje, od­ rža­vanja, rekonstrukcije i modernizacije željezničke infrastrukture za 2019. godinu. “Polazeći od činjenice da je željeznička infrastruktura dobro u opštoj upotrebi u državnoj svojini, a upravljanje infrastrukturom je djelatnost od javnog interesa, u tekućoj godini za ovu namjenu predviđeno je ukupno 22.546.644 eura”, saopšteno je iz Vlade. Donijeta je i Odluka o dodjeli Ugovora o obavezi pružanja usluga prevoza putnika od javnog interesa, kojom se pružanje usluga prevoza putnika od javnog interesa dodjeljuje “Željezničkom prevozu Crne Gore”. “Odlukom je utvrđeno da se Ugovor dodjeljuje na period od godinu dana, dok naknada za pokrivanje dijela troškova nastalih u vezi sa pružanjem usluge iznosi 4.030.000 eura”, navodi se u saopštenju.

KAPITALNI PROJEKAT U GLAVNOM GRADU

Potpisivanje ugovoa o izgradnji Postrojenja, foto: podgorica.me

Ugovor o izgradnji Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda sa pripadajućom kolektorskom mrežom u Podgorici, napokon je potpisan sa njemačkom kompanijom “Fichtner Water and Transport GmbH Stuttgart “. Gradonačelnik Podgorice dr Ivan Vuković kazao je da je postojanje ovakve vrste infrastrukture ono što, između ostalog, pravi razliku između razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. 22

Vuković: Podgorica dobija ono o čemu su njeni stanovnici sanjali nekoliko decenija, dobijamo postrojenje koje je projektovano maksimalno za 275.000 stanovnika i na taj način se obezbjeđuju preduslovi za ubrzani razvoj našeg grada za narednih 50 godina “Za tri ili četiri godine, kada ovaj projekat bude finalizovan, moći ćemo da kažemo da se Crna Gora svrstala u red razvijenih zemalja”, kazao je Vuković. On je naglasio da je potpisivanje ugovora, Podgorica dobila renomiranog partnera - kompaniju “Fichtner“, koja će, kako je kazao Vuković: “pomoći da pripremimo tendersku dokumentaciju i već u narednim mjesecima uđemo u konkretnu realizaciju projekta Sistema za prečišćavanje otpadnih voda, koji podrazumijeva ne samo izgradnju samog postrojenja, već i kolektorsku i mrežu fekalne kanalizacije”. “Na taj način Podgorica dobija ono o čemu su njeni stanovnici sanjali nekoliko decenija, mi dobijamo postrojenje koje je projektovano maksimalno za 275.000 stanovnika i na taj način se obezbjeđuju preduslovi za ubrzani razvoj našeg grada za narednih 50 godina”, kazao je Vuković, prenosi AntenaM. /Ovlašćeni predstavnik kompanije “Fihtner“ Stéphane Meistermann je istakao da u kompaniji dobro znaju koliko je ovaj projekat važan ne samo za Glavni grad, već i za državu Crnu Goru. Izgradnja Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda sa pripadajućom kolektorskom mrežom prevazilazi okvire Podgorice i po značaju se može definisati kao državni i regionalni projekat, koji je direktno vezan za očuvanje životne sredine na širem području Glavnog grada Podgorice, saopšteno je iz PG Biroa. Ukupna vrijednost projekta iznosi oko 50 miliona eura i finansiraće se iz tri izvora: grant sredstava u iznosu od 10,15 miliona eura obezbijeđena iz Investicionog okvira za zapadni Balkan- WBIF; zajma od KfW banke u iznosu od 35 miliona eura i, ukoliko se ukaže potreba za obezbjeđenjem nedostajućih finansijskih sredstava za realizaciju projekta, ostatak će biti obezbijeđen iz budžeta Glavnog grada Podgorica. Završetak radova na projektu se očekuje 36 mjeseci od dana zaključivanja ugovora sa izvođačem radova, februar 2019 No. 27

nakon čega će građani Podgorice biti u prilici da budu svjedoci realizacije jednog veoma značajnog ekološkog projekta, koji će zasigurno prevazići očekivanja i najvećih skeptika, tvrde iz Glavnog grada.

RIO, PRVA SVJETSKA PRIJESTONICA ARHITEKTURE

Rio de Žaneiro svjetska prijestonica kulture 2020, f oto: storage.googleapis.com

UNESCO je proglasio Rio de Žaneiro u Brazilu svjetskom prijestonicom arhitekture za 2020. godinu. U skladu sa nedavnim UNESCO-vim sporazumom o partnerstvu sa UIA-om, Rio de Žaneiro će biti domaćin Svjetskog kongresa UIA. Svjetska prijestonica arhitekture ima tendenciju da postane i prijestonica međunarodnog foruma za debate o gorućim globalnim izazovima vezanim za kulturu, kulturno nasljeđe, urbano planiranje i arhitekturu. Pomoćnik generalnog direktora za kulturu UNESCO Ernest Oton, Thomas Vonier, predsjednik Međunarodne unije arhitekata (UIA) i Verena Vicentini Andreatta, gradski sekretar za urbanizam, objavili su da će Rio de

Prvi put manifestacija će se održati između 19. i 26. jula 2020. godine u Riju sa organizovanim aktivnostima na različitim lokacijama u centralnoj gradskoj zoni, uključujući i palatu Gustavo Capanema, koja će biti domaćin izložbama, predavanjima i radionicama No. 27 februar 2019

Žaneiro biti svjetska prijestonica arhitekture. Inicijativa “World Capital of Architecture” naglašava zajedničku predanost UNESCO-a i UIAe da sačuvaju arhitektonsko nasljeđe u urbanom kontekstu. Kroz širinu i kvalitet svojih aktivnosti, svjetska prijestonica arhitekture će pokazati ključnu ulogu arhitekture i kulture u održivom urbanom razvoju. Kao prva svjetska prijestonica arhitekture, Rio de Žaneiro će održati niz događaja na temu “All the worlds. Just one world” i promovisaće cilj međunarodnog Programa za održivi razvoj 2030. godine: “Učiniti gradove i naselja inkluzivnim, sigurnim, otpornim i održivim”. UNESCO, UIA i lokalne institucije organizovaće niz aktivnosti za promovisanje projekata i uključiti arhitekte i urbaniste, kao i planere i kreatore politike iz društvenih institucija i stručnjake iz drugih sektora. Biće uključeni i umjetnici i pisci koji će učestvovati u otvorenim i kreativnim dijalozima. Svjetski kongres arhitekata “UIA2020 Rio” promoviše Međunarodna unija arhitekata (UIA) - entitet sa sjedištem u Parizu a organizuje Institut za arhitekturu Brazila (IAB). Po prvi put, manifestacija će se održati između 19. i 26. jula 2020. godine u Riju sa organizovanim aktivnostima na različitim lokacijama u centralnoj gradskoj zoni, uključujući i palatu Gustavo Capanema, koja će biti domaćin izložbama, predavanjima i radionicama. Očekuje se da će 25.000 arhitekata i arhitektonskih stručnjaka iz cijelog svijeta posjetiti grad tokom održavanja “UIA2020Rio”.

METROPOLA IZ PIJESKA

Novi grad zauzimaće oko 700 kvadratnih kilometara, foto: i.imgur.com

23

Očuvanje vodoizvorišta Jedna od značajnih dimenzija ovog projekta, svakako je zaštita režima podzemnih voda Zetske ravnice, a samim tim očuvanje postojećih vodoizvorišta na teritoriji Glavnog grada, kao i smanjenje rizika od njihovog zagađenja, s obzirom na to da je položaj vodoizvorišta, u procesu širenja grada u velikoj mjeri narušen nelegalnim objektima. Značajna posljedica ovog projekta biće uklanjanje septičkih jama kod velikog broja stanovnika koji će u budućnosti biti priključeni na mrežu fekalnih kolektora, što će u mnogome imati direktan uticaj na zdravlje stanovnika i kvalitetnije uslove života na definisanom području. Takođe, izgradnja Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda sa pripadajućom kolektorskom mrežom direktno će uticati na smanjenje zagađenja voda rijeke Morače. Samom zaštitom rijeke Morače i njenih pritoka, štiti se Skadarsko jezero kao najveća akumulacija vode za piće, Nacionalni park Skadarsko jezero, kao i postojeće vodoizvorište Bolje sestre i buduće vodoizvorište Karuč.

Egiptu i kako najavljuju investitori biće centar poslovnog svijeta i kulture. Nova prijestonica biće najnapredniji grad u zemlji, dom najviše afričke kule i najvećeg egipatskog minareta i najvišeg crkvenog tornja. Za razliku od mnogih svjetskih prijestonica čiji izgled je narušen raznim arhitektonskim zdanjima, grad nadomak Kaira će biti potpuno prilagođen savremenom načinu života sa riješenim saobraćajnicama i infrastrukturom. Oko sedamdeset odsto električne energije proizvodiće se solarno, jer je ovdje sunčeva energija najjača. Na gradilištu je mnogo inženjerskih jedinica egipatske vojske. Prave puteve, mostove, tunele... Planirana je izgradnja visokih stambenih zgrada. Potpisan je ugovor za 20 nebodera, među kojima je i najveća kula u Africi. U novom gradu je skoro gotovo i prvo naselje, sa oko 35.000 stanova. Tvorci projekta svoje buduće djelo promovišu kao “novo svjetsko sjedište atrakcija”. Zamislili su nove galerije, pozorišta, muzeje, zoološki vrt, tematski park veći od “Diznilenda”, tržne i poslovne centre... Kroz grad će prolaziti mreža saobraćajnica duga 650 kilometara. A, ako se sve bude odvijalo po planu, za 45 milijardi dolara biće izgrađeno čak 1.100.000 stambenih jedinica, 9.000 kilometara bulevara, 2.000 škola i još mnogo toga.

ARHITEKTONSKE SENZACIJE U 2019.

Grad je predviđen za 6,5 miliona stanovnika, foto: adsttc.com

Egipćani grade novi svijet. Iz pijeska će nići novi glavni grad, udaljen od Kaira 35 kilometara. Nova prijestonica zauzimaće oko 700 kvadratnih kilometara, a predviđena je za život oko 6,5 miliona stanovnika. Usljed prenaseljenosti Kaira, velike gužve i zagađenosti, ljepota jednog od najstarijih gradova na svijetu iščezava. Egipatske vlasti su pronašle rješenje, a riječ je o novoj prijestonici čija izgradnja je počela 2016. godine. Grad, koji još uvijek nema ime, biće prvi pametni grad u 24

Među najuzbudljivijim novim zdanjima koja će biti završena i otvorena tokom 2019. godine, nalazi se zgrada novog aerodroma u Pekingu koju je projektovala firma Zaha Hadid Architects. Ove godine će se u Pekingu otvoriti novi aerodrom, projekat slavne Zahe Hadid, koji će imati najveći putnički terminal na svijetu. Smješten na suprotnoj strani grada, očekuje se da će “Beijing New Airport”, Kina, foto: Methanoia

februar 2019 No. 27

ovaj novi aerodrom svake godine opsluživati 45 miliona putnika.

“Panda House”, Danska, foto: BIG

“M+”, Hong Kong, foto: Herzog & de Meuron

Dugoočekivani “M+”, veliki novi muzej u Hong Kongu posvećen umjetnosti, dizajnu, arhitekturi i filmu biće konačno otvoren ove godine. Biće ovo jedan od najvećih muzeja vizuelne umjetnosti na svijetu i svojom jedinstvenošću će postaviti Aziju u centar istorije dizajna.

BIG ima niz projekata koje planira da realizuje tokom 2019. godine. Najzaninljiviji među njima je svakako novi panda prostor u okviru zoološkog vrta u Kopenhagenu. Konstrukcija će u osnovi imati jin-jang formu, stvarajući miks zatvorenih i otvorenih prostora koji uključuju bambusov šumarak i “maglovitu” šumu.

“111 West 57th”, SAD, foto: A. K. Nelson

“Courtyard Kindergarten”, Kina, foto: CreatAR Images

Jedan od najimpresivnijih novih nebodera koji treba da bude kompletiran u 2019. godini nosi epitet najužeg na svijetu. Nalazi se u dijelu pod nazivom “Billionaire’s Row” na Menhetnu i sa njega se pruža neprekidan pogled ka Central parku i panorami grada.

Veliko živopisno igralište na krovu obdaništa u Pekingu projektovala je firma MAD. Ogroman prostor, koji nije lako pronaći u jednom od najvećih gradova na svijetu, obezbijediće djeci slobodu i podstaći ih da istražuju.

No. 27 februar 2019

25

Jedan od najneobičnijih projekata, koji će biti realizovan ove godine, jeste biblioteka u Kvinsu u Njujorku koju karakterišu veliki nepravilni prozori. Prema arhitekti Stevenu Hollu, ona je zamišljena kao “pokretač javnog prostora”. Kistefos Museum, Norveška, foto: BIG

Na listi se nalazi još jedan BIGov projekat. Ova uvijena zgrada će biti nova umjetnička galerija u okviru parka skulptura “Kistefosa” u blizini Osla. Osnivač firme Bjarke Ingels je galeriju, koja će se protezati preko rijeke, opisao kao “most za obitavanje”.

PROJEKAT VIJEKA

Projekat će koštati 40 milijardi dolara, foto: drivemag.net Nhow Amsterdam RAI Hotel, Holandija, foto: OMA

OMA je uradila projekat sličan popularnom kompleksu “De Rotterdam”, samo u Amsterdamu. Projekat čini hotelska kula sastavljena od tri trouglaste, zastakljene “kutije” naslagane pod različitim uglovima. Sa 650 soba, ovo će biti najveći hotel u Holandiji.

Projekat podrazumijeva izgradnju mostova i podvodnih tunela, foto: ytimg.com

“Hunter’s Point Library”, SAD, foto: Steven Holl Architects

26

Spektakularni reljefi kojima Norveška može da se pohvali ujedno su i njena prednost i njena mana. Brojni fjordovi magnet su za ljubitelje prirode, ali istovremeno otežavaju saobraćaj samim Norvežanima. Na primjer, put od Kristijansanda, grada na jugu zemlje do Trondhejma u centralnom dijelu Norveške traje punih 21 sat, iako je riječ o 800 kilometara. Da bi se ta udaljenost prešla potrebno je i nekoliko puta koristiti trajekt. februar 2019 No. 27

Norveška je već obezbijedila 25 milijardi dolara za ovaj projekat koji bi trebao da se realizuje do 2035. godine. Doduše, na inženjerima je da riješe mnogobrojne statičke izazove i izvođačke detalje jer niko nije sasvim siguran kako će talasi, vjetar i morske struje uticati na ovakvu plutajuću strukturu

Norveška vlada planira da prepolovi to vrijeme, zbog čega uskoro počinje realizacija projekta vrijednog oko 40 milijardi dolara. Skupi infrastrukturni projekat podrazumijeva izgradnju mostova, kao i najduži i najdublji tunel koji će biti izbušen ispod morskog dna. Tunel će se nalaziti na 392 metra dubine, a biće dugačak 27 kilometara. Ipak, najizazovniji dio ovog arhitektonskog čuda biće “plutajući” tuneli koji će ići na 30 metara ispod površine vode. Ovi tuneli nisu zaista plutajući kako se najčešće zovu. Oni su fiksirani u mjestu, a zovu ih još i “potpoljeni tuneli”. Ovakvi tuneli će biti postavljeni u onim fjordovima gdje nije moguće postaviti pontonske mostove, koji su takođe dio projekta E39, najvažnijeg magistralnog puta kroz Norevešku. Ukoliko uspije u realizaciji projekta, Norveška će biti prva zemlja na svijetu koja će imati potopljene tunele.

SNAGA VJETRA ZA HILJADE DOMOVA

Holandski grad-luka Roterdam poširiće uskoro svoje kapacitete za proizvodnju obnovljive energije najvećom vjetrenjačom na svijetu. Vjetroturbinu snage 12MW, nazvanu “Haliade-X”, razvila je kompanija GE Renewable Energy. Njen prototip biće postavljen u Roterdamu na ljeto 2019. godine, a potpisani ugovor obuhvata pet godina testnog perioda i petnaest godina rada i održavanja. Kada bude podignuta i puštena u rad, “Haliade-X” će preuzeti titulu najveće i najsnažnije vjetrenjače od modela proizvođača MHI Vestas snage 9MW, koji je smješten u okviru “plutajućeg“ vjetroparka na morskoj pučini (offshore) u Aberdinu, u Škotskoj. Izumitelji tvrde da samo jednim okretom oko svoje ose može da proizvede dovoljnu količinu energije neophodne za napajanje prosječnog domaćinstva u Ujedinjenom Kraljevstvu u toku jednog dana. Najveća vjetrenjača na svijetu napajaće energijom 16 hiljada domova. Iako je i “Haliade-X“ predviđena za pučinu, zbog olakšanog pristupa tokom testiranja i dostupnosti podataka, ona će ipak biti montirana na kopnu. Vjetrenjača će biti visoka 260 metara, a lopatice turbine duge 107 metara proizvedene su u Francuskoj. Postoji mogućnost da na godišnjem nivou generiše 67 GWh. Izvori gradjevinarstvo.rs gradnja.rs CdM.me tportal.hr vijesti.me

dezeen.com inhabitat.com pobjeda.me buro24.hr pogledaj.to

Najveća vjetrenjača na svijetu u Roterdamu, foto: offshorewind.biz

No. 27 februar 2019

27

POGLED UNUTRA: BARANI PROTIV IZGRADNJE VRTIĆA NA SPORNOJ LOKACIJI

PLANIRANJE PROTIV GRADA D

a je planiranje prostora jedan složen društveni poduhvat pokazala su višemjesečna dešavanja u Baru zbog lokacije za izgradnju vrtića za 400 predškolaca u dvorištu Gimnazije”Niko Rolović” / Srednje ekonomsko ugostiteljske škole koje koristi preko 1.000 učenika. Koliku štetu može izazvati površno tumačenje postojećih planova i zakona u sistemu prostornog planiranja u Crnoj Gori? Detaljnim urbanistički plan”Topolica 1” iz 2009. godine predviđena je izgradnja vrtića na parceli Gimnazije “Niko Rolović”, na parceli oko 3.000 m2. Ukupna vrijednost investicije je oko 2,5 miliona eura. “Ovo je još jedan u nizu projekata koji potvrđuje da Ministarstvo prosvjete i Vlada odavno ovoliko sredstava nijesu ulagali u obrazovanje, posebno u najmlađe. Ukupan kapacitet vrtića u Baru koji danas počinje da se gradi je oko 400 djece, i kao takav predstavlja objekat sa najvećim kapacitetom od svih sedam koji se rade uz

Izgradnja vrtića umjesto da se radi na zadovoljstvo i uz podršku svih građana, pretvara se u mučni slijed događaja, sječu oko 90 stoljetnih čempresa, rušenje amfiteatra, obezbjeđivanje gradilišta od strane policije, danonoćno prisustvo privatnog obezbjeđenja, protesta građana, pokretanja tužbe kod Upravnog suda od strane Građanske inicijative polovinom decembra 28

A LOOK INSIDE: PEOPLE OF BAR AGAINST THE CONSTRUCTION OF THE KINDERGARTEN IN A DISPUTABLE LOCATION

PLANNING AGAINST THE CITY Spatial planning is a complex social venture proved the months-long events in Bar due to the location for the construction of a kindergarten for 400 preschoolers in the yard of the “Niko Rolović” Gymnasium / Secondary school of economy and catering, which enrolls over 1,000 students. How much damage can provoke a superficial interpretation of existing plans and laws in the spatial planning system in Montenegro? Instead of working with satisfaction and with the support of all citizens,the construction of kindergarten in Bar turns into a tortuous sequence of events, cutting down a nearly century old cypress park, demolition of amphitheater, securing construction sites by the police, the daily presence of private security, citizens’ protests, initiating a lawsuit with the Administrative court by the Civic Initiative in mid-December. While citizens on protests seek a referendum on this issue, the Ministry of Education, being the investor and at whose location is the planned construction, states that the project is of “state” and that the kindergarten will be built.

februar 2019 No. 27

Sporna lokacija na kojoj je predviđena izgradnja vrtića, foto: Anto Baković

kreditnu podršku Banke za razvoj Savjeta Evrope CEB, kazao je ministar prosvjete Damir Šehović, 15.oktobra na polaganju kamena temeljca za izgradnju novog vrtića u Baru. Polaganje kamena temeljca, pokrenulo je prvo negodovanje gimnazijalaca, NVO sektora, dan- dva kasnije diglo je građane na proteste. Izgradnja vrtića umjesto da se radi na zadovoljstvo i uz podršku svih građana, pretvara se u mučni slijed događaja, sječu oko 90 stoljetnih čempresa, rušenje amfiteatra, obezbjeđivanje gradilišta od strane policije, danonoćno prisustvo privatnog obezbjeđenja, protesta građana, pokretanja tužbe kod Upravnog suda od strane Građanske inicijative polovinom decembra. Mjesec dana nakon što je tužba podnijeta, prije presude Upravnog suda, 17. januara ranom zorom, “presuđeno” je stoljetnim čempresima nakon čega je uslijedilo rušenje amfiteatra. Ne podržavajući izbor lokacije za izgradnju vrtića, 27. januara građani organizuju najmasovniji protest u Baru u posljednjih 20 godina na kome se okupilo preko 1.000 ljudi, i najavljuju nastavak protesta. Dok građani na protestima traže da se o ovom pitanju izjasne na No. 27 februar 2019

KANA: Ministarstvo prosvjete nanijelo štetu KANA ističe, da predškolska ustanova”Vukosava Ivanović - Mašanović” i dalje stoji iza projekta izgradnje novog vrtića, birajući da u potpunosti ignoriše to što građani Bara u svojim protestima jasno iskazuju želju da vrtić bude izgrađen, ali ne na spornoj lokaciji. U Udruženju KANA, poruku iz Ministarstva prosvjete: vrtić će se graditi ‘zato što je to državni projekat’, ne vide kao iskaz vizionarskog plana, već pokazatelj toga da su svi drugi argumenti presahli. “Poruka je ekvivalentna rečenici ‘Biće tako jer ja tako kažem’. Oni koji stoje iza ovih prijetećih poruka su nestručnim činjenjem već nanijeli ogromnu štetu, i preostaje im samo da se povuku sa svojih neodbranjivih pozicija prije nego učine stvar još gorom. Ili da nam predoče propise po kojima će Ministarstvo prosvjete ubuduće da se bavi i planiranjem prostora, jer nas ni to ne bi iznenadilo”, zaključuju iz KANA. 29

Polaganje kamena temeljca, 15. oktobar 2018, foto: Biljana Dabić

referendumu, iz Ministarstva prosvjete koje je investitor i na čijoj lokaciji je planirana gradnja navode da je projekat “državni” te da će se vrtić graditi. Iz Opštine Bar u saopštenju navode da u potpunosti stoje iza projekta izgradnje vrtića u Baru, kako “iz razloga suštinske, tako i formalno pravne prirode”.

“U prethodnoj deceniji na raspolaganju su bili mehanizmi učešća građana, kako kroz institut javne rasprave onda kada je predmetni planski dokument usvajan, a koji svojevremeno nije iskorišten, tako i kroz nedavnu raspravu na sjednici Skupštine opštine Bar u vezi sa izgradnjom vrtića”, navodi se u saopštenju Opštine Bar. Čelnici loklane samouprave zaključuju da formalnopravno gledano, Opština Bar nema mehanizama da samovoljno poništi sve odluke koje su ovim povodom donošene u toku prethodne decenije, a koje se problematizuju sada, kada su radovi u toku. “To ne znači da se Opština otuđila od svojih sugrađana, već da svoje legalne i legitimne odluke temelji na procjeni šta je najveći javni interes. Gradnja vrtića za prihvat više stotina djece jeste javni interes naše Opštine i tu nema nikakve dileme”, navodi se u saopštenju Opštine Bar. Dilemu nemaju ni predstavnici Građana koji trvde da su po pitanju vrtića napravljeni brojni propusti, prekšeni zakoni Crne Gore. Ispred Građanske inicijative, advokat Aleksandra Leković je podsjetila da je Skupština Opštine Bar na sjednici koja je održana dana 29.09.2009. godine donijela Odluku o donošenju izmjena i dopuna Detaljnog urbanističkog plana”Topolica I” i ovom Odlukom je definisana namjena Urbanističke parcele br. 4, u zoni G, za izgradnju ovog vrtića.

Dvorište su gotovo vijek krasili čempresi

30

februar 2019 No. 27

Sa stanovišta bezbjednosti, zaštite i spašavanja, izgradnja vrtića na predmetnoj lokaciji takođe nije dobro rješenje. U ovom dijelu grada su svakodnevni saobraćajni kolapsi, dominantno ispred škole BJO, posebno za vrijeme padavina, a kada dodamo i buduće potencijalne korisnike vrtića, ulicom Mila Boškovića će se teško moći prolaziti Posječeni čempresi u dvorištu škole

“Sve što je rađeno nakon donošenja Izmjena i dopuna DUP-a Topolica je nezakonito”, tvrdi Leković. “U članu 3 Odluke o donošenju Izmjena i dopuna DUP-a Topolica i od 29.09.2009. godine je navedeno da se plan donosi za period prve etape realizacije Generalnog urbanističkog plana Bara (Sl.list CG - opštinski propisi br.08/07). U ovom Generalnom urbanističkom planu je navedeno da je prva etapa realizacije GUP-a period od 2008-2010.

Novac preusmjeriti na predškolsku ustanovu u drugom gradu Odluka o izgradnji vrtića u dvorištu Gimnazije “Niko Rolović” do zaključenja novog broja “Pogleda” promijenjena je. Premijer Duško Marković kazao je da Vlada neće raditi protiv volje građana, a posebno “neće graditi vrtiće uz policijske kordone”. Marković je zatražio je od Uprave javnih radova da raskine ugovor o gradnji vrtića u Baru, da uredi postojeću lokaciju, između ostalog, i zasađivanjem 90 čempresa. Prema riječima premijera, Ministarstvo prosvjete će u saradnji sa kreditorom preusmjeriti iznos od dva i po miliona eura za gradnju objekata iste namjene u nekom drugom gradu gdje imamo spremnu dokumentaciju, tamo gdje postoji saglasnost o zajedničkom interesu, kazao je Marković. No. 27 februar 2019

godine, druga od 2011-2015. i treća od 2015. do 2020. godine. To konkretno znači da je do kraja 2010. godine trebalo da bude sprovedena cjelokupna procedura koja prethodi izdavanju građevinske dozvole, kao i da se izda građevinska dozvola. Znači, trebalo je donijeti UT Uslove, što jeste urađeno 02.02.2010. godine, ali je trebalo i da glavni projekat bude urađen i revidovan do kraja 2010. godine, što nije urađeno, i trebalo je da se konačno izda građevinska dozvola do kraja 2010. godine, što takođe nije urađeno. Da je sve ovo urađeno do kraja 2010. ne bi imali nikakav problem što se tiče zakona. Međutim, kako to nije bio slučaj, trebalo je donijeti Odluku da se produžava važenje DUP-a Topolica I za određeno vrijeme, što nije urađeno. Samim tim, krajem decembra 2010. godine prestali su da važe UT uslovi koji su izdati 02.02.2010. godine i sva dalja procedura koja je tekla i koja se naslanjala na ove UT uslove je bila nezakonita, sve dozvole i od 2014. i od 2017. godine, jer je DUP iz 2009. godine prestao da važi, a nije bila donijeta odluka o njegovom produženju. Prema tome, sama ova činjenica, odnosno ova nezakonitost je dovoljna da ne treba dalje ništa više da kažemo, niti polemišemo”, navela je Leković. Prema njenim riječima, izbor navedene lokacije za izgradnju dječijeg vrtića i jaslica u cjelosti je u suprotnosti sa Pravilnikom o bližim uslovima za osnivanje ustanova u oblasti obrazovanja i vaspitanja. 31

Sopstvene želje investitora ukidaju prirodne vrijednosti

Željko Popović, inženjer pejzažne arhitekture, foto: Privatna arhiva

Inženjer pejzažne arhitekture Željko Popović kaže za”Pogled” da pravila kojih treba da se drže projektanti (posebno projektanti školskih, vaspitno obrazovnih ustanova) su predmet analiza koje traju ne decenijama, već stotinama godina. “S obzirom da su pozitivni efekti zelenih površina na mlade ljude potvrđeni nebrojenim naučnim studijama,u razvijenim zemljama postoje normativi koji se strogo poštuju. Ovi standardi se modifikuju iz godine u godinu, ali nikada u smislu redukcije zelenih površina kao što je to slučaj kod nas (da ne kažem sumanute sječe 90 stogodisnjih stabala) na uštrb izgradnje stambenog, ili poslovnog objekta. Ukratko, planiranje treba da bude bazirano na nekoliko faktora: prije svega, raspoložive površine se vrednuju sa odgovarajućeg zdravstvenog, ekološko-zaštitnog i estetsko-funkcionalnog aspekta, a postojeće zelene površine, pogotovo ako se nalaze u samom gradskom jezgru, obnovom i uređivanjem se uvijek prevode u viši nivo zelenih površina, funkcionalniji po strukturi i sadržaju i nikad se ne uništavaju”, kaže Popović. Prema njegovim riječima “Planiranje protiv grada” je fraza kojom bi tačno mogli da opišemo aktuelni gradski problem u Baru. “Mogli bi to ovako da objasnimo. Često se koristi pojam ‘životna sredina’, a evo šta je to po definiciji: 32

životna sredina je SKUP PRIRODNIH I STVORENIH VRIJEDNOSTI, čiji međusobni odnosi čine ono što nazivamo svojim životnim prostorom, odnosno okruženjem sa uslovima za život. E sad zamislite, iz ove definicije životne sredine, mi apsolutno ukidamo pojam ‘prirodne vrijednosti’ i krojimo osnovne pojmove po sopstvenim željama (čitajte - željama investitora) i na to se svodi današnji trend u urbanizmu. Na jednoj strani imamo opšti interes, interes svakog malog čovjeka u gradu, a na drugoj strani interes investitora, dakle jednog čovjeka, ili male grupe ljudi. Na žalost, u ovim odmjeravanjima snaga, naša vlast ima sluha samo za novac koji vrišti tako prodorno da od tog vriska ne čuju potrebe svojih građana, kaže Popović. “Kao pejzažni arhitekta, čin sječe čitave šume stogodišnjih stabala u samom jezgru grada i rušenje amfiteatara ne želim ni da komentarišem, moj um ne prihvata da se tako nešto uopšte desilo. Zelene površine predstavljaju dobro od opšteg interesa i kao takve ih treba u potpunosti evidentirati, sačuvati, unaprijediti i planirati kao jedinstven sistem zelenih površina. Specifični ekološki uslovi koji vladaju u ozelenjenim gradskim sredinama direktno stvaraju mogućnosti za formiranje kvalitetnijeg i zdravijeg života savremenog čovjeka. Dobrobit i opšti interes zelenih površina ogleda se u nebrojeno mnogo aspekata, od kojih je krajnji unapređenje kvaliteta života. Nabrojaću samo neke: regulacija vlažnosti i temperature vazduha, redukcija brzine vjetra (do 50%), redukcija nivoa buke (50%),smanjenje zagađenja, proizvodnja kiseonika. S druge strane, nedostatak urbanog zelenila ima negativni efekat na mentalno zdravlje, uključujui povećanje stresa, mentalnu iscrpljenost i kognitivna oštećenja (razumijevanje, učenje), što može da ima za rezultat značajne zdravstvene probleme. Urbane zelene površine takođe doprinose izgradnji jače i bezbjedne zajednice”, zaključio je inženjer pejzažne arhitekture.

februar 2019 No. 27

Advokatica Aleksandra Leković, Građanska inicijativa, foto: Privatna arhiva

Gimnazijsko dvorište, prije izgradnje vrtića, ima površinu od 14.032 m2. “Pravilnik propisuje da srednjoškolsko dvorište mora imati najmanje 20m2 po učeniku u jednoj smjeni. Gimnazija”Niko Rolović”, koja izvodi nastavu u prvoj smjeni, ima 591 učenika, dok Srednja ekonomsko-ugostiteljska škola, koja izvodi nastavu u drugoj smjeni, ima 650 učenika, a Muzička škola ima 465 učenika podijeljenih u dvije smjene. Znači, i već sada postojeće dvorište gimnazije je nedovoljno za učenike ove tri škole. Izbor ove lokacije za izgradnju vrtića i jaslica je nezakonit, jer direktno krši i u suprotnosti je sa pozitivno pravnim propisima ove zemlje”, ukazala je Leković. “Da bi se zadovoljili zdravstveno-higijenski uslovi, prostorije za djecu treba da budu orjentisane ka jugu ili jugoistoku. Ovaj konkretni objekat ne zadovoljava takve standarde jer je polovina prostorija orjentisana ka sjeveru, što je apsolutno protivno standardima izgradnje vrtića”, istakla je Leković. “Sa stanovišta bezbjednosti, zaštite i spašavanja, izgradnja vrtića na predmetnoj lokaciji takođe nije dobro rješenje. U ovom dijelu grada su svakodnevni saobraćajni kolapsi, dominantno ispred škole BJO, posebno za vrijeme padavina, a ukoliko dodamo i buduće potencijalne korisnike vrtića, ulicom Mila Boškovića će se teško moći prolaziti”, zaključila je Leković. Iz Građanske inicijative od prvog dana ističu da jesu za No. 27 februar 2019

izgradnju vrtića, ali na drugoj lokaciji. Na osnovu peticije građana koju je potpisalo preko 2,700 punoljetnih Barana, Skupština opštine Bar nije dala podršku predlogu da se vrtić gradi na drugoj lokaciji. Čelnici grada od početka ističu da podržavaju građanski aktivizam, ali i ističu da na javnim raspravama građani nisu bili aktivni. Iz Udruženja KANA (Ko ako ne arhitekt) grupa arhitekata naglašava da Skupština opštine Bar koja je usvojila pomenuti DUP iz 2009. nije objasnila da plan za vrtić na ovoj lokaciji podrazumijeva sječu čempresa i rušenje amfiteatra. “Nije teško zaključiti da problem nije u slabom interesovanju građana za učešće u donošenju odluka, nego u slaboj prezentaciji tih odluka i njihovih posljedica od strane onih koji su dobili pravo (i platu!) da u ime građana raspolažu javnim resursima. Ukratko: ako građani ne koriste mehanizam javne rasprave, jedini krivac je Opština”, tvrde u Udruženju KANA. “Situacija u Baru je pokazala koliko je planiranje prostora jedan složen društveni poduhvat”, navode iz Udruženja KANA i ističu da nije tačno da Opština odluke temelji na procjeni šta je najveći interes te dodaju da Opština u ovom slučaju nije napravila potrebne proračune i studije na osnovu kojih bi takve procjene mogle da budu stvorene. “Već je dobro poznata činjenica da park od skoro 130 stabala čempresa nije ni bio registrovan u dokumentaciji na osnovu koje je izdata građevinska dozvola, kao i proračun po kom u novim dvorištima škole i vrtića neće biti dovoljno mjesta za svu djecu koju ove ustanove treba da prime. Znači: gradimo vrtić da bismo rasteretili postojeće grupe, a onda ćemo manje grupe da strpamo u preopterećena dvorišta? To je zvanična politika, to je javni interes? Ukratko, nikakve procjene o tome šta je u javnom interesu nije ni bilo”, naglašavaju u Udruženju KANA. Površno tumačenje postojećih planova i zakona, ocjenjuju u KANA, može samo izazvati još već štetu u “ionako haotičnom sistemu prostornog planiranja” u Crnoj Gori. “Cijenimo da je bolje poznavanje planerskih procedura korisno za sve građane koji žele da učestvuju u procesu planiranja i kojih će, nadamo se, ubuduće biti sve više”, zaključuju iz Udruženja KANA. Biljana Dabić 33

ISTRAŽIVANJE

PRVA NAFTNA BUŠOTINA POČETKOM 2020.

Vladan Dubljević, direktor Uprave za ugljovodonike, foto: Privatna arhiva

U

poslu istraživanja nafte i gasa, uključujući i završeno 3D seizmičko snimanje crnogorskog podmorja, primjenjuju se najveći mogući standardi geofizike, geologije i zaštite životne sredine, poručio je direktor Uprave za ugljovodonike Vladan Dubljević.

34

RESEARCH

FIRST OIL WELL AT THE BEGINNING OF 2020 In the field of exploration of oil and gas, including completed 3D seismic recording of the Montenegrin seabed, the highest possible standards of geophysics, geology and environmental protection are applied, saidVladan Dubljević, the director of the Hydrocarbon Administration. “Everything that is done in Montenegro in this area is done according to the standards required by the best world practice, including seismic testing. Particular attention is paid to the environment, and the prevention of negative impacts during each phase of the research is always a priority”,claims Dubljević in an interview for Pogled. Analysis of the collected 3D seismic data will define the location of the first exploratory well whose drilling, based on the planned dynamics, is expected at the beginning of 2020. “Sve što se radi u Crnoj Gori u ovoj oblasti radi se po standardima koje zahtijeva najbolja svjetska praksa, uključujući i seizmička ispitivanja. Posebna pažnja posvećuje se životnoj sredini i sprečavanje negativnih uticaja tokom svake faze istraživanja je uvijek prioritet”, tvrdi Dubljević u intervjuu Pogledu. Obradom prikupljenih 3D seizmičkih podataka biće definisana lokacija prve istražne bušotine čije se bušenje, na osnovu planirane dinamike, očekuje početkom 2020. godine. “Nakon završetka bušenja i konačno ćemo saznati da li ciljana velika struktura u sebi sadrži rezerve nafte i gasa, te da li su te količine komercijalne ili ne“, ukazao je Dubljević. februar 2019 No. 27

Norveški brod “Polar Empress”, foto: gov.me

On je naglasio da projekat istraživanja ugljovodonika u crnogorskom podmorju nije osmišljen i realizovan preko noći, nego je tome posvećeno skoro deset godina rada. “Poučeni lošim iskustvima nekih zemalja, postavili smo regulatorni okvir po modelu koji je širom svijeta prihvaćen kao najbolji. Sproveli smo norveški model upravljanja ugljovodonicima u maksimalno mogućoj mjeri, imajući u vidu specifičnosti našeg i norveškog sistema”, kazao je Dubljević. Dubljević je odgovorio da do sada nije bilo problema u realizaciji ugovora, odnosno poštovanju rokova i planiranoj dinamici, ističući da je njima predviđeno i nekoliko stepena zaštite koji državi garantuju sigurnost u ovom poslu. “Državni interes je prije svega orjentisan ka tome da se pronađu komercijalne rezerve nafte i gasa. To bi u konačnom dovelo do višestrukih benefita… Iako je budućnost industrije nafte i gasa u Crnoj Gori u ovom trenutku neizvjesna, možemo reći da su benefiti od

Bušenje, na osnovu planirane dinamike obrade podataka, može se očekivati početkom 2020. godine. Nakon završetka tog posla i konačno će se saznati da li ima rezerve nafte i gasa i da li su te količine komercijalne No. 27 februar 2019

ovog projekta već prisutni i vrlo konkretni”, rekao je Dubljević krajem januara. U toku je istraživanje nafte i gasa: u kojem dijelu podmorja, šta je dosad urađeno, kad očekujete da budu završena za sve blokove i da li koncesionari poštuju ugovorene rokove? “Kao što je poznato, Crna Gora je do sada zaključila dva ugovora o koncesiji za istraživanje i proizvodnju ugljovodonika. Prvi je potpisan sa kompanijama Eni i Novatek u septembru 2016. godine, a drugi sa grčkom kompanijom Energean u martu 2017. godine. Ugovor sa Eni/Novatek je potpisan za blokove 4, 5, 9 i 10 crnogorskog podmorja. Prostorno gledano, najbliža tačka ovih blokova nalazi se na udaljenosti od oko osam nautučkih milja od Bara. Većina površine ugovornog područja nalazi se u međunarodnim vodama, van teritorijalnih voda Crne Gore. Tačnije, u teritorijalnim vodama Crne Gore nalazi se oko 20 odsto površine ovih blokova. Realizacija ugovora je i formalno i suštinski počela danom potpisivanja. Kako je to ugovorom i predviđeno, činom potpisivanja je počela njegova prva faza, i tokom protekle dvije i po godine realizovane su sve planirane aktivnosti: pripreme za istražno bušenje koje predstavlja finale istražnih radova, i u krajnjem, potvrdu koncepcije istraživanja. Ovom prilikom spro35

Brod koji vrši istraživanja u crnogorskom podmorju, foto: gov.me

vedena su batimetrijska snimanja podmorja, izvršeno je uzorkovanje morskog dna, izrađene su razne geofizičke studije, urađen je projekat 3D seizmičkih istraživanja, završena je procjena uticaja na životnu sredinu za projekat seizmičkih istraživanja, i u konačnom, kao glavna aktivnost, završeno je 3D seizmičko istraživanje na svim blokovima. 3D seizmičko snimanje trajalo je 29 dana rada, obavljeno je bez većih zastoja u periodu od 19. novembra do 18. decembra 2018. godine. Obradom prikupljenih 3D seizmičkih podataka biće definisana lokacija prve istražne bušotine čije se bušenje, na osnovu planirane dinamike obrade podataka, može očekivati početkom 2020. godine. Nakon završetka bušenja ćemo i konačno saznati da li ta ciljana velika struktura u sebi sadrži rezerve nafte i gasa, te da li su te količine komercijalne ili ne. Što se tiče drugog ugovora o koncesiji sa kompanijom Energean, on se odnosi na blokove 30 i 26 crnogorskog podmorja. Prostor koji predstavlja ugovorno područje Energeana je značajno manji od prostora koji je kontrolisan ugovorom sa kompanijama ENI/Novatek i veličine je oko 300 km2. Gledano u prostoru, to područje se nalazi između Bara i Buljarice i najbliža tačka blokova nalazi se na tri km od obalne linje. U toku su pripremne aktivnosti za početak 3D seizmičkog istraživanja na ovim blokovima, što je i definisano ugovorom. Agencija za zaštitu prirode i životne sredine dala je saglasnost na Elaborat procjene uticaja na životnu sredinu za 36

projekat 3D seizmičkog istraživanja, čime su se stekli uslovi za početak savremenih seizmičkih snimanja. Do sada nije bilo problema sa realizacijom ugovora, a samim tim ni sa rokovima i planiranom dinamikom njihove realizacije. Za praćenje realizacije ugovora zadužena je Uprava za ugljovodonike. Činjenica je

Energean ENI Novatek

Istraživanja će se vršiti u četiri bloka našeg podmorja, foto: gov.me

februar 2019 No. 27

Savršeno otkriće i dinamika doveli bi do proizvodnje tokom 2022. godine U savršenom scenariju - kada se eventualna proizvodnja nafte može očekivati, a kada prvi prihodi? “Savršeni scenario podrazumijeva savršeno otkriće i savršenu dinamiku. U tom slučaju, ogromno ležište - preko 500 miliona barela bilo bi otkriveno nakon bušenja prve istražne bušotine, znači u junu naredne godine. Potom bi se pristupilo programu razrade i proizvodnje nafte i gasa iz otkrivenog ležišta. To je faza koja traje više godina ali bi u slučaju savršenog scenarija komercijalna proizvodnja, a samim tim i ozbiljan prihod, mogao da bude ostvaren već tokom 2022. godine. Naravno, prihod ostvaren od proizvodnje nafte i gasa ne bi po automatizmu bio i prihod budžeta Crne Gore. Naime, Zakonom o porezu na ugljovodonike regulisani su prihodi od potencijalne proizvodnje i ovim zakonom je definisano postojanje naftnog fonda u kome bi se slivao veći dio potencijalnih prihoda od proizvodnje nafte i gasa (85% prihoda). U toku je priprema Zakona o naftnom fondu kojim će biti definisan način upravljanja ovim fondom, tačnije, način na koji će ovaj Fond obavljati svoju osnovnu finkciju, a to je da kao štedno investicioni fond ostvaruje dodatnu vrijednost na finansijskom tržištu. Ideja je da ovim fondom rukovodi posebno tijelo, a građani Crne Gore, kao vlasnici sredstava ovog fonda, bi u svakom trenutku imali uvid u njegov rad i stanje. Ono što je osnovni cilj jeste da, kroz postojanje Naftnog fonda, obezbijedimo da sredstva od potencijalne proizvodnje ograničenog resursa kakav su nafta i gas budu na raspolaganju i budućim generacijama.”

da u ovom trenutku mali broj ljudi ima stručna znanja potrebna za kvalitetno bavljenje ovim poslom. To je izazov koji je očekivan, za koji smo od početka ovog projekta znali da će nam se desiti u nekom trenutku i trudimo se da ga prevaziđemo kontinuiranim učenjem, sticanjem vještina i povećanjem nivoa znanja u ovoj oblasti. Takođe, i sam proces i realizacija ugovora nemeću potrebu uključivanja većeg broja ljudi u ovu novu industriju, tako da smo svjedoci da se iz dana u dan povećava korpus ljudi koji se posredno ili neposredno njome bave.” Koncesionari će 3D ispitivanjem snimati dno crnogorskog podmorja i dobiti mape/podatke na osnovu kojih će biti locirane prve dvije bušotine (jedna duboka 6.500 metara, a druga 2.000). To je između Bara i Ulcinja: koliko postupak traje, ko garantuje da je sve u skladu sa standardima i savremenom praksom u oblasti geologije i zaštite životne sredine?

Sve se radi po standardima koje zahtijva najbolja svjetska praksa, foto: gov.me

No. 27 februar 2019

37

“3D seizmička istraživanja su vrlo zahtjevna vrsta istraživanja i predstavljaju sinergiju najsavremenijih naučnih dostignuća iz oblasti geofizike, geodezije, IT tehnologije. Samim tim, koštaju puno i njihova realizacija uslovljena je veoma visokim nivoom tehničkih znanja i vještina. Svrha seizmičih ispitivanja je dobijanje što je moguće jasnije slike o strukturnoj građi dijela zemljine kore nad kojim se vrše snimanja. Poređenja radi, predstavljeno nečim građanima bliskim, ovu vrstu snimanja možemo na nivou principa porediti sa ultrazvučnom dijagnostikom u medicini, gdje se vrše 3D, pa čak i 4D vrste snimanja. Postupak 3D istraživanja traje prilično dugo. Terensko snimanje je najkraća faza ovog procesa - za ugovorno područje ENI/Novatek trajalo je 29 radnih dana, dok će terensko snimanje za blokove 30 i 26 na kojima koncesiju ima grčki Energean, trajati tek desetak dana. Potom slijedi processing, tj. obrada prikupljenih podataka koja traje šest do osam mjeseci. Na kraju, vrši se interpretacija obrađenih podataka. Sve što se radi u Crnoj Gori u ovoj oblasti radi se po standardima koje zahtijeva najbolja svjetska praksa, uključujući i seizmička istpitivanja. Brodovi koji su bili i koji će biti angažovani prilikom izvođenja seizmičkih

snimanja su najsavremeniji brodovi proizvedni prije par godina i u vlasništvu su norveških kompanija koje su prepoznate kao lideri u oblasti seizmičkih istraživanja. Posebna pažnja posvećuje se životnoj sredini i sprečavanje negativnih uticaja, tokom svake faze istraživanja, je uvijek prioritet. Tako je prilikom posljednjih terenskih snimanja, osim predstavnika Agencije za zaštitu životne sredine, Ministarstva nauke i Uprave za ugljovodonike, na brodu za istraživanje bilo i šest profesionalnih nezavisnih posmatrača, u skladu sa ACCOBAMS konvencijom, koji su zaduženi za dvadesetčetvorosatno osmatranje morskih sisara. Sve navedeno, uključujući i završeno 3D seizmičko snimanje crnogorskog podmorja govori u prilog tome da se u ovom poslu primjenjuju najveći mogući standardi geofizike, geologije i zaštite životne sredine.“ Da li su zaštićeni državni interesi, na osnovu čega to tvrdite, da li je dovoljno urađeno na zaštiti životne sredine? “Državni interes je prije svega orjentisan ka tome da se pronađu komercijalne rezerve nafte i gasa. To bi u konačnom dovelo do višestrukih benefita: rast javnih

Korist se već osjeća, a država nema finansijski rizik i da se ne nađu rezerve Koja je korist od projekta za državu? “Iako je budućnost industrije nafte i gasa u Crnoj Gori u ovom trenutku neizvjesna, možemo reći da su benefiti od ovog projekta već prisutni i vrlo konkretni. Od trenutka potpisivanja oba ugovora o koncesiji, kompanije Eni, Novatek i Energean, plaćaju godišnju naknadu za površinu i do sada je po tom osnovu u državni budžet prihodovano preko 1,5 miliona eura (1.520.492,36). Takođe, u skladu sa ugovorima o koncesiji, kompanije su dužne da izdvajaju sredstva namijenjena podizanju kapaciteta državne administracije 38

koja će, potencijalno, pratiti industriju nafte i gasa i u tom smislu, nezavisno od toga da li će ova industrija zaživjeti kod nas, ostaje nam znanje koje smo stekli tokom ovog procesa. U slučaju da dođe do proizvodnje nafte i gasa, prihod države je jasno definisan Zakonom o istraživanju i proizvodnji ugljovodonika i Zakonom o porezu na ugljovodonike. Koncesionar je dužan, u skladu sa Zakonom, da plaća naknadu za površinu, od prve godine u kojoj je potpisan ugovor, naknadu za proizvedenu naftu i gas od početka proizvodnje na sve proizvedene količine

nafte i gasa, i porez koji za ove aktivnosti iznosi 54 odsto ukupnog neto profita. U zavisnosti od obima proizvodnje, Crnoj Gori bi od potencijale aktivnosti pripalo izmedju 62% i 68% neto profita od proizvodnje nafte i gasa. To je scenario u slučaju da se nađu komercijalne rezerve nafte i gasa i dođe do njihove proizvodnje. Iako neželjen, moguć je i scenario u slučaju da se ne nađu komercijalne rezerve. U tom slučaju, svi troškovi nastali prilikom istraživanja su troškovi koncesionara i njihov su stoprocentni rizik. Crna Gora nije izložena bilo kakavom finansijskom riziku.“ februar 2019 No. 27

Primjenjuju se najveći standardi geofizike, geologije i zaštite životne sredine, foto: gov.me

prihoda u ekonomiji naše veličine u kratkom roku bi podstakao rast životnog standarda stanovništva, industrija nafte i gasa bi doprinijela razvoju i drugih privrednih grana, što bi dovelo do povećanja broja radnih mjesta. Država bi se u internacionalnom smislu svrstala među zemlje proizvođače nafte i gasa, dodatno bi se osigurala energetska nezavisnost zemlje i mnogi drugi pokazatelji društvenog standarda i energetske bezbjednosti države bi bili poboljšani. Drugo pitanje je kako smo se obezbijedili da, u ovom zajedničkom poslu sa naftnim kompanijama, postignemo ono što smatramo da će biti benifiti otkrivanja komercijalanih rezervi nafte i gasa, a što je prevashodno predstavljeno kao državni interes. Taj aspekt je regulisan kroz usvajanje i implementaciju kvalitetne zakonske regulative i definisanjem standardizovanog modela ugovora. Projekat istraživanja ugljovodonika u crnogorskom podmorju nije osmišljen i realizovan preko noći. Tom poslu je posvećeno skoro deset godina rada. Poučeni lošim iskustvim nekih zemalja, postavili smo regulatorni okvir po modelu koji je širom svijeta prihvaćen kao najbolji. Implementirali smo norveški model upravljanja ugljovodonicima u maksimalno mogućoj mjeri, imajući u vidu specifičnosti našeg i norveškog sistema.

Posebna pažnja posvećuje se životnoj sredini i uvijek je prioritet sprečavanje negativnih uticaja tokom svake faze istraživanja, tvrdi Dubljević No. 27 februar 2019

Kada govorimo o zaštiti interesa, ugovorom je predviđeno nekoliko stepena zaštite. Prvi stepen zaštite su dobijene banakarske garancije za ugovoreni Radni progam. Za ugovor ENI/Novatek dobijena je garancija u iznosu od 85 miliona eura za Prvi istražni period, a za ugovor sa Energeanom garancija za Prvi istražni period iznosi tri miliona eura. Drugi stepen zaštite su polise osiguranja koje su izdale osiguravajuće kuće i one pokrivaju sve aktivnosti koje koncesionari obavljaju u Crnoj Gori. Kao treći stepen zaštite država je dobila krajnje garancije majki kompanija, kojima majke kompanije garantuju svom svojom imovinom da će sve potencijalne štete koje njihove kćerke kompanije naprave prilikom izvođenja radova na teritoriji Crne Gore biti nadoknađene, uključujući i štete prema trećim licima. Što se tiče životne sredine, to je pitanje koje su uvijek sa pravom postavlja. Očuvana životna sredina je apsolutni prioritet i u tom smislu smo propisali najstrože kriterijume i prakse koje se primjenjuju u svijetu. Strateškom procjenom uticaja na životnu sredinu definisano je da je za svaku istražnu aktivnost potrebno izraditi Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu kojim se propisuju mjere za suzbijanje i prevazilaženje negativnih uticaja i koji, u konačnom, odobrava Agencija za zaštitu prirode i životne sredine. Naravno, sve štete po životnu sredinu, a do kojih bi došlo prilikom izvođenja bilo kakavih aktivnosti u toku istraživanja i proizvodnje ugljovodonika, biće pokrivene kroz gore pomenute sisteme obezbjeđenja.” Ivana Gudović 39

OBNOVLJIVI IZVORI

KONVERZIJA OCEAN THERMAL ENERGY TOPLOTNE CONVERSION ENERGIJE OKEANA RENEWABLE SOURCES

K

onverzija toplotne energije okeana (Ocean thermal energy conversion - OTEC) je postupak dobijanja električne energije pomoću temperaturske razlike između dubokih i plitkih slojeva okeana. Ova temperaturska razlika omogućava pokretanje toplotne mašine, a samim tim i generatora. Ukoliko je razlika temperature između slojeva okeana veća, efikasnost i snaga su time bolje. Temperaturska razlika između dubokih i plitkih slojeva okeana se povećava sa opadajućom geografskom širinom, tj. blizu ekvatora i tropskog pojasa, slika 1, [1]. Najčešća temperatura površine okeana iznosi 27 °C, a u dubokim vodama temperatura rijetko pada ispod 5 °C. Osnovni tehnički izazov OTEC-a je proizvesti značajan dio energije iz jako malih temperaturskih razlika. Maksimalna teorijska efikasnost ovog sistema se postiže sa povećavanjem efikasnosti toplotne razmjene u novijim konstrukcijama. Kako Sunce neprestano grije Dužina

Širina

Ekvator Temper atu rska razlika izmedu površine i du bine oke an a od 1000 m

Manje od Više od Dubina manja od

Slika 1. Tamperaturska razlika između površine i dubine okeana od 1000 m Slika 1. Temperaturska razlika izmedu površine i dubine okeana od 1000 m

40

Ocean thermal energy conversion (OTEC) is the process of obtaining electricity from the temperature difference between the deep ocean waters and ocean shallow waters. This temperature difference allows the start of the heat engine, and therefore the generator. The greater the temperature difference, the better efficiency and strength. The temperature difference between the deep and shallow waters of the ocean increases with decreasing latitude, i.e. near the equator and the tropical belt. The most common temperature of the surface of the ocean is 27°C, and in deep waters the temperature rarely drops below 5°C. The main technical challenge of OTEC is to produce a significant amount of energy from very small temperature differences. The maximum theoretical efficiency of this system is achieved by increasing the efficiency of heat exchange in newer constructions. okeane i mora koji prekrivaju skoro 70% Zemljine površine, smatra se da oni sadrže veliki energetski potencijal koji bi se mogao upotrijebiti za proizvodnju energije i toplote. Pod uslovom da se tehnologija pokaže ekonomski isplativa i da se krene u masovnu upotrebu, ovaj obnovljivi izvor energije, mogao bi riješiti sve energetske probleme u svijetu. Ukupna raspoloživa energija je jedan ili dva puta veća nego kod ostalih tehnologija vezanih za okean, kao što je na primjer energija talasa. Međutim, male temperaturske razlike između dubokih i plitkih slojeva okeana čine ovu tehnologiju, upoređujući je sa drugim tehnologijama, prilično skupom, i to najprije zbog niske toplotne iskoristivosti. Ustvari to je i jedan od ključnih problema ovog sistema. Raniji sistemi za konverziju toplotne energije okeana su imali iskoristivost od

februar 2019 No. 27

1 do 3%, a teorijski se smatra da je maksimalna iskoristivost od 6 do 7%, [2]. Smatra se da će trenutni sistemi koji se razvijaju raditi blizu maksimalne toplotne iskoristivosti. Morska voda, iako je besplatna, ima određene troškove koji su vezani za transport vode iz okeana, kao što su troškovi pumpi i njihovih materijala. Ipak, iako OTEC sistemi imaju nisku efikasnost, oni mogu funkcionisati kao energetski sistemi koji će moći pokrivati minimalnu potražnju energije. Smatra se, da kada bi ova metoda postala jeftinija i postala konkurentna s ostalim konvencionalnim tehnologijama tada bi OTEC mogao pro-

postrojenje prije nego što su generatori počeli proizvoditi električnu energiju [5]. Francuski naučnici su 1956. godine počeli sa konstrukcijom postrojenja od 3 megavata za Abidjan, tadašnji glavni grad Obale Slonovače, ali zbog velikih količina jeftine nafte 50-ih godina prošlog vijeka postrojenje nije završeno. J. H. Anderson i J. H. Anderson 1962. godine završavaju ono što je Claude započeo, tako što su se koncentrisali na razvoj novih i efikasnijih elemenata konstrukcija, i 1967. godine, patentirali su svoj sistem zasnovan na zatvorenom ciklusu [7]. Iako nema nikakvog potencijala Japan je znatno doprinio razvoju OTEC tehnologije i to najviše zbog izvoza tehnologije u druge države. Japanska elektroprivreda je 1970. godine uspješno izgradila i postavila 100 kilovata OTEC postrojenje tipa zatvorenog ciklusa na ostrvskoj državi Nauru [8]. Postrojenje je krenulo u rad 1981. godine i prozvodilo je 120 kilovata električne energije, tako što je 90 kilovata upotrijebljeno za rad samog postrojenja, a ostatak struje se upotrebljavalo

Slika pogon 2. OTEC na obalama Slika 2. OTEC napogon obalama HavajaHavaja

izvoditi gigavate električne struje i zajedno sa elektrolizom bi mogao prozvoditi dovoljno vodonika koji bi potpuno nadomjestio potrošnju svih globalnih fosilnih goriva. Inače, svi OTEC sistemi koriste skupe, velike dovodne cijevi koje su uronjene više od kilometar u okean, i to sve sa ciljem dovođenja jako hladne vode na površinu, tako da je upravljanje troškovima i dalje glavni izazov za ovu tehnologiju. Još 1881. godine francuski fizičar Jacques Arsene d›Arsonval, pokušao je prvi iskoristiti toplotnu energiju okeana. Tek je 1930. godine njegov student, Georges Claude uspio izgraditi prvo OTEC postrojenje na Kubi, [3], [4], koje je proizvodilo 22 kW električne energije pomoću niskopritisne turbine, [5]. S vremena na vrijeme, postojalo je mnogo pokušaja razvijanja ovakve vrste tehnologije. I Nikola Tesla je isto tako prepoznao mogućnost iskorišćavanja ovakvog oblika energije, ali je na kraju došao do zaključka kako bi takva tehnologija bila nepraktična za široku upotrebu, [6]. Claude je 1935. godine izgradio još jedno postrojenje koristeći teretni brod od 10.000 tona kojeg je usidrio kod obale Brazila. Međutim, loše vrijeme i talasi uništili su

No. 27 februar 2019

Slika 3. OTECSlika sistem Indiji sistem u Indiji 3.uOTEC

za snabdijevanje škole i ostalih lokacija na ostrvu. Ovo je postavilo novi svjetski rekord u proizvodnji struje pomoću OTEC sistema gdje je struja poslata na pravu električnu mrežu [9]. Godine 1974. SAD su se uključile u istraživanje OTEC sistema, i na Havajima je osnovana laboratorija koja je ubrzo postala vodeći svjetski centar za istraživanje OTEC tehnologije. Zbog tople površinske vode, i lako dostupne duboke i hladne vode, kao i zbog činjeni ce da troše najviše struje, Havaji se nalaze na najboljem položaju u SAD-u za iskorišćavanje ove vrste energije, slika 2, [10]. Takođe je i Indija postavila OTEC postrojenje od 1 megavat, slika 3, [11], i Indijska vlada je i dalje veliki sponzor u istraživanju plivajućih OTEC postrojenja.

41

Princip rada uređaja Princip rada ovakvih sistema zasniva se na koncepciji toplotnog uređaja koji je uobičajen u Termodinamici. Toplotna mašina je termodinamički uređaj koji je smješten između dva rezervoara, i to jednog visoke temperature, a drugog niske. Kako toplota protiče od jednog do drugog rezervoara toplotna mašina dio toplotne energije pretvara u mehanički rad, a to je princip rada kod parnih turbina. Jedini toplotni ciklus koji je pogodan za OTEC je Rankinov ciklus koristeći uz to niskopritisnu turbinu. Pritom sistemi mogu biti izvedeni kao otvoreni ili zatvoreni ciklusi. Mašine zatvorenog ciklusa koriste amonijak ili tetrafluoretan kao uobičajene radne materije, dok kod otvorenog ciklusa koristi se toplota površine vode kao radna materija. Prema lokaciji, ovi uređaji za pretvaranje termalne energije okeana mogu biti sa pogonom na kopnu, sa pogonom na grebenima i sa pogonom na otvorenom moru. Prema vrsti ciklusa ovi sistemi mogu biti sa otvorenim ciklusom, sa zatvorenim ciklusom i hibridnim ciklusom. Hladna morska voda je sastavni dio svakog od ova tri tipa OTEC sistema, i da bi sistem uspješno radio, hladna morska voda se mora dopremati iz dubina na površinu. To se postiže upotrebom pumpi. Drugi način je destilacijom morske vode blizu morskog dna, što smanjuje gustinu morske vode, tako da zbog razlike gustina morska voda će sa dna strujati kroz cijev na površinu, [12].

Sistem ztvorenog ciklusa Ovaj sistem koristi tečnost sa niskim stepenom ključanja, i to najčešće amonijak, tako da se na taj način pokreće turbina koja proizvodi električnu energiju. Topla morska

Slika 5. Šema ciklusa pogona obalama Slika 5. zatvorenog Šema zatvorenog ciklusa OTEC OTEC pogona Havaja

voda na površini se pumpa kroz razmjenjivač toplote i zahvaljujući niskoj tački ključanja fluid (amonijak) isparava, tako da nastala para pokreće turbogenerator. Hladnija morska voda iz dubina se zatim upumpava kroz drugi razmjenjivač toplote i zahvaljujući kondenzaciji opet iz pare fluid prelazi u tečno stanje čime kružni proces opet dolazi na svoj počtak, slika 4, slika 5, [15]. Ovakav mini OTEC sistem bio je usidren na 2,5 km od Havajske obale i proizvodio je dovoljno struje da osvijetli brodske sijalice, televiziju i računare.

Sistem otvorenog ciklusa Na principu parne turbine funkcioniše sistem otvorenog ciklusa. Ovaj sistem koristi toplotu površine tropskih okeana i stvara električnu energiju na taj način što se topla voda doprema u rezervoar sa niskim pritiskom i

okeana

Razm jenjiva c toplote

Razm jenjivac toplote

Slika 4. Šema zatvorenog ciklusa OTEC pogona Slika 4. Šema zatvorenog ciklusa OTEC pogona obalama Havaja

42

6. otvorenog Šema ovorenog ciklusa OTEC Slika 4. Slika Šema ciklusa OTECpogona pogona

februar 2019 No. 27

gdje zahvaljujući niskom pritisku voda proključa i prelazi u paru. Dobijena para se širi i pokreće turbinu spojenu sa električnim generatorom. Zbog izloženosti hladnoj vodi ta para se kondenzuje i opet se nazad vraća u tečno stanje, slika 6. Godine 1993. OTEC pogon sa ovakvim otvorenim ciklusom snage od 50 kW postavljen je nedaleko od Havaja, i oborio je rekord od 40 kW japanskog sistema iz 1982. godine [14].

Sistem hibridnog ciklusa Sistem hibridnog ciklusa izveden je na takav način da se kombinuju dobre osobine zatvorenog i otvorenog ciklusa. Princip rada hibridnih sistema zasniva se na korišćenju tople površinske morske vode koja ulazi u vakuumsku komoru gdje se ona pretvara u paru, a to je zapravo i karakteristika otvorenog sistema. Poslije toga ova vodena para omogućava radnoj tečnosti (amonijak) niske tačke ključanja, da ispari preko razmjenjivača toplote, što je ustvari i karakteristika zatvorenih sistema. Na kraju para radne materije pokreće turbinu, a samim tim se i stvara električna energija.

Lokacije na kopnu, grebenu i otvorenom moru OTEC ima potencijal da proizvede gigavate električne snage i u kombinaciji sa elektrolizom moglo bi se proizvesti dovoljno vodonika da u potpunosti zami jeni svu projektovanu svjetsku potrošnju fosilnih goriva. Međutim, i dalje ostaje neriješeni izazov smanjenja troškova izgradnje ovakvih uređaja, koji zahtijevaju dugačke usisne cijevi velikog prečnika koje se potapaju kilometar ili više u okeanske dubine, da bi dopremile hladnu vodu na površinu. Na slici 3. lijevo prikazane su cijevi za uređaj OTEC, a na desnoj strani je dat OTEC plivajući uređaj izgrađen u Indiji 2000. godine.

Lokacije OTEC uređaja na kopnu Uređaji izgrađeni na kopnu ili u blizini obale posjeduju tri glavne prednosti u odnosu na one objekte locirane u dubokoj vodi. Tako elektrane izgrađene na kopnu ili blizu obale ne zahtijevaju posebni ili neki sofisticirani vez, niti dugačke električne kablove, kao ni ekstenzivnije održavanje same elektrane kakvo je potrebno u slučaju izgradnje na otvorenom okeanu. Elektrane ovog tipa mogu biti instalirane u zaštićenim područjima tako da budu relativno obezbijeđene od jakih oluja. Preko skele mostova, može se iz okoline ovog postrojenja do korisnika na kopnu, prenijeti

No. 27 februar 2019

kako električna energija tako i desalinizirana voda kao i hladna i za ishranu neophodna morska voda. Lokacija ovim elektranama omogućava da one budu uspješno povezane sa srodnim pomorskim industrijskim granama. U svakom slučaju, dužine usisnih cijevi su veoma kratke što znatno snižava ukupnu cijenu koštanja ovih uređaja. Ovakvi uređaji mogu poboljšati i unaprijediti raznovrsnost primorskih kultura. Naime, rezervoari ili lagune izgrađeni u sklopu ovih uređaja omogućavaju da se posmatra i kontroliše minijaturna morska sredina, tako da se morski proizvodi mogu isporučiti tržištu standardnim transportom. Dodatni trošak u konstrukciji i održavanju ovog uređaja je i činjenica da se mješovito ispuštanje hladne i tople morske vode mora obaviti na nekoliko stotina metara od samog uređaja zbog postizanja odgovarajuće dubine na kojoj se to ispuštanje obavlja. Ovi sistemi ne mogu izbjeći dodatne troškove koji bi se pojavili ukoliko bi njegova lokacija bila smještena u morskoj zoni predviđenoj za surfovanje. I zato ukoliko se grade blizu obale, neophodno je da se dubina vode kreće u rasponu od 10 do 30 m. Ovaj tip elektrane bi tada koristio kraće, a samim tim i jeftinije usisne cijevi kao i cijevi za pražnjenje, čime se osigurava njihova bezbjednost od jakih talasa. Elektrana mora biti zaštićena od morske okoline sa lukobranima i temeljima otpornim na eroziju, dok bi njen izlaz trebalo direktno povezati sa obalom [15].

Lokacije OTEC uređaja na grebenu Da bi se izbjegla turbulentna morska zona surfovanja, kao i da se bude što bliže hladnim vodnim resursima, OTEC elektrane mogu da se postave na kopnenom grebenu i to do dubine od 100 m. Složenost rada ovih elektrana u dubljoj vodi čini ih skupljim od onih izgrađenih na kopnu. Problemi uključuju uslove otvorenosti mora i znato teža isporuka struje. Jake okeanske struje i veliki talasi poskupljuju inženjering i konstrukciju ovog uređaja. U tom slučaju platforme zahtijevaju ekstenzivne pilinge radi održavanja stabilnosti. Za isporuku snage zahtijevaju se dugi podvodni kablovi sve do kopna. Iz ovih razloga OTEC uređaji locirani na grebenu su manje atraktivni.

Lokacije OTEC uređaja na otvorenom moru Iako su ovi uređaji potencijalno optimalni za velike sisteme, kod njih se kao kod plutajućih objekata pojavljuju nekoliko poteškoća. Teškoća sa vezivanjem elektrane postavljene da pluta po dubokim vodama komplikuje isporuku električne

43

Politička pitanja, troškovi i ekonomičnost Imajući u vidu da su OTEC postrojenja uglavnom nepokretne površinske platforme, njihova tačna lokacija i pravni status bi mogao biti u nadležnosti sporazuma Konvencije Ujedinjenih nacija o pravu mora (UNCLOS). Taj spora-zum daje zakonski autoritet primorskim zemljama u različitim zonama od 3,12 i 200 nautičkih milja, što bi vjerovatno moglo dovesti do određenih sukoba i regulacijskih prepreka izgradnji OTEC postrojenja, kao i njihovom vlasništvu. Prema sporazumu, OTEC postrojenja bi se smatrali kao “vještačka ostrva“ koja ne bi imala nikakav zakonski autoritet. Da bi ova OTEC tehnologija bila održiva u pogledu globalne upotrebe, ona mora imati jednak porezni i subvencijski tretman kao i ostale tehnologije. Proračuni troškova ove tehnologije su i dalje nepouzdani zbog toga što OTEC pogoni još nijesu široko rasprostranjeni. Međutim, razne analize pokazuju da bi troškovi proizvodnje električne energije bili 0.07 $/kWh dok subvencionirane vjetroelektrane imaju na primjer 0.05-0.07 $/kWh potrošnje, [19]. energije. Kablovi priključeni plutajućim platformama su osjetljiviji na oštećenja, posebno za vrijeme oluja, i ukoliko su postavljeni na dubinama većim od 1000 m teže se održavaju i popravljaju. Isto tako treba voditi računa da kablovi koji povezuju elektranu i morsko dno budu tako konstruisani da izbjegnu zapetljavanje. Jake oluje uz uzburkano more može slomiti uslovno vertikalnu cijev za hladnu vodu, a isto tako može i prekinuti unos tople vode. Da bi se spriječili ovi problemi cijevi mogu biti napravljene od fleksibilnog polietilena, dok kao alternativa cijevima za toplu vodu može se površinska voda kao toplija direktno uvući u platformu. Povezivanje plutajućeg uređaja sa kablovima za napajanje električnom energijom zahtijeva da postrojenje ostaje relativno nepokretno. Sidrište je prihvatljiv metod, ali trenutna tehnologija sidrenja je ograničena do dubine od 2000 m, jer čak i pri manjim dubinama troškovi sidrenja platforme se znatno povećavaju. Pored proizvodnje električne energije OTEC uređaji utiču i na razvoj drugih tehnologija i ljudskih djelatnosti. Hladna morska voda oko 5°C koja se dobija ovom tehnologijom stvara mogućnost hlađenja postrojenja koji su povezani sa pogonom ili koja su u blizini pogona.

44

Hladna morska voda se dovodi u rashladnike vode koji zatim omogućavaju klimatizaciju zgrada i kuća. Procjenjuje se da cijev prečnika 0,30 m može da isporuči i do 40 lit/sekund vode. Voda na temperaturi od 6 °C može da obezbijedi više nego dovoljno rashlađivanje za veliku zgradu. Radeći 8000 sati godišnje umjesto električnih rashladnih uređaja, prema procjeni iz 1989. godine, ovom bi se tehnologijom moglo uštedjeti 200.000 - 400.000 američkih dolara godišnje [16]. Kod ovih OTEC sistema za rashlađivanje zgrada, hladna morska voda se dovodi kroz izmjenjivač toplote koji hladi pijaću vodu u zatvorenom kružnom sistemu, nakon čega se ova pijaća voda pumpa prema zgradama i direktno hladi vazduh [17]. Isto tako OTEC tehnologija omogućava da se poboljša razvoj poljoprivrede korišćenjem hladnog tla. Naime, hladna morska voda, tokom prolaska kroz podvodne cijevi, hladi okolno tlo, tako da dolazi do temperaturske razlike između korijena biljaka na hladnom tlu i listova biljaka na toplom vazduhu što omogućava uzgoj mnogih biljaka i kultura koje se ne mogu naći u suptropskim područjima. Više od 100 različitih usjeva može da se gaji koristeći ovaj način. Najpoznatiji nusprodukt OTEC tehnologije je akvakultura, i to je jedan od najvažnijih načina kako smanjiti finansijske i energetske troškove dovođenja velikih količina vode iz dubina okeana. Kako duboka okeanska voda sadrži vi-soke koncentracije neophodnih hranljivih materija koje su zbog biološke potrošnje iscrpljene na površini okeana, ova, može se reći, “vještačka uzlazna struja kroz cijev“ zamjenjuje prirodnu uzlaznu struju, bez koje nije moguće održavaje i plodnost najvećeg svjetskog morskog ekosistema i životom najgušćeg područja na planeti. Poznato je da hladnomorske ribe, kao što su losos i jastog, žive u dubokoj morskoj vodi bogatoj hranjivim materijama. I zato, kombinujući u različitim odnosima hladnu duboku morsku vodu i toplu površinsku morsku vodu, OTEC tehnologija može stvoriti temperaturno pogodnu okolinu u kojoj bi se održavali optimalni uslovi za akvakulturu, tako da morski živi svijet koji nije toliko prisutan u tropskim vodama, kao što su losos, jastog, kamenica, pasrmka i druge vrste školjki, može sada biti uzgajan na ovakav način i ovdje. Na taj način se povećava raznovrsnost svježih morskih plodova na lokalnom tržištu. Takođe, niski troškovi hlađenja dobiveni hladnom morskom vodom mogu održati ili čak poboljšati kvalitet domaće ribe koja brzo propada u toplim tropskim krajevima. Pitka voda može biti dobijena iz morske vode pomoću

februar 2019 No. 27

sistema otvorenog ciklusa, slika 6, ili hibridnog ciklusa koristeći površinski kondenzator, u kojem neravnim kontaktom hladna morska voda kondenzuje potrošenu paru. Kondenzat je u takvom kondenzatoru relativno čist i može biti prikupljen i poslat na mjesta koja su ograničena zalihama prirodne vode za poljoprivredu ili domaćinstva. Tako bi postrojenje od 2 MW moglo proizvoditi oko 4300 kubnih metara pitke, odnosno desalinizirane vode svaki dan. Drugi sistem stvara kondenzat regulišući dotok duboke hladne vode kroz površinski kondenzator koji je u korelaciji sa fluktuirajućim temperaturama tačke rose. Upotrebljavajući struju proizvedenu OTEC procesom, pomoću elektrolize može biti proizveden vodonik. U svrhu povećanja ukupne efikasnosti dodaju se elektrolitne mješavine i proizvedena para može biti upotrebljena kao relativno čisti medij za elektrolizu. OTEC tehnologija je u mogućnosti da proizvodi velike količine vodonika potrebnog za snabdijevanje rastućeg svjetskog tržišta. OTEC postrojenja na ostrvima, platformama, tegljačima i brodovima imaju potencijala za proizvodnju vodonika u velikim količinama kao i za snabdijevanje velikih luka pomoću tankera. Ipak su glavni izazovi troškovi proizvodnje, transporta i distribucije u odnosu na ostale izvore energije i goriva. Uzimajući u obzir povećanje cijena nafte na svjetskom tržištu, pitanje je vremena kada će troškovi masovne proizvodnje i distribucije vodonika ovom OTEC tehnologi jom, biti stavljeni u drugi plan. Nerazvijeni potencijal okeana je i mogućnost vađenja minerala iz morske vode koji su sadržani u solima i drugim oblicima rastvarača. Razne ekonomske analize su pokazale da je neprofitabilno iskorišćavati okean u svrhu dobijanja tragova elemenata rastvorenih u rastvorima, upravo zbog velikog trošenja energije potrebne za crpljenje velike količine vode, a isto tako skupo je i odvajati minerale iz morske vode. Uopšteno govoreći, ova OTEC metoda je ograničena na minerale koji se mogu pronaći u visokim koncentracijama i koji se zatim mogu lagano izdvojiti, kao što je na primjer magnezijum. Pošto je sa OTEC postrojenjima riješen problem dopremanja velikih količina vode, ostaje samo problem troškova ekstrakcije. Tako su Japanci nedavno započeli istraživati koncept kombinovanja ekstrakta urana rastvorenog u morskoj vodi sa tehnolo gijom elektrana na talase, a i mišljenja su da razvoj ostalih tehnologija, naročito razvoj materijala, poboljšava izglede za ekstrakciju minerala.

Prof. dr Dečan Ivanov No. 27 februar 2019

Literatura: 1. DiChristina, Mariette (May 1995). „Sea Power“. Popular Science: 70-73. 2. Berger LR, Berger JA (June 1986). „Countermeasures to Microbiofouling in Simulated Ocean Thermal Energy Conversion Heat Exchangers with Surface and Deep Ocean Waters in Hawaii“. Appl. Environ. Microbiol. 51 (6): 1186-1198 3. Chiles, James (Winter 2009). „The Other Renewable Energy“. Invention and Technology 23 (4): 24-35.  4. „Power from the Sea“ Popular Mechanics, December 1930, pp 881-882 5. Takahashi, Masayuki Mac; Translated by: Kitazawa, Kazuhiro and Snowden, Paul (2000) [1991]. Deep Ocean Water as Our Next Natural Resource. Tokyo, Japan: Terra Scientific Publishing Company. 6. Tesla, Nikola (December 1931). “On Future Motive Power”. Everyday Science and Mechanics: 230-236. http://www.tesla.hu/ tesla/ articles/ 19311200/ index.htm. 7. US patent 3312054, J.H. Anderson, “Sea Water Power Plant”, issued 1967-04-04  8. Bruch, Vicki L. (April 1994) (PDF). An Assessment of Research and Development Leadership in Ocean Energy Technologies. SAND93-3946. Sandia National Laboratories: Energy Policy and Planning Department. 9. Mitsui, T.; Ito, F.; Seya, Y.; Nakamoto, Y. (September 1983). „Outline of the 100 kW OTEC Pilot Plant in the Republic of Nauru“. IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems PAS-102 (9): 3167-3171. 10. „Average Retail Price of Electricity to Ultimate Customers by End-Use Sector, by State“. Energy Information Administration. September 2007. http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epm/ table5_6_a.html.  11. „Deep Pipelines for Ocean Thermal Energy Conversion“. http:// www. makai.com/p-otec.htm. Retrieved 2009-02-16.  12. US patent 4311012, Warren T. Finley, „Method and apparatus for transferring cold seawater upward from the lower depths of the ocean to improve the efficiency of ocean thermal energy conversion systems“, issued 1982-01-19  13. Trimble, L.C.; Owens, W.L. (1980). „Review of mini-OTEC perfor man ce „. Energy to the 21st century; Proceedings of the Fifteenth Intersociety Energy Conversion Engineering Conference 2: 1331-1338 14. „Achievements in OTEC Technology“. National Renewable Energy Laboratory. http://www.nrel.gov/otec/achievements.html.  15. „Design and Location“. What is Ocean Thermal Energy Conversion?. National Renewable Energy Laboratory. http://www. nrel.gov/otec/ design_ location.html. Retrieved 22 January 2012.  16. U.S. Department of Energy, 1989 17. „YouTube video on the OTEC air-conditioning system used at the InterContinental Resort and Thalasso-Spa on the island of Bora Bora“. http:// www.youtube.com/watch?v=zTGvPrrkVAA. Retrieved 2007-05-28 18. „NREL: Ocean Thermal Energy Conversion - Markets for OTEC“. Nrel. gov. http://www.nrel.gov/otec/markets.html. Retrieved 2012-06-12.  19. „NREL: Ocean Thermal Energy Conversion Home Page“. Nrel.gov. http://www.nrel.gov/otec/. Retrieved 2012-06-12.

45

45

TRAFOSTANICA “LASTVA”

PRVI REZULTATI TESTIRANJA ZADOVOLJAVAJUĆI

Trafostanica “Lastva”, foto: CGES

T

rafostanica “Lastva”, koja je dio projekta povezivanja prenosnih sistema Crne Gore i Italije, u probnom je radu do kraja aprila, a prvi rezultati testiranja su zadovoljavajući. To tvrde iz Crnogorskog elektroprenosnog sistema (CGES) koji je finansirao gradnju trafostanice 400/110/35 kV, ukupne vrijednosti 35,4 miliona eura. “U toku privremenog pogona trafostanice ‘Lastva’, za rukovanje je zadužena posada Crnogorskog elektroprenosnog sistema, dok su testiranja povjerena ovlašćenim inženjerima izvođača, nadzora i CGES-a. Do sada je uspješno obavljen jedan dio testiranja, a nastavak se očekuje u ovoj godini.

Probni rad trafostanice 400/110/35 kV je do kraja aprila. Višestruki su benefiti izgradnje ove trafostanice, a među njima se izdvaja povećanje kapaciteta i pouzdanosti napajanja Crnogorskog primorja, smanjenje gubitaka u prenosnoj mreži... 46

SUBSTATION “LASTVA”

SATISFACTORY FIRST TESTING RESULTS Lastva substation, which is part of the project of connecting transmission systems of Montenegro and Italy, is in trial until the end of April, and the first test results are satisfactory. This is claimed by the Montenegrin Electric Transmission System (CGES), which financed the construction of the substation 400/110/35 kV, with a total value of EUR 35.4 million. “During the temporary operation of the substation “Lastva” the CGES staff is in charge of handling, while the tests are entrusted to authorized contractor, supervision and CGESengineers. So far, a part of the testing has been successfully completed, and the continuation is expected this year. Testing of the converter station started. All the results so far are satisfactory, “said Executive Director of CGES Dragan Kujović for Pogled. He stressed that there are multiple benefits of the construction of this substation.

Dio povezivanja prenosnih sistema Crne Gore i Italije

februar 2019 No. 27

Stvaranje uslova za smanjenje gubitaka u prenosnoj mreži

U probnom radu do kraja aprila 2019.

Počelo je i testiranje konvertorske stanice. Svi dosadašnji rezultati su zadovoljavajući”, kazao je Pogledu izvršni direktor državnog CGES-a Dragan Kujović. Kujović je naglasio da su višestruki benefiti izgradnje ove trafostanice. “Među njima se izdvaja povećanje kapaciteta i pouzdanosti napajanja crnogorskog primorja, smanjenje gubitaka u prenosnoj mreži, kao i poboljšanje naponsko-reaktivnih prilika”, precizirao je Kujović, ukazujući da je CGES u potpunosti finansirao i da cjelokupna investicija iznosi 35,4 miliona eura. Ovaj elektroenergetski objekat dio je projekta povezivanja prenosnih sistema Crne Gore i Italije koji je definisan projektom od značaja za Energetsku zajednicu. “A istovremeno je povezan sa infrastrukturom koja predstavlja projekat od interesa za EU, što dovoljno govori o njegovom regionalnom značaju koji realizuje CGES”, dodao je Kujović. U sklopu izgradnje podvodnog energetskog kabla između Crne Gore i Italije je i dalekovod od Lastve do Čeva odnosno

U sklopu izgradnje podvodnog energetskog kabla između Crne Gore i Italije je i dalekovod od Lastve do Čeva odnosno Pljevalja, a očekuje se da bude pušten u probni pogon u prvom kvartalu ove godine (do kraja marta). Vrijednost trafostanice je 35,4 miliona eura

Kujović je, odgovarajući na pitanje šta očekuje od cijelog projekta, kazao da će se tom realizacijom, u okviru koje se očekuje značajno ulaganje u prenosnu infrastrukturu, stvoriti uslovi za smanjenje gubitaka u prenosnoj mreži kroz veću iskorišćenost 400 kV mreže i omogućiti dvostrano napajanje TS “Brezna” i TS “Žabljak”. “Projekat značajno podiže tehničku otpornost sistema i pri većim poremećajima. Pored toga, 400 kV dalekovod Lastva-Čevo-Pljevlja omogućava maksimalnu isporuku na kablu ka Italiji. Zatvaranje prstena u 400 kV mreži podići će se sigurnost rada sistema i riješiti dosadašnji problemi paralelnog rada 400 i 220 kV mreže”, istakao je Kujović. Izgradnjom 110 kV voda od Brezana prema Žabljaku (400 kV i 110 kV na istim stubovima), dodao je on, omogućava se uvođenje 110 kV voda u TS “Žabljak”. “Time se ispunjavaju obaveze iz Pravila o funkcionisanju prenosnog sistema električne energije o napajanju najmanje iz dva čvorišta ili preko dva voda iz jednog čvora čija je pouzdanost zadovoljavajuća (TS “Žabljak” i TS “Brezna” dobijaju dvostruke veze ka ostatku prenosne mreže)”.

Pljevalja, a očekuje se da bude pušten u probni pogon u prvom kvartalu ove godine (do kraja marta). “Dvosistemski dalekovod 2X400 kV od Lastve do Čeva, prema ugovoru sa izvođačem radova (“Iberdrola” Španija), biće pušten u probni pogon u prvom tromjesječju 2019. godine. Izgradnjom ove dionice, trafostanica “Lastva” će biti povezana na 400 kV mrežu, što je glavni preduslov za navedene benefite”, ukazao je direktor CGES-a. Poručuje se da se od izgradnje trafostanice u Lastvi, dalekovoda od Lastve do Pljevalja, kao i prateće rekonstrukcije crnogorske prenosne mreže očekuju višestruki pozitivni efekti za kompaniju, kao operatora prenosnog sistema koji obavlja djelatnost od javnog interesa, ostale energetske subjekte i korisnike prenosnog sistema. “Korisnicima crnogorskog prenosnog sistema će ovaj projekat pružiti značajno veći kapacitet, sigurnost i pouzdanost prenosne mreže, omogućavajući pretpostavke za kvalitetnije obavljanje djelatnosti i dalji razvoj. Zatim, dobijamo mnogo pouzdanije napajanje Crnogorskog primorja i dijela sjevera, gdje će se stvoriti uslovi za njihov razvoj, a posebno kada je u pitanju turizam i industrija. Benefit je i direktna veza Crne Gore sa tržištem električne energije u EU”, precizirao je Kujović, ističući da se vidi i šansa i dobar preduslov za realizaciju energetskih potencijala regiona.

Ivana Gudović No. 27 februar 2019

47

PROJEKAT

SKI CENTAR “KOLAŠIN 1600”

V

išegodišnji projekat, planinski centar “Kolašin 1600”, koji se nalazi u južnom dijelu Bjelasice, na teritoriji opštine Kolašin, stavljen je u funkciju 16. februara 2019, a prema riječima v. d. izvršnog direktora Skijališta Crne Gore, Miloša Popovića, on će predstavljati okosnicu razvoja zimskog turizma na sjeveru i biće “novi biser crnogorskog turizma”. “Lokalitet ‘Kolašin 1600’ prepoznat je kao idealan za razvoj budućeg ski centra, kako kroz prostorno plansku dokumentaciju, tako i kroz preporuke vodećih svjetskih kompanija specijalizovanih za razvoj zimskog turizma. Uspješnim razvojem projekta ‘Kolašin 1600’ stvoriće se preduslovi za razvoj ostalih ski centara predviđenih Prostornim planom posebne namjene (PPPN) Bjelasica i Komovi i PPPN za područje Durmitora i Hajle, a ovaj projekat može poslužiti kao model daljeg razvoja ski resorta u Crnoj Gori”, kazao je Popović.

48

PROJECT

SKI CENTER KOLAŠIN 1600 The multi-annual project, Kolašin 1600 mountain center, located in the southern part of Bjelasica in the municipality of Kolašin, was put into operation and, according to Miloš Popović, the executive director of the Ski Resort of Montenegro, it will represent the backbone of winter tourism development in the north and will be “the new pearl of Montenegrin tourism”. “The Kolasin 1600 site was recognized as ideal for the development of a future ski center, both through spatial planning documents and through the recommendations of the world’s leading companies specializing in the development of winter tourism. The first phase of the project, whose implementation started in 2014, is completed, while the second phase will be implemented by the end of 2020. Prva faza projekta, sa čijom realizacijom se krenulo 2014. godine, je završena, dok će druga faza biti realizovana do kraja 2020. Prva faza obuhvatila je radove na izgradnji putne infrastrukture sa parkingom, bazne stanice (izgradnja objekata sa pratećim sadržajima), primarne elektro energetske mreže, šestosjedne žičare K8, hidrotehničke i telekomunikacione infrastrukture, oko 4,6 kilometara ski staza i nabavku neophodne mehanizacije i opreme. Druga faza obuhvata radove za osnježavanje staza - izgradnju akumulacionog jezera i sistema za osnježavanje. Vrijednost investicija prve faze je 16 miliona eura, dok je ukupna vrijednost radova procijenjena na oko 22 miliona. Ski centar “Kolašin 1600”, foto: Ski centar Kolašin 1600

februar 2019 No. 27

U funkciji šest skijališta U toku ove zimske turističke sezone biće aktivno šest skijališta - “Savin kuk” i “Javorovača” na Durmitoru, “Kolašin 1450” i “Kolašin 1600” na Bjelasici, “Vučje” u Nikšiću i “Hajla” u Rožajama. “U ski centrima je posjeta najbolja u posljednjih pet godina, a cijenimo da će se takav trend nastaviti. Riječ je o gostima koji tradicionalno posjećuju naše zimske centre i pored domicilnih i gostiju iz regiona, Srbije, Albanije, BiH, Hrvatske, svake godine je sve više gostiju iz Zapadne i Istočne Evrope. Cijene usluga ski centara iste su na nivou prošlogodišnjih, a u funkciji je kompletna infrastruktura koja je bila i prethodne sezone. Konkretno, na naša dva najveća ski centra, ski centar ’Savin kuk’ na Durmitoru u funkciji su dvije dvosjedne žičare, tri ski lifta i dječiji ski lift koji opslužuju oko pet kilometara skijaških staza, dok su na ski centru ’Kolašin 1450’ u funkciji dvije žičare (šestosjed i dvosjed), pet ski liftova i dječiji ski lift koji opslužuju oko 25 kilometara skijaških staza. U ski centrima je moguće koristiti usluge ski škole, ski rente, a pružaju se i ugostiteljske usluge u ugostiteteljskim objektima na samim skijalištima (restoranima i kafe barovima)”, istakao je Popović. “Raspisan je tender za izgradanju isklopive šestosjedne žičare K7 i oko devet kilometara skijaških staza, vrijednosti devet miliona eura, kojom će se povezati ski centri ‚Kolašin 1600‘ i ‚Kolašin 1450‘ i time, u odnosu na posto-

Novi biser crnogorskog turizma, fotografije: Predrag Vučković

Uspješnim razvojem projekta “Kolašin 1600” stvoriće se preduslovi za razvoj ostalih ski centara predviđenih Prostornim planom posebne namjene (PPPN) Bjelasica i Komovi i PPPN za područje Durmitora i Hajle, a ovaj projekat može poslužiti kao model daljeg razvoja ski resorta u Crnoj Gori

Osnivanje privrednog društva sa sjedištem u Mojkovcu Vlada je u novembru 2017. donijela odluku o osnivanju privrednog društva Skijališta Crne Gore sa sjedištem u Mojkovcu, radi upravljanja skijalištima “Kolašin 1600”, “Cmiljača”, “Žarski”, “Torine”, “Jelovica”, planinskim centrom “Komovi” i istoimenim eco adventure parkom. “Formiranje Skijališta Crne Gore je ključna pretpostavka za pokretanje i uspješno upravljanje lokalitetima na kojima su u prethodnom periodu uložena značajna sredstva u infrastrukturne objekte - puteve, trafostanice, žičare i skijaške terene, kao i radi ostvarivanja nadzora nad implementacijom planiranih investicionih aktivnosti na prostoru Sjevera Crne Gore”, istakao je Popović.

Lokalitet je prepoznat za razvoj budućeg ski centra

No. 27 februar 2019

49

Prva faza projekta je završena

Vrijednost radova na pet skijališta oko 117 miliona eura Prema riječima direktora Skijališta Crne Gore, pored skijališta “Kolašin 1600”, u toku su aktivosti i investicije na izgradnji preostalih skijališta - “Cmiljača”, “Žarski”, “Savin kuk” i “Hajla”. Procijenjena ukupna vrijednost radova za ski centar “Cmiljača” u Bijelom Polju, koji treba da budu završeni do 2022. godine, je oko 23 miliona eura, a do sada su realizovani radovi vrijednosti tri miliona. I radovi na ski centru “Žarski” u Mojkovcu treba da budu završeni do 2022, a njihova vrijednost biće oko 27 miliona, dok je za realizaciju dosadašnjih radova utrošeno dva miliona eura. Radovi na ski centrima “Savin kuk” na Žabljaku i “Hajla” u Rožajama biće završeni godinu ranije, 2021, a njihova vrijednost je 27 miliona za “Savin kuk” i devet miliona manje za rožajsku “Hajlu”. Vrijednost do sada izvedenih radova, u oba ski centra, je po 2,5 miliona eura. “O ozbiljnosti cjelokupne priče i planiranih investicija svjedoči činjenica da je raspisan tender za izgradnju žičare i skijaških staza na ski centru ‘Žarski’ vrijednosti devet miliona eura, da je zaključen ugovor na izgradnji žičare na ski centru ‘Cmiljača’, iste vrijednosti, kao i da je zaključen ugovor na izgradnji žičare i skijaških staza na ski centru ‘Savin kuk’, vrijednosti devet miliona. U toku je izgradnja akumulacionog jezera na Žabljaku, vrijednosti 3,2 miliona eura, a na svim centrima rade se pristupni putevi. Na svakom ski centru biće uloženo minimum po sedam miliona eura da bi se zaokružila prva faza planiranih investicija i obezbijedila nužna infrastruktura za funksionisanje svakog pojedinačnog ski centra, uz dalje širenje na uvezivanju ski centara na području Bjelasice i Komova, kao i na izgradnji i širenju ski centra na području Hajle i Štedima, kao i na Durmitorskom području”, naglasio je Popović. 50

Šestosjedna isklopiva žičara Dopplemeyer

jeće stanje ski centra ‚Kolašin 1450‘, dobiti ukupno oko 45 kilometara uvezanih skijaških staza, sa tendencijom daljeg širenja žičare”, istakao je Popović. Direktor ski centra “Kolašin 1600”, Saša Jeknić, podsjetio je da će u sklopu centra raditi restoran kapaciteta 400 mjesta, dječiji ski lift, škola skijanja i skirental. “Nakon jednomjesečnog testiranja šestosjedne isklopive žičare najboljeg proizvođača na svijetu marke Dopplemeyer i ona će biti stavljena u funkciju, kao i ostale skijaške staze”, kazao je Popović. O kakvoj žičari je riječ pokušao je da na slikovit način objasni direktor Skijališta Crne Gore: “Ova žičara je kao mercedes među automobilima”. Počeci modernog skijanja na Bjelasici vezuju se za 1990. godinu kada je izgrađena i prva žičara. Obzirom da je Bjelasica relativno pitoma “planina”, staze imaju travnatu podlogu, a snježni pokrivač traje uglavnom od novembra do maja”. “Razvoj turizma, kao generator razvoja ostalih grana privrede u sjevernom regionu, u bitnome se ogleda u razvoju osnovne infrastrukture i stvaranju uslova za ubrzani razvoj. Jedan od prioriteta je izgradnja zimskih planinskih centara i potrebne turističke infrastrukture. Izgradnjom ski centra ‘Kolašin 1600’ i ostalih ski centara

Ski centar “Kolašin 1600” nalazi se na nadmorskoj visini od 2.800 metara, polazna tačka je sa 1.600 mnv, a izlazi se na 2.035 mnv. Kapacitet žice je 2.600 skijaša po satu, dok je kapacitet parking prostora dvjesta vozila februar 2019 No. 27

Šestosjedna isklopiva žičara Dopplemeyer

Druga faza projekta biće završena do kraja 2020.

“Žarski” - novi ski centar Ski centar “Žarski” je, prema riječima Popovića, u skladu sa Prostornim planom posebne namjene (PPPN) za Bjelasicu i Komove i kroz preporuke vodećih svjetskih kompanija specijalizovanih za razvoj zimskog turizma, prepoznat kao idealan za razvoj budućeg ski centra. “Vlada je, posredstvom Direkcije javnih radova, raspisala tender za izradu idejnog rješenja, glavnog projekta i izgradnju šestosjedne isklopive žičare i novih 9,5 kilometara ski staza po principu ‘Projektuj i izgradi’, kao i za izradu idejnog rješenja i glavnog projekta sistema vještačkog

osnježavanja novih ski staza”. Izgradnja ski centra “Žarski”, kako je objasnio Popović, planirana je kroz dvije faze. Prva faza treba da bude završena do kraja naredne godine, a druga do 2022. “Prva faza obuhvata radove na izgradnji putne infrastrukture sa platoom parkinga, bazne stanice (izgradnja objekata sa pratećim sadržajima), primarne elektro energetske mreže, šestosjedne isklopive žičare Z4, hidrotehničke i telekomunikacione infrastrukture, oko 9,5 kilometara ski staza i nabavka neophodne mehanizacije i opreme”.

Druga faza obuhvata radove za osnježavanje staza koji podrazumijevaju izgradnju akumulacionog jezera i sistema za osnježavanje. “U budućem periodu, shodno PPPN za Bjelasicu i Komove, planiramo da sa još dvije žičare povežemo ski centre ‘Žarski’ i ‘Cmiljača’ kako bi ta dva centra predstavljala funkcionalnu cjelinu, čime bi dobili oko 35 kilometara uvezanih skijaških staza, sa tendencijom daljeg širenja u Bijelom Polju. Planiramo da ova dva centra uvežemo i putem, preko planine”.

čija je ralizacija u toku, kao i izgradnjom prioritetne dionice autoputa, čime će se znatno obezbijediti dostupnost tog prostora, obezbijediće se ravnomjerniji regionalni razvoj, otvoriti nova radna mjesta, povećati atraktivnost cjelokupnog prostora za domaće i strane investitore u dalja ulaganja u turizam, poljoprivredu, energetiku, vodoprivredu, drvopreradu i druge grane privrede koje su u zavisnom položaju u odnosu na razvoj turizma. Crna Gora će značajno unaprijediti svoju turističku ponudu i moći će da izađe u susret rastućoj potražnji posjetilaca kao cjelogodišnja turistička destinacija”, zaključio je Popović. Ukupna vrijednost radova iznosiće 22 miliona eura

No. 27 februar 2019

Svetlana Mandić 51

OTVOREN TERMINAL 2 NA TIVATSKOM AERODROMU

POBOLJŠANIM KAPACITETIMA U NOVU SEZONU

N

ajprometnija vazdušna luka u Crnoj Gori i njena glavna turistička recepcija - Aerodrom Tivat, novu ljetnju IATA sezonu letjenja, koja počinje 31. marta, dočekuje sa znatno unaprijeđenim kapacitetima jer je pred novogodišnje praznike i zvanično inaugurisan novosagrađeni Terminal 2. Na platou sa sjeverozapadne strane dosadašnje terminalne zgrade, ulaganjem od oko 3,5 miliona eura, koje je kompanija Aerodromi Crne Gore realizovala u saradnji sa UNDP-om, izgrađen je novi,

TERMINAL 2 OF THE TIVAT AIRPORT OPENED

IMPROVED CAPACITY FOR THE NEW SEASON The busiest airport in Montenegro and its main tourist reception – Airport Tivat, greets the new IATA summer flight season, which starts on 31 March, with improved facilities of a newly built Terminal 2 inaugurated just before the New Years’ holidays. On the plateau from the north-west side of the existing terminal building, with an investment of around 3.5 million Euros, realized by the companies of the Airports of Montenegro in cooperation with UNDP, a new officially temporary departure terminal was built. The usable area of the new building is 1,300 square meters, with six check-in counters for passenger and luggage, as well as premises for representatives of airline companies.

Terminal 2 na tivatskom Aerodromu, foto: gov.me, S. Matić

52

februar 2019 No. 27

U objekat uloženo 3,5 miliona eura

Na otvaranju Terminala 2, foto: gov.me

Novi Terminal 2 zvanično je 24. decembra otvorio predsjednik Vlade Crne Gore Duško Marković koji je pritom istakao da ta investicija “predstavlja hitan i neophodan odgovor na ozbiljno infrastrukturno zagušenje tivatskog aerodroma koje je došlo kao posljedica intenzivnog turističkog rasta i povećanja broja putnika koji dolaze u Crnu Goru“. “Menadžment Aerodroma Crne Gore predložio je Ministarstvu saobraćaja i pomorstva i Vladi da se u Tivtu i Podgorici izgrade dodatni objekti koji za kraće vrijeme mogu obezbijediti elementarni komfor putnicima, ali i funkcionalnost aerodromskim službama, naročito tokom turističke sezone. Vlada je to prihvatila i u ovaj objekat uloženo je oko 3,5 miliona eura, a za objekat koji će se graditi u Podgorici, Aerodromi će uz saglasnost Vlade trebati da izdvoje još oko dva miliona eura”, kazao je Marković.

zvanično privremeni objekat terminala za odlazeće putnike. Korisna površina nove zgrade je 1.300 metara kvadratnih, a objekat sadrži šest check-in šaltera za registraciju putnika i predaju prtljaga, kao i prostorije za predstavnike aviokompanija. Tu su i službene prostorije za predstavnike Uprave policije i Uprave carina, kao i toaleti za putnike. U sklopu objekta je i novi prostor za sortiranje prtljaga sa svom pratećom najsavremenijom opremom uključujući i dvije nove linije za kontradiverzionu kontrolu sa modernim senzorima i detektorima. Uređena je i konktakt zona novog terminala, dok je na njegovoj landside strani napravljen pristupni plato sa parkingom za vozila i uređena zelena površina. Terminal je izgrađen u skladu sa principima energetske efikasnosti - od fasadnih materijala i izolacije, preko savremene opreme, modernih sistema klimatizacije i ventilicije, do rasvjete. Novi terminal je, za nešto više od četiri mjeseca, sagradila kompanija “Fidija” iz Podgorice. To je inače, bilo prvo veće infrastrukturno ulaganje kompanije ACG u kapacitete vazdušne luke u Tivtu od 2006. godine, kada je otvorena rekonstruisana

U novu zgradu uloženo je 3,5 miliona eura, foto: gov.me

No. 27 februar 2019

53

Nova zgrada prostire se na 1.300m2

Preduslov za dalji napredak Direktor ACG Danilo Orlandić kazao je da je izgradnja Terminala 2 na Aerodromu Tivat bila i preduslov za dalji napredak te kompanije i dovođenje novih poslovnih partnera. “Mnoge renomirane avio kompanije odlučile su da saobraćaju ka našoj zemlji, posljednja od njih je njemačka nacionalna aviokompanija ‘Lufthansa’. Novi kapaciteti i poboljšani uslovi na Aerodromu Tivat bili su ključna tačka konačnog dogovora sa tom, najznačajnijom evropskom kompanijom, a sedmom na svjetskom nivou, koja će od aprila 2019. povezivati Crnu Goru sa Frankfurtom i Minhenom, svojim glavnim čvorištima. Samo posljednje dvije godine, Crna Gora je povezana sa čak 30 novih destinacija, broj opsluženih putnika je uvećan za 600.000 i bio je krajnji momenat da uvećamo naše kapacitete”, kazao je Orlandić.

54

Objekat sadrži šest check-in šaltera, foto: gov.me

i proširena osnovna terminalna zgrada. Upravo je prostorna ograničenost te zgrade konstruisane još davnih sedamdesetih godina XX vijeka, koja i pored proširenja 2006. od kada njena ukupna površina iznosi nešto više od 4.000 kvadrata, bio glavni problem Aerodroma Tivat. Dosadašnja terminalna zgrada projektovana na godišnji kapacitet od 400.000 putnika, u posljednje dvije godine opsluživala je tri puta veći broj putnika, a gužve u njoj, posebno u špicu ljetnje sezone, kada Aedrodrom Tivat za manje Dosadašnja terminalna zgrada projektovana na godišnji kapacitet od 400.000 putnika, u posljednje dvije godine opsluživala je tri puta veći broj putnika, a gužve u njoj, posebno u špicu ljetnje sezone kada Aedrodrom Tivat za manje od 24 sata prihvati i opsluži do 50 aviona, bile su gotovo nepodnošljive

februar 2019 No. 27

Prvi energetski efikasan aerodromski terminal u regionu

Novi terminal je sagrađen za nešto duže od četiri mjeseca, foto: gov. me

od 24 sata prihvati i opsluži do 50 aviona, bile su gotovo nepodnošljive. Najkritičniji dio zgrade bio je upravo odlazeći terminal gdje se u samo oko 700 kvadrata airside dijela odlazećih gejtova ljeti guralo na hilljade ljudi. Ubuduće će najveći dio odlazećeg saobraćaja biti obavljan preko novog Terminala 2, pa će i utisci brojnih turista koji posjećuju Crnu Gorui, prilikom završetka odmora i njihovog povratka kućama iz naše države, biti mnogo povoljniji jer će se u avione ukrcavati iz moderno dizajnirane, savremeno opremljene i funkcionalne nove zgrade. Korisna površina nove zgrade je 1.300 metara kvadratnih, a objekat sadrži šest checkin šaltera za registraciju putnika i predaju prtljaga, kao i prostorije za predstavnike aviokompanija

Predstavnik UNDP u partnaerstvu sa kojim je ACG realizovao investiciju izgradnje i opremanja Terminala 2 Aerodroma Tivat, Miodrag Dragišić, posebno je skrenuo pažnju na činjenicu da je ta zgrada jedan od prvih energetski efikasnih aerodromskih terminala u regionu. “Ovo će doprinijeti ne samo komforu putnika i osoblja, već i ostvarenju značajnih finansijskih ušteda i očuvanju životne sredine. Izuzetno je značajno što će u okviru ovog projekta, tokom naredne godine biti uspostavljen i sistem energetskog menadžmenta, kao dio procesa karbonske akreditacije Aerodroma Crne Gore. Time će se poslovanje učiniti prihvatljivijim sa stanovišta klimatskih promjena, a Aerodromi Crne Gore biti među prvima u regionu koji su prepoznali značaj ovog međunarodnog sertifikata”, istakao je predstavnik UNDP-a. Novosagrađeni objekat svojim prostornim kapacitetima i opremom, za duplo je povećao maksimalni broj putnika u vršnom satu koje sada može opslužiti Aerodrom Tivat. Inače, pored novog terminala, Aerodrom Tivat je u proteklih par mjeseci dobio i novi priključak objekata te vazdušne luke na gradsku kanalizacionu mrežu, novi prilazni put i parking za vozila zaposlenih, parking za autobuse i novi ulaz na aerodrom sa magistrale za vatrogasna i druga interventna vozila u slučaju vanrednih situacija. Iz poslovodstva ACG za ovu godinu najavili su postepenu rekonstrukciju i modrrnizaciju i stare terminalne zgrade, kao i izgradnju novog malog terminala za tzv. generalnu avijaciju.



Siniša Luković

No. 27 februar 2019

55

PERSPEKTIVA

NAUČNI I INŽENJERSKI IZAZOVI JELENE MIJUŠKOVIĆ

RADOM U CERN-U DO DOKTORSKE TITULE

Jelena Mijušković (desno) sa kolegenicom u CERN-u, foto: Privatna arhiva

N

ajbolji crnogorski studenti prijavljivali su se na konkurs za studentsku ljetnju školu Evropske organizacije za nuklearno istraživanje - CERN do 21. januara. Riječ je o atraktivnim stipendijama za boravak studenata u vodećoj svjetskoj laboratoriji u Švajcarskoj. Priliku da u CERN-u boravi više puta imala je Nikšićanka Jelena Mijušković, koja za “Pogled” priča o svojim iskustvima u Ženevi, u najprestižnijem istraživačkom centru za naučnike svih generacija. Tokom angažmana u CERNU, Jelena je imala priliku da razmijeni iskustva i odmjeri znanje sa kolegama iz cijelog svijeta. Uglavnom je, kako Jelena kaže, riječ o mladim ljudima sa kojima je prijatno raditi i sarađivati u nekonvencionalnoj atmosferi.

56

PERSPECTIVE: SCIENTIFIC AND ENGINEERING CHALLENGES OF JELENA MIJUSKOVIC

WORK IN CERN TO DOCTORAL DEGREE The best Montenegrin students applied for a competition for a student summer school of the European Organization for Nuclear Research - CERN until January 21st. These are attractive scholarships for studentsto be in the world’s leading laboratory in Switzerland.Jelena Mijušković from Nikšić had the opportunity to stay in CERN for several times, and she talks for Pogled about her experiences in Geneva, in the most prestigious research center for scientists of all generations. During her engagement in CERN, Jelena had the opportunity to exchange experiences and measure her knowledge with colleagues from all over the world. As Jelena says, it is the young people with whom she is comfortable to work and collaborate in an unconventional atmosphere. Kako je i kada došlo do Vašeg angažmana u CERN-u? “Moj prvi angažman u CERN-u bilo je učešće na Ljetnjoj školi CERN-a 2016. godine. U CERN-u sam tog ljeta provela osam nedjelja i za to vrijeme sam slušala brojna predavanja iz oblasti fizike elementarnih čestica, inženjeringa i programiranja. Osim predavanja, radila sam na projektu vezanom za razvijanje strategija za detekciju čestica predviđenih teorijom nazvanom Supersimetrija. Rad na projektu, predavanja, kao i posjete CERN-ovim postrojenjima učinili su da u potpuno-

“Radna atmosfera u CERN-u je izuzetno prijatna. Boravak u CERN-u mi obezbjeđuje intezivnu saradnju sa najvećim ekspertima iz oblasti fizike elementarnih čestica kao i razmjenu znanja kroz rad na zajedničkim projektima”, ističe Jelena Mijušković februar 2019 No. 27

Istraživanja iz oblasti fizike elementarnih čestica Kakvi su Vaši planovi za budućnost - vezani za inostranstvo, CERN ili Crnu Goru? “Trenutno sam na prvoj godini doktorskih studija, tako da ću se naredene tri-četiri godine sigurno baviti istraživanjima iz oblasti fizike elementarnih čestica. Kako se radi o dvojnom doktoratu, osim na Univerzitetu Crne Gore, jedan dio svojih studija provešću na Univerzitetu Paris-Saclay. Zahvaljujući stipendiji Ministarstva nauke i stipendiji Univerziteta Paris-Saclay, takođe će mi biti omogućeno da jedan period studija provedem u CERN-u.” sti sagledam kakav je to rad u velikim kolaboracijama i na velikom eksperimentu i da, naravno, poželim da se vratim. Kako je Univerzitet Crne Gore 2017. godine u junu postao punopravni član CMS kolaboracije, omogućeno mi je da nastavim sa radom u CERN-u i da koristim eksperimentalne rezultate iz CERN-a za izradu moje magistarske teze. Sada, kao član grupe Univerziteta Crne Gore, nastavljam svoj rad u ovoj kolaboraciji koji će, nadam se, rezultirati izradom kvalitetne doktorske disertacije.” U čemu se sastoji Vaš posao u CERNU-u? “Moj istraživački rad u CERN-u je podijeljen u dva pravca - jedan koji predstavljaju tzv. servisni zadaci i drugi, koji obuhvata analizu fizičkih procesa koji su rezultat interakcija protona visokih energija. Servisni zadaci su zadaci koji imaju za cilj održavanje kako detektorskog, tako i softverskog sistema neophodnog za odvijanje svih analiza. Moji servisni zadaci u posljednje dvije

Prvi angažman u CERN-u Jelena je imala 2016. godine obuhvatali su rad na automatizaciji rutina za brzu provjeru funkcionisanja detektorskih komponenti CMS eksperimenta, što ima izuzetan značaj za brzo identifikovanje eventualnih problema u radu elektronike ili funkcionisanja samog detektorskog materijala. Što se tiče fizičkih analiza, glavni dio mog istraživanja bili su procesi sa produkcijom Drell-Yan dimionskih parova koji su emitovani u procesima anihilacije kvarkova i antikvarkova pri interakciji protona na energiji od 5 TeV u sistemu centra mase. Sljedeći projekti na kojima ću raditi u sklopu doktorske teze su analize procesa koji uključuju produkciju Higsovog bozona.”

Osim Jelene Mijušković, još dva studentna iz grupe Univerziteta Crne Gore angažovana su na projektima u CERN-u - Itana Bubanja, koja je trenutno na magistarskim studijama fizike na Prirodno-matematičkom fakultetu i Amar Kapić koji je trenutno na doktorskim studijama na EPFL-u Kako izgleda raditi u ustanovi kakav je CERN? “Radna atmosfera u CERN-u je izuzetno prijatna. Boravak u CERN-u mi obezbjeđuje intezivnu saradnju sa najvećim ekspertima iz oblasti fizike elementarnih čestica kao i razmjenu znanja kroz rad na zajedničkim projektima. Osim toga, u CERN-u boravi veliki broj studenata iz svih zemalja svijeta, tako da je vrlo zanimljivo razmjenjivati iskustva i znanja i učiti o raznim kulturama.” Da li još neko od Vaših kolega sa Univerziteta Crne Gore radi na sličnim poslovima? Da li imate zajedničkih angažmana? “Osim mene, još dva studentna iz grupe Univerziteta Crne Gore angažovana su na projektima u CERN-u. Itana Bubanja, koja je trenutno na magistarskim studijama fizike na Prirodno-matematičkom fakultetu bavi se analizama vezanim za produkciju Drell-Yan parova, i Amar Kapić koji je trenutno na doktorskim studijama na EPFL-u i koji se bavi razvojem senzora za određivanje relativne vlažnosti vazduha u uslovima velike radijacije i jakog magnetnog polja.”

Mijušković je imala prililu da u CERN-u boravi više puta

No. 27 februar 2019

Nina Vujačić 57

TREĆI CRNOGORSKI SALON ARHITEKTURE

MOĆ NESPUTANIH FANTAZIJA U PROSTORU

THIRD MONTENEGRIN SALON OF ARCHITECTURE

POWER OF UNTRAMMELED FANTASIES IN SPACE The third Montenegrin Salon of Architecture, the third edition of the unique exhibition of recent architectural designs in our area, was opened on December 6th last year in Podgorica, in Kolektor, the former heating plant, of the former industrial complex Titex. The slogan of Salon was “Paraarchitecture”. By December 20th, the audience was able to get acquainted with74 achievements, as presented at the Salon in seven categories: Realization, Projects, Interiors, Research and Experiments, Publications, Competitions and Student Works. Among the several top performances presented at the Third Salon of Architecture the two stand out: Machine building of the small hydroelectric power plant “Bistrica Majstorovina”, Ravna Rijeka, Bijelo Polje, author tandem Maria Stanojević and Marko Radonjić - Grand Prix of the Salon and interior of the cafe “1/4: 3/4” by Srđan Marlović - award in the Interiors category.

Sa otvaranja Trećeg crnogorskog salona arhitekture, foto: SACG, Milica Nedeljković /Open Box studio

T

reći crnogorski Salon arhitekture, treće izdanje jedinstvene smotre recentne arhitektonske produkcije na ovim našim prostorima, otvoren je šestog decembra prošle godineu Podgorici, u Kolektoru, u prostoru bivše toplane, bivšeg industrijskog kompleksaTitex. Slogan Salona bio je “Paraarhitektura”. Salon je organizovao Savez arhitekata Crne Gore (SACG). Publika je do 20. decembra bila u prilici da se upozna sa74 ostvarenja, koliko je prezentovano na Salonu, u sedam kategorija: Realizacije, Projekti, Enterijeri, Istraživanja i

58

Filip Aleksić, predsjednik Saveza arhitekata Crne Gore, govori na otvaranju Trećeg crnogorskog Salona arhitekture

februar 2019 No. 27

eksperimenti, Publikacije, Konkursni radovi i Studentski radovi. O nagradama i pohvalama u svim kategorijama, odlučivao je petočlani međunarodni Žiri, u sastavu: Srđan Tadić (Foka & Bumbar, Crna Gora - Nikšić), Slobodan Radoman (Raddar, Hong Kong), Lea Pelivan (Studio Up, Hrvatska - Zagreb, studioup.hr), Dean Lah (Enota, Slovenija - Ljubljana, enota.si) i Milan Đurić (Dva studio, Srbija - Beograd, dvastudio.rs). SACG je organizovao i prva dva crnogorska Salona arhitekture. Prvi Salon je otvoren 21. decembra 2013. godine na Cetinju, u prostoru Crnogorske galerije moderne umjetnosti “Miodrag Dado Đurić” - pod sloganom “Okruženje je bitno”, a Drugi Salon je otvoren 18. maja 2016. u Podgorici, u prostoru Centra savremene umjetnosti Crne Gore na Kruševcu - pod sloganom “Arhitektura i avanturizam”. Na Prvom salonu je prezentovano 120 ostvarenja, a na drugom 42. Interesantno je da je Prvi i Treći salon otvorio Aleksandar Bogdanović. Prvi put kao gradonačelnik Prijestonice, a ovoga puta kao ministar Kulture. “Kada govorimo o prostornom razvoju, onda je nemoguće ne sagledati i krajnje kompleksnu tematiku prostornog identiteta u cjelosti”, rekao je ministar Bogdanović na otvaranju Prvog crnogorskog Salona arhitekture. “Jer, prostorni identitet, prije svega, čine osobenosti - kako prirodnog ambijenta, tako i izgrađenog prostora. A pravo na kvalitetan izrađen prostor, upravo je komponenta koja mora biti u fokusu sfere uređenja prostora. I upravo iz tog razloga, vjerujem da dileme nema i da arhitektura u datom trenutku, ali i u budućnosti treba snažnu podršku svih činilaca društva, što se prevashodno odnosi na institucionalni okvir”. U proteklih pet godina, koliko je proteklo od otvaranja Prvog Salona, značajno je izmijenjen institucinalni okvir kojim je regulisana oblast upravljanja prostorom, odnosno planiranja i izgradnje. Došlo je, naime, do centralizacije svih procesa koji rezultiraju intervencijama u crnogorskom prostoru - čemu je suštinski doprinio novi Zakon o planiranju

O nagradama i pohvalama u svim kategorijama, odlučivao je petočlani međunarodni Žiri, u sastavu: Srđan Tadić (Foka & Bumbar, Crna Gora - Nikšić), Slobodan Radoman (Raddar, Hong Kong), Lea Pelivan (Studio Up, Hrvatska - Zagreb, studioup.hr), Dean Lah (Enota, Slovenija - Ljubljana, enota. si) i Milan Đurić (Dva studio, Srbija - Beograd, dvastudio.rs) No. 27 februar 2019

Dragocjeni uvid u institucionalni okvir koji reguliše oblasti planiranja i izgradnje Na okruglom stolu, naslovljenom “Primjena Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata sa aspekta arhitektonske struke”, koji je organizovala Strukovna komora arhitekata Inženjerske komore Crne Gore (IKCG) šestog decembra 2018. godine, istoga dana kada je otvoren Treći crnogorski Salon arhitekture, što je vrlo znakovita koincidencija, ukazano je na čitav niz negativnih efekata novog Zakona, odnosno centralizacije procesa - s posebnim akcentom na procese izrade planskih dokumenata. Završne poruke sa pomenutog Okruglog stola sistematizovane su u osam tačaka: Planiranje prostora, Državne smjernice razvoja ahitekture, Obavljanje djelatnosti izrade tehničke dokumentacije, Glavni državni arhitekta i Glavni gradski arhitekta, Vrste i sadržaj tehničke dokumentacije, Licence, IKCG, Kaznene odredbe i Prelazne i završne odredbe (ingkomora.me, 28. decembar 2018.). Svaka od tačaka je taksativno elaborirana - putem precizno definisanih konstatacija, preporuka, savjeta, sugestija, a cijeli dokument pruža dragocjen uvid u institucionalni okvir koji reguliše oblasti planiranja i izgradnje. Te poruke treba shvatiti kao konstruktivan i otvoreno-kritički intoniran komentar važećeg Zakona, ali i kao dragocjeno svjedočanstvo o cjelokupnom ambijentu u kojem se generišu, usvajaju i sprovode odluke koje rezultiraju intervencijama u prostoru.

prostora i izgradnji objekata, iza kojega stoji Ministarstvo održivog razvoja i turizma (MORiT) i koji je usvojen 30. septembra 2017. Bilo da je riječ o prostornom i urbanističkom planiranju, ili pak o građenju, novim Zakonom je MORiT sebi dodijelilo ulogu inicijatora i vrhovnog arbitra po svim pitanjima koja se tiču prostora. Sve ključne odluke u domenima planiranja i izgradnje se iniciraju, donose i sprovode pod okriljem MORiT. Govoriti o Salonu arhitekture, govoriti o recentnoj arhitektonsko-urbanističkoj produkciji na teritoriji Države Crne Gore, a ne uzeti u obzir institucinalni okvir i cjelokupan društveno-politički ambijent koji direktno utiče na domete te produkcije, ne bi imalo smisla. Ili, drugim riječima, ne bi imalo smisla insistirati na predstavi o našoj recentnoj arhitektonskoj produkciji samo na osnovu reprezentativnog presjeka prikazanog na posljednjem i dva prethodna Salona. Ako izuzmemo nekoliko najboljih među ostvarenjima prikazanim na posljednjem Salonu, ako izuzmemo ostvarenja koja su očigledno iznad prosjeka - i osvrnemo se na ostatak, nameće se zaključak da nema nekih ozbiljnijih oscilacija u kvalitetu, da, drugim riječima, nema autora koji, u manjoj ili u većoj mjeri, ne pretenduju da budu ozbiljno shvaćeni, bez obzira na sva ograničenja koja nameće institucinalni okvir i na cjelokupan društveno-politički ambijent koji ne bismo mogli okarakterisati kao podsticajan.

59

Marija Stanojević i Marko Radonjić - Grand Prix Trećeg crnogorskog Salona arhitekture

Branimir Gvozdenović, tada aktuelni ministar održivog razvoja i turizma, u uvodnom tekstu Kataloga Drugog crnogorskog Salona arhitekture, iznosi svoju poznatu tezu o važnoj ulozi i misiji arhitektonske struke, podsjećajući nas, nas arhitekte i urbaniste, da smo u prilici da damo “izuzetan doprinos”, te da imamo potencijal da upravljajmo procesima i da budemo inicijatori i predvodnici politika uređenja prostora i izgradnje. Mi arhitekti i urbanisti, mi jesmo - barem nominalno- najuticajniji i najodgovorniji u procesima koji se tiču oblikovanja prostora, kao i kreiranja opšte svijesti o prostoru kao iznimno važnom resursu, ali realno nemamo nikakav uticaj - daleko od toga - i samim tim ne osjećamo odgovornost - osim nominalnu, naravno. Mi samo potpisujemo plansku i tehničku dokumentaciju. U temeljima svih odluka koje donose arhitekti, a pogotovo urbanisti, uvijek se nalaze političke odluke. Ulogu resornog ministarstva Gvozdenović u svom tekstu vidi, u prvom

Marija Stanojević i Marko Radonjić, Mašinska zgrada male hidroelektrane Bistrica Majstorovina, Ravna Rijeka, Bijelo Polje - Grand Prix Trećeg crnogorskog Salona arhitekture

60

redu, kroz imperativ kreiranja “adekvatne arhitektonske scene”, s tim da se podrazumijeva da bi i arhitekti, kao neka nedefinisana, neformalna kategorija, uzeli aktivnog učeća u kreiranju te “adekvatne arhitektonske scene”. Nažalost, u ovom trenutku moramo priznati da smo dalje od “adekvatne arhitektonske scene” nego što smo bili sredinom 2016. godine, kada je objavljen Gvozdenovićev tekst. Svjedoci smo da grupa uticajnih ljudi, među njima je i određeni broj pripadnika arhitektonske struke, svakako - iza debelih zavjesa MORiT donosi ključne odluke koje se tiču našeg prostora - ali ti ljudi nikako da preuzmu i dio odgovornosti koji bi bio proporcionalan njihovom udjelu u odlučivanju. Pogotovo po pitanju negativnih efekata u prostoru uzrokovanih njihovim odlukama. Nezaobilazna je činjenica, takođe, da je učešće javnosti u procesima kreiranja politika uređenja prostora i u procesima izrade i usvajanja planskih dokumenata gotovo obesmišljeno. Ništa se ne čini, drugim riječima, u pravcu motivisanja građana da se aktivno uključe u te procese.

Publika je bila u prilici da se upozna sa74 ostvarenja, koliko je prezentovano na Salonu, u sedam kategorija: Realizacije, Projekti, Enterijeri, Istraživanja i eksperimenti, Publikacije, Konkursni radovi i Studentski radovi “Jedan od načina kojima se danas prezentuju arhitektonske ideje i projekti”, rekao je ministar Bogdanović na otvaranju Trećeg Salona, “upravo su saloni arhitekture. To jeste forma kroz koju se može ostvariti uvid, kako u gotova rješenja i realizovane projekte tako i u sam tok preovlađujućih ideja i estetika recentne arhitektonske scene”. U svakom slučaju, ne preostaje nam ništa drugo nego da se složimo sa gospodinom Bogdanovićem. Dakle, apstrahujmo, barem na trenutak,i institucionalni okvir kojim je regulisana arhitektonsko-urbanistička praksa i sve bitne značajke ukupnog društveno-političkog ambijenta u kojem se događaju naša arhitektura i naš urbanizam - uz nužnu ogradu da crnogorska arhitektonska scena funkcioniše tek na rudimentarnom nivou, bez ikakvih naznaka da će se stanje stvari bitnije promijeniti nabolje u bliskoj budućnosti - i pokušajmo da prikazano na Trećem crnogorskom Salonu Arhitekture tretiramo isključivo u domenima estetske kategorije lijepog, a na momente čak i uzvišenog. Nakon uvida u ostvarenja koja su bila izložena na Salonu arhitekture (sada se mogu pogledati na Internet adresi: salon2018.sacg.me), generalni je utisak da su najbolja među njima, ona kojih se ne bi postidjele ni sredine u kojima je

februar 2019 No. 27

Kafe “1/3:3/4”

Srđan Marlović, Kafe “1/3:3/4”, Grand Prix salona u kategoriji Enterijeri

kultura prostora, odnosno arhitektonska kultura, na daleko višem nivou nego što je to ovdje slučaj - ipak svojevrsni ekscesi - nestandardni, pojedinačni istupi. Među najboljim ostvarenjima je i nekoliko vrhunskih - i ta su ostvarenja, očigledno, rezultat isključivo ličnog pregnuća, odnosno predanosti i apsolutne posvećenosti struci. Ta ostvarenja, drugim riječima, govore isključivo u korist svojih autora i ne mogu se shvatiti kao opšti pokazatelj stanja na crnogorskoj arhitektonskoj sceni. Ta ostvarenja jesu raznorodna, i tipološki i u svakom drugom pogledu, ali im je zajednička svijest o odgovornosti - profesionalnoj i personalnoj odgovornosti, prije svega, ali i odgovornosti prema prostoru - kao opštem dobru. Te stoga, samo prisustvo tih ostvarenja u prostoru nas ohrabruje i inspiriše na obzirnije djelovanje. Među nekoliko vrhunskih ostvarenja prezentovanih na Trećem salonu arhitekture izdvajaju se dva. To su: Mašinska zgrada male hidroelektrane “Bistrica Majstorovina”, Ravna Rijeka, Bijelo Polje, autorskog tandema Marija Stanojević i Marko Radonjić - Grand Prix Salona i interijer kafea “1/4:3/4” autora Srđana Marlovića - Nagrada u kategoriji Enterijeri. Mašinska zgrada je ključni segment u sistemu funkcionisanja male hidroelektrane. Služi za smještaj mašinske i elektro-opreme, ali i kao prostor u kojem se vrši kontrola sistema. Ostali inženjeri uključeni u projekat izgradnje hidroelektrane “Bistrica Majstorovina”, kako stoji u opisu objekta datom uz fotografije i projekat na pomenutoj Internet adresi, nisu se složili sa idejom autorskog tandema koji je stajao iza arhitektonskog segmenta projekta da se

No. 27 februar 2019

objekat za smještaj opreme i turbina nazove kućom jer se u njoj ne živi. Tako da je zgradi, “koja je zapravo mehanizam”, kako kažu autori, pridodata stručna odrednica - mašinska zgrada. Dvije ključne kontekstualne odrednice lokacije u okviru koje je djelovao, autorski tandem je prepoznao u klancu rijeke i u činjenici da se u blizini nalazi škola. U periodu kada se otapaju snjegovi, kako kažu, rijeka nosi ogroman rječni materijal od izvorišta nizvodno - i upravo je materijal, nađen u koritu rijeke, iskorišten da bi se “kultivisao” i objekat i njegovo okruženje, ali, i cjelokupna lokacija, insistira autorski tandem. “Objekat djeluje, kažu,”kao da se nasukao na obalu i tu počinuo”. Polazeći, sa druge strane, od premise da “apstraktne forme i geometrijski oblici mnogo više uzbuđuju maštu klinaca”, te da je “pregršt predstava i priča” u dječjim crtežima, “koji su lišeni naturalnog” - autorski tandem insistira da je “od malih nogu neophodno njegovati ideju o apstraktnom”. Mašinska zgrada male hidroelektrane “Bistrica Majstorovina” je vrlo originalan, neobičan - i u svakom pogledu fascinantan

Mašinska zgrada male hidroelektrane Bistrica Majstorovina, detalj enterijerijera u fazi realizacije

61

O tzv. Okamenjavanju, o realizovanom projektu djelimične restauracije, rehabilitacije tipologije i rekonstrukcije objekta Mletačke bolnice/ Austrougarske kasarne u Starom gradu u Herceg Novom, autora arhitekta Srđana Malovića, koji je za taj projekat dobio Nagradu u kategoriji Realizacije na Prvom crnogorskom Salonu arhitekture već je bilo riječi u Pogledu. Marlović se ovoga puta predstavio publici sa tri realizovana projekta enterijera, od kojih je jedan - projekat enterijera kafea koncepcijski nazvanog “1/4:3/4” - dobio Nagradu u kategoriji Enterijeri. Mašinska zgrada male hidroelektrane Bistrica Majstorovina, detalj eksterijera

objekat. Podrazumijeva se da zaslužuje posjetu i poseban osvrt u časopisu Pogled. Treba konstatovati, prije posjete, da je ostvarenje tandema Stanojević & Radonjić - bez ikakve sumnje - u rangu najreprezentativinijih recentnijih arhitektonskih izbačaja sa međunarodne arhitektonske scene. Moglo bi se čak govoriti i o nekim trendovima u koje se ovaj objekat savršeno uklapa. Recimo da je to naklonost ka arhitekturi skromnih gabarita, te neobičnim i neuobičajenim, gotovo začudnim formalnim rješenjima koja nikako nisu sami sebi svrha, već su rezultat dubokog razmišljanja i promišljanja o specifičnostima lokacije i zadatka. Obilje arhitekture visokog kvaliteta danonoćno se prezentuje u najuticajnijim arhitektonskim časopisima i na najposjećenijim arhitektonskim Internet-portalima i upravo je autentičan pristup i kreativan odnos prema ograničenjima koja diktiraju kontekst i program - tj. sadržaj - ono što odvaja vrhunsku arhitekturu od dobre. Individualni momenat je oduvijek bio bitan, a danas je presudan.

Mašinska zgrada male hidroelektrane Bistrica Majstorovina

Kafe “1/3:3/4” Projekat se zasniva, kaže autor u tekstu koji se uz fotografije i crtež osnove nalazi na pomenutoj Internet adresi “na sučeljavanju dvije oprečne energije/emocije zarobljene u dva polu-volumena, u dvije kubične kalote”. Sa jedne strane imamo kalotu “3/4” koju “predstavlja tamni plavo-ljubičasti ton čija je uloga da hladi i opušta”, dok je sa druge strane kalota “1/4”, koja”predstavlja hipertrofirani koloritski pačvork koji apostrofira šarenilo društveno-socijalnog enegretskog naboja karakterističnog za prostore sa ovom namjenom”. “Prostorni balans između ove dvije sfere”, dadaje autor,”zasnovan je na percepciji koja se ostvaruje sa pozicije sjedenja. Igra hipertrofije i atrofije kolorita od kojih svaka ima dvostruko svojstvo je dualistička, u njoj se individue svojim različitim enegrijama i raspoloženjima mimikrično kamufliraju, ili sa druge strane ekspresivno nameću”. Ako bismo pokušali da paralelno analiziramo projekat

februar 2019 No. 27

tandema Stanojević & Radonjić i Marlovićev projekat onda bi jedna od prvih konstatacija bila da su oba projekta zapravo potvrda stare teze da je moguće demonstrirati visok stepen arhitektonskog umijeća čak i na zadacima koji svojim opsegom nisu zahtjevni. Marlovićeva intervencija na objektu Mletačke bolnice/ Austrougarske kasarne u Herceg Novom bio je, u svakom pogledu, složen i dramatičan zadatak - sa vrlo ozbiljnim reperkusijama kojih crnogorska scena još uvijek nije do kraja svjesna. Čitav niz raznorodnih faktora je Marlović uzeo u obzir i doveo u savršen balans. O balansu svjedoči rezultat - sam objekat - kao novi momenat u prostoru koji, upravo svojim decentnim prisustvom, presudno doprinosi ambijentalnom kvalitetu okruženja, a riječ je, treba naglasiti, o vrlo osjetljivom istorijskom gradskom tkivu. Koncept enterijera “1/4:3/4”, sa druge strane, počiva na krajnje jednostavnoj, gotovo banalnoj ideji o dramatičnom jukstapozicioniranju dvije ljudske potrebe koje se nalaze na dva oprečna kraja spektra ljudskih potreba, potrebe za mirom i spokojem i potrebe za aktivnom socijalnom interakcijom. U formalnoj ravni, u ravni transponovanja idejnog koncepta u boje, odnosno materijal - Marlović opet kreće od imperativa savršenog balansa - i uspijeva da ga uspostavi - s tim da je ovoga puta rezultat pod vrlo suptilnim - ali i izrazitijim dramatičnim nabojem. Autentičan dramatični naboj posjeduje i mašinska zgrada hidroelektrane “Bistrica Majstorovina”. U crnogorskoj arkadiji ne očekujemo iznenađenja, a mašinska zgrada jeste iznenađenje - i to vrlo prijatno, jer na tom mjestu zamišljamo ni po čemu poseban infrastrukturni objekat, Kafe “1/3:3/4”

a pred nama je nešto krajnje neobično, ako ne i začudno - originalan artificijelni momenat, kao nesumnjiv produkt nesputane fantazije.

Članova Savjeta III Salona sa Srđanom Tadićem i nekima od laureata

Ako krenemo od pretpostavke da se prefiks “para” u složenici “Paraarhitektura” - što je, podsjetimo se, bio slogan Trećeg Salona - ne odnosi na novac - i pozovemo se na izvorno, grčko značenje prefiksa - koji ukazuje na mjesto - “pored”, “sa strane”, ili “iza” - ali u složenicama može da ima i negativno značenje - “nepravilno”, “pogrešno”, “majkavo”, “loše”, “iskrivljeno” - onda se otvara široko polje najrazličitijih konotacija. Na nama je da u narednom periodu, do sljedećeg salona, razmišljamo o tim konotacijama. Uz Treći crnogorski Salon arhitekture su bile najavljene i propratne “tribine o aktuelnim temama na arhitektonskoj sceni Crne Gore” kao akcenat koji je trebalo da osnaži tzv. edukativnu ulogu Salona kojoj je cilj u osnaživanju arhitektonske misli i podizanja svjesti o vrijednostima u prostoru. Bez obzira što nijedna tribina nije organizovana i dalje stoji da je Salon arhitekture “referentna tačka budućih napora usmjerenih u pravcu adekvatne kritičko-teorijske valorizacije arhitektonskog stvaralaštva na ovim našim prostorima” i da će svijest o nužnosti kreiranja podsticajnog ambijenta za razmjenu informacija i stavova među arhitektima - za dijalog - uskoro rezultirati konkretnim koracima.

Borislav Vukićević, dipl.inž.arh. 63

PREDSTAVLJAMO: DR SLAVICA STAMATOVIĆ VUČKOVIĆ

ARHITEKTURA ARCHITECTURE AS A MEANS KAO SREDSTVO OF COMMUNICATION KOMUNIKACIJE S REPRESENTING: SLAVICA STAMATOVIC VUCKOVIC PhD

trašno je ako arhitektura komunicira samo kapital i ništa drugo, jer ima mnogo toga što arhitektura može da kaže - sažetak je riječi kojima počinje knjiga “Arhitektonska komunikacija: objekti kulture u Crnoj Gori 1945 - 2000”, autorke dr Slavice Stamatović Vučković, docenta na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Arhitektonska komunikacija, odnosno razumijevanje arhitekture kao sredstva komunikacije, osnovno je polazište knjige u kojoj je autorka predstavila i analizirala 27 objekata

It is dreadful if architecture only communicates capital and nothing else, because there is much more that architecture can say –this is a summary of the opening lines of the book “Architectural Communication: Cultural centers in Montenegro 1945-2000”, by Slavica Stamatovic Vuckovic, associate professor at the Faculty of Architecture, University of Montenegro. Architectural communication, that is understanding of architecture as a means of communication, is the basic starting point of the book in which the author presented and analyzed 27 cultural buildings (cultural centers, cinemas, memorial houses, houses of revolution, art galeries, theatres and other) on the territory of Montenegro built after the Second World War.

kulture (domova kulture, bioskopa, spomen-domova, domova revolucije, umjetničkih galerija, domova omladine, pozorišta i domova JNA) koji su na teritoriji Crne Gore izgrađeni u periodu nakon Drugog svjetskog rata. O svojoj, po tematici, jedinstvenoj knjizi i radu dr Stamatović Vučković govori za “Pogled”.

Dr Slavica Stamatović Vučković, foto: Privatna arhiva

64

U nazivu Vaše knjige je riječ komunikacija. Kako arhitektura komunicira i funkcioniše kao sredstvo komunikacije? “U poznatom Igoovom romanu ‘Zvonar Bogorodičine crkve u Parizu’ izvjesni arhiđakon primjećuje da će ‘ovo ubiti ono’ odnosno da će ‘knjiga ubiti arhitekturu’ (zbog Gutenbergovog otkrića štamparije). Dakle, arhitektura je kroz istoriju civilizacije bila ‘velika knjiga čovječanstva’. Takođe, cjelokupna istorija kulture je, kako to vidi poznati

februar 2019 No. 27

Arhitektura nije samo ono što je ‘izgrađeno’, vidljivo, nije zamrznuta slika. Ona je takođe i ono ‘negrađeno’ (tzv. non-design), tj. proces, često vrlo promjenljiv, slojevit i složen, koji prethodi činu realizacije arhitektonskog objekta, ali takođe i post proces, koji se odvija kasnije, kroz iskustvo doživljavanja prostora, (ne)adekvatno korišćenje objekta, promjene, uticaje… Naslovnica knjige “Arhitektonska komunikacija”

američko-kanadski teoretičar medija Makluan, samo evolucija medija komuniciranja. U osnovi veze između arhitekture i komunikacije je zapravo kultura, u najširem smislu značenja, jer svaka čovjekova aktivnost se može posmatrati kroz prizmu kulturne antropologije. U tom kontekstu i arhitektura, kao jedan u nizu kulturnih fenomena, ima sposobnost da saopštava različite nivoe informacija, može se iščitavati. Iz tih razloga se može govoriti o arhitektonskoj komunikaciji odnosno o arhitekturi kao jednom od sredstava komunikacije.” Da li je arhitektura samo ono što se vidi ili i nešto više? “Arhitektura kao finalni proizvod je rezultat složenih uzročno-posljedničnih odnosa i zavisi od mnogo faktora. Saznavanje i razumijevanje različitih segmenata tog procesa daje cjelovitije viđenje arhitekture. Dakle, arhitektura nije samo ono što je ‘izgrađeno’, vidljivo, nije zamrznuta slika. Ona je takođe i ono ‘negrađeno’ (tzv. non-design), tj. proces, često vrlo promjenljiv, slojevit i složen, koji prethodi činu realizacije arhitektonskog objekta, ali takođe i post proces,

koji se odvija kasnije, kroz iskustvo doživljavanja prostora, (ne)adekvatno korišćenje objekta, promjene, uticaje, itd.” Šta još arhitektura, osim okom vidljivog, može da nam kaže - i ljudima iz struke i laicima? “Arhitektonska komunikacija je u ovoj knjizi sagledana kroz tri tipa ‘odnosa’ koje arhitektonski objekat uspostavlja sa svijetom oko sebe: kontekstom (društvenim i fizičkim), korisnicima (upotreba arhitekture) i autorom/arhitektom (arhitektura kao proces prenošenja znanja). Kroz odnos ‘arhitektura - korisnik’ iščitava se način na koji se arhitektura konzumira, prije svega kroz linije kretanja u prostoru, i to je nivo iščitavanja osnovnog (denotativnog) značenja koje nam omogućava da ‘savladamo’ prostor. Razumijevanje druga dva tipa odnosa podrazumijeva veći i viši nivo informacija koje nisu direktno sagledive, to je ono ‘iza’, konotativna značenja. Odnos ‘objekat-autor/arhitekta’ je iščitavanje nivoa ideja i znanja koja su, na pravi način, razumljiva gotovo isključivo stručnoj javnosti.”

Dom revolucije privesti kraju makar u virtuelnoj realnosti U javnosti je najamblematičniji, ali i najsporniji Dom revolucije u Nikšiću. Kako Vi vidite njegovo konačno stavljanje u funkciju, šta biste predložili i kako komentarišete dosadašnje pokušaje da se ovo zdanje oživi? “Dom revolucije u Nikšiću je jedan od najinteresantnijih arhitektonskih fenomena na prostorima bivše Jugoslavije. Njegova posebnost je u specifičnom prostornom konceptu koji je arhitekta Mušič ponudio. To

No. 27 februar 2019

je jedan od najboljih primjera veze između političke ideologije samoupravnog socijalizma i prostorne koncepcije. Paradoksalni, nedovršeni, totalitaristički, socijal-demokratički prostor, sve u jednom. Predstavljanje ovog prostornog fenomena na Bijenalu 2014. godine i međunarodni konkurs 2015. godine bili su odličan put u namjeri da Dom revolucije ipak dobije neki život. Međutim, za pravilan i kvalitetan odnos prema tako

specifičnom fenomenu potreban je određeni nivo društvene svijesti, koji bojim se, još uvijek nemamo. Ono što bi sigurno bilo dobro i interesantno (a nažalost, možda i jedino preostalo) je da se ovaj Mušićev kontroverzni objekat privede kraju bar u virtuelnoj realnosti. Tako bi imali mogućnost da, makar sa kacigom na glavi, iskusimo taj, po mnogo čemu poseban prostorni koncept. Ali, to je već priča za muzej arhitekture.”

65

Bavili ste se istraživanjem objekata kulture nastalim poslije Drugog svjetskog rata. O koliko njih je riječ i koji se posebno izdvajaju? “U knjizi je, uglavnom hronološki po dekadama, obrađeno 27 objekata kulture koji su u Crnoj Gori građeni od 1945. do 2000. godine, i to: domovi kulture, bioskopi, spomen-domovi, domovi revolucije, umjetničke galerije, domovi omladine, pozorišta i domovi JNA. Zapravo, gotovo svi objekti (osim onih koji su ostali nedovršeni) su izgrađeni do kraja osamdesetih godina XX vijeka. U kasnijem, desetogodišnjem periodu, nije izgrađen ni jedan objekat kulture. Knjiga se ne bavi valorizacijom ovih objekata, tako da se u tom smislu posebno ne ističe ni jedan od njih. O nekima, iz ovih ili onih razloga, ima više informacija ali svi su oni, na neki način, proizvod vremena u kome su građeni i primarno su kao takvi i posmatrani.”

Dom kulture u Baru, 1973. godina, arh. Danilo i Radmila Milošević, foto: Privatna arhiva Koliko je tih objekata sačuvano i u kakvom su stanju, a koliko nestalo u međuvremenu? “Arhitektura je trajna, ali nije vječna. U međuvremenu je srušena zgrada bioskopa ‘Kino-Kultura’ (izgrađena 1939-40. godine, djelo arhitekte Periše Vukovića i inženjera Veliše Popovića, u knjizi se pominje posredno, kroz informacije o poslijeratnoj rekonstrukciji). Nedavno je srušena i zgrada ‘Zeta filma’ (Centar za kulturu ‘Gojko Krapović’) u Budvi, arhitekte Milana Popovića (saradnik na projektu je bila arhitekta Svetlana Kana Radević). Neki objekti su pretrpjeli adaptacije, rekonstrukcije ili promjene namjene (dom kulture u Pljevljima, bivši dom sindikata u Nikšiću, domovi JNA u Podgorici i Nikšiću), ali većina njih se i dalje koristi za prvobitnu namjenu.”

66

U nedostatku stvarnih, realizovanih arhitektonskih objekata, možda bi bilo zanimljivo napraviti izložbu ‘hipotetičkih objekata kulture’ na kojoj bi prikazali najuspješnija idejna rješenja studenata Arhitektonskog fakulteta koje već godinama produkujemo kako na predmetu Sintezni projekat IV, tako i kao završne specijalističke radove Koliko se brinemo o takvim objektima, koliko radimo na njihovom očuvanju? “Objekti ove namjene su vrlo zahtjevni za održavanje. Većina ovih objekata je građena skromnim materijalnim sredstvima, često u neadekvatnoj materijalizaciji, tako da su sanacije i rekonstrukcije ovih objekata dosta skupe. Takođe, oni su i veliki energetski potrošači što ih dodatno čini zahtjevnim za održavanje. Međutim, objekti kulture su, posebno u urbo-sociološkom smislu, važni generatori sredine u kojoj se nalaze, zbog čega treba da budu u fokusu svakog grada. Nemarnim intervencijama zauvijek su izgubljeni i pojedini arhitektonski elementi, kao što je to slučaj sa južnom fasadom u vertikalnim brisolejima bivšeg (i jedinog u Crnoj Gori) Doma sindikata u Nikšiću arhitekte Đorđija Minjevića, iako je objekat kasnije pretrpio rekonstrukciju. Na žalost, na cijeni je parola: Smrt kulturi (sa malim ‘k’) - Sloboda Supermarketu!” Da li se neko prije Vas bavio ovom temom? Koliko je bitna ova vrsta materijalne, arhitektonske ostavštine? “Nije mi poznato da se neko bavio ovom temom na ovakav način. Ovo istraživanje najvećim dijelom je rađeno u periodu od 2011. do 2013. godine, u vrijeme kada arhitektura iz

Dom sindikata i radnički univerzitet “Nikola Kovačević” (kasnije Bioskop 18. septembar) u Nikšiću, 1962, arh. Đorđije Minjević, foto: Privatna arhiva

februar 2019 No. 27

Socijalizam treba shvatiti kao dio nacionalnih vrijednosti “Zaborav je, koliko se meni čini, ne samo ovdje već i u regionu u posljednjih 20 godina posebno uzeo maha i postao staračka bolest mladih država, a memorija je fundament svakog naroda”, kazao je prof. dr Vladimir Mako na promociji Vaše knjige. Koliko ova konstatacija važi za Crnu Goru? “Sve što važi za Balkan, važi i za Crnu Goru, posebno zbog, na neki način uvijek prisutnog, provincijskog duha koji je svojstven malim državama. Međutim, upravo to bi trebalo da bude prednost a ne slabost ovog prostora. Period socijalizma takođe treba biti shvaćen kao dio nacionalnih vrijednosti, koji doprinosi ukupnoj slojevitosti i bogatstvu prostora na kome živimo. Nedavno podizanje spomenika Titu u Podgorici možda nagovještava da će i memorija vezana za taj period crnogorske istorije početi adekvatno da se valorizuje.” Promocija monografije “Arhitektonska komunikacija: objekti kulture u Crnoj Gori 1945-2000.”, foto: Privatna arhiva

vremena bivše SFRJ tek počinje da bude predmet interesovanja i istraživanja. Nedavno završena izložba ‘Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980’ u muzeju MOMA u Njujorku je neka vrsta kulminacije i sublimacije dugogodišnjih interesovanja i istraživanja kolega iz regiona i nesumnjivo pokazuje koliko je jugoslovenska arhitektura tog perioda značajna. Uopšte, arhitektura druge polovine XX vijeka postaje važan dio graditeljskog nasljeđa u mnogim zemljama svijeta. U Crnoj Gori je zaštićeno svega nekoliko objekata iz tog perioda iako je, koliko mi je poznato, napravljena potrebna dokumentacija koja potvrđuje značaj i vrijednost većeg broja objekata.” Da li se na osnovu Vašeg stručnog rada, vezanog za objekte kulture nastale od 1945. do 2000. godine, mogu pratiti i druge situacije u Crnoj Gori? “Kako je to svojevremeno napisao i dragi profesor Ranko Radović ‘arhitektura jednog društva i jednog vremena su baš onakvi kakvo je to društvo i to vrijeme’. Arhitektura je

U posljednjih 30 godina u Crnoj Gori nisu građeni novi objekti kulture, ako izuzmemo galeriju umjetnosti na Cetinju (2012), koja nije nov objekat već rekonstrukcija objekta administrativne namjene No. 27 februar 2019

neosporno odličan medij za iščitavanje kompletne stvarnosti jednog vremena.” Da li biste imali materijala za rad o objektima kulture koji su eventualno nastali poslije 2000. u Crnoj Gori? “U posljednjih 30 godina u Crnoj Gori nisu građeni novi objekti kulture, ako izuzmemo galeriju umjetnosti na Cetinju (2012), koja nije nov objekat već rekonstrukcija objekta administrativne namjene. Interesantno je primijetiti da se na listi objekata nominovanih za prestižnu evropsku nagradu za arhitekturu Mies Van der Rohe, nalazi upravo najveći broj objekata kulture (664 objekta). Dakle, u drugim zemljama Evrope produkcija arhitektonskih objekata te namjene je izrazito visoka. U nedostatku stvarnih, realizovanih arhitektonskih objekata, možda bi bilo zanimljivo napraviti izložbu ‘hipotetičkih objekata kulture’ na kojoj bi prikazali najuspješnija idejna rješenja studenata Arhitektonskog fakulteta koje već godinama produkujemo kako na predmetu Sintezni projekat IV, tako i kao završne specijalističke radove. Tu je veliki broj gradskih pozorišta, centara za kulturu, omladinskih centara, nacionalnih teatara i opera, muzeja sa različitom tematikom i sl. Ostaje da iščekujemo raspisivanje konkursa za Nacionalni teatar i operu i Muzej savremene umjetnosti, koji se pominju posljednjih godina.” Nina Vujačić

67

STADION MALIH SPORTOVA U NIKŠIĆU (1968)

DIJALOG SA A DIALOG WITH CONTEXT KONTEKSTOM I

SMALL SPORTS STADIUM IN NIKŠIĆ (1968)

nicijativa za izgradnju Stadiona malih sportova u Nikšiću (Sportsko-rekreativni centar Nikšić) započeta je nizom radnih omladinskih akcija 1956. na lokaciji udaljenoj svega desetak metara od Dvorca kralja Nikole. U periodu od 1949. do 1975. u dvorcu se nalazila Osnovna škola “Luka Simonović“ pa se čini da je lokacija na kojoj će biti sagrađen stadion, bila idealna za improvizovani poligon na kojem se mogla odvijati nastava fizičke kulture kad su vremenski uslovi to dozvoljavali. Izvjesno je da su poligon za igru koristili i građani pa se vremenom ideja o izgradnji neke vrste sportskog objekta počela kristalisati da bi tek 1968. svoj konačan oblik dobila u vidu projekta Stadiona malih sportova arhitekte dr Slobodana Vukajlovića.

There are two approaches when designing the Small Sports Stadium. The first approach refers to the location of the building, the architect Slobodan Vukajlović accurately sees the potentials of the location, and he takes the advantages to the maximum while transforming disadvantages into quality solutions. It is no wonder that the end result gives an excellent urban solution that respects and consults all the factors of the location before the final product, from the characteristics of the terrain, orientation to the pine trees found. The second approach refers to the design and conception of the building, Vukajlović in this case goes from macro to the micro-plan, making it a completely success.

Lokacija Stadiona malih sportova, foto: Razglednica iz 1959.

68

februar 2019 No. 27

Sredstva za podizanje objekta većinom je obezbjeđivala SOFK-a Nikšić mahom od prihoda sportske prognoze ali i uz pomoć zajednice, pojedinaca, radničkih organizacija i klubova. Model prikupljanja sredstava nije donosio kontinuirani priliv novca pa je izgradnja objekta bila otežana. Kratak članak u dnevnom listu “Politika“ od 10. 07. 1968. donosi vijest da se “završetak radova na Stadionu malih sportova u Nikšiću, koji zbog velike sličnosti sa tašmajdanskim stadionom u Beogradu, nazivaju još i “mali Tašmajdan“, očekuje 13. jula a da će prvo takmičenje koje će se održati biti Republičko odbojkaško prvenstvo 20. i 21. jula.“ Dalje se navodi da će stadion “moći da primi nekoliko hiljada gledalaca, da će biti skladan, moderan i funkcionalan objekat koji će umnogom doprinijeti da se razbije nikšićka učmalost i monotonija.“

koji jeste donio novine u svakodnevnom životu građana, s duge srane.

Lokacija Stadion malih sportova nalazi se uz južni obod Gradskog parka u Nikšiću prema kojem je okrenut zapadnom, ulaznom fasadom. Sjevernom, bočnom fasadom je okrenut prema Dvorcu kralja Nikole (današnjem Zavičajnom muzeju). Južnom, bočnom fasadom je okrenut prema Bulevaru 13. Jula a istočnom fasadom je okrenut prema brijegu na kojem je locirano gledalište.

Vukajlović: “Progovorio sam objektom! Ako se na Malom stadionu čija je namjena univerzalna organizuju pozorišne predstave, bioskopski programi, estradne scene i slično, a uz to ako se on koristi kao sajamski prostor i klizalište u zimskom periodu, kriza će se prevazići“ U izvještaju komisije za izbor arhitekte Vukajlovića u zvanje redovnog profesora, navodi se da je “Mali stadion sa atraktivnim ugostiteljskim objektom u stvari studija malog urbanizma u sastavu istorijskog kompleksa i predstavlja pandan tim istorijskim zdanjima.“ Ovdje se prije svega misli na Dvorac kralja Nikole koji se nalazi sa sjeverne, bočne strane stadiona. U decembarskom broju “Nikšićkih novina“ iz 1973. u članku posvećenom poslovanju i ekonomskom opstanku Malog stadiona, jedan od sagovornika je bio i Slobodan Vukajlović. Arhitketa kaže: “Ja sam progovorio objektom! Ako se na Malom stadionu čija je namjena univerzalna organizuju pozorišne predstave, bioskopski programi, estradne scene i slično, a uz to ako se on koristi kao sajamski prostor i klizalište u zimskom periodu, kriza će se prevazići“. Možemo uočiti neke osnovne karakteristike Stadiona malih sportova tragom ovih kratkih pisanih izvoda a to su kvalitet urbanističke postavke objekta i odnos prema zatečenom okruženju s jedne strane i za dato vrijeme i uslove netipičan, multifunkcionalan objekat No. 27 februar 2019

Pozicija stadiona u odnosu na dvorac, foto: Privatna arhiva

Lokacija objekta odredila je pravac u kojem će Vukajlović koncipirati objekat. Dva ključna faktora su uticala na rješenje - blizina dvorca i zatečene morfološke karakteristike terena. Na primjeru Gradske kapele vidjeli smo na koji način 69

je Vukajlović artikulisao kompozicijski odnos objekta sa Sabornom crkvom, Trgom vojvode Šaka Petrovića i Dvorcem kralja Nikole. Rezultat je ravnoteža svih činilaca arhitektonskog/urbanog prostora. Prostorne praznine koje su tu ravnotežu remetile Vukajlović je ispunio objektima kapele i stadiona koji su nadogradili urbanističku postavku prepoznatljivog prostornog identiteta pa se otuda često može pročitati da ovaj dio grada predstavlja odličan primjer tzv. malog urbanizma. U ovom kontekstu odnos stadiona prema dvorcu je naročito interesantan. Dvorac kralja Nikole je palata građena, uslovno rečeno, u modifikovanom vremenu i podneblju prilagođenom renesasnom stilu prema projektu Josipa Sladea (18281911). Do objekta se dolazi pomoćnom ulicom sa Trga vojvode Šaka Petrovića na nevelik plato koji ima možda i odlučujuću ulogu u sagledavanju cjelokupne kompozicijske postavke palate. Značaj platoa odnosno dvorskog trga ostvaren je zahvaljujući pozicioniranju stadiona. Vukajlović objekat stadiona povlači u odnosu na dvorac naprijed pri čemu ulazne fasade građevina nijesu i istoj ravni. Na ovaj način se plato prostorno

Uvažavanje svih činioca lokacije Dva su pristupa prilikom projektovanja Stadiona malih sportova. Prvi pristup se odnosi na lokaciju objekta, Vukajlović precizno uočava potencijale lokacije, prednosti dovodi do maksimuma a mane transformiše u kvalitetna rešenja. Nije ni čudo što krajnji rezultat daje odlično urbano rješenje koje sve činioce lokacije uvažava i konsultuje prije konačnog produkta, od karakteristika terena, orijentacije pa do zatečenih stabala borova. Drugi pristup se odnosi na oblikovanje i koncepciju građevine, Vukajlović u ovom slučaju ide od makro prema mikro planu dajući potpuno uspio objekat. U posljednje dvije decenije, možemo reći, da objekat u svojoj namjeni nije maksimalno iskorišćen. Mnogobrojni koncerti i sportske manifestacije su izmješteni na druge lokacije i prostore. Mogućnosti koje objekat pruža su mnogobrojne i upravo one mogu biti pokretač da stadion ponovo oživi i bude aktuelan prostor koji oblikuje i formira nove navike svih građana. 70

i vizuelno graniči sa južne strane pa se dobija jasno definisan, logično koncipiran prostor ispred dvorca čime je vizuelni i funckionalni efekat kvalitetno ostvaren. Ovim postupkom Vukajlović dodatno naglašava značaj dvorca. Plato formiran ispred stadiona podređen je platou ispred dvorca i služi kao ljetnja terasa kafeterije smještene unutar zgrade stadiona. Da su ulazne fasade dvorca i stadiona u istoj ravni rezultat bi bio neuravnotežen odnos dva potpuno namjenski i stilski različita objekta koji bi kod posmatrača izazivali konfuziju u pogledu određenja prema značaju i hijerarhiji objekata. Plato ispred dvorca bi izgubio na značaju i dobili bi protočnu ulicu čiji front bi činili dva objekta napetog prostornog odnosa sa jedne strane i Gradski park sa druge strane. Jasno je da u tako koncipiranoj urbanističkoj postavci pješaci se ne zadržavaju dugo. Morfologiju lokacije Vukajlović koristi na logičan način. Podnožje brijega je ravno i idealno da na njemu bude igralište i zgrada stadiona sa svim neophodnim sadržajima. Strana brijega je iskorišćena da na njoj bude pozicionirano gledalište. Stabla borova zatečena na lokaciji na prostoru predviđenom za izgradnju zgrade stadiona su zadržana pa je objekat vješto sproveden između njih. Utisak je da cjelokupni objekat kako materijalizacijom, oblikovnošću i vizuelnim efektima potpuno pripada lokaciji, kao njen neraskidivi dio, što je možda i najveći kavlitet Stadiona malih sportova.

Presjek kroz tribine i salu za svečanosti, nagib terena je iskorišćen za ekstenziju gledališta

februar 2019 No. 27

Analiza objekta Stadion malih sportova sadrži dvije usklađene cjeline, gledalište sa terenom i zgrada sale za svečanosti sa svlačionicama. Ove dvije cjeline su i ključna volumetrijska tijela čiji prostorni odnos daje konačno oblikovanje stadiona kao grđevine. Pažljivim posmatranjem gledališta nameće se asocijacija da je ono zapravo uvećana interpretacija ulaznog stepeništa Dvorca kralja Nikole. U slučaju dvorca, ulazno stepenište je, iako neveliko i ne toliko monumentalno, bitan umirujući element kompozicije ulazne fasade. Ono je meko, fluidno i oblikovano jednim potezom. Isto možemo reći i za gledalište stadiona koje je precizno naslonjeno na stranu brijega koja je okrenuta prema zgradi svečane sale sa svlačionicama. U tom pogledu se naročito ističe centralno pozicionirana ekstenzija u odnosu na dva niža krila gledališta.

akustika prilikom izvođenja muzičkih manifestacija. Takođe, kod prolaznika se budi znatiželja za izvorom zvuka koji nagovještava različite aktivnosti na stadionu od sportskih do muzičkih. Obodni zid nije zaravnjen na vrhu već donosi usklađen ritam vrhova i ulegnuća. Vukajlović kao da želi diskretno predstaviti okosnicu svih sportskih manifestacija, pobjedu i poraz, uspon i pad ili pak liniju ushićenja prilikom prisustvovanja nekoj muzičkoj manifestaciji. S druge strane, Vukajlović dinamičan prikaz okolnih brda i planina koje uokviruju polje u kojem je grad smješten prenosi na geometrijsko oblikovanje vrha zida. Ovaj motiv biće primjenjen kako na eksterijeru zgrade stadiona tako i u unutrašnjem oblikovanju.

Osnova stadiona

Pogled na gledalište, obod na zidove i ogradu terena, motiv ritmičkog smjenjivanja uspona i silaska je prisutan na cijelom objektu

Vukajlović je projektovao dva ulaza za gledalište sjeverno i južno. Kao i kod ostalih objekata, arhitekta posebnu pažnju daje dizajnu ulaznih kapija sa jasnim asocijacijama primjerenim namjeni objekta. Gledalište je oivičeno visokim zidom pa gledaoci nijesu vidljivi sa prilaznog platoa. Čini se da Vukajlović sa namjerom uvodi ovaj potez. Na ovaj način obezbjeđuje se bolja

Zgrada sa salom za svečanosti i svlačionicama oblikovana je u principijelnom prikazivanju jednog elementa na dva načina. Vukajlović armiranobetonska platna, koja čine glavni element konstruktivnog sistema, prikazuje na fasadi u izvornom obliku sa jasnom betonskom teksturom. Drugi način predstavljanja je uvođenje nepravilnih kamenih oblutaka na površinu armiranobetonskih

No. 27 februar 2019

71

platana. Na ovaj način dobijena je fasadna traka izgrađena od ritmično postavljenih segmenata različite teksture, koja fluidno graniči unutrašnji prostor od spoljašnjeg. Vukajlović dualnost prikazuje i kroz distribuciju mase. Ulazna fasada daje izlomljenu, dinamičnu distribuciju koja jasno definiše gradivne korpuse građevine i različite funkcije unutar njih. Bočni prikazi fasade su samo lagan prelaz na unutrašnji, prema gledalištu okrenut, prikaz koji donosi strogu uravnoteženu distirbuciju ravnih a potom i na kratko izvučenih površina dva poprečno postavljena korpusa.

Pogled na salu za svečanosti sa svlačionicama sa terena

Zgrada sa salom za svečanosti i svlačionicama simetrično je koncipirana. Međutim, simetrija u kompoziciji zgrade je sekundarnog značaja, zapravo nije na prvi mah uočljiva. Na Dvorcu kralja Nikole, simetrija je spona koja lako veže sve kompozicijske elemente, fasada je prozračna, laka. Vukajlović koristi simetriju, kao još jedno od pozivanja na zatečenu lokaciju. Zgrada sa salom za svečanosti i svlačionicama simetriju

vješto prikriva velikom gustinom, dinamikom mase, naročito ulaznog prikaza fasade, koji pulsira ritmom smjene ravne betonske površine i dinamične površine kamenih oblutaka. Samo godinu dana ranije, Svetlana Kana Radević (1937-2000) je upotrijebila moračke kamene oblutke kao glavni oblikovni materijal hotela “Podgorica“. Vukajlović primjenjuje lokalni nikšićki oblutak ali na potpuno drugačiji način. Radević oblutke koristi u gustom spletu koji masu i plastiku zidova formira na nedvosmislen način. Vukajlović oblutke korsiti na pravilno raspoređenim, matričnim mjestima sa jasno vidljivim i dominantnim betonskim fugama, zapravo kamen je lijepljen na fasadu. Postavlja se pitanje zašto Vukajlović uvodi ovaj postupak. Mogući odgovor dolazi iz sljedećih činjenica: nijedan od borova zatečenih na lokaciji nije posiječen tokom izgradnje stadiona. Borovi su locirani uz samu fasadu građevine i njihov prostorni raspored diktirao je i distirbuciju masa naročito ulaznog prikaza fasade. Borovi su jedan od oblikovnih faktora koje je arhitekta Vukajlović u potpunosti uvažio. Tekstura kore borova je izbrazdana fragmentima ljuski od kojih su neke glatke, neke hrapave, neke oštre a neke oble. Rezultat je kompozicija svjetlosti i sjenke sa efektom dubine i blizine. Čini se da Vukajlović uočava ovaj princip i primjenjuje ga na objektu stadiona komponujući ravne betonske i kamene oble površine čime daje sofisticiran, tehnički precizan i nepretnciozan prikaz borove kore na građevini. Rezultat je očigledan, stadion je potpuno, čak i kroz ove na prvi pogled ne toliko važne detalje, logična artificijalna nadogradnja lokacije.

Nijedan od borova zatečenih na lokaciji nije posječen tokom izgradnje Sadiona malih sportova u Nikšiću. Borovi su locirani uz samu fasadu građevine i njihov prostorni raspored diktirao je i distirbuciju masa naročito ulaznog prikaza fasade 72

februar 2019 No. 27

Detalj ulazne fasade

Osnova prizemlja zgrade sa salom za svečanosti i svlačionicama je jednostavno i simetrično koncipirana. U bočnim djelovima zgrade smještene su svalčionice sa svim neophodnim sadržajima. Potom slijede dva poprečno postavljena korpusa u odnosu na ostatak zgrade. U jednom su smještene ostave i pomoćne prostorije dok su u drugom smještene sanitarije za zaposlene. Ova dva korpusa su takođe povezana sa svlačionicama i kroz njih timovi izlaze na teren. U središnjem dijelu zgrade je postavljena sala za svečanosti koja u većini vremena može da služi kao

Osnova sale za svečanosti sa svlačionicama

kafe bar. Sala je dvostrano orijentisana, teren stadion je saglediv ali i ulazna terasa. Poseban doživljaj sale daje materijalizacija i oblikovno rješenje plafonske površine. Vukajlović motiv podnožja i vrha prenosi i u unutrašnjost objekta čineći da objekat ima prostorni kontinuitet i protočnost. Oblikovnošću, plafonsko rješenje podsjeća na rješenje koje je Alvar Aalto (1889-1976) dao za Viipuri biblioteku. Pored vizuelnog efekta ovakva rješenja donose i dobru akustiku. Unutrašnjost kafea koji se koristi po potrebi i kao sala za svečanosti

No. 27 februar 2019

Dr Vladimir Bojković, dipl.inž.arh. 73

OSVRT NA XVI MEĐUNARODNU IZLOŽBU ARHITEKTURE U VENECIJI

DNEVNI LET U DAILY FLIGHT IN “FREESPACE” “SLOBODNOM PROSTORU” XVI OVERVIEW OF THE 16TH INTERNATIONAL EXHIBITION OF ARCHITECTURE IN VENICE

Međunarodna izložba arhitekture - Bijenale u Veneciji 2018. - zatvorena je 26. novembra prošle godine, a 19. decembra je imenovan kurator predstojeće XVII Međunarodne izložbe koja će biti otvorena 23. maja 2020. godine. Čast da bude kurator pripala jeHašimu Sarkisu, libanskom arhitekti, istoričaru i teoretičaru arhitekture, ujedno i dekanu prestižnog MIT (Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, MA, USA), jedne od nekoliko institucija koje suštinski doprinose kako kreiranju, tako i sagledavanju aktuelnog trenutka na svim poljima arhitektonskog djelovanja, pogotovo na poljima istorije i teorije. Ako je suditi na osnovu prikaza prošlogodinjeg Bijenala arhitekture u Veneciji koji su se u proteklom periodu pojavili u stručnim časopisima i na Internet portalima što prate dešavanja na međunarodnoj arhitektonskoj sceni, generalni bi utisak bio da su kuratorke iz Irske arhitektice Ivon Farel i Šeli Meknamara (Yvonne Farrell, Shelley McNamara - Grafton Architects), ponudile

Međunarodni žiri je Zlatnog lava za pojediničani doprinos na XVI Međunarodnoj izložbi arhitekture dodijelio proslavljenom portugalskom arhitekti Eduardu Soto de Mori. Najviše priznanje Bijenala arhitekture Mori je pripalo za instalaciju naslovljenu “Vol de jour” (Dnevni let) 74

The International Jury awarded Golden Lion to the famous Portuguese architect Eduardo Souto de Moura for the best participant at the 16th International Architecture Exhibition with the installation “Vol de jour” (Daily flight). Switzerland won the Golden Lion for best national participant . Judges called it “a compelling installation that is at once enjoyable while tackling the critical issues of scale in domestic space”. On December 19, 2018, Hashim Sarkis, the Lebanese architect and dean of MIT’s School of Architecture and Planning, has been named curator of the Venice Biennale’s 17th International Architecture Exhibition, to be held in 2020. publici mnogo toga interesantnog na izložbi naslovljenoj “Slobodni prostor” (Freespace), ali da ipak nijesu uspjele da zaintrigiraju ni stručnu, a ni laičku javnost u mjeri u kojoj se očekivalo. Akolade su izostale. Kuratorkama je prebacivano da njihovoj izložbi nedostaje koherentnost i konzistentnost - a jedan od ključnih argumenata koji govore u prilog tezi da kuratorke nisu uspjele da zaokruže svoju priču tiče se nagrada. Naime, oba Zlatna lava - i Lav za najbolju postavku na centralnoj izložbi i Lav za najbolji nacionalni doprinos - dodijeljeni su postavkama, odnosno instalacijama za koje ne bismo mogli tvrditi da predstavljaju direktan odgovor na zadatu temu - onako kako su je kuratorke postavile i obrazložile. februar 2019 No. 27

Međunarodni žiri je Zlatnog lava za nacionalni doprinos XVI na Međunarodnoj izložbi arhitekture dodijelio timu koji je stajao iza postavke u paviljonu Švajcarske u Đardinima. U obrazloženju žirija stoji da je Zlatni lav dodijeljen Švajcarskoj “za uvjerljivu arhitektonsku instalaciju koja u prvi mah jeste dopadljiva, ali se dotiče i akutnih problema razmjere u stambenom prostoru” Eduardo Souto de Moura, laureat Zlatnog lava za pojedinačni doprinos na XVI Međunarodnoj izložbi arhitekture - Bijenale u Veneciji 2018, foto: dezeen.com

Međunarodni žiri je Zlatnog lava za pojediničani doprinos na XVI Međunarodnoj izložbi arhitekture - Bijenale u Veneciji 2018. - dodijelio proslavljenom portugalskom arhitekti Eduardu Soto de Mori (Eduardo Souto de Moura). Najviše priznanje Bijenala arhitekture Mori je pripalo za instalaciju naslovljenu “Vol de jour” (Dnevni let, u prevodu sa francuskog). Instalacije je bila postavljena na centralnoj izložbi, u Arsenalima (Corderie dell’Arsenale). De Mora je izložio dvije fotografije ozbiljnih dimenzija, obje snimljene iz vazduha, na kojima je prikazana jedna od njegovih recentnijih realizacija. Na

Eduardo Souto de Moura, “Vol de jour”, instalacija nagrađena Zlatnim lavom, foto: La Biennale di Venezia/ Francesco Galli

No. 27 februar 2019

jednoj fotografiji je prikazano stanje prije intervencije, a na drugoj nakon intervencije. Riječ je o revitalizaciji, odnosno prenamjeni (re-use) stare farme u regiji Alenteho (Alentejo), jednoj od pet regija u Portugalu, u svojevrsno utočište ili pribježišteza ljude koji traže mir i spokoj i koji mogu sebi da priušte visok standard, odnosno boravak u hotelunajviše kategorije. I mada se Morina realizacija, barem na prvi pogled, ne poklapa sa uobičajenim predstavama o hotelima visoke kategorije, ovdje je baš riječ o takvom hotelu - sa svim sadržajima koji se podrazumijevaju. Površina cijelog imanja na kojem se nalazi novi hotel je oko 780 ha, a neposredno je intervenisano na kompleksu kuća i poljoprivrednih objekata iz XIX vijeka ukupne površine oko 13 ha, uz pripadajuće bašte, njive, maslinjake, voćnjake i šumu niskog hrasta.

Kompleks São Lourenço do Barrocal prije intervencije, foto: simplicitylove.com

75

Laureati Zlatnog lava za nacionalnu postavku

Autorski tim Švajcarske, foto: adunic.com

Međunarodni Žiri je Zlatnog lava za nacionalni doprinos XVI na Međunarodnoj izložbi arhitekture, Bijenale u Veneciji 2018, dodijelio timu koji je stajao iza postavke u paviljonu Švajcarske u Đardinima (kuratori: Marianne Burki, Sandi Paucic, Rachele Giudici Legittimo; izlagači: Alessandro Bosshard, Li Tavor, Matthew van der Ploeg, Ani Vihervaara). U obrazloženju Žirija stoji da je Zlatni lav dodijeljen Švajcarskoj “za uvjerljivu arhitektonsku instalaciju koja u prvi mah jeste dopadljiva, ali se dotiče i akutnih problema razmjere u stambenom prostoru”.

Švajcarska instalacija je bila naslovljena “Svizzera 240”, a autori su, u najkraćem, pokušali da problematizuju temu standardnih interijera u standardnim stanovima za iznajmljivanje u Švajcarskoj. Otuda i broj 240 u naslovu - što se odnosi na standardnu visinu stambenog prostora u Švajcarskoj - 240 cm - tako da bi naslov švajcarske instalacije u slobodnom prevodu glasio: Švajcarska pod pločom na visini 240 cm. Poznato je da ogromna većina Švajcaraca ne želi da posjeduje stambeni prostor. Ljudi jednostavno ne žele da se veže za jednu sredinu - a i stil života je takav da ljudi - pogotovo mlađi ljudi - relativno često mijenjaju zaposlenja, sredine u kojima žive,a samim tim i stanove. Otud i nešto što bi se moglo nazvati standardni švajcarski stan - nešto što se podrazumijeva i što Švajcarac jednostavno očekuje. Autorski tim koji je stajao iza instalacije u Paviljonu Švajcarske je u to ime riješio da se poigra sa uobičajenim predstavama o razmjeri, odnosno veličini. Krenuli su od interijera standardnog stana u kojemu su zidovi uvijek bijeli, podovi kvalitetni, kao i stolarija i bravarija koja je uz to i uvijek ista, kao da je prije pet minuta dopremljena sa stovarišta i ugrađena. Sakupili su veliki broj fotografija interijera stanova koji su namijenjeni iznajmljivanju - i u jednom trenutku su shvatili da je vrlo teško razlikovati fotografije. Sve su bile iste.

Kompleks São Lourenço do Barrocal nakon intervencije, foto: treehoze.com

76

februar 2019 No. 27

Autorski tim Švajcarske u svom paviljonu, foto: Christian Beutler/ KEYSTONE

Paviljon Švajcarske, foto: Christian Beutler / KEYSTONE

Sve je bilo istovjetno, a cijela operacija je podsjećala na beskrajni obilazak stanova koji se iznajmljuju. Otuda i naslov same postavke: House Tour - što bi semoglo prevesti kao obilazak stana u svrhu iznajmljivanja. Riječ je o standardnom ritualu gdje agent za nekretnine pokazuje stan budućem korisniku stana - gdje agent, u ovom slučaju, korisniku uvijek pokazuje isto. Da bi publici skrenuo pažnju na ove činjenice, švajcarski tim je u svom paviljonu napravio repliku stadardnog švajcarskog stana - gdje su svi elementi - štekeri i prekidači za struju, vrata, prozori, sav okov, elementi u kuhinji - ili uvećani ili smanjeni - čak i visina varira. “Najrašireniji i najočigledniji doprinosi konstruisanog svijeta”, kažu Švajcarci, “ne nalaze se u knjigama u koji-

ma se slavi istorija arhitekture - uspjeh neke arhitekture može zavisiti čak i od toga koliko je ona neprimjetna”. Mišljenja su, takođe, da bez obzira da li su korisnici tih stanova svoj prostor opremili strogo i jednostavno minimalistički - ili luksuzno, da li su fašisti ili marksisti, da li njihovi prostori odišu ljubavlju prema umjetnosti ili djeluju kao bolnički prostori - ti stanovi uvijek nude samo jedan jedini odgovor. I kao što je slučaj kod svake dobre arhitekture, kažu Švajcarci, teško da bi se tu išta moglo promijeniti - dodati ili oduzeti, a da se ne poremeti opšti sklad. To je i bezvremena i neizbježna arhitektura. Potraga za integracijom i konzistencijom dovela je do toga da govorimo o pojavnosti koja je, kako kažu,”sve manje i manje pojavna”.

U trenutku kada je de Mora angažovan, Farma San Lorenso do Barokau(São Lourenço do Barrocal) se već 200 godina, što je osam generacija unazad, nalazila u posjedu iste porodice, što je svojevrstan kuriozitet. Iza projekta, u ulozi investitora, stoji Žoze Antonio Uva (José António Uva), koji je studirao na Harvardu, a zatim je radio u firmi Saatchi & Saatchi kao direktor za strateško planiranje i u švajcarskoj Banci UBS kao analitičar za korporativne finansije, da bi, u jednom trenutku, riješio da se posveti dječačkom snu - revitalizaciji porodične farme koja je propadala, još od sredine sedamdesetih, kada je nacionalizovana i kada je porodica morala da emigrira u Brazil, gdje je ostala do sredine osamdesetih, kada su se političke Kompleks São Lourenço do Barrocal, detalj eksterijera, prilike stabilizovale i kada im je farma vraćena. foto: simplicitylove.com No. 27 februar 2019

77

Kompleks São Lourenço do Barrocal, detalj interijera, foto: Nelson Garrido

“Ovdje je glavno pitanje bilo”, kaže de Mora, kojega je Uva angažovao 2011. godine, “krenuti sa pozicije koja jeste vrlo interesantna sa teorijskog stanovišta, ali može da bude vrlo opasna u praksi - međutim, postojao je samo taj jedan put. Jedini način da sačuvate istorijske objekte - graditeljsko nasljeđe - je da živite u njima, da ih koristite, čak i ako su ruinirani ili urušeni na nekim mjestima. Samo će svakodnevni život pretvoriti graditeljsko nasljeđe u nešto prirodno i podariti mu status nasljeđa”.

78

U tekstu koji je dat uz de Morin projekat na zvaničnoj stranici Bijenala (labiennale.org) stoji da je Mora insistirao na “urbanoj prirodi kompleksa, tj. farme” (monte - na portugalskom), koja predstavlja svojevrsni miniuniverzum, sa svojim ulicama, trgovima, klaustrima i okućnicama. Ono što je posebno istaknuto je sveprisutni, vrlo sofisticirani osjećaj kojim de Moura usaglašava imperativ autentičnosti i imperativ programskih zahtjeva. “Ako odemo predaleko, sve ćemo upropastiti”, kaže de Moura, “ako ne odemo dovoljno daleko, čitava stvar neće funkcionisati”. I tako je prostor u kojemu je nekada bila smještena preša za masline postao hotelska sala, a štala za krave je postala hotelski restoran. Način na koji je Soto de Mora prezentovao svoj projekat na Bijenalu arhitekture je takođe odraz vrlo razvijenog osjećaja za mjeru. Prikazati, na jednoj fotografiji, objekte prije intervencije, a na drugoj nakon intervencije - u istom, bukoličkom okruženju - i te dvije fotografije postaviti jednu do druge, bez insistiranja na bilo kakvim detaljima, strategija je koja ukazuje i na visoku de Morinu svijest o karakteru Bijenala arhitekture kao manifestacije. Teško je očekivati da će prosječni posjetilac Bijenala, kojemu se nudi nevjerovatno obilje najraznovrsnijeg i najpodsticajnijeg vizuelnog materijala da zastane baš pored vaše instalacije, bez obzira da li ste proslavljeni arhitekt ili neki mladi arhitekt na samom početku karijere, i da će odvojiti minut ili dva kako bi se upoznao sa njom. Ali neko koga zanimaju koncepti i strategije intervencija na istorijskim objektima u živopisnom prirodnom okruženju - svakako će zastati - i nakon desetak sekundi će mu sve biti jasno - što ponovo priziva riječi autora: “Slikovitost je ovdje pitanje sudbine, nije bila dio projekta ni programa”. U obrazloženju žirija koji je bio zadužen za dodjelu nagrada na XVI Bijenalu arhitekture, stoji da je Zlatni lav dodijeljen Mori zbog “preciznosti kojom je postavio uporedo dvije fotografije snimljene iz vazduha, koje otkrivaju suštinski važnu vezu između arhitekture, vremena i prostora. Slobodni prostor se pojavljuje a da nije najavljen, kratko i jasno”.

februar 2019 No. 27

Paralela između crnogorske postavke i koncepta De Morine instalacije Postoji i očigledna paralela, koju moramo pomenuti, a koja se tiče koncepta crnogorske postavke/instalacije na XVI Bijenalu arhitekture, naslovljene “Emerging Resilience - Wo/man under umbrella”, i koncepta de Morine instalacije. Instalacija kojom je Soto de Mora predstavio svoju realizaciju bila je tek ilustracija vrlo sofisticiranog projekta, dok je postavka u crnogorskom paviljonu, u prizemlju Palazzo Malipiero, bila tek ilustracija principa rezilijentnosti uz vrlo diskretnu aluziju da bi upravo taj princip mogao biti okosnica budućih napora usmjerenih u pravcu planiranja i upravljanja prostorom Crne Gore i to u svim razmjerama. Za razliku odsvih dosadašnjih kuratora crnogorskih postavki na bijenalima arhitekture u Veneciji - Slobodan Selinkić (koji je, pored toga što je kurirao prvu crnogorsku postavku u Veneciji davne 2004. godine, otvorio posljednju crnogorsku postavku 2018. godine), Goran Radović, Rifat Alihodžić i Dijana Vučinić - Sonja Radović Jelovac je stavila akcenat na vrlo kredibilno koncipiranom i realizovanom istraživanju, koje je reziltiralo obimnim katalogom - u kojem je ponuđen, uz sav materijal koji se neposredno odnosi na postavku, i čitav niz najrazličitijih informacija i najraznovrsnijeg materijala koji će poslužiti svakome ko se zainteresuje za princip rezilijentnosti. Sama postavka je kuratorki poslužila tek kao ilustracija svega što se

Sonja Radović Jelovac, kuratorka i Krešimir Rogina, autor postavke u paviljonu Crne Gore, foto: FB strana “Montenegrin Pavilion - La Biennale di Venezia”

Sa otvaranja crnogorske postavke na Bijenalu u Veneciji 2018, foto: FB strana “Montenegrin Pavilion - La Biennale di Venezia”

No. 27 februar 2019

nalazi u katalogu, a kruna napora Sonje Radović Jelovac ogleda se u činjenici da sama postavka, iza koje je stajao međunarodni tim predvođen hrvatskim arhitektom Krešimirom Roginom, funkcioniše i kao zaseban entitet - ili, drugim riječima, funkcioniše sama za sebe. Kuratorka posljednjeg crnogorskog nastupa je, dakle, za razliku od svih njenih prethodnika, uspjela da pronađe pravu mjeru između onoga što je htjela da kaže i onoga što je pokazala publici u Veneciji. Koliko smo daleko od Zlatnog lava pokazaće vrijeme - ali paradigma postoji i podignuta je na zavidnu visinu. 79

Kurator predstojeće XVII Međunarodne izložbe, koja će biti otvorena 23. maja 2020. godine, izabran je 19. decembra 2018, a ta čast pripala je Hašimu Sarkisu, libanskom arhitekti, istoričaru i teoretičaru arhitekture, ujedno i dekanu prestižnog MIT (Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, MA, USA)

80

Ako bi trebalo jednim jedinim atributom opisati de Murinu instalaciju na prošlom Bijenalu arhitekture onda bi taj atribut bio: nenametljvo. De Mora nas, krajnje nenametljivo, poziva da prepoznamo nesumnjive vrijednosti njegove intervencije na istorijskim objektima stare farme. Ako bi trebalo izdvojiti jednu, najbitniju među pomenutim vrijednostima, onda bi to bila činjenica da je vrlo lako primijetiti - pogotovo iz ptičje perspektive - koliko je de Mora pazio da ni na koji način ne povrijedi karakter postojećih objekata. U prvi mah bismo pomislili, gledajući uporedne fotografije, da je de Mora samo okrečio stare objekte. O nenametljivosti de Morine intervencije, odnosno instalacije, svjedoči i činjenica da nije prikazana ni na jednoj jedinoj listi najvažnijih momenata na Bijenalu arhitekture, koje viđeniji arhitektonski kritičari i drugi poznavaoci dešavanja na arhitektonskoj sceni prave nakon vernisaža, a prije dodjele nagrada. O nenametljivosti de Morine instalacije svjedoče i komentari nakon dodjele nagrada, da je de Morinu instalaciju bilo “lako ne primijetiti”. Žiri je, srećom, uspio da je primijeti. Da li stoga da zaključimo da je žiri presudio po vlastitim afinitetima, ne uzimajući u obzir šire konotacije de Morine intervencije unutar opšteg diskursa o slobodnom prostoru - odnosno diskursa o Slobodnom prostoru, onako kako su ga postavile Ivon Farel i Šeli Meknamara, kuratorke XVI Bijenala arhitekture? Naravno da ne. Dovoljno će biti da se podsjetimo nacionalnog projekta kojim je predstavljena Španija i koji je nagrađen Zlatnim lavom na XV Međunarodnoj izložbi arhitekture u Veneciji 2016. godine - projekta o kojemu je bilo riječi i na stranicama Pogleda (broj 19, januar 2017.). Taj projekat je bio naslovljen “Nedovršeno” - i bavio se, u najkraćem - modernim ruinama. Bilo je to sveobuhvatno svjedočanstvo o katastrofalnim posljedicama sloma tržišta nekretnina u Španiji 2008. godine - i posljedične recesije. Španci su svojom postavkom uspjeli da objedine tri preovlađujuće teme XV Bijenala arhitekture, od kojih dvije nalaze odjeka i u projektu/ instalaciji de More. Prva tema je davanje primata dobro promišljenim intervencijama na postojećim objektima - i uopšte, davanje primata intervencijama skromnije razmjere nad onim krupnije razmjere, na čemu su u par navrata insistirale i kuratorke Farel i Meknamara. A druga tema se ticala problema pristupa i strategija investiranja u nekretnine, odnosno u fizičke strukture, u kontekstu drastično izmijenjenih ekonomskih prilika. Atuelni trendovi govore da je danas najunosnije i najsigurnije investirati u tzv. mikro-ambijente - bez obzira da li investitor ima u vidu isključivo visoko-platežnu klijentelu ili ne. februar 2019 No. 27

Eduardo Soto de Mora, kapela u okviru postavke Vatikana na Bijenalu arhitekture 2018, foto: floornature.eu

Eduardo Soto de Mora, kapela u okviru postavke Vatikana, interijer, foto: metalocus.es

Treba pomenuti, u kontekstu priče o Zlatnom lavu koji je dodijeljen Eduardu Soto de Mori, da se veliki portugalski arhitekt predstavio publici u Veneciji još jednim projektom. Naime, na XVI Međunarodnoj izložbi arhitekture - Bijenale u Veneciji 2018. - po prvi put se pojavio, u ulozi države učesnika, i Vatikan. Kuratori (Francesco Dal Co, Micol Forti) su pozvali 10 arhitekata (Andrew Berman, Francesco Cellini, Javier Corvalàn, Eva Prats i Ricardo Flores, Norman Foster, Teronobu Fujimori, Sean Godsell, Carla Juacaba, Smiljan Radic, Eduardo Souto de Moura) i stavili su im u zadatak da projektuju kapele - male prostore za odmor i kontemplaciju - koje su kasnije realizovane u šumi na ostrvu San Đorđo Mađore(San Giorgio Maggiore) u Venecijanskoj laguni. Studio MAP (Francesco Magnani i Traudy Pelzel) je podigao posebnu kapelu - svojevrsni omaž velikom švedskom arhitekti Gunaru Asplundu (Gunnar Asplund, 1885-1940). Apslund je 1920. godine realizovao projekat kapele u šumi - Skogskapellet - a u kapeli koju je podigao MAP bile su izložene skice i crteži originalne Aplslundove kapele - koja je, po riječima Dal Koa, jednog od kuratora, “malo remek-djelo, kojim je Asplund definisao kapelu kao mjesto orjentacije, susreta i meditacije, kao posebno mjesto u prirodi, u šumi, bez obzira da li je riječ o graditeljskoj intervenciji ili ne, kao mjesto koje postoji da bi bilo fizička evokacija lavirinata čovjekovog životnog puta i svojevrsno svetilište na čovjekovom putu ka svom tvorcu”. Svih 11 kapela je nakon Bijenala preseljeno na razne lokacije, širom svijeta. De Morina kapelana ostrvu San Đorđo Mađore priziva njegove poznate projekte atrijumskih kuća iz devedesetih godina (kuća Moledo, kuća u Matozinjošu - Matosinhos), gdje masivni kameni zidovi - kameni blokovi, u ovom slučaju - i naglašene horizontale govore u slavu bazične tektonike građevina koje su podizale prastare civilizacije. De Morina kapela djeluje i kao svojevrstan spomenik i kao mjesto gdje se čovjek osjeća sigurno i zaštićeno. Riječ je o minimalnoj intervenciji u prirodi, velike snage, gdje je teškim kamenim blokovima dato da govore o samim korijenima čovjekove potrebe za skloništem - odnosno o arhitekturi. (Nastavak u narednom broju) Borislav Vukićević, dipl.inž.arh.

No. 27 februar 2019

81

U POTRAZI ZA IDEALNIM GRADOM

ENGELSIZAM I URBANIZAM “Aussi longtemps que subsistera le mode de production capitaliste, ce sera folie de vouloir résoudre isolement la question du logement ou tout autre question sociale concernant le sort de l’ouvrier…” F.Engels - La Question du logement (Ed. Sociales, page 82) “Koliko god dugo bude postojao kapitalistički način proizvodnje, ludost je htjeti riješiti izdvojeno pitanje stana, ili bilo kog drugog socijalnog pitanja koje se tiče sudbine radnika…”

Fridrih Engels, foto: theconversation.com 82

SEARCHING FOR IDEAL CITY

ENGELSISM AND URBANISM When we talk about Marxism and Marx, we all think of political, economic and class struggle, the critique of capitalism, the exploitation and alienation of workers, the value of money and goods. Engels is implicit in all this, but without a clear idea of his contribution, work, life. The problems of the city, its formation and expansion, the relations of the village and the city, the division of labor, alienation and housing were the issues that Engels primarily dealt with, and not Marks. Hence the title, where Engelsism has nothing in common with the Engelsism that refers to criticism and its subject. Engels’s first major work The condition of the working class in England, published in 1845 when he was twenty-four, is precisely referring to these problems.

Kad govorimo o marksizmu i Marksu, svi mislimo prije svega, na političku, ekonomsku i klasnu borbu, kritiku kapitalizma, eksploataciju i otuđenje radnika, o vrijednosti novca i robe. Engels se u svemu tome podrazumijeva, ali bez jasne predstave o njegovom doprinosu, djelu, životu. Upućeniji znaju da je rođen 1820. godine u Barmenu, u bogatoj buržoaskoj porodici koja posjeduje fabrike tekstila u Mančesteru. Buntovna priroda i želja da studira filozofiju odvodi ga u osamnaestoj godini u Berlin, gdje se druži sa mlado-hegelijancima i upoznaje Bakunjina, Soren Kierkegaarda, Max Stimera i tamnoputog Karla Marksa. februar 2019 No. 27

tim rodni Barmen, gdje završava Položaj radničke klase u Engleskoj, Brisel (1845-1848) gdje, zajedno sa Marksom, piše Manifest komunističke partije (1848), Keln, London, Švajcarska, da bi se 1849. vratio u Mančester i ponovo zaposlio u očevoj fabrici, dobrim dijelom da bi omogućio Marksu nesmetan rad i izdavaštvo.

U dvadesetim upoznaje Marksa, foto: informaxinc.ru

Engels i Marks sa porodicama, foto: intellectualtakeout.org

Sa dvadeset dvije godine odlazi u Mančester gjde radi u očevoj fabrici prvo kao službenik, a kasnije kao upravnik. Poznanstvo i veza sa Meri Burns (Mary Burns), Irkinjom iz radničke porodice, usmjerava ga na pisanje o bijedi radničke klase (Skica za kritiku nacionalne ekonomije, 1843. i Položaj radničke klase u Engleskoj, 1845). Često mijenja mjesto boravka: Pariz (gdje obnavlja poznanstvo sa Marksom, za-

Meri Burns umire 1863.godine, Engels je potom počeo da živi sa njenom mlađom sestrom Lidijom do 1878, kada i ona umire. Te godine (1878) objavljuje Anti-Diring, u kome u formi polemike sa E. Diringom izlaže najkompletniju marksističku viziju svijeta i politike. Već je 1873. objavio Pitanje stana, a Dijalektiku prirode i Porijeklo porodice, o privatnom vlasništvu i o Državi objavljuje 1884. godine.

No. 27 februar 2019

83

84

Od 1870. živi u Londonu i radi sa Marksom, foto: marxists.org

takođe govori o engelsizmu, kao što se govori o lasalizmu (Lassalisme) ili lenjinizmu, kao o različitim pravcima u savremenoj revolucionarnoj misli. (vidjeti: La pensee Marxiste et la ville, p.113) Problemima grada, njegovog nastajanja i širenja, odnosa sela i grada, podjele rada, otuđenja i stanovanja prvenstveno se bavio Engels, a ne Marks. Otuda i naslov, gdje engelsizam nema ništa zajedničko sa engelsizmom koji obuhvata pomenutu kritiku i njen predmet. Engelsovo prvo značajnije djelo Položaj radničke klase u Engleskoj, koje je objavio 1845, kada je imao dvadeset četiri godine, upravo se odnosi na te probleme. Kasnije, između ostalih, objavljuje Pitanje stana (1873) i Anti-Diring (1878), iz koga par poglavlja posebno objavljuje pod naslovom Utopijski i naučni socijalizam(1880), zatim Dijalektika prirode (1884) i Porijeklo porodice, o privatnom vlasništvu i o Državi (1884)

Od 1870. živi u Londonu i radi sa Marksom. Nakon Marksove smrti 1883. radi na pripremanju Marksovih zabilješki za objavljivanje drugog i trećeg toma Kapitala (1884-1894). Volio je društveni život, priređuje nedjeljne zabave, ide u organizovani lov, uživa u umjetnosti, književnosti, poeziji i muzici. (Vidjeti biografiju: Tristan Hunt - Engels. Le gentleman revolutionaire) Umro je u Londonu, 1895, a pepeo mu je rasut, po sopstvenoj želji, kod svjetionika na sjeveroistoku Engleske. Izraz engelsizam počeli su da koriste filozofi koji su ga kritikovali zbog “iskrivljivanja” Marksove filozofije kroz izmjene zabilješki koje je pripremao za objavljivanje drugog i trećeg toma Kapitala. Optužuju ga da je uvođenjem “ideološkog marksizma”suštinski izmijenio Marksovu misao (Maximilien Rubel). Drugi smatraju da se njegove ideje djelimično razlikuju od Marksovih i da su kao takve uticale na Karla Kautskog (Karl Kautsky) i Levin (Norman Levine). Tumačeći Marksa u duhu svojih filozofskih pretpostavki vjerovao je da samo produžava, nastavlja njegovu ideju. (Pierre Souyri). Posebna kritika odnosila se na “dijalektički materijalizam”koji kod Marksa ne postoji (filozofi “Frankfurtske škole”). Anri Lefevr

Anri Lefevr u svojoj knjizi Marksistička misao i grad, iznosi uvjerenje da “nikada pitanja koja se odnose na moderni grad neće imati u Marksovoj misli tu širinu kao što je imaju u prvom Engelsovom djelu. (…) Isticati da je Engels doprinio sa svoje strane, formiranju misli zvane marksizam, odbraniti njegov naučni rad (memoire) pokazujući da nije bio druga violina, nego originalni mislilac (i čak kao takav se nalazi u nastanku “marksističke misli”), nije osiromašenje te misli. Naprotiv, biće to borba protiv dogmatskog i skolastičkog osiromašenja”.(str. 13) Takođe, Fransoaz Šoe je mišljenja da “Engelsa možemo smatrati kao jednog od osnivača urbane sociologije (…) koji, osim svojih višemjesečnih anketa u divljim naseljima Londona, Edinburga, Glazgova i Mančestera, koristi sistematski i naučno sva dostupna saznanja: izvještaje policije, novinske članke, naučna djela kao i izvještaje kraljevske komisije…”(Francoise Choay - L’urbanisme - utopies et realites, pg 13) Engelsov dolazak u Mančester (1842) poklapa se sa ubrzanim razvojem industrijalizacije Engleske. Jeftina radna snaga pridošla sa sela, pretežno iz Irske, omogućila je brzu akumulaciju kapitala koji je februar 2019 No. 27

ponovo ulagan u razvoj industrije. To je istovremeno nametnulo razvoj prvenstveno trgovine, a potom željezničkog i pomorskog saobraćaja. Početne faze korišćenja mašina za tkanje u okviru seoskih manufaktura su davno prevaziđene, bilo da su ta sela toliko razvila proizvodnju da su morala da koriste radnu snagu sa strane, pa su njihova naselja narasla u gradove, ili se proizvodnja izmjestila iz sela i pridružila industriji već postojećih gradova. U oba slučaja, narušena je ravnoteža između sela i grada i potencirana je striktna podjela rada na intelektualni - duhovni i materijalni - fizički. (vidjeti: Marks / Engels - Rani radovi, str. 397, 398) Šteta je obostrana: sela su demografski uništena, a samim tim i poljoprivreda, manufakturna proizvodnja i druge prateće djelatnosti, a gradovi su pritisnuti “divljim” naseljima za smještaj novopridošlih, koji se zapošljavaju u industriji, što dovodi do degradacije urbane sredine.

Veliki gradovi Sumornu sliku stanja industrijski razvijenih gradova Engels opisuje u drugom poglavlju svoje knjige Položaj radničke klase u Engleskoj, nazvanom Veliki gradovi. Počinje Londonom, tom ogromnom centralizacijom ljudi i moći koji ga uzdižu na nivo glavnog grada svjetske trgovine. Iza “veličanstvenog spektakla”ulaska Temzom u London, gdje posjetioce dočekuju prelijepe kuće, usidreni brodovi, pristaništa i brodovi na paru koji se kreću sredinom rijeke, Engels nam otkriva drugu sliku sa gradskih ulica. Gomila svjetine svih klasa koja se gura ulicama sama po sebi je dovoljno

Konačno rješenje za radničku klasu nije u promjeni grada, nego u promjeni uslova života kroz promjenu uslova kapitalističke proizvodnje, odnosno kroz ukidanje privatnog vlasništva nad zemljom i nad sredstvima za proizvodnju No. 27 februar 2019

odvratna. Svi trče u potrazi za srećom (da li pod istim uslovima i šansama?) mimoilazeći se trčeći a da se i ne pogledaju, zaokupljeni samim sobom i svojim problemima. Ta lična izolacija i egoizam su najvidljiviji u toj gradskoj gužvi. Radnik je pravno i činjenično rob posjedničke klase, buržoazije, rob je do te mjere da se prodaje kao roba i njegova cijena raste i pada kao i robe. (str. 78, 79) Upoznajući sve to shvatamo cijenu koju su građani Londona platili - žrtvovanje i humanosti najboljeg dijela ljudskog kvaliteta i svođenje čovječanstva na individuu. Atomizacija svijeta, gdje svako ima svoj život i svoj kraj, upravo je najvidljivija na gradskim ulicama bilo Londona, Mančestera, Liverpula, Glazgova, Edinburga…(str. 37, 38) Svaki veliki grad ima po jedno ili više loših naselja od po 20 - 30 hiljada stanovnika. Često sirotinja stanuje u skrivenim uličicama sasvim blizu palata bogatih, ali generalno, dodijeljen im je poseban teren, sklonjen od pogleda srećnijih klasa (str. 39), i po pravilu, u zonama gdje vjetrovi donose dim iz okolnih fabrika. (str. 64) “S jedne strane su vlasnici sredstava za proizvodnju, a sa druge sirotinja, koja, ako ima sreće da nađe posao, odnosno ako joj buržoazija učini milost (da se bogati na njenom radu), dobiće platu koja će je jedva održavati na zemlji, a ako ne nađe posao može krasti, ako se ne plaši policije, ili umrijeti od gladi, a i to pod budnim okom policije, na miran način, nimalo ranjiv za buržoaziju.”(str. 38) Naselja su organizovana na približno isti način u čitavoj Engleskoj. Uske uličice su bez kanalizacije i kaldrme, neravne i zatrpane smećem i sa razapetim konopcima za sušenje veša. Kuće su u nizu, natrpane između uličica i bez dvorišta. Imaju po tri etaže, gdje je i podrum iskorišćen za stanovanje. Obično su podijeljene na tri do četiri sobe i jednu zajedničku kuhinju, bez drugih sanitarnih prostorija. Svaku sobu od po 10-12m2 naseljava po jedna porodica od tri generacije, sa po šest-osam osoba, jedva obezbjeđujući zakupninu za nju. (str. 64) “Maskiranje svih radničkih naselja dovedeno je do savršenstva - sve je sakriveno - što bi moglo povrijediti pogled ili osjetljive 85

Put prema novom slobodnom čovjeku i gradu Problemi suprotstavljanja grada i sela, zatim jenosti grada i sela ne samo moguće, nego i podjele rada i otuđenja, postoje kroz istoriju neophodno, zbog industrijske, isto kao i poljosvih klasnih društava, s tim što su u XIX vijeku privredne proizvodnje. Jedino spajanjem grada postavljeni u žižu društvenih, socioloških i filo- i sela možemo njihove nedostatke pretvoriti zofskih razmišljanja. u prednosti, što nije utopija, pod uslovom da Za Engelsa pojam ukidanja razlika između grada i se ravnomjerno rasporedi industrija po čitavoj sela ne može biti sveden na prostornu projekciju, zemlji. U prilog toj tvrdnji Fransoaz Šoe navodi nego posmatran suštinski kao demografska neu- da “ukidanje razlike između grada i sela nije cilj jednačenost i ekonomska i kulturna nejednakost, samo Marksa i Engelsa. Hrišćanski socijalista Ch. koje razdvajaju ljude grada i sela. Upravo jedan Kingsley u svom eseju Great Cities predskazuje od prioritetnih ciljeva društvene, ekonomske i kompletno prožimanje grada i sela, stapanje političke revolucije je ukidanje suprotstavljenosti njihovih različitih načina života i kombinaciju grada i sela, ukidanje podjele rada i razotuđenje prednosti svakog, kakvu nijedna zemlja na svijetu čovjeka, što su istovremeno i preduslovi za stva- nije nikada vidjela”. (str.27) ranje novog, slobodnog, kreativnog čovjeka sa Prva velika društvena podjela rada, na materibogato razvijenim potrebama. jalni i duhovni, proistekla je iz razdvajanja sela Fransoaz Šoe u svom djelu Urbanizam - utopije i i grada. Razvoj industrije, odnosno industrijalstvarnost, odnosno poglavlju Kritika bez modela izacija, predstavlja drugu veliku podjelu rada, Engelsa i Marksa, konstatuje da sa naglašenim “usitnjavanjem”, Engels u svojim djelima kritikuje Za Engelsa pojam osnosno, specijalizacijom poslova. velike industrijske gradove, ne pri- ukidanja razlika Kritiku podjele rada Engels izlaže hvatajući ranija utopijska rješenja, između grada i takođe u Anti-Diringu, uvjeren da niti nudeći model budućeg grada, sela ne može biti je podjela rada duhovno osirograda kao “mjesta istorije”. Indus- sveden na prostornu mašenje čovjeka, poništavanje trijskom gradu će pripasti zadatak projekciju, nego njegove kreativnosti, što ga čini da ostvari socijalističku revoluciju i posmatran suštinski robom njegovog jednoznačnog realizuje novog univerzalnog čovje- kao demografska rada koji se pretvara u neprijatelka. Buduća forma grada je vezana neujednačenost i ja. Otuđenost čovjeka od svog za dolazak besklasnog društva ekonomska i kulturna rada, istovremeno je otuđenost koje će, kroz svoj istorijski razvoj, nejednakost, koje od samog sebe. realizovati socijalistički, a potom i Revolucionarna promjena svih ovih razdvajaju ljude grada komunistički dom. (l’etablissment). suprotnosti, podjela i otuđenja, je i sela (Vidjeti str.26, 27, 28) dug proces koji treba da proizvede U Anti-Diringu (1878.) Engels nenovog, univerzalnog, slobodnog gira mišljenje Eugena Diringa koji čovjeka, koji će, između ostalih, smatra da je “razdvajanje grada i imati potrebu za novim domom sela neizbježno po prirodi stvari” i gradom, ali i kreativnost da ih tvrdeći da je ukidanje suprostavlosmisli i realizuje.

86

februar 2019 No. 27

nerve buržoazije.”(str. 55) Trebalo je da se dogodi epidemija kolere (Mančester) da bi sanitarna policija preduzela mjere čišćenja ovih radničkih naselja iz straha da se epidemija ne proširi i na djelove grada gdje je živjela buržoazija. (str. 67) Konačno rješenje za radničku klasu nije u promjeni grada, nego u promjeni uslova života kroz promjenu uslova kapitalističke proizvodnje, odnosno kroz ukidanje privatnog vlasništva nad zemljom i nad sredstvima za proizvodnju. U predgovoru za njemačko izdanje (1892.) Engels izjavljuje: “Imao sam dvadeset četiri godine, danas imam tri puta više, i ponovo iščitavajući taj rad nemam ni najmanje stida. Ne pomišljam ni najmanje da brišem te znake mladosti iz mog djela… Stanje stvari opisano u knjizi pripada danas, u velikom dijelu, prošlosti”. Velika klasa, kao i velika nacija, ne uče nikada brže nego od posljedica sopstvenih grešaka. Buđenje kvartova istočnog Londona, je jedan od najvećih i najplodnijih događaja “kraja vijeka” i “ja sam srećan i ponosan da sam ga proživio.”

Pitanje stana Pitanje stana (1873) je Engelsov odgovor na utopističke predloge, prvenstveno Prudonove, za rješenje situacije nastale razvojem industrije, a u domenu smještaja radnika. Uvažavajući uspjehe u razrješavanju problema u periodu posljednjih dvadesetak godina, kada su Prudonova djela bila jedina intelektualna lektira, (uz Bakunjinovu interpretaciju, koji je Prudona “vidio kao učitelja svih nas”), Engels ih, ipak, smatra parcijalnim, prevaziđenim, odbačenim od radnika i, iznad svega, kao izraz buržoaskih želja koje nijesu na liniji istinskih radničkih opredjeljenja. Smatra da je jedino rješenje u “prisvajanju sredstava proizvodnje u ime društva, preko proleterijata koji će isključivo voditi političku vlast.” (Engelsov predgovor izdanju 1887, str. 11, 12) Engels kritikuje gledanje unazad i tumačenje industrijalizacije i stvaranje proleterijata kao nazadovanje. Za No. 27 februar 2019

Engels kritikuje gledanje unazad i tumačenje industrijalizacije i stvaranje proleterijata kao nazadovanje. Za njega je to iskorak koji će stvoriti potrebnu energiju za izvođenje revolucionarnih preokreta, koncentrisanu prvenstveno u velikim gradovima i koja će dovesti do kraja svojevrsnu eksploataciju koju vrši vladajuća klasa njega je to iskorak koji će stvoriti potrebnu energiju za izvođenje revolucionarnih preokreta, koncentrisanu prvenstveno u velikim gradovima i koja će dovesti do kraja svojevrsnu eksploataciju koju vrši vladajuća klasa. Industrijska revolucija će stvoriti preduslove, uz dobru raspodjelu poslova i dobara, ne samo za zadovoljavanje potrošnje nego i za slobodno vrijeme za razonodu i korišćenje svega što nam je sačuvalo i obezbijedilo kulturno nasljeđe - nauku, umjetnosti i urbanost. To nasljeđe će postati opšte dobro, a ne monopol vladajuće klase, i nastaviće da se razvija i obogaćuje. (str. 30) Stambena kriza nije svojstvena samo ovom vremenu industrijalizacije, ona je uvijek postojala kroz istoriju za sve ugnjetavane klase. Jedno od rješenja koje Engels vidi je eliminisanje eksploatacije radničke klase od strane vladajuće. Kratkoročno, imajući u vidu činjenicu da u velikim gradovima imamo višak stambenog prostora dovoljan da se smjeste svi beskućnici, treba izvršiti eksproprijaciju od vlasnika tog viška prostora i kroz njegovo racionalno korišćenje privremeno riješiti aktuelni problem stanovanja. Konačno rješenje stambenog pitanja, kao i svakog drugog socijalnog problema, treba tražiti prvenstveno kroz postepeno uspostavljanje ekonomske ravnoteže između ponude i potražnje. Kako će socijalna revolucija razriješiti problem zavisiće, ne samo od okolnosti u kojima je izvedena, nego i od suštinskog pitanja koje se tiče ukidanja suprotnosti između sela i grada. (Vidjeti strane 30, 36, 37) Mileta Bojović, dipl.inž.arh. 87

REKONSTRUKCIJA

PODGORIČKA TVRĐAVA I

ako sačuvana u fragmentima podgorička tvrđava predstavlja dio tradicionalne gradske fizionomije u graditeljskom smislu potencijal održive funkcije (djelimična rekonstrukcija). Njena istorija, prepuštena zubu vremena, umire! Kada je riječ o budućem vrednosnom statusu tvrđave, situacija je vrlo jasna. Shodno raspoloživim izvorima, i najznačajnim rezultatima arheoloških istraživanja provedenih 1963. godine, kao i zaključcima konferencijskog savjetovanja 60-ih godina XX vijeka, konstatovano je postojanje dovoljno elemenata za izvođenje ne samo konzervatorskih zahvata nego čak i restauratorskih. Kroz rad stručnog savjetovanja održanog septembra 1964. godine, a na osnovu sprovedenih arheoloških istraživanja, donijeti su zaključci sa predlozima za uređenje tvrđave i Stare varoši. Potrebno ih je slijediti! Treba napomenuti da smo “daleko”od idealnog oblika zaštite - restauracije, jer jednom izgubljena autentičnost je nenadoknadiva vrijednost. Kako dalje - korak po korak zaštita!

O Podgorici u vremenu izgradnje podgoričke tvrđave O Podgorici iz XIV i u prvoj polovini XV vijeka većina pomena u vezi je sa trgovinom, transportom robe i carinama, što indicira na njenu dotadašnju, primarno, trgovačku funkciju. Njena burna istorija počinje krajem XV vijeka kada je počela sticati veći značaj pojavom Osmanlija u zetskom susjedstvu.1 Na osnovu podataka 1 Prema Mijoviću, Podgorica do tada „...trgovačka stanica u nemanjićkoj i balšićkoj državi koja nije igrala ni ulogu grada oko kojegbi

88

RECONSTRUCTION

FORTRESS OF PODGORICA Although preserved in fragments the fortress of Podgorica is a part of the traditional urban physiognomy - in the constructional sense the potential of a sustainable function (partial reconstruction). Its neglected history is dying! When it comes to the future value status of the fort, the situation is very clear. According to the available sources and the most important results of archaeological research conducted in 1963, as well as the conclusions of the conference advisory from the 1960s, there are sufficient elements for performing not only conservation activities, but even restoration. Through the work of the expert consultation held in September 1964, based on the conducted archaeological research, the conclusions were presented with proposals for fortress and Old Town renovation. They need to be followed! u defterima iz 1485. i 1497. godine, u kojima se pominje tvrđava, može se jasno zaključiti da je naselje kratko vijeme nosilo ime utvrđenja Depedogen. “Turci su tvrđavi u Podgorici dali ime Depedogen, dok je hrišćanskoj varoši ostalo ime Podgorica.2 Uskoro se to tursko ime tvrđave sasvim izgubilo, upotrebljava se u XVI vijeku i se tukle vojske plemića, niti je bila mjesto diplomatskih zbivanja, ni kulturnih, ni političkih ili kakvih drugih znatnijih društvenih manifestacija po kojima bi bila zabilježena u izvorima” (Mijović, Pavle, Tragom drevnih kultura Crne Gore, Titograd, Grafički zavod, 1970, s. 126). 2 Naziv i složenica Depedogen (odnosno Depedöven) znači onaj koji bije (tuče) brijeg (zapravo: brežuljak, vrh)” (Đurđev, Branislav, Depedogen–Podgorica, Istorijski zapisi, god. XV, knj. XIX, sv. 1, Titograd, 1962, s. 60).

februar 2019 No. 27

za tvrđavu i za nahiju i za kadiluk - samo ime Podgorica”.3 U popisnom defteru za Skadarski sandžak iz 1485. godine zapisana je “nahija Podgorica, varoš tvrđave Depedogen, koja ima 40 kuća”.4 U to vrijeme (1485) Podgoricu - varoš tvrđave Depedogen, u prostornom smislu, čini tvrđava sa Podgrađem.

O izgradnji podgoričke tvrđave Depedogen Pitanje osnivanja Podgorice, njene evolucije i prostorne koncepcije u direktnoj je vezi sa geostrateškim značajem u granicama Osmanskog carstva kome pripada u periodu od 1455/57. do 1878. godine. Urbani razvitak Podgorice nije bio pravolinijski. Na prostornu, urbanu, kompozicionu formu i karakter naselja uticalo je više činilaca. Bili su to pogranični položaju okviru Osmanskog carstva i promjenjivi društveno-politički odnosi tokom njene burne istorije. Administrativna funkcija i značaj u tom smislu predstavlja primarni kriterijum koji je opredijelio stepen razvitka naselja u izvjesnim geostrateškim uslovima i istorijskim prilikama u kojima nastaje i razvija se. Srednjovjekovna trgovačka putna stanica Alata (Podgorica) početkom osmanske vlasti nije bila od strateškog značaja, što potvrđuje činjenica da se pristupa njenom utvrđivanju tek 1474. godine, skoro dvije decenije po osvajanju.5 U uslovima pograničnog položaja i primarnoj funkciji utvrđenja, Podgorica tokom XVI vijeka postaje stalni vojni logor i druga privremena rezidencija skadarskog sandžak-bega.6 Tokom XVII i XVIII vijeka predstavljala je značajno vojno uporište. Podgoričko utvrđenje Depedogen, pored glavne koncentracije vojnih zapov3 To ime se prvi put sreće u dokumentima iz prvih godina osmanlijske vladavine, i to samo za utvrđeni dio grada, ali već početkom XVI vijeka naziv se gubi, pa su Turci preuzeli domaći, narodni (slovenski) naziv (Đurđev, Branislav, n. d., s. 61). 4 Pulaha, Selami, Defteri i regjistrimit te sanxhakut te Shodres I vitit 1485, Tirane, 1974, s. 134. 5 Prema Mijoviću, „Turci podgoričku tvrđavu 1474. godine kako proizilazi iz savremenih mletačkih izvora, počeli su da podižu, a možda je definitivno i sagradili 1476. ili 1477. godine, kako tvrde naši mlađi ljetopisi, ili 1478. godine, kako kaže turski putopisac“ (Mijović, Pavle, n. d., s. 130). 6 Vasić, Milan, Gradovi pod turskom vlašću, Istorija Crne Gore, knj. III, t. 1, Titograd, 1975, s. 541.

No. 27 februar 2019

Činjenica je da je podgorička tvrđava istaknuti reprezent osmanskog fortifikacijskog graditeljstva iz XV vijeka. Na takvu konstatataciju upućuju rezultati arheoloških istraživanja (1963) koja su pokazala da je “ono što svojim izgledom pruža današnja (Titogradska) tvrđava bio snažan fortifikacijski objekat u doba prelaza iz hladnog u vatreno naoružanje” jednika i vojnih trupa, bilo je i najveće skladište municije na granici prema Crnoj Gori. Bilo je potrebno, uoči ili poslije svakog pohoda, vršiti obnove i dogradnje na podgoričkoj tvrđavina kojoj su izvjesne graditeljske aktivnosti trajale duži period. Forma i prostorna struktura utvrđenja do izgradnje odbrambenog zida oko Podgorice početkom XVIII vijeka7 nijesu izmijenjeni u odnosu na XV vijek kada je podignuto osnovno utvrđenje. Izvjesne graditeljske aktivnosti u Podgorici nakon prvih značajnih promjena vlasti krajem XVII vijeka,8 i poslije toga, početkom XVIII vijeka, odnose se na dograđivanje i obnovu fortifikacija čija je izgradnja kula i bedema opredijelila urbani oblik i sliku grada. Radovi na obnovi utvrđenja izvršeni su početkom XVIII vijeka (1704), kada je, prema Sultanovoj naredbi, obnovljena tvrđava u Baru i Podgorici.9 Obnova utvrđenja uslovljena je upravno-administrativnim značajem i funkcijom Podgorice - ulogom “velikog vojnog tabora“ tokom 1613, 1636, 1651, 1691, 1732, 1739, 1774, 1756, 1778.godine, čiju je funkciju, nakon formalnog pripajanja Podgorice Bosanskom ajaletu 1756. godine, preuzeo Nikšić.10 Od sredine XVII vijeka fortifikacijske aktivnosti u Podgorici i okolini opredijelio je dugogodišnji osmansko-mletački - Kandijski (16407 “Za održavanje i popravku svih zgrada i skladišta potrebnih vojsci, Podgoričani su prihvatili obavezu koja ih je oslobodila redovnih poreskih davanja uz druge povlastice. U ljeto 1714. godine, došli su određeni radnici za podizanje odbrambenog zida oko Podgrice, nakon čega je 1716. godine uslijedio opravak tvrđave. Do tada je, ili kasnije, vjerovatno već 60-ih godina, bila podignuta kula u dijelu odbrambenog zida, male visine, uz džamiju Osmanagića (Serdar-kula)” (Hrabak, Bogumil, Podgorica do početka XIX vijeka, Beograd, 2000, s. 145, 146). 8 Hrabak, Bogumil,n.d., s.118. 9 Isto, s.141. 10 Isto, s. 101, 102, 106, 107, 113, 127, 156, 157, 163.

89

Unutrašnji prostor utvrđenja imao je 75 m u pravcu istok-zapad, i 45 m u pravcu sjeverjug (debljinu zidova od 3,8 do 3,3 m i visinu 9,15 m na petougaonoj kuli). U tvrđavu “mnogougaone” osnove se ulazilo na jedna, glavna, vrata neposredno do istočne kule nad Ribnicom. Druga manja vrata su bila u sredini bedema duž Morače i služila su za izlaz u donji dio utvrđenja 1670) i Morejski rat (1684-1699). Značajne graditeljske aktivnostina povećanju gradskog perimetra izvršene su u XVII vijeku i odnose se na izgradnju zida prema Morači, kao sastavnog dijela reduta, kad se pristupilo ponovnom utvrđivanju Podgorice i izgradnji tvrđava u njenoj okolini.11 Nakon 1692. godine, pored odbrambene funkcije, u svrhu nadzora ikontrole trgovine, podignute su dvije nove kule “u pravcu prema Kučima”.12 Sudeći prema situacionom planu Podgorice13riječ je o kulama uz trg kod Tabačkog mosta, tačnije uz medresu i harem Amad-bašine džamije. Podizanje odbrambenog zida - bedema oko Podgorice otpočelo je početkomXVIII vijeka (1714).14Za njihovo održavanje i popravljanje, 40-ih godina XVIII vijeka je uveden novi namet zvani taksit, kojim je izdržavan vojni aparat i obezbjeđivani troškovi za popravljanje tvrđave,15 koju su činile šest tabija itri, odnosno četiri kapije.16 S proširenjem gradskog perimetra utvrđenje na ušću postaje nezavisna funkcionalna cjelina, ojačana gradskim bedemima i kulama koji obuhvataju zapadni dio naselja. Prostor unutar bedema je imao “nepravilnu“ četvorougaonu osnovu, ali je osnovno utvrđenje 11 Istraživačkinalaz arheoloških radova na staroj Ribnici i perspektivom plana tvrđave i okoline,Problemi Nemanjinog grada u Titogradu, sv. II, Zavičajni Muzej u Titogradu. 12 Mijović, Pavle, n. d., s. 129, 130. 13 Hrabak, Bogumil, n.d., Grafički prilog Teritorijalni razvitak Podgorice (Prema Iliji Raduloviću), s.22. 14 Isto, n. d., s. 145. 15 Isto, s. 150. 16 Prema Hrabaku, Varoš, najstariji dio Podgorice, bio je ograđen visokim zidom, na kome je bilo šest “tabija”, koji su služili za odbranu. Na bedemu su bila troja vrata: Zetska, Kučka, Malisorska (Hrabak, Bogumil, n. d., s. 90); Radusinović, ukazuje na postojanje 6 tabija i četiri kapije za koje su poznati nazivi: Zetska, Kučka, Malisorska i Osmanagića (Radusinović, Pavle, n. d., s. 235).

90

uglavnom pokrivalo trougaonu površinu između obala.17 Ono je, osnovnom izgradnjom na ušću u XV i XVII vijeku, povećanjem gradskog perimetra početkom XVIII vijeka, I njihovim ojačanjem krajem XVIII vijeka (1790),18 značajno uticalo na urbanu morfologiju Podgorice, koju u tom periodu karakteriše prostorna diferencijacija na centralno čaršijsko tržište, utvrđeni i slobodno razvijani naseljeni dio grada, kao karakteristični gradski oblik u nesigurnim ratnim prilikama.

Arheološka istraživanja o tvrđavi Činjenica je da je podgorička tvrđava istaknuti reprezent osmanskog fortifikacijskog graditeljstva iz XV vijeka. Na takvu konstatataciju upućuju rezultati arheoloških istraživanja (1963) koja su pokazala da je “ono što svojim izgledom pruža današnja (Titogradska) tvrđava bio snažan fortifikacijski objekat u doba prelaza iz hladnog u vatreno naoružanje”.19 Onako kako je predstavljena na Marubijevom snimku, podgorička tvrđava je, osim u djelovima u kojima je porušena usljed jedne eksplozije skladišta municije, do arheoloških istraživanja 1963. godine zadržala sve bitne karakteristike koje je imala kroz vjekove. 20 17 U širem fortifikacijskom sistemu Crne Gore, koji sredinom šezdesetih godina XVIII vijeka čini lanac tvrđava, Trebinje, Onogošt, Spuž, Podgorica, Žabljak, Bar i Ulcinj, pored spuškog, podgoričko utvrđenje je imalo ključnu ulogu „vojnog logora”, sasvojim ograncima na širem prostoru (Mijović, Pavle, n. d., s. 114). 18 Hrabak, Bogumil, n. d., s. 170,171. 19 Mijović, Pavle, Tragom drevnih kultura Crne Gore, Grafički zavod Titograd, Titograd, 1970, s.113. 20 Isto, s. 119.

februar 2019 No. 27

od centra kule. Građene u vrijeme prelaska hladnog u vatreno naoružanje, u svrhe odbrane, kule su bile dosta visoke, ali izgleda da kasnije, u doba dalekometne artiljerije, nijesu spuštene. Zadržale su svoju visinu i oblik osim otvora, u zavisnosti od evoluiranja upotrebe oružja. Nove, niže, obično devetougaone kule, zidane su dalje od ove citadele. Serdar-kula, ispod Ljubovića, visinom nije prelazila nivo jednospratih kuća.

Publikovani prikaz arheoloških istraživanja “Tvrđave Ribnica“, 1964.

Unutrašnji prostor utvrđenja imao je 75 m u pravcu istok-zapad, i 45 m u pravcu sjever-jug (debljinu zidova od 3,8 do 3,3 m i visinu 9,15 m na petougaonoj kuli). U tvrđavu “mnogougaone” osnove se ulazilo na jedna, glavna, vrata neposredno do istočne kule nad Ribnicom. Druga manja vrata su bila u sredini bedema duž Morače i služila su za izlaz u donji dio utvrđenja, redut pored obale. Otprilike polovina gornje površine bedema bila je rezervisana za prolazne hodnike i rampe. Kule, (1) petougaona istočna sa tupim uglovima; (2) pseudo-kula sa stranama trougla; (3) južna kula polukružne osnove i (4) sjevero-zapadna okrugla kula su bile zatvorene sa unutrašnje strane, osim južne kule koja je bila pod kupastim krovom i unutrašnjim stepeništem; Na petougaonu istočna kulu (1) i bedem pelo se iz tvrđave sa dvoje kamenih stepeništa koja su počinjala na zajedničkoj platformi, nešto sjevernije No. 27 februar 2019

Izgled kompleksa srednjovjekovnog grada Ribnice prije oslobođenja Podgorice od Turaka, izvor: Urbanistički projekat u Staroj varoši u Podgorici (Republički zavod za urbanizam i projektovanje Podgorica, 1994)

91

Stručnjaci o vrednosnom statusu podgoričke Iako sačuvana u fragmentima podgorička tvrđava predstavlja dio tradicionalne gradske tvrđave Kada je riječ o budućem vrednosnom statusu tvrđave, situacija je vrlo jasna.21 Shodno raspoloživim izvorima, i najznačajnim rezultatima arheoloških istraživanja provedenih 1963. godine, te zaključcima konferencijskog savjetovanja 60-ih godina XX vijeka, konstatovano je postojanje dovoljno elemenata za izvođenje ne samo konzervatorskih zahvata nego čak i restauratorskih. Naime, pitanje budućegs tatusa podgoričke tvrđave, na sjednicama simpozijuma održanog 12. marta 1963, stručnog savjetovanja održanog 12. marta 1963. godine i sedmog septembra 1964. godine, okupilo je veliki broj istaknutih stručnjaka i rukovodilaca institucija iz oblasti upravljanja prostorom i zaštitom nasljeđa Crne Gore: Veljka Đurića, direktora Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG u Cetinju, Marka Kažića, upravnika Zavičajnog muzeja u Titogradu, Novicu Vušovića, direktora Urbanističkog zavoda NRCG u Titogradu, Boža Milića, šefa Odsjeka za urbanizam NOO Titograd. Naročit doprinos u rasvjetljavanju tematskog pitanja dali su istakuti stručnjaci iz ove oblasti. Bili su to najistaknutiji poznavalac srednjovjekovnih gradova profesor Aleksandar Deroko, arhitekta, Đurđe Bošković, profesor i direktor Arheološkog instituta SAN, Ivan Zdravković, arhitekta, Pavle Mijović, asistent Arheološkog instituta 21 S druge strane, kada je u pitanju ukupna gradska struktura i njena odbrana, precizno je skoro nemoguće utvrditi pravce pružanja bedema i lokaciju 6 tabija, koliko se navodi u pisanim izvorima, a koje su se nalazile u sklopu bedema, kao i 4 gradske kapije. Shodno raspoloživim podacima, Programu arheoloških istraživanja (Detaljni urbanistički plan Stare varoši u Titogradu, 1986/87), kao i Situacionom planu Podgorice (prema L. Radulović), moguće je pretpostaviti realno stanje šireg gradskog perimetra i pravce pružanja bedema. Pretpostavke je dijelom moguće potvrditi zaključcima, pri čemu ne treba isključiti mogućnost, da je u slučaju Podgorice bazično riječ o fortifikacijskom tipu pojedinačnih kula – tabija, segmentno ojačanih bedemima, koncentrisanih u okvirima urbane gradske strukture.Takvu konstataciju potvrđuju ostaci jugozapadnog bedema, DUP-om Stara Varoš (1990) prepoznati kao sastavni djelovi naselja – zidovi stambenih ili pomoćnih objekata. Isti su u cilju rekognosciranja predviđeni i predloženi programom arheoloških istraživanja, koja do danas nisu sprovedena. Ipak, u uslovima usvajanja navedenih saznanja na nivou zaključaka, moguće je izvršti idealnu rekonstrukciju podgoričke tvrđave u ukupnom gradskom perimetru. (O ovoj pojavi opširnije vidjeti: Igbala, Šabović Kerović, Transformacija tipomorfoloških odlika naselja orijentalnog porijekla u Crnoj Gori, Arhitektonski fakultet, Univerzitet u Sarajevu, 2011, Neobjavljena doktorska disertacija).

92

fizionomije - u graditeljskom smislu potencijal moguće održive funkcije (djelimična rekonstrukcija)! Njena istorija, prepuštena zubu vremena, umire u odjeljenju sa srednji vijek. Shodno zaključcima sjednice stručnog savjeta održanog u junu 1963. godine, bilo je potrebno završiti pripremne radove koji podrazumijevaju geodetsko snimanje terena (sa osnovom grada i objekata i sa potrebnim kotiranim presjecima terena i postojećih objekata na njemu), kao i sondažna arheološka iskopavanja terena (sa ciljem utvrđivanja tačne osnove Grada, eventualno postojanja objekata unutar grada i eventualno stratigrafije kulturnih slojeva). Finalni zaključak se odnosio na potrebu izrade idejno urbanističko-arhitektonsko rješenje u tri alternative:22 - A ko bi se izvršila samo konzervacija postojećih gradskih zidova; - Ako bi se izvršila njihova djelimična rekonstrukcija; - Ako bi se izvršila njihova potpuna rekonstrukcija. Kroz rad stručnog savjetovanja održanog septembra 1964. godine, a na osnovu sprovedenih arheoloških istraživačkih radova na starom gradu Ribnici, donijeti su zaključci sa predlozima za uređenje tvrđave i Stare varoši. Dr Mijović je upoznao prisutne sa rezultatima arheološko-istraživačkih radova na staroj Ribnici i perspektivom plana tvrđave i okoline. Tokom izlaganja, elaborirano je pitanje početka gradnje tvrđave (1474), pitanje izgradnje zida prema Morači, kao sastavnog dijela reduta, podignutog u XVII vijeku, kad se pristupilo ponovnom utvrđivanju Podgorice i izgradnji tvrđava u njenoj okolini. Ukazujući na pronađene ostatke u vidu jedne građevine kvadratne osnove, jedne cistijerne u petougaonoj kuli i nešto malo keramike, predložen je Perspektivni plan tvrđave i okoline. Planom je ukazano na značaj i potrebu očuvanja kompleksa građevina od tvrđave do Ljubovića, rekonstrukcije prostora od mosta Braće Zlatičanina do tvrđave u zanatlijsko-dućandžijski - doganjski centar, uz zaključak da bi takav pristup imao uporiše i u starom urbanističkom planu Titograda koji se ne suprostavlja realizaciji jedne ovakve zamisli. 22 Problemi Nemanjinog grada u Titogradu, sv. II, Zavičajni Muzej u Titogradu.

februar 2019 No. 27

Prema riječima Mijovića, “Što se tiče same tvrđave, potpuna rekonstrukcija je nemoguća. Nije više moguća ni rekonstrukcija palog zida u Ribnicu. Sadašnji prilaz treba zatvoriti, a ostaviti i djelimično restaurirati stari ulaz. Unutar grada ne bi trebalo podizati nove građevine. Dalje, treba hitno riješiti problem obezbjeđenja pećina ispod grada, jer su one ozbiljno ugrožene.“23 Uglavnom, saglasni sa Mijovićevim izlaganjem studije, učesnici savjetovanja smatraju “da je neophodno stari dio naselja u zaleđu tvrđave integrirati u budući Urbanistički Plan i pripremiti eleborat za njegovu regeneraciju - ekonomsku, sadržajnu i oblikovnu; da se uradi elaborat za regeneraciju sa diskretnom rekonstrukcijom pojedinih djelova, uz punu opreznost da se u tome nađe odgovarajuća mjera; uz usvajanje predloga za pretvaranje tvrđave u muzej vojne i ratne prošlosti Crne Gore u kome će eksponati biti izloženi pod vedrim nebom, da se naročito prouči pitanje izgradnje i lokacije novog objekta za ovaj muzej u tvrđavi ili izvan nje i pitanje adaptacije u iste svrhe neke od već postojećih zgrada; da se prije izrade elaborata završi sa već započetim arheološkim istraživanjima na Ribnici ”.24 Nažalost, u proteklom periodu sprovedene aktivnosti po osnovu zaključaka savjetovanja nisu naročito afirmatimno doprinijele u rješavanju predmetne problematike. Treba napomenuti da smo daleko od moguće idealnog oblika zaštite - restauracije, jer jednom izgubljena autentičnost je nenadoknadiva vrijednost. Nema sumnje da se radi o delikatnom i odgovornom zadatku koji treba da omogući očuvanje i unapređenje naslijeđenih vrijednosti prostora kroz vrijemeu pojavnosti svih značenja: formalnih i suštinskih, prolaznih i istorijskih. Da bi ovo postigli potrebno je razumjeti kompleksnost strategije upravljanja nasljeđem sadržanu u definiciji da je prostor promjenjiva kategorija, a cilj zaštitarske prakse konstanta - njegova zaštita i unapređenje. Nedvosmisleno se nameće pitanje da li i u kojoj mjeri postojeća fizička struktura posjeduje graditeljski i kulturni potencijal u urbanom kontekstu Podgorice? Gdje je granica? Može li integralna rekonstrukcija tvrđave i Stare varoši, kao urbano-ekonomskog, kulturno i multietničkog centra, biti dio tradicionalne gradske fizionomije (a dobrih primjera je mnogo)?! Odgovor je DA! 23 Isto. 24 Problemi Nemanjinog grada-Stare Ribnice u Titogradu, sv. III, Zavičajni Muzej u Titogradu.

No. 27 februar 2019

Starom spomeniku dati odgovarajuće mjesto Izvod iz referata A. Deroka, pročitanog na sjednici održanoj 17. juna 1963. godine25. “...Nepravedna je izvesna bojazan od teškoće rješenja onoga što će svakako doći tek pred kraj praktičnih radova - a to je da li samo konzervirati, tj. osigurati ruševine od daljeg obrušavanja - ili starom spomeniku dati jednom razumnom odmjerenom restauracijom, jedno odgovarajuće mjesto usred varoši. Arheolozi su tu nepravedno, po neki put, konzervativni (bar kod nas, u ostalom svijetu ne)... Jedan, pak, od radova koji bi mogao doći prvi u red je svakako onaj na obali ugroženoj od rijeka. Tu bi odbrambeni zid možda mogao biti što više ojačan, a i maskiran da ne pada u oči suviše, što većim blokovima stijene, kojih ima svuda na obali (a koje bi trebalo prenijeti i nevidljivo ojačati betonom). ...Lično ne bih bio za to ostaviti i dalje usred Titograda jednu mrtvu ruševinu, bez života i fizionomije, kad ona još relativno nedavno to nije bila. Fotografija nam jasno pokazuje da je to bio grad - tvrđavica sa mnogim čitavim i postojećim detaljima. Mislim da nam je kulturna dužnost da joj bar taj izgled povratimo...26” Iako problem suštinski i ne postoji s obzirom na širok dijapazon mogućih metodoloških pristupa zaštite, predmetni prostor, rapidno gubeći ambijentalne vrijednosti, prolazi kroz fazu transformacije/degradacije, nakon koje će u uslovima prihvaćene odgovornosti zasigurno uslijediti faza njegove revitalizacije. U konačnom, modernost i turistička atraktivnost gradova nužno počiva na tradiciji. Samo oni gradovi koji imaju u sebi pomireno juče i danas mogu računati na svoje kulturološko, turističko, prostorno sjutra. Takvi gradovi su turističke atraktivne destinacije sa razvojnom turističkom i svakom drugom šansom. Dobrih primjera je mnogo. Da bi ovo postigli moramo prihvatiti sve kulturološke tragove različitosti. Jer identitetski okvir grada čine njegove nove i stare varoši sa ljudima koji su tu živjeli i žive, sa ulicama, trgovima, sjećanjima koje čuvaju duh mjesta i vremena kroz prostor. Odgovornost pripada svima nama! Dr Igbala Šabović Kerović, dipl.inž.arh. 25 Problemi Nemanjinog grada u Titogradu, sv. II, Zavičajni Muzej u Titogradu. 26 Problemi Nemanjinog grada u Titogradu, sv. II, Zavičajni Muzej u Titogradu.

93

DVA MOSTA

VAŽNIJI OD KUĆA, SVETIJI OD HRAMOVA “Ljudi grade previše zidova, a premalo mostova” Isak Njutn

P

riču o bilo kom mostu gotovo je nemoguće početi bez Iva Andrića. Koliko god se trudili da budete kreativni, da smislite nešto novo, jedno je sigurno - bolje od njega nećete moći. Zato i priču o dva nikšićka mosta, jedan je najljepši, a drugi najstariji most u Crnoj Gori, umjesto mene počinje Andrić. “Od svega što čovek u životnom nagonu podiže i gradi, ništa nije u mojim očima bolje i vrednije od mostova. Oni su važniji od kuća, svetiji od hramova. Svačiji i prema svakom jednaki, korisni, podignuti uvek smisleno, na mestu na kom se ukrštava najveći broj ljudskih potreba, istrajniji su od drugih građevina i ne služe ničem što je tajno ili zlo”.

TWO BRIDGES

MORE IMPORTANT THAN HOUSES, MORE SACRED THAN THE TEMPLE This is the story of the two bridges in Nikšić, one probably the most beautiful in Southeast Europe - the Emperor’s Bridge and the other – the oldest in this region - the Roman Bridge. Emperor’s Bridge, named after Tsar Alexander III, was officially opened in October 1894. With the length of 269 meters, and the height of 13 meters in the middle, it was made of cut stone and built on arches supported by 18 piers. By the number of openings, the bridge holds a record among all preserved bridges in the former Yugoslavia. The Roman Bridge, the oldest in the country, located on the river Moštanica, was built in the 3rd century and connected the Roman cities of Shkodra, Onogost, Cavtat and Naron. The bridge was built of cut tufa stone of the correct shape, and the stone blocks were joined by a thick layer of mortar with animal hair. It has five major semicircular ducts and four small openings, in case of the river flood.

“Zlatni car” među mostovima Vojvoda Božo Petrović, predsjednik Državnog savjeta Crne Gore, 23. maja 1894. godine položio je kamen temeljac za gradnju mosta preko Slivlja, najvećeg građevinskog poduhvata toga vremena, ali i, kako će vrijeme pokazati, jednog od najljepših mostova JuCarev most danas, foto: S. Mandić

94

februar 2019 No. 27

Ćuprija duga 269 metara, a na sredini visoka 13 metara, sagrađena je od tesanog kamena i podignuta na svodovima koji čine 18 okana. Po broju otvora most drži rekord među svim očuvanim mostovima u bivšoj Jugoslaviji. U produžetku mosta podignut je nasip u dužini od oko 600 metara u koji su ugrađena dva pomoćna otvora moći doći da ni svog opanka ne okvasi; a kako mi se prije moj mili narod patio, mučio, zamrcavao pokraj voda i mnogi se u njima davio! Ali ukus, veličina ovog mosta, koji Jedan od najljepših mostova Jugoistočne Evrope, foto: S. Mandić sada blagoslovi naša uvažena duhovna glava, veliko je djelo. Most na Prijespi može se uporediti goistočne Evrope. Plan za gradnju mosta, po nalogu sa kojom drugom građevinom ove vrste koja se kod nas tada knjaza Nikole, uradio je čuveni graditelj dr Josip i okolo nas od davnih doba ozidala. Građevina je ovo Slade, čovjek koji je uradio prvi regulacioni plan Nikšića. naša. Poslije prethodno potrebnih priprema, kulučeći “Zasukaše rukave” majstori iz Boke, ali i ostalih krajeva po dvadeset tri dana, vi je ogradiste o vašem hlebu, Crne Gore, pomoć dobiše i od vojske kojoj je rad na vašim trudom; on je vaša zadužbina; on je vaše djelo! mostu bio obavezan i bez nadoknade. Knjaz Nikola je E, ma sad, braćo, ostaje nam da ovoj građevini damo radnike “platio” žitom koje je Rusija slala crnogorskom ime, ali ime jedno dostojno i njene veličine i uloženog narodu kao pomoć, i za pola godine “nikao” je most vi truda. Koji se Crnogorac ne sjeća sa blagodarnošću preko Zete. Ćuprija duga 269 metara, a na sredini u duši onih važnih riječi koje car ruski, Aleksandar III, visoka 13 metara, sagrađena je od tesanog kamena i podignuta na svodovima koji čine 18 okana. Po broju otvora most drži rekord među svim očuvanim mostovima u bivšoj Jugoslaviji. U produžetku mosta podignut je nasip u dužini od oko 600 metara u koji su ugrađena dva pomoćna otvora. Svečano otvaranje mosta bilo je 20. oktobra 1894. godine, a prvo vozilo koje je prešlo preko njega bile su poštanske kočije. Prema nekim zapisima Nikola Petrović je “pozlatio” nikšićkog gorostasa naredio je da se u svaki stub uzida po jedan zlatnik. “Pri podanašnjim bujicama voda svaki će od vas u naš lijepi grad Carev most sredinom 20-ih godina XX vijeka, foto: Boško Roganović No. 27 februar 2019

95

Rudolf Mosinger, 1910. godine na poziv knjaza Nikole, od 32 fotografije nalaze tri iz tadašnjeg Onogošta - panorama grada, Dvorac i Carev most.

Rimski most - Nadživio sva rušenja

Iz foto-albuma “Slike iz Crne Gore”, Rudolf Mosinger

izreče licem na Spasovdan 1889. godine u svom dvoru, na iznenađenje svega svijeta, a na pohvalu, slavu i utjehu Crne Gore i moju? Onaj veledušni car, braćo Crnogorci, leži bolan! A slavjanstvo lebdi danas nad njim. Naše su i molitve i zebnje kraj njegove postelje. Izraz neki mali biće i ostaće za vazda naše zahvalnosti i ljubavi prema velikom bolesniku i dobrotovoru našem, ako ‘njegovi jedinstveni’ nazovu ovaj most, kao što naređujem da se zove, Carev most, u spomen cara Aleksandra III. Da žive Crnogorci koji ga sagradiše! Da živi car kojemu se posvećuje!”, kazao je, između ostalog, knjaz Nikola. Bi onako kako je crnogorski suveren predložio - most dobi naziv Carev most, ime koje mu po mnogo čemu priliči. Da je most plijenio ljepotom govori i podatak da se u foto-albumu “Slike iz Crne Gore”, koji je uradio čuveni fotograf

Najstariji most u državi, koji se nalazi na rijeci Moštanici, sagrađen je u III vijeku i povezivao je rimske gradove Skadar, Onogošt, Cavtat i Naron (današnji Vid kod Metkovića). Most, koji je poznatiji kao Rimski, sagrađen je od tesane sige pravilnog oblika, a kameni blokovi spajani su debljim slojem maltera sa životinjskom dlakom. Savršenstvo linija Rimljani su postizali primjenom grafostatike. Ima pet većih polukružnih propusta i četiri mala tzv. olakšavajuća otvora, za slučaj kada rijeka nadođe. Most je služio za prolazak karavana i vojnih rimskih dvokolica. Mnogi su pokušali da sruše most. Djelimično su uspijevali u tome jer most je sve preživio, i sve nadživio. Zbog srednjovjekovnog stećka koji je uzidan u bazu mosta pretpostavlja je da je prvi put oštećen u srednjem vijeku. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, 1941. godine, most je ponovo djelimično srušen, Partizani su srušili dva zapadna volta, da bi neprijateljima onemogućili prolaz preko mosta. Nakon rata, na inicijativu Veljka

Savršenstvo linija Rimljani su postizali primjenom grafostatike. Ima pet većih polukružnih propusta i četiri mala tzv. olakšavajuća otvora, za slučaj kada rijeka nadođe. Most je služio za prolazak karavana i vojnih rimskih dvokolica Most na Moštanici danas, foto: S. Mandić 96

februar 2019 No. 27

Most prije posljednje rekonstrukcije, foto: S. Mandić

Most je sagrađen u III vijeku

Mićunovića, krenulo se sa obnavljanjem mosta. Posao je povjeren arhitekti Đoku Minjeviću, a glavne radove izveo je majstor Krsto Nikčević. Tada Minjević, kako bi proširio most, pribjegava prevari koja je otkrivena tek nakon objavljivanja njegove knjige “Nikšić u sjećanjima”. Proširio je most 50 centimetara - po 25 cm sa obje strane. “Most je rađen za karavane i vojne rimske dvokolice.

Njegova je upotrebljivost u savremenim uslovima bila nedovoljna i služila bi samo pješacima, pa sam uradio proširenje za 50 santimetara, sa svake strane po 25. Od samih stopa temelja, po šablonima, most se širio tako da se obezbijedio prolaz zaprežnih vozila i manjih automobila. Dosjetka je ostala nezapažena na prijemu radova, ali se i danas može teško primijetiti zahvaljujući vještim majstorima”, zapisao je arhitekta. Prilikom pomenute rekonstrukcije veća količina sige nabavljena je iz kanjona Bukovice, iznad Šavnika, jer ju je u koritu Moštanice bilo nedovoljno. Potrudili su se kamenoresci da dobro odrade posao pa je nakon zavšene rekonstrukcije konstatovano da je most zadržao autentičnost i da je jedino odstupanje predstavljalo betonsko jezgro, koje nije bilo vidljivo. To je urađeno isključivo zbog trajnosti i sigurnosti. Nova sanacija i restauracija mosta urađena je tokom 2017. godine, zahvaljujući Ministarstvu kulture.

Rimski most 1939, foto: iz albuma Boška Roganovića

No. 27 februar 2019

Svetlana Mandić 97

ARHEOTOK

TRAGOM JOVIĆEVIĆEVE MAPE IZ 1911. GODINE

N

a polovini puta od Podgorice prema Cetinju leži prostrana “vala”. Okružena je brdskim uzvišenjima od kojih neka djeluju kao prirodne skulpture. Na zapadnoj strani izdižu se Varijelo, Brbakan (Brbrkan?), Pržnik, Tmor i Ostro brdo - na istočnoj strani su Vranj i Motovilo, na sjeveru, znamenita Velja gora. U “vali” su, jedno uz drugo, smještena sela Meterizi i Dobrska Župa. Malo dalje prema sjeveru, u podnožju Velje gore, nalazi se selo Zagora. Na sjeverozapadu su sela Češljari, Đalci i Štitari. Na suprotnoj strani, prema jugoistoku su Gospoštine, zaselak Rvaša. Riječ je o prostoru o kome se u literaturi ne može mnogo toga pronaći. Razlog za to po svoj prilici leži u uvjerenju da se o tom krševitom predjelu i nema bogzna šta reći.

ARHEOTOK

FOLLOWING JOVICEVIĆ’S MAPES FROM 1911 The book and map of Andrija Jovićević brought a new optic for the old Montenegrin karst. At first I was not aware of the reliability of this map. I was slowly convinced of it through the field research. I searched literally for every detail. And whenever I thought that Jovićević had wrongly drawn something, it turned out that it was not so. His map appeared to be credible and, together with the book “Riječka nahija”, was the best “tool” for researching the past of that part of Montenegro. Following it I went in search of the remains of the former main road through Old Montenegro - an ancient cobbled caravan road that went from east to west, wriggling through the most prosperous corridors, from the Zeta Plain to the interior. It was at the same time a search for an ancient rural infrastructure.

Keramika Ali, stvari stoje potpuno drugačije. Govorimo o području sa dugom istorijom. Doduše, nije to bilo baš očigledno i zahtijevalo je duže istraživanje. Sve je počelo prije osam godina (2010) posjetom Zagori koja je odigrala važnu ulogu u početnom razumijevanju prošlosti tog kraja. Tada sam sa Boškom Ikovićem i Miškom Pogled na Sinjačke krše iz Zagore, foto: S. Čukić

98

februar 2019 No. 27

Đukićem prvi put boravio u tom selu, smještenom na južnoj strani Velje gore, udaljenom oko dva kilometra od Dobrske Župe. Bili smo u posjeti Cetinjaninu Milu Božoviću, koji se rodio i odrastao u Zagori, đe ima i kuću. Poznavao je dobro cijeli kraj i bio nam je vodič u razgledanju seoskih starina i prirodnih znamenitosti, poput dvije ilirske kamene gomile koje su se nalazile na južnom rubu naselja. Glavna atrakcija su bili Sinjački krši, veliki kameniti masiv neobičnog tamnog izgleda, koji se uzdiže u blizini i dominira krajolikom. Nakon dužeg obilaska pošli smo Milovoj kući. I tada je uslijedilo veliko iznenađenje.

Začuđenost

Milo Božović na Sinjačkim kršima

Ilirska gomila na južnom rubu Zagore

Domaćin je iznio pred nas kutiju sa različitim fragmentima keramike, među kojima su bili i djelovi amfore - bilo je tu i primitivno pečene keramike iz prije antičkog doba. Saopštio nam je da je sakupio taj materijal na Sinjačkim kršima, na jednoj izdignutoj ravnoj terasi koja gleda ka istoku.

No. 27 februar 2019

Ovaj prizor me je začudio. Bilo je to neočekivano. U literaturi prethodno nijesam naišao na bilo kakav podatak koji bi mi nagovijestio takvu mogućnost, niti sam znao da su tih godina u Zagori vršena arheološka istraživanja. Mnogo kasnije naišao sam na kratku bilješku koju je o Zagori oko 1960. godine načinio samouki etnograf Ilija Peličić: “Ovdje na više mjesta postoje groblja u kojima je povremeno nalaženo prstenje, ogrlice, flaše sa tečnostima. Po pećinama ovog sela nalaze se ostaci ljudskih kostura, ostaci zemljanog posuđa i drugo. Razne iskopine iz ovog sela i pećina sakupio je 1951. profesor Petar Božović, pa su preko Cetinjskog muzeja predate Srpskoj akademiji nauka u Beogradu, koja je procijenila da su iskopine stare nekoliko hiljada godina” (“Zapisi o Zeti”, Golubovci - Beograd, 1997, 86).

99

Na koncu je uspio da probudi naučni interes za Zagoru. Arheolog Predrag Malbaša je 2002. započeo istraživanja na Sinjačkim kršima i nastavio ih u kampanjama 2007. i 2008. Dovršio ih je arheolog Dejan Gazivoda 2010. godine. Na Sinjačkim kršima su 2002, na lokaciji Močila i ispred pećine, nađeni brojni ostaci razne keramike. U kampanji iz 2007. “pronađen je veliki broj fragmenata keramičkih posuda, različite vrste i porijekla, od onih grubo i primitivno rađenih bez dekoracija do nekih primjeraka poput ulomaka amfora, drški, dna i tanjih djelova posuda finije izrade, jedna fibula”. Ostaci amfore i primitivno pečene keramike iz zbirke Mila Božovića

Iz navedenog se može zaključiti da je zbirka koju je sakupio Petar Božović bila poveća i reprezentativnija od one koju je Milo prikupio kasnije. Doduše, Milo je komentarisao da je nekada posjedovao mnogo veću kolekciju keramike ali da je vremenom raznesena. Skoro nevjerovatno zvuči pomisao da su polomljene keramičke posude stoljećima ležale na površini. Dakle, dio materijala je još 1951. poslat za Beograd - đe mu se (kao i mnogo čemu drugome) izgubio trag. Milo je godinama pokušavao da zainteresuje arheologe za to područje.

Četiri kampanje

Arheološka sonda iz 2007. na Sinjačkim kršima

100

Mikrolitsko oruđe iz Zagore

Radilo se o Aucissa fibuli, koja je mogla determinisati “jedan kulturni period odvijanja životnih aktivnosti na ovom prostoru od II - III vijeka, a keramički materijal je raznovrstan i za sada datovan u rasponu od neolita do ranog srednjeg vijeka”. U kampanji iz 2008. je “pronađen veliki broj fragmenata keramičkih posuda, različite vrste i porijekla, od onih grubo i primitivno rađenih bez dekoracija do nekih primjeraka poput ulomaka amfora, drški, dna i tanjih djelova posuda finije izrade”. U kampanji iz 2010. godine u jednoj pećini na Sinjačkim kršima nađeno je više praistorijskih mikrolitskih oruđa. “Sama činjenica da smo pronašli mikrolite i koštanu alatku (pretpostavlja se da potiču iz mezolita), ipak upućuje na značaj ovog lokaliteta, koji najvjerovatnije ima kontinuitet u naseljavanju od praistorije i antike”, kaže D. Gazivoda (“Zaštitna arheološka istraživanja sondažnog karaktera na lokalitetu Sinjački krš u selu Zagora, opština Cetinje”, 2010). februar 2019 No. 27

Ovo je posvjedočilo da je to područje bilo naseljeno još u mezolitu - prelaznom periodu od paleolita ka neolitu koji je trajao od oko 8500 g. p.n.e. do oko 5000 p.n.e. Drugim riječima, bio je to pokazatelj da je na tlu današnje Zagore živjelo starobalkansko stanovništvo, mnogo prije nego što su na ove prostore, prije oko 5000 godina, stigli preci Ilira.

Drevni putevi

je pominjan samo u vezi njegovih rubnih djelova u samoj blizini Skadarskog jezera i Zetske ravnice. Nije, dakle, bilo ni nagovještaja da su prije 2000 godina postojali karavanski putevi koji su vodili u dubinu brdsko-planinskog područja, kroz Riječku, Lješansku i Katunsku nahiju, sve do Cetinjskog polja.

Zaokruživanje slike

Prizor na Sinjačkim kršima Pećina na Sinjačkim kršima

Ali, sve je ovo bilo plod kasnijih saznanja. Prije posjete Zagori 2010. godine naprosto nijesam ni slutio da su 20 kilometara duboko u starocnogorskom bespuću, u antičkom dobu, postojala naselja. Keramika iz antičkog perioda je jasno svjedočila da je u dubini starocrnogorskog krša na prelazu iz stare u novu eru život pulsirao kao i u sred ravnice. Trgovci su prije 2000 godina dopirali i do tog mjesta skrivenog među kamenitim brdima. Najintrigantnija je bila ta davnašnja povezanost područja Zagore sa Zetskom ravnicom. Odmah se javila dilema - kako su uspijevali da transportuju amfore kroz kamenito bespuće? Kojim su se putevima kretali? U literaturi je o tome vladao muk. Sve što se moglo naći odnosilo se na rimsku cestu koja je od Skadra išla kroz Zetsku i Bjelopavlićku ravnicu i dalje preko Pješivaca ka Nikšićkom polju. Niko nije napisao ni slova o brdsko-planinskom potezu između Podgorice i Cetinja. Taj dio kamenitog područja No. 27 februar 2019

Keramički fragmenti iz Zagore su bili više nego uvjerljivi, ali tome izvjesno vrijeme nijesam pridavao neophodnu pažnju. Zrijevalo mi je, da tako kažem. Osim toga, nedostajao je još jedan važan činilac. Trebalo je prvo saznati za najznačajniju geografsku osobenost tog kraja - za lanac prirodnih terasa koji se proteže baš preko one “vale” o kojoj smo govorili na početku. Riječ je o nizu zaravnjenih platoa koji se kaskadno uspinje od Zetske ravnice i Karuča prema unutrašnjosti. Preko tih terasa je oduvijek, još od praistorije, vijugao glavni put kroz unutrašnjost. Tu mi je činjenicu rasvijetlio tek Andrija Jovićević koga je krasio izuzetan istraživački nerv. On je tu geografsku karakteristiku detaljno opisao u svojoj “Riječkoj nahiji” 1911. godine. Najznačajnije je što je pritom objavio i mapu sa ucrtanim trasama drevnih puteva kroz Riječku nahiju. Na toj karti se jasno viđelo da je nekadašnja glavna saobraćajnica išla iz pravca Žabljaka Crnojevića preko Bobije, Karuča i Rvaša i prolazila posred atara današnje Dobrske Župe 101

i Meteriza (srednjovjekovnih sela Pipera i Peleše), nastavljajući pored Zagore i dalje preko Đalaca i Štitara ka Cetinjskom polju.

Zasluga Jovićevićeva karta iz 1911. godine bila je dragocjeni putokaz - jedini dokument takve vrste u našoj etnografskoj zaostavštini. Taj pedantni istraživač je precizno ucrtao trase davnašnjih puteva kroz starocrnogorski krš i to je učinio u posljednjem momentu, dok je još postojalo živo predanje o prošlosti i dok su se ostaci tih drumova mogli pratiti. Bilo je to u vrijeme kada je usmena narodna tradicija još živjela u izvornom obliku. Da kojim slučajem Andrija Jovićević nije preduzeo taj poduhvat, teško da bi danas o tome imali ikakvu predstavu. Doduše, i tada su neke dionice starih “džada” već bile neprepoznatljive - poput one od Šin Đona ka Karuču. Ali, to nije sve. Jovićević je zaslužan i zbog toga što je osim srednjovjekovnih drumskih trasa, ucrtao i prastare ublove, koji su se nalazili u neposrednoj blizini puteva - što nije bila slučajnost jer su bili prateći element saobraćajne infrastrukture.

bio sklon. Dakle, pokazalo se da je njegova mapa vjerodostojna i da je, skupa sa knjigom “Riječka nahija”, najbolja “alatka” za istraživanje prošlosti tog dijela Crne Gore, a istovremeno i pouzdani model za razumijevanje dalje prošlosti i životnih prilika na svim drugim starocrnogorskim područjima. Susret sa Jovićevićevom mapom je bio poput istraživačke inicijacije.

Povjerenje Jovićevićeva knjiga i mapa su donijeli novu optiku za starocrnogorski krš. Isprva nijesam bio svjestan pouzdanosti te karte. U to sam se polagano osvjedočavao kroz terenska istraživanja. Tragao sam bukvalno za svakim detaljem. I kada bih god pomislio da je Jovićević nešto pogrešno ucrtao, ispostavljalo se da nije bilo tako. Tokom potrage sam u njega sticao sve veće povjerenje - doduše, treba reći da se to odnosilo samo na bilješke o starim putevima, toponimiji i iščezlim naseljima i stanovništvu, a nikako na ideološku “nadgradnju” kojoj je na žalost

102

Prolaz među stijenama na Sinjačkim kršima

Upravo sam se zahvaljujući njoj otisnuo u potragu za ostacima nekadašnjeg glavnog puta kroz Staru Crnu Goru - prastarog kaldrmisanog karavanskog puta koji je išao od istoka ka zapadu, vijugajući kroz najprohodnije koridore, iz Zetske ravnice prema unutrašnjosti. Bilo je to istovremeno i traganje za drevnom seoskom infrastrukturom.

februar 2019 No. 27

Signal

Sedam crkava

Lanac prirodnih terasa i drevni put koji je vodio preko njih bio je signal da su i obližnja naselja stara poput Zagore. O tome je nedavno posvjedočilo nekoliko slučajnih otkrića na Karuču. Naime, tokom 2015-2016. godine, na privatnim imanjima oko Karuča, u samoj blizini nekadašnje putne trase, nađeno je mnoštvo artefakata iz antičke ere, što se nadovezalo na otkrića u Zagori i dopunilo sliku o tom području. Ali, riječ je o skorašnjem saznanju. Nakon posjete Milu Božoviću 2010. godine, trebalo je od nečega početi. I bilo je najprirodnije da to bude Zagora. Ubrzo se pokazalo da je to selo jednako intrigantno i kada je u pitanju srednji vijek. Jovićević je u njemu 1900-1910. zatekao brojne tragove nekadašnjih (napuštenih) zaselaka - poput Vinograda, Kućišta, Potkuća i Dabovih zgrada. Zabilježio je da su ta “selišta vrlo stara, kuće su bile male i obične, kao i sve ovdašnje suhomeđe, okrugle i pri kakvoj strani ili gredi”. Takođe i da se “na sjeveru sela nalaze Radunova Kućišta, gdje su možda, nekada živjeli lješanski Radunovići ili njihov rodonačelnik Radun”. Dodao je da “niko ne zna pričati ko su bili stari stanovnici Zagore”, kao i da su “današnji stanovnici zastali ovdje neke starosjedioce, kao ostatak onog starijeg mnogobrojnog stanovništva”, koje su “istisli odavde”. Seosko predanje je govorilo o Babićima, “starom zagorskom bratstvu” koje se “preselilo u Srbiju”. Ilija Peličić navodi da su Babići iselili u Vasojeviće. Milo Božović mi je saopštio da su živjeli pri brdu, u dnu Velje gore.

Ostaci drevne suvomeđne crkve u Zagori

Poznato je da je Ivan Crnojević posjedovao zemlju u Zagori, od čega je u januaru 1485. darovao dio Cetinjskom manastiru - skupa sa kmetom Bojkom Radovanovićem “da bude savršeni kmet crkovni”. Najintrigantniji detalj nalazimo u turskom haračkom defteru iz 1523. godine. U Zagori je tada živjelo čak šest popova - Nikola, Ratko, Stjepan, Joko, Nikola i Radonja. Podatak nesumnjivo stoji u bliskoj vezi sa Jovićevićevom bilješkom da je u selu nekada bilo čak sedam crkava. Te bogomolje su vjerovatno porušene u turskim pustošenjima tokom 1688, 1692, 1712. i 1714. godine. Na ostacima jedne od njih je kasnije podignuta nova crkva Sv. Stefana (“sagrađena na temelju stare razrušene crkve”). Ilija Peličić bilježi da je “crkva Sv. Stefana stara više od 500 godina”. Od preostalih šest crkvišta, dva su bila u selu, a četiri u bliskoj okolini. Danas se u selu mogu viđeti ostaci dvije klačne crkve i temelji jedne suvomeđne. Peličić takođe piše da “u selu ima zanimljivih naziva, kao ’Bužice’ gdje je najveće starinsko groblje i ’gomile’ … Misli se da je naziv ’Bužica‘ nazvan po nekom bogu u koga su stari vjerovali”. (Nastavak u narednom broju) Slobodan Čukić

No. 27 februar 2019

103

ARHIV

ZAKONI O PLANIRANJU I GRAĐENJU V P

rve norme koje se, dijelom, odnose na građenje propisane su još Bogišićevim zakonikom iz 1888. godine. Oblast planiranja i građenja se, posebnim zakonom, uređuje tek od 1931. godine kada je u Skupštini Kraljevine Jugoslavije donesen Građevinski zakon. Nakon Drugog svjetskog rata oblast građenja, posebnim zakonima, uređuje se tek od 1961. godine na nivou Jugoslavije, a na nivou Crne Gore od 1962. godine. Urbanističko i prostorno planiranje uređuje se posebnom uredbom Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ iz 1949. godine, a u Crnoj Gori posebnim zakonom iz 1964. godine. Slijedi potom čitav niz republičkih zakona o planiranju i građenju. Ovo je kratak hronološki osvrt na neke od tih propisa. Uporedo sa viševjekovnom borbom za slobodu i nezavisnost Crna Gora je, shodno datim okolnostima, gradila svoje institucije i utvrđivala norme ponašanja. Zakoni su propisivali norme primjerene vremenu u kom su nastajali i potrebama toga vremena. Primjereno tome, propisivane su i norme koje se odnose na građenje, a kasnije i na prostorno planiranje. Prve konkretnije odredbe koje su se primjenjivale na građenje i uređenje prostora propisane su “Opštim imovinskim zakonikom za knjaževinu Crnu Goru” (Bogišićev zakonik). Stvaranjem Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije Crna Gora nestaje sa političke karte Evrope i za nju važe propisi nove države. Kompletna kodifikacija oblasti uređenja prostora i građenja, u novoj državi - Kraljevini Jugoslaviji, izvršena je 1931. godine donošenjem Građevinskog zakona. Narodna

104

ARCHIVE

LAWS ON PLANNING AND CONSTRUCTION V The first norms partly related to construction were set by Bogisic’s 1888 Code. According to a special law, planning and construction was regulated only since 1931 when the Law on Construction was passed in the Assembly of the Kingdom of Yugoslavia. After the World War II this area was regulated by special laws at the federal level as of 1961, and in Montenegro since 1962. Urban and spatial planning was regulated by a special decree of the National Assembly of the SFRY from 1949, and in Montenegro by a special law from 1964. Then follows a series of republican laws on planning and construction. In the previous parts of this column, a special review was given of certain provisions of the Bogisic Code and the Construction Law, as well as an overview of the aforementioned laws on construction and planning. There is also a review of the Special Concessions on Construction. This sequel is about a series of Republic’s construction laws from 1968, 1974, 1981, 1983 and 1990. skupština Federativne Narodne Republike Jugoslavije, 1961. donosi Osnovni zakon o izgradnji investicionih objekata. Godinu kasnije, 1962, i Skupština Narodne Republike Crne Gore donosi svoj “Zakon o izgradnji investicionioh objekata”. Doneseni su i prvi propisi o urbanističkom i prostornom planiranju, odnosno “Osnovna uredba o generalnom urbanističkom planu” - FNRJ iz 1949. i “Zakon o urbanističkom i regionalnom prostornom planiranju” - NRCG iz 1964. februar 2019 No. 27

U prethodnim djelovima ovog članka dat je poseban osvrt na pojedine odredbe Bogišićevog zakonika i Građevinskog zakona, kao i osvrt na pomenute zakone o građenju i planiranju. Dat je osvrt i na Posebne uzanse o građenju koje su u jednom periodu imale snagu svojevrsnog zakona. Tema ovog nastavka je serija republičkih zakona o građenju iz 1968, 1974, 1981, 1983. i 1990. godine.

Zaštita javnog i društvenog interesa Dinamičan razvoj Crne Gore koji su karakterisala značajna ulaganja u izgradnju saobraćajne infrastrukture, turističkih kapaciteta, industrijskih objekata, objekata za potrebe zdravstva, obrazovanja, socijalne i dječje zaštite, zatim inteziviranje stambene izgradnje i sl, zahtijevao je uspostavljanje odgovarajućeg pravnog okvira u oblasti građenja objekata. Zakon o izgradnji investicionih objekata iz 1962. godine, donesen je na osnovu jugoslovenskog Osnovnog zakona o izgradnji investicionih objekata iz 1961. godine. Osnovni zakon je pretrpio više izmjena pa je 1967. godine objavljen prečišćeni tekst ovog zakona. To je uslovilo potrebu izmjene crnogorskog zakona iz 1962. godine i njegovo usaglašavanje sa Osnovnim zakonom. Zato Skupština Socijalističke Republike Crne Gore, na sjednicama Republičkog vijeća (od 31. maja 1968. godine) i Privrednog vijeća (od trećeg juna 1968. godine) donosi novi Zakon o izgradnji investicionih objekata. Zakon je objavljen u Službenom listu SRCG br 16/68. Ovaj Zakon se, kao i prethodni iz 1962. godine, “naslanja” na odredbe Osnovnog zakona SFRJ, predstavljao je njihovu detaljniju razradu i prilagođavanje potrebama razvoja Crne Gore. Na to upućuje član 1, koji glasi: “Izgradnja i rekonstrukcija investicionih objekata vrši se prema odredbama Osnovnog zakona o izgradnji investicionih objekata (Službeni list SFRJ, br. 20/67),

No. 27 februar 2019

ovog zakona i propisa donesenih na osnovu tih zakona”. Primjereno političkom sistemu i društveno ekonomskom uređenju tadašnje Jugoslavije i Crne Gore, osnovni duh ovih zakona je bila zaštita javnog i društvenog interesa u oblasti izgradnje investicionih objekata, kako u dijelu planiranja i obezbjeđenja sredstava za izgradnju novih objekata, tako i u dijelu projektovanja i građenja. Kao što sam i naveo u jednom od prethodnih djelova ovog članka, zaštita javnog i društvenog interesa se temeljila na nekoliko osnovnih pravnih instituta. Nije naodmet ponoviti ih još jednom. Tim prije što se, pod plaštom ukidanja “biznis barijera” tokom posljednje dvije decenije, odstupilo od većeg broja ovih pravnih instituta, samim tim i od zaštite javnog inrteresa. Građenje objekta nije moglo da počne prije izdavanja građevinske dozvole. Da bi se dobila građevinska dozvola investitor je bio dužan da uradi investicioni program, obezbijedi potrebna sredstva i uradi kompletnu tehničku dokumentaciju. Javni interes je, zatim, ostvarivan kroz institute tehničke kontrole investiciono tehničke dokumentacije, stručnog i inspekcijskog nadzora nad izgradnjom objekata, institute tehničkog pregleda i upotrebne dozvole.

Ustavne izmjene i novi zakoni Ustav SFRJ iz 1974. godine donosi značajne promjene, prije svega po pitanju samog statusa Jugoslavije i njenih djelova. SFRJ se iz savezne države transformiše u državnu zajednicu u kojoj socijalističke republike dobijaju status države sa mnogo više suvereniteta i samostalnosti. Novi status i veći nivo državne samostalnosti znači i nove obaveze, pa Crna Gora, pored niza drugih zakona, donosi nove propise i u oblasti planiranja i građenja. U decembru 1974. godine donesen je novi Zakon o izgradnji investicionih objekata i objavljen u Službenom listu SRCG br 35/74.

105

Zakon o izgradnji investicionih objekata iz 1974. godine.

Promjene društveno ekonomskih odnosa uslovile su česte izmjene propisa u Crnoj Gori, što nije mimoišlo ni ovaj zakon, pa je već nakon sedam godina, u sep-

106

tembru 1981. godine, donesen Zakon o finansiranju i izgradnji investicionih objekata (Službeni list SRCG br. 35/81). Ni on nije bio dugog vijeka. U junu 1983. godine pretrpio je značajne izmjene (Službeni list SRCG br 21/83), pa je u oktobru iste godine objavljen i prečišćeni tekst ovog zakona (Službeni list SRCG br. 30/83). Krajem osamdesetih godina dolazi do smjene vlasti u Crnoj Gori. Nova vlast, na Skupštini SRCG u julu 1990. godine, donosi i novi Zakon o finansiranju i izgradnji investicionih objekata. Zakon je objavljen u Službenom listu SRCG br. 29/90). Pažljivijim čitanjem pomenutih zakona iz 1962, 1968, 1974, 1981/1983. i 1990. godine, bez obzira što su donešeni u razmaku od tri decenije i pod znatno različitim društvenim, političkim i ekonomskim okolnostima, može se konstatovati njihova zajednička konstanta, odnosno ranije pomenuti osnovni duh zakona zasnovan na zaštiti javnog i društvenog interesa. Sve ostale odredbe svih ovih zakona bile su podređene njihovom osnovnom cilju. Dalje se može konstatovati da su svi ovi zakoni bili zakoni kontinuiteta i da je svaki novi zakon predstavljao manje ili više uspjelu nadgradnju onog prethodnog. Kontinuitet važenja pravnih normi i uspostavljenih pravnih instituta predstavljao je svojevrsnu dugoročnu sigurnost za sve učesnike investicione izgradnje objekata. Ilustracije radi, a imajući u vidu koliko se zadnjih par decenija često mijenjaju uslovi za sticanje prava i ovlašćenja učesnika u procesu projektovanja i izgradnje objejekata, podsjetio bih da su se pojedine norme primjenjivale sve do donošenja Zakona o građenju iz 2000. godine. Jedna od tih normi kontinuiteta propisivala je da “Prava stručnih lica, odgovornih rukovodilaca građenja investicionih objekata i odgovornih projektanata pri izradi investiciono-tehničke dokumentacije stečena do osmog januara 1967. godine, na osnovu ‘Pravilnika o stručnoj spremi i praksi lica koja izrađuju investiciono tehničku dokumentaciju i lica koja rukoovode pri izgradnji investicionih objekata’ (Sl.list FNRJ br 15/55, 17/55 i 15/62) ostaju na snazi u pogledu rukovođenja građenjem objekta i izrade tehničke dokumentacije”.

februar 2019 No. 27

Projektovanje i građenje na zemljotresnim područjima1

Odgovorni projektant2

Pored više puta pomenutih pravnih instituta zaštite javnog i društvenog interesa (građevinska dozvola, stručni nadzor, tehnički pregled, upotrebna dozvola i sl) Zakon iz 1974. godine uvodi i pravila projektovanja i građenja objekata na “zemljotresnim” područjima, kao poseban institut zaštite javnog i opštedruštvenog interesa i zaštite života i imovine građana Crne Gore. Ove odredbe se prenose i proširuju u zakonima iz 1981. i 1983. godine. Zakonom je propisano da se pri izradi tehničke dokumentacije i građenja objekata na zemljotresnim područjima moraju “primjenjivati parametri koji su utvrđeni kartom zemljotresne rejonizacije” SRCG, kartom zemljotresne mikrorejonizacije pojedinog područja, seizmološkim i inženjersko seizmološkim istraživanjima lokacije i tehničkim propisima za građenje na zemljotresnim područjima. “Pod zemljotresnim područjima smatraju se područja sa zemljotresnom jačinom od VII, VIII i IX stepeni prema skali Merkali Kankani – Sieberg”. Za naročito složene i specifične objekte, koji se grade na zemljotresnom području jačine VIII i IX stepeni, propisana je obaveza investitora da izradi mikroseizmičku kartu lokacije na kojoj će se graditi ovi objekti. Zakonom je propisano da se, pod prijetnjom zabrane njihovog korišćenja, procijeni zemljotresna otpornost, odnosno odredi koeficijenat sigurnosti od rušenja svih objekata javne namjene (škole, bolnice, objekte za kulturno - zabavne, sportske i druge skupove) i brane koji su projektovani i izgrađeni bez primjene normativa za obezbjeđenje od zemljotresa. U slučaju da procjene pokažu da je koeficijenat igurnosti ovih objekata manji od 1,15, investitor, odnosno korisnik objekta je bio dužan da u roku ne dužem od 10 godina izvrši “pojačanje” objekta u skladu sa tehničkim propisima.

Organizacija udruženog rada (oblik organizovanja privrednih subjekata po tadašnjim propisima, odgovara sadašnjem nazivu “privredno društvo”) je u sudski registar mogla da upiše djelatnost izrade tehničke dokumentacije ako je pored opštih uslova propisanim drugim zakonima, ispunjavala i posebne uslove iz ovih zakona. Ključni uslov je bio “da za izradu svakog dijela tehničke dokumentacije odnosno vrste projekta za koju se registruje ima u radnom odnosu dva odgovorna projektanta”. Odgovorni projektant za naročito složene i specifične objekte mogao je da bude samo inženjer odgovarajuće struke, odnosno smjera, sa najmanje pet godina prakse u struci i položenim stručnim ispitom. Institut stručnog ispita uveden je zakonom iz 1983. godine. Ispitni program i način polaganja stručnog ispita propisivao je Republički Projektovanje i građenje objekata na komitet za urbanizam, zemljotresnim područjima - Zakon o građevinarstvo i stambe- izgradnji i finansiranju investicionih objekata (Sl.list SRCG br. 35/81) no - komunalne poslove (po sadašnjim propisima: ministarstvo) po prethodno pribavljenom mišljenju republičkih organa uprave koji su

1

2 Član 31 Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata – prečišćeni tekst (Sl.list SRCG br. 30/83)

Član 92-96 Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata (Sl.list SRCG br. 35/81)

No. 27 februar 2019

107

Novčane i zatvorske kazne za nesavjesne invstitore, projektante i revidente U cilju zaštite javnog interesa, posebno društvenih sredstava i društvene imovine, Zakon iz 1983. godine propisuje veoma stroge kaznene odredbe. Pored prekršaja i privrednih prestupa za koje su propisane novčane kazne u iznosu od 10.000 do 1.000.000 dinara, kršenje pojedinih odredbi zakona je tretirano kao krivično djelo, pa su, primjereno tome propisane i zatvorske kazne u trajanju od tri mjeseca do pet godina.1 “Odgovorno lice investitora koje je znalo ili je moralo znati da nijesu obezbijeđena sredstva za izgradnju investicionog objekta odnosno za njegovo prekoračenje, a dalo je nalog izvođaču za početak odnosno nastavljanje radova, kazniće se za krivično djelo zatvorom od tri mjeseca do pet godina”.

Kontinuitet zaštite javnog interesa počinje da “slabi” već u zakonu iz 1990. godine. Nova vlast, valjda u želji da napravi distinkciju u odnosu na prethodnu, ublažava pojedine norme propisane zakonom iz 1983. godine. Deceniju kasnije, donosi se Zakon o izgradnji objekata, koji otvara vrata svojevrsnoj devastaciji prostora i stvaranju opšteg haosa na investicionom tržištu Crne Gore Krivičnim djelom, sa istovjetnom kaznom za odgovorno lice investitora, smatralo se i nesavjesno raspolaganje sredstvima predviđenim za izgradnju objekta zbog čega je došlo do prekoračenja u odnosu na sredstva predviđena investicionim programom. Odgovorno lice investitora je počinilo krivično djelo i u slučaju da je pribavilo investiciono tehničku dokumentaciju, “a znalo je ili je moralo znati da tom dokumentacijom nije realno utvrđena predračunska vrijednost investicionog objekta zbog čega je došlo do prekoračenja sredstava za izgradnju objekta u iznosu većem od 5% od iznosa sredstava predviđenih u investicionom programu”. Kazna zatvora u trajanju od tri mjjeseca do tri godine

propisana je za “Lice koje nesavjesno postupa u izradi investicionog programa ili tehničke dokumentacije ili kao član stručne komiisije za reviziju investicionog programa odnosno tehničku kontrolu tehničke dokumentacije, pa zbog njegovih radnji ili propusta dođe do prekoračenja troškova u toku izgradnje objekta za više od 1%, od predviđenih sredstava”. Novčana kazna u iznosu od 100.000 do 1.000.000 tadašnjih dinara propisana je za privredne prestupe pravnih lica. Ova kazna je za investitore propisana u slučaju da započnu korišćenje objekta prije izdavanja upotrebne dozvole; ako započnu građenje ili rekonstrukciju objekta a da prethodno nijesu pribavili građevinsku dozvolu; ako izrađuju investicionu ili tehničku dokumentaciju a da za to ne ispunjavaju propisane uslove ili njenu izradu povjere organizaciji koja za to nije registrovana. Zatim u slučaju da ne izvrši reviziju pomenute dokumentacije ili njenu reviziju povjeri pravnom licu koje za to ne ispunjava propisane uslove; ako započne izgradnju novog objekta prije nego dokaže da je obezbijedio potrebna sredstva za njegovu izgradnju... Ova kazna za investitora je propisana i “ako ne čuva jedan kompletan primjerak tehničke dokumentacije sa svim izmjenama i dopunama na osnovu koje je izgrađen investicioni objekat”. Najstroža novčana kazna je propisana i za projektante, izvođače radova i nadzornog organa u slučaju da se ne pridržavaju pojedinih odredaba ovog Zakona. Ista kazna je propisana i za banke i ostale učesnike u finansiranju izgradnje investicionog objekta, za slučaj da za vrijeme gradnje ne prate stepen izvršenja investicionog programa i ne obavljaju kontrolu trošenja sredstava. Kontinuitet zaštite javnog interesa počinje da “slabi” već u zakonu iz 1990. godine. Nova vlast, valjda u želji da napravi distinkciju u odnosu na prethodnu, ublažava pojedine norme propisane zakonom iz 1983. godine. Deceniju kasnije, donosi se Zakon o izgradnji objekata, koji otvara vrata svojevrsnoj devastaciji prostora i stvaranju opšteg haosa na investicionom tržištu Crne Gore.

1 Član 127 – 141 Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata – prečišćeni tekst (Sl.list SRCG br. 30/83)

108

februar 2019 No. 27

bili nadležni za poslove obrazovanja, privrede i saobraćaja. Ispit se polagao pred komisijom koju je obrazovao pomenuti Republički komitet. Troškove stručnog ispita su snosile organizacije udruženog u kojima su bili zaposleni kandidati za polaganje ispita. Obaveza polaganja stručnog ispita nije se odnosila na radnike koji su na dan stupanja na snagu ovog zakona imali najmanje pet godina radnog iskustva u struci, odnosno stečeno pravo na zvanje odgovornog projektanta u skladu sa prethodnim zakonima.3 Da bi se spriječio konflikt interesa tehničku dokumentaciju za investicioni objekat nijesu mogle da izrađuju organizacije udruženog rada koje na bilo koji način učestvuju u izdavanju saglasnosti ili potvrda na tu dokumentaciju (elektro energetska saglasnost, sglasnost ViK, saobraćajna saglasnost, PTT saglasnost…)

Složeni i specifični objekti Ekspanzija investicionih aktivnosti znači i izgradnju sve složenijih objekata pa je zakonom propisan viši nivo zaštite javnog interesa u procesu njihovog projektovanja i građenja. Složene i specifične objekte mogao je da projektuje samo projektant koji je ispunjavao prethodno pomenute uslove. Kao naročito složene i speciifične objekte smatrali su se svi objekti za čije građenje građevinsku dozvolu izdaje nadležni republički organ. Složeni i specifični objekti su i: “objekti složenih i statički neodređenih konstrukcija (ramovi, ljuske, spregnute i prenapregnute konstrukcije, konstrukcije od čelika raspona većeg od 15m)”; objekti društvenog standarda u kojima se okuplja veći broj lica; mreže i postrojenja za distribuciju električne Zakon o izgradnji i finansiranju investicionih objekata iz 1981. sa energije i gradovima; objekti PTT mreže, vodovodne i izmjenama iz ’83. godine (prečišćeni tekst) kanalizacione mreže gradova4. Složenim i specifičnim objektima za koje je građevinsku snage preko 10mW; dalekovodi napona od 110kV i više, dozvolu izdavao nadležni republički organ smatrali su transformatortska i rasklopna postrojenja napona od se: željezničke pruge javnog saobraćaja; autoputevi, 110kV i više, trafostanice 35/10kV...; objekti od posebnog koji se prostiru magistralni i regionalni putevu; luke kapaciteta prije- interesa za narodnu odbranu; objekti 5 na teritoriji dvije ili više opština . ma i otpreme robe preko 500.000 tona; aerodromi; hidroelektrane, termoelektrane i nuklearne elektrane (Nastavak u narednom broju) 3 Član 83-86 Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata – prečišćeni tekst (Sl.list SRCG br. 30/83) 4 Član 36Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata – prečišćeni tekst (Sl.list SRCG br. 30/83)

No. 27 februar 2019

Velizar Radonjić 5 Član 45 Zakona o izgradnji i finansiranju investicionih objekata – prečišćeni tekst (Sl.list SRCG br. 30/83)

109

Poštovani,

Dear readers,

Časopis “Pogled” Inženjerske komore Crne Gore pokreće marketinške rubrike (Predstavljamo) u kojima će se kroz formu sponzorisanog teksta reklamirati Vaš rad, uspješnost Vaše kompanije, organizacije. Časopis “Pogled” IKCG izlazi od 2011. godine i obuhvata tekstove iz svih inženjerskih oblasti (arhitektura, građevinarstvo, mašinstvo, elektrotehnika, saobraćaj, geodezija...). Vrstan tim saradnika koji potpisuje naučno-stručne i popularističke sadržaje kreirao je prepoznatljiv imidž naše publikacije koji je nagrađen kako od stručne javnosti tako i od naše, sve brojnije čitalačke publike. Časopis izlazi četiri puta godišnje (januar, april, jul, oktobar), a distribuira se svim strukovnim organizacijama i ustanovama u Crnoj Gori kao i van njenih granica, što ga čini i u marketinškom dijelu interesantnim i pogodnim za predstavljanje Vašeg rada. Časopis “Pogled” je dostupan i na sajtu IKCG http://www.ingkomora.me U zavisnosti od rubrike i forme (promotivni tekst, forma intervjua, fotografije) koju budete izabrali za svoju marketinšku prezentaciju, postaćete Zlatni, Srebrni ili Bronzani sponzor časopisa “Pogled” kao i Prijatelj časopisa. U prilogu koji slijedi nalazi se pregled reklamnih formata sa minimalnim iznosom uplata. U želji da ćete i Vi prepoznati “Pogled” kao značajnu publikaciju koja će nam na obostrano zadovoljstvo donijeti isključivo uspjeh, postanite dio naše priče.

The journal “Pogled” of the Engineers Chamber of Montenegro is launching marketing columns (We present) in which your work, the success of your company, organization will be promoted through the form of a sponsored text. The journal “Pogled” of ECM has been published since 2011 and covers texts from all engineering fields (architecture, construction, mechanical engineering, electrical engineering, geodesy, etc.). A team of associates who signed scientific-professional and popular content have created a recognizable image of our publication, which was awarded both by the professional public and by our increasingly readership audience. The journal is published four times a year (January, April, July, October), and is distributed to all professional organizations and institutions in Montenegro as well as beyond its borders, which makes it interesting in terms of marketing and is suitable for presenting your work. “Pogled” journal is also available on the ECM website http://www.ingkomora.me Depending on the section and form (promotional text, form of interview, photo) you choose for your marketing presentation, you will become a Gold, Silver or Bronze sponsor of “Pogled” journal as well as a Friend of the Journal. Below is an overview of advertising formats with a minimum amount of payment. In hope you will recognize “Pogled” as an important publication that will bring only success to our mutual satisfaction, become a part of our story.

Srdačan pozdrav, Uređivački tim časopisa “Pogled” e-mail na koji možete poslati marketinški materijal: [email protected] žiro-račun na koji možete uplatiti sponzorstvo: NLB Montenegro banka 530-1870-29 broj telefona na koji možete dobiti informacije o marketingu: +382 67/885-888

110

With best regards, Editing Team of “Pogled” journal E-mail for sending the marketing material: [email protected] Bank account for sponsorship payment: NLB Montenegro bank 530-1870-29 Phone number for marketing information: +382 67 / 885-888

februar 2019 No. 27

ZLATNI SPONZOR Dimenzije 175 x 190 mm

Dimenzije 175 x 190 mm

Prostor predviđen za Zlatnog sponzora podrazumijeva reklamu na dvije strane časopisa (reklamni tekst, promocija kroz intervju i fotografije), a minimalni iznos uplate je 1.000,00 eura. The space for the Golden Sponsor means advertising on two sides of the journal (advertising text, promotion through interviews and photographs), and the minimum amount of payment is 1,000.00 euros.

SREBRNI SPONZOR Dimenzije 175 x 190 mm

Prostor predviđen za Srebrnog sponzora podrazumijeva reklamiranje na jednoj strani (forma: tekst, intervju, fotografije), a minimalni iznos uplate je 500,00 eura. The space for the Silver Sponsor means advertising on one side (form: text, interview, photos), and the minimum amount of payment is 500,00 euros.

BRONZANI SPONZOR

Dimenzije 175 x 50 mm

Prostor predviđen za Bronzanog sponzora podrazumijeva reklamu koja će biti predstavljena u formi jednostranog pojasa, a minimalni iznos uplate je 300,00 eura. The space for the Bronze sponsor means advertising that will be presented in the form of a one-sided paragraph, and the minimum amount of payment is 300,00 euros.

Dimenzije 175 x 30 mm

PRIJATELJI ČASOPISA

Dimenzije 175 x 30 mm

Reklamni formati predviđeni za Prijatelje časopisa mogu biti u vertikalnoj i horizontalnoj formi, a minimalni iznos uplate je 200,00 eura. Advertising format for Friends of the journal can be in vertical and horizontal form, and the minimum amount of payment is 200,00 euros.