περιβαλλοντικεσ παραμετροι μουσειων

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΜΑΘΗΜΑ: ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΚΩΝ:

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΜΟΥΣΕΙΩΝ κ. ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΠΑΥΛΟΓΕΩΡΓΑΤΟΣ ΑΤΟΜΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ:

ΙΣΙΔΩΡΑ ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ (ct03116) ΕΞΑΜΗΝΟ: 10΄ ΘΕΜΑ:

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΝΟΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΧΑΡΤΙ (ΒΙΒΛΙΟ,ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ,ΑΡΧΕΙΑΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ)

Μαιος 2008

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κάθε τι από την ωρα που δημιουργείται φθείρεται, ειδικά τα οργανικά υλικά. Μια από τις βασικές λειτουργίες των μουσείων είναι να συντηρούν τα αντικείμενα της συλλογής τους.Το χειρόγραφο, το βιβλίο και τα αρχειακά έγγραφα δημιουργήθηκαν με σκοπό να διαφυλάξουν ένα συγκεκριμένο κείμενο. Η εκάστοτε μορφή τους είναι το αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας και συνδέεται στενά με τις υπάρχουσες πρώτες ύλες κάθε εποχής κάθε τόπου. 1 Εμάς θα μας απασχολήσει το βιβλίο και το χειρόγραφο όχι για το κείμενο που περιέχουν, αλλά ως αντικείμενα που κατασκευάστηκαν από ειδικά επεξεργασμένα υλικά και αποβλέπουν στη διατήρηση του κειμένου και στην προφύλαξη του από την φθορά του χρόνου και της χρήσης. Πρακτικά η συντήρηση των διαφόρων αντικειμένων ή συλλογών ξεκίνησε από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να δημιουργεί. Η προληπτική συντήρηση, είναι το σύνολο των συντονισμένων ενεργειών, προκειμένου να μειωθεί η ταχύτητα φθοράς αρχιτεκτονικών μνημείων και πολιτιστικών αγαθών γενικότερα.2 Τα διάφορα ιδρύματα , οι φορείς και τα μεμονωμένα άτομα φέρουν την ευθύνη για την φροντίδα και την διατήρηση των διαφόρων πολιτιστικών συλλογών. Θα πρέπει να γίνεται έλεγχος των περιβαλλοντικών συνθηκών (φωτισμός, θερμοκρασία περιβάλλοντος/εκθεμάτων, υγρασία, ατμοσφαιρική ρύπανση, ήχος) στους χώρους αυτούς και να βασίζεται στα υλικά των εκθεμάτων που φιλοξενούν, διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος δημιουργίας φθορών έως και καταστροφών των εκθεμάτων.2 Η προστασία, η διάσωση και η συντήρηση των βιβλίων και των αρχείων έχει άμεση σχέση με τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένα(δέρμα, χαρτι,μελάνι), την ποιότητα της πρώτης ύλης και την επεξεργασία της. Ακόμα, έχει άμεση σχέση με το περιβάλλον στο οποίο παρέμειναν για μεγάλο χρονικό διάστημα, τη χρήση που τους έγινε ή τις ταλαιπορείες που υπέστησαν.1 Το πρώτο χαρτί, που κατασκευάστηκε από τους κινέζους το 105μ.χ., ήτανφτιαγμένο από τις ίνες μπαμπού και φλοιού μιας ειδικής μουριάς, ανακατεμένες με αμυλόκολλα από ρύζι. Το μυστικό της κατασκευής του χαρτιού διαδόθηκε από τους κινέζους αιχμαλώτους σε όλη τη Μέση Ανατολή τον 8ο αιώνα .3 Έτσι χρησιμοποιήθηκε στη Μέκκα από το 707μ.χ., στην Αίγυπτο από το 800μ.χ., στην ισλαμική Ισπανία από το 950, στην Κωνσταντινούπολη από το 1100, στη Σικελία από το 1102, στηνΙταλία από το 1154, στη Γερμανία από το 1228 και στη Αγγλία από το 1309μ.χ. η εφέυρεση του διευκόλυνε την κατασκευή βιβλίων παντού. Η δια μέσου του βιβλίου συσσωρευτική συγκέντρωση γνώσεων και πείρας και η μετάδοση της από γενεά σε γενεά εξασφάλισαν στις ημέρες μας το θρίαμβο του ανθρώπινου γένους στις επιστήμες, τις τέχνες και τα γράμματα.4

1

Αντώνης Γκλινός (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.11 2 Παυλογεωργάτος Γ. (2003-2007).Περιβαλλοντικές παράμετροι μουσείων. 3

Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας. Αθήνα, σελ.21 4 Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης κ.α. (1988).Το χειρόγραφο, το βιβλίο, τα ιστορικά αρχεία, τεχνολογία υλικών ,πρόληψη φθορών, συντήρηση. Αθήνα, σελ.18

Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥ, ΤΟΥ ΕΝΤΥΠΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΥ Για να κατανοήσουμε τις φυσικές και τις χημικές αλλοιώσεις που παρουσιάζει σήμερα ένα βιβλίο, πρέπει να γνωρίζουμε τη σύσταση των υλικών κατασκευής του. Το κείμενο είναι γραμμένο σε πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί, συνήθως με καφετί ή μαύρο μελάνι. Το δεμένο χειρόγραφο προφυλάσσεται συνήθως από χαρτονένια εξώφυλλα, καλυμμένα με δέρμα και κόλλα. Όλα τα υλικά , εκτός από τα μεταλλικά στοιχεία, προέρχονται από την επεξεργασία φυτικών και ζωικών ουσιών. Το δέρμα και η περγαμηνή προέρχονται από την επεξεργασία της προβιάς των ζώων ενώ το χαρτί, ο πάπυρος από την επεξεργασία φυτικών ινών. Ως προς προς τη χημική σύσταση, τα υλικά αυτά είναι οργανικές ενώσεις, δηλαδή ουσίες που αποτελούνται κυρίως από άνθρακα, οξυγόνο και δημιουργούνται από την συνένωση πολλών δεκάδων όμοιων ή διαφορετικών μορίων, σχηματίζοντας αλυσίδες γραμμικές(ινίδια) ή διακλαδωτές.5 Οι ενώσεις αυτές είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στην υγρασία και την ξηρασία(είναι δηλαδή υγροσκοπικές), με αποτέλεσμα να εξασθενούν τα υλικά όταν υποβάλλονται σε συχνές εναλλαγές υγρασίας και ξηρασίας, να μουχλιάζουν όταν αυξάνεται η υγρασία και να κάνουν ρωγμές όταν επικρατεί ξηρασία. Στις οργανικές μακρομοριακές ενώσεις επιδρά αποφασιστικά και οβαθμός οξύτητας(το pH) του περιβάλλοντος. Ιδιαίτερα επικίνδυνα είναι τα δυνατά οξέα (π.χ το θεικό οξύ) και δυνατές βάσεις ή αλκάλια(π.χ. καυστική ποτάσα), ενώ αντίθετα είναι ευνόικό το χημικά ουδέτερο περιβάλλον. Λόγω της χημικής σύστασης των υλικών του βιβλίου, αλλά και επεξεργασίας που αυτά έχουν υποστεί, το pH διαφέρει από υλικό σε υλικό. Αυτό συνεπάγεται μια σειρά από αλληλεπιδράσεις, που συχνά αποβαίνουν μοιραίες για την καλή διατήρηση των βιβλίων(π.χ. η περγαμηνή έχει pH ελαφρά αλκαλικό, το χειροποίητο χαρτί έχει σχεδόν ουδέτερο pH, το ξύλο, το φτηνό χαρτί, το δέρμα με δέψη ταννίνης έχει όξινο pH κ.οκ.).6 Τα αντικείμενα που φυλάσσονται σε βιβλιοθήκες και αρχεία χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στα έντυπα και στα μη έντυπα. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται βιβλία(χειρόγραφα και έντυπα), περιοδικά, εφημερίδες αλλά και φυλλάδια, χάρτες, χαρακτικά, αφίσες, λυτά έγγραφα, συμβόλαια, επιστολες κ.λπ. τα μη έντυπα διακρίνονται σε φωτογραφίες, ηχητικέςεγγραφές, φιλμς, video, cds. Έως το τέλος του 15ου αιώνα οποιαδήποτε παραγωγή βιβλίων και εγγράφων ήταν χειρόγραφη. Με την εφεύρεση και τη διάδοση της τυπογραφικής τέχνης, καθώς και με τη ραγδαία τεχνολογική πρόοδο που γνωρίζει η μηχανική αναπαραγωγή τον 20ο αιώνα το βιβλιακό και αρχειακό υλικό απέκτησαν εξαιρετική ποικιλία. Η τεχνολογική εξέλιξη συνδέεται τόσο με την επικράτηση νέων μορφών βιβλιοθεσίας.

5

Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.15

6

Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ. 16

7

Παπαχαραλάμπιος(2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.9

Η τυπογραφία ευνόησε την επικράτηση του χαρτιού, καθώς η εκτύπωση σε περγαμηνή-υλικό που κυριάρχησε στο μεσαίωνα-έδινε αμφιλεγόμενα αποτελέσματα. Αργότερα, η ενσωμάτωση της φωτογραφίας στα έντυπα βιβλία καθόρισε την ποιότητα του χαρτιού που θα πρέπει να πληρεί κάποιες προδιαγραφές ώστε να αποδίδονται καλύτερα οι έντυπες φωτογραφίες. Η γραφομηχανή και ο ηλεκτρονικός εκτυπωτής των υπολογιστών απαιτούν χαρτιά με διαφορετικά χαρακτηριστικά και συμπεριφορά. Υλικά υποστρώματος. Ως υποστρώματα γραφής χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν για τη χειρόγραφη παραγωγή, ο πάπυρος, η περγαμηνή, ποικιλίες χειροποίητων χαρτιών(χαρτί ευρωπαικής ή ισλαμικής προέλευσης). Σήμερα, χρησιμοποιήται μεγάλη ποικιλία βιομηχανικών χαρτιών (από ξυλοπολτό επεξεργασμένο με μηχανικά ή χημικά μέσα, επιχρισμένα χαρτιά κ.λπ.), ενώ η παραγωγή χειροποιήτου χαρτιού έχει μειωθεί σημαντικά.χειροποίητα χαρτιά χρησιμοποιούνται πλέον μόνο σε ειδικές εργασίες υψηλών καλλιτεχνικών απαιτήσεων και υψηλού κόστους παραγωγής. Ακόμη, το ανακυκλωμένο χαρτί είναι κακής ποιότητας, δεν έχει καμία σχέση με τη παραδοσιακή μορφή και σύσταση των υλικών και αυτόκαταστρέφεται 7 γρήγορα.

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΑΣ ΚΑΙ ΕΞΑΦΑΝΙΣΗΣ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ Ο τρόπος χρήσης, καθαρισμού και γενικής προφύλαξης των έργων τέχνης και άλλων αντικειμένων μέσα στα μουσεία, στις ιδιωτικές συλλογές ή ακόμη και στον ίδιο μας το προσωπικό χώρο, παρουσιάζει ιδιαιτερότητες, τις οποίες θα πρέπει να μάθουμε να τηρούμε, διαφορετικά επιταχύνουμε τη καταστροφή τους. Ο σοβαρότερος παραράγοντας που προκαλεί φθορές στα βιβλία και τα χειρόγραφα, είναι η χρήση τους από τον άνθρωπο(φθορές χρήσης) σε συνδυασμό με την άγνοια ως προς την ιστορική τους αξία, την ορθή μεταχείρηση και το καθαρισμό τους. 8

ΟΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ Ο παράγοντας φθοράς και της πολιτιστικής κληρονομιάς, που οφείλονται σε φυσικές καταστροφές(σεισμούς, πλημμύρες, θεομηνίες κ.α.) μπορουν να ελαχιστοποιηθουν με την λήψη ορισμένων μέτρων ασφαλείας, δεν μπορούν όμως ποτέ να αντιμετωπιστούν ολοκληρωτικά.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΛΙΜΑΤΟΣ Με τον όρο ΄΄κλιματικές συνθήκες΄΄ σε χώρους φύλαξης αντικειμένων εννοούνται κυρίως η θερμοκρασία, η σχετική υγρασία και η μόλυνση που επικρατεί στην ατμόσφαιρα, της οπίας η εκαστιαία αναλογία εξαρτάται από τις αυξομειώσεις της θερμοκρασίας. Όταν η σχετική υγρασία φτάσει στο 100%, τότε παρατηρείται το φαινόμενο της συμπύκνωσης και υγροποίησης, δηλαδή της δημιουργίας σταγόνων νερού. 9

Η ΥΓΡΑΣΙΑ Στην ατμόσφαιρα υπάρχει πάντα μια ποσότητα νερού, που μεταβάλλεται ανάλογα με τις εποχές και άλλους παράγοντες. Τα υγροσκοπικά υλικά όπως το χαρτί, απορροφούν ή αποβάλλουν υγρασία, ανάλογα με την ποσότητα υγρασίας στην ατμόσφαιρα, όση χρειάζονται για να έρθουν σε νέα ισορροπία. Οι μεταβολές στην περιεκτικότητα υγρασίας αποδυναμώνουν το χαρτί και το φθείρουν(δημιουργούνται ρωγμές και σκασίματα στην επιφάνεια τους, αδυνατίζουν οιδιάφορες συγκολλήσεις κτλ.). για το λόγο αυτό η ισορροπία μεταξύ οργανικών υλικών και υγρασίας του περιβάλλοντος πρέπει να παραμένει σταθερή σε όλη την διάρκεια του χρόνου. Επειδη όταν αναφερόμαστε στην υγρασία ενός χώρου λαμβάνουμε πάντοτε υπόψη και την επικρατούσα θερμοκρασία, στις μετρήσεις που κάνουμε στους χώρους φύλαξης των βιβλίων και των αρχείων συνδυάζουμε την υγρασία(Υ) με την θερμοκρασία(Θ) και μετράμε τη σχετική υγρασία(ΣΥ).10 Σ.Υ.= πραγματική Υ ανά μ3 σε ορισμένη Θ/μέγιστη δυνατή Υ ανά μ3 σε ορισμένη Θ επί τις %

ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΥΓΡΑΣΙΑΣ 1. οι βροχοπτώσεις 2. η εξάτμιση του νερού επάνω στα

3. 4.

υλικά, που μπορεί να είναι τρεχούμενο ή στάσιμο, με αύξηση της θερμοκρασίας η εξάτμιση της υγρασίας της βλάστησης πηγές υγρασίας από τα δομικά στοιχεία

ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΥΓΡΑΣΙΑΣ 1. το πλύσιμο των δαπέδων στους χώρους ενός μουσείου 2. η αναπνοή και εφίδρωση των επισκεπτών 3. η συμπύκνωση των υδρατμών της ατμόσφαιρας ενός

μνημείου ή

μουσείου11

7

Παπαχαραλάμπιος(2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.9

8

Σοφοκλής Σοφοκλέους(1991).Περιβαλλοντική και πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου.Αθήνα,σελ.34 9 Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης κ.α. (1988).Το χειρόγραφο, το βιβλίο, τα ιστορικά αρχεία, τεχνολογία υλικών ,πρόληψη φθορών, συντήρηση. Αθήνα, σελ.35

10

Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.35

11

Βασιλείου Ν.Λαμπροπούλου(2003).Περιβάλλον Μνημείων Μουσείων Και Αρχαιολογικών Χώρων.Αθήνα,σελ.31

Η ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ Κάθε χαρτί-βιβλίο με την πάροδο του χρόνου φθείρεται. Στη φθορά και τη γήρανση του χαρτιού συμβάλλει και η θερμοκρασία, στην οποία οφείλεται, μεταξύ άλλων και ο αποχρωματισμός. Το κιτρίνισμα του χαρτιού. Η ξήρανση των ινών της κυτταρίνης, της κόλλας, των χρωστικών ουσιών. Η θερμοκρασία επιταχύνει τις χημικές αντιδράσεις, καθώς αυτές για να εκδηλωθούν απαιτούν μία ποσότητα ενέργειας(υπό μορφή θερμότητας ή φωτισμού) που εκπέμπει θερμότητα. Η χαμηλή θερμοκρασία επιβραδύνει τη φυσική γήρανση του χαρτιού επιμηκύνοντας τη ζωή του. Η σταθερότητα των χαρτιών στη θερμοκρασία μειώνεται όσο αυξάνει η ποσότητα των χημικών πρόσθετων, των χημικών προσμίξεων. Όταν το χαρτί θερμένεται, η μακρομοριακή αλυσίδα της κυτταρίνης του χάνει την ποσότητα νερού που περιέχει και ξηραίνεται. Το χαρτί συρρικνώνεται. Η συχνή συστολή και η διαστολή του, με την παρουσία υγρασίας δημιουργεί πολλά μηχανικής φύσης προβλήματα και φθορές. Όταν το χαρτί είναι κατασκευασμένο από καθαρή φυτική κυτταρίνη(λινάρι,κάνναβη,βαμβάκι) δεν επηρεάζεται πολύ από τη θερμοκρασία. Είναι περισσότερο ανθεκτική από την κυτταρίνη του ξύλου που περιέχει χημικές ακαθαρσίες(λιγνίνη,ημικυτταρίνες).

ΦΩΣ Όλες οι ίνες της κυτταρίνης όταν εκτεθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο φώς, χάνουν χάνουν τη αρχική μηχανική αντίσταση τους. Το μέγεθος της φθοράς εξαρτάται από α)τη θερμοκρασία, β)το μήκος της ακτινοβολίας, γ)την υγρασία, σε συνδυασμό με τη θερμοκρασία-οι υδρατμοί επιταχύνουν τη φθοροποιό δράση του φωτός στη κυτταρίνη, κυρίως την καθαρή,ενώ την ξυλοκυτταρίνη(χημικός χαρτοπολτός) την επιβραδύνουν-, δ)την ύπαρξη χημικών ρύπων στο περιβάλλον, ε)την ένταση του συγκεκριμένου φωτός και τέλος στ)την καθαρότητα της κυτταρίνης. Όσο μικρότερο είναι το μήκος της ακτινοβολίας, τόσο μεγαλύτερη είναι η προκαλούμενη φθορά. Από το φως φθείρεται περισσότερο το χαρτί των εφημερίδων γιατί περιέχει ατελώς καθαρισμένη κυτταρίνη καθώς και σημαντική ποσότητα κολοφωνίου, σιδήρου, καλίου. Το φως διακρίνεται σε φυσικό(ή ηλιακό) και τεχνιτό. Πηγή του τεχνητού φωτισμού είναι οι διάφοροι λαμπτήρες(πυράκτωσης, αλογόνου, φθορισμού). Οι λαμπτήρες πυράκτωσης εκπέμπουν υπέρυθρες ακτίνες ενώ οι αλογόνου και φθορισμού υπεριώδεις. Οι υπεριώδεις ακτίνες(uv) έχουν μικρό μήκος κύματος(100-380/400mm). Αποτελούν τον κύριο παράγοντα της φωτόλυσης των σακχαρωδών συνδέσμων και ενώσεων της κυτταρίνης, της σμίκρυνσης των ινών της κυτταρίνης(αποπολυμερισμός), τηα αύξησης της ευαισθησίας του πολυμερούς στη θερμική δράση, με συνέπεια τη μείωση της μηχανικής αντίδρασης του χαρτιού, εφ’όσον σχηματίζονται ελεύθερες ρίζες, προκαλώντας φωτοοξείδωση. Οι συνέπειες της φωτοοξείδωσης και των φωτοχημικών αντιδράσεων είναι πολλές, όπως αποχρωματισμός, αποσύνθεση και μηχανική αποδυνάμωση του χαρτιού(π.χ. λιγνίνη,ημικυτταρίνες), αλλά και στις κόλλες, τις χρησιμοποιούμενες ρητίνες, τις διάφορες χημικές προσμίξεις. Η λιγνίνη,

συστατικό της ξυλοκυτταρίνης με την παρουσία υγρασίας γίνεται πιο ενεργή στη φωτοοξείδωση και την υδρόλυση. Τα χαρτιά που περιέχουν λιγνίνη γίνονται όξινα ευκολότερα και γρηγορότερα, η οξείδωση τους οφείλεταιστην εφιδρογόνωση Οι υπέρυθρες ακτίνες(IR) έχουν μεγάλο μήκος κύματος(780/800nm-1mm). Προξενούν ζημιές μικρής ενέργειας. Προξενούν διατάραξη των μορίων των πρώτων υλών, σπάζουν τις ενώσεις του υδρογόνου της αλυσίδας της κυτταρίνης με συνέπεια όπως και στην περίπτωση των υπέρυθρων ακτινών, να έχουμε φωτοχημική φθορά του χαρτιού. Η ξυλοκυτταρίνη του σύγχρονου χαρτιού περιέχει διάφορες χημικές ακαθαρσίες. Όταν εκτίθεται στο φως αποχρωματίζεται, κιτρινίζει, κοκκινίζει, ακόμη και όταν δεν υφίσταται μεγάλη θερμοκρασία και άλλοι θερμικοί παράγοντες. Η παρουσία διαφόρων ρητινών θειικού οξέως(H2SO4) ενισχύουν την επίδραση του φωτός στο χαρτί, κυρίως, από βαμβάκι.12

ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ Ο μολυσμένος αέρας περιέχει διάφορους ρύπους υπό στερεά(αιωρούμενα σωματίδια), υγρή ή αέρια μορφή. Η άυξηση της κατανάλωσης υγρών και στερεών καυσίμων, του αριθμού και του όγκου των βιομηχανιών και η μεγάλη πυκνότητα του πληθυσμού στις πόλεις, έχουν ως συνέπεια την αύξηση των παραπροιόντων της ανθρώπινης δραστηριότητας, οι οποίες προκαλούν τοπική ή εκτεταμένη ατμοσφαιρική ρύπανση. Η υψηλή υγρασία της ατμόσφαιρας υποβοηθά τη φθοροποιό και βλαπτική επίδραση των ρύπων αυτών. Οι υδρατμοί διαλύουν τους αέριους ρύπους και τα αιωρούμενα σωματίδια, μετατρέποντας τους σε τοξικούς παράγοντες. Και η ηλιακή ακτινοβολία συμβάλλει στη χημική διαδικασία φθοράς του βιβλιακού και αρχειακού υλικού.13 H επίδραση των ατμοσφαιρικών ρυπαντών στα κυτταρινικά υλικά έγκειται σε διαδικασίες όξινης υδρόλυσης και οξείδωσης. Το χαρτί που είναι εκτεθειμένο σε ρυπασμένη ατμόσφαιρα, με την παρουσία διοξειδίου του θείου, παρουσιάζει σημαντικές μορφές διάβρωσης και τα όρια των σελίδων ενός βιβλίου παρουσιάζουν ένα καφέ χρώμα και μία ευθραστότητα ειδικά για χαρτί χαμηλής ποιότητας που περιέχει σημαντική ποσότητα λιγνίνης. Οι κυριότεροι παράγοντες μόλυνσης της ατμόσφαιρας είναι α)τα αιωρούμενα σωματίδια(σκόνη,καπνός,ομίχλη,στάχτη κ.α.) και β)οι αέριοι ρύποι, δηλαδή τα οξείδια του θείου(SOX), τα οξείδια του αζώτου(NOX), το όζον(OX), οι ενώσεις χλωρίου και οι υδρογονάνθρακες14

12

Παπαχαραλάμπιος κ.α. (2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.16

13

Βασιλείου Ν.Λαμπροπούλου κ.α.(2003).Περιβάλλον Μνημείων Μουσείων Και Αρχαιολογικών Χώρων.Αθήνα,σελ.315

14

Παπαχαραλάμπιος κ.α. (2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.19-20

ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ-ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Σε αυτούς υπάγονται όσες φθορές βιβλίων και αρχείων οφείλονται σε μικροοργανισμούς, έντομα και τρωκτικά. Αυτού του είδους οι βιολογικές φθορές μπορεί να φτάσουν ακόμα και στην ολική καταστροφή ενός ενός βιβλίου ή ενός εγγράφου, αν και συχνά οι καταστροφές που γίνονται είναι μικρότερης έκτασης, λόγω του χρόνου που απαιτείται για την ολική καταστροφή ενός βιβλίου. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες έχουν άμεση σχέση με τις βιολογικές φθορές.15

1)ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

Οι μικροοργανισμοί είναι οργανισμοί, που λόγω των μικρών τους διαστάσεων δεν είναι ορατοί με γυμνό μάτι. Το βιβλίο, ως σύνθεση ετερογενών υλικών, προσφέρει μεγάλη ποικιλία θρεπτικών ουσιών(φυτικές και ζωικές), καθώς και μία ικανή ποσότητα νερού, σε περιβάλλον με υψηλή υγρασία. Το νερό είναι αναγκαίο για την ανάπτυξη των μικροοργανισμών. Οι μικροοργανισμοί(μικρόβια, μύκητες) υπάρχουν σε όλους τους χώρους των βιβλιοθηκών και των αρχείων-στο δάπεδο, στον αέρα, την ατμόσφαιρα, τη σκόνη που καλύπτει τις συλλογές κ.α. Τρέφονται και αναπτύσσονται επάνω σε υποστρώματα κυτταρίνης(χαρτί) και σε πρωτεινικά(περγαμηνή). Ο ρυθμός ανάπτυξης τους εξαρτάται σε μαγάλο βαθμό από την ποσότητα του νερού που περιέχεται στο συγκεκριμένο υπόστρωμα. Από την μεγάλη ποικιλία των μικροοργανισμών που προσβάλλουν το χαρτί, οι κυριότεροι και οι πιο συνηθισμένοι ανήκουν στις κατηγορίες Aspergillus και Penicillium. Οι κυριότερες αιτίες εμφάνισης και ανάπτυξης των μικροοργανισμών είναι

• • •

η υψηλή τιμή της σχετικής υγρασίας άνω του 65% και μάλιστα άνω του 90% ο συνδυασμός υψηλής υγρασίας και θερμοκρασίας, άνω του 20ο-30οC το απόλυτο σκοτάδι με υψηλή υγρασία, όπου υπάρχει και μεγάλη ποσότητα σκόνης και οξυγόνου

• •

η έλλειψη καλού και αποτελεσματικού εξαερισμού του χώρου

•

οι διάφοροι υδρογονάθρακες, μεταλλικά άλατα, αμινοξέα, πρωτείνες, οξείδια του αζώτου

•

οι χρησιμοποιούμενες ζωικές και φυτικές κόλλες καθώς και διάφορες προσμίξεις στο χαρτί(π.χ. ζελατίνη,άμυλο)

το σάλιο, που εναποθέτουμε στο χαρτί, στη σελίδα του βιβλίου ή του αρχείου, για να τη γυρίσουμε. Τα σημεία αυτά υγραίνονται, η ποσότητα του νερού αυξάνονται, επικάθεται η σκόνη που περιέχει σπέρματα μικροοργανισμών και αυγά εντόμων

Η προσβολή και η φθορά από τους μικροοργανισμούς γίνεται αντιληπτή από την εμφάνιση πάνω στο χαρτί διαφόρων έγχρωμων κηλίδων ακανόνιστου σχήματος. Τα σύγχρονα χαρτιά είναι περισσότερο ευπρόσβλητα, εξαιτίας των χημικών διεργασιών και των χημικών προσμίξεων. Οι φθορές που προξενούν οι μικροοργανισμοί μπορούν να ταξινομηθούν σε α)χρωματικές αλλοιώσεις, β)δομικές αλλοιώσεις της βασικής πρώτης ύλης, γ)δομικές αλλαγές των συστατικών, δ)αποχρωματισμός των χαρτιών, ε)μείωση της μηχανικής 16 αντίστασης του χαρτιού, στ)Foxing.

15

Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.39 16 Παπαχαραλάμπιο κ.α. ς(2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.23-24

2)ΕΝΤΟΜΑ

Τα έντομα που προσβάλλουν το βιβλιακό και αρχειακό υλικό ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες-οικογένειες, ομοταξίες. Προσβάλλουν όλα τα συνθετικά υλικά του βιβλίου(χαρτί,περγαμηνή). Τρέφονται από διάφορες φυτικές και ζωικές κόλλες. Καταβροχθίζουν την κυτταρίνη(φυτών και ξύλου). Οι φθορές που προκαλούν είναι εκτεταμένες. Σε περιπτώσεις προχωρημένης φθοράς το χαρτί γίνεται σαν δαντέλα, δεν πιάνεται. Τα φύλλα του βιβλίου ή του χάρτινου αρχειακού υλικού συγκολλούνται και η αποκόλληση τους κάποιες φορές είναι αδύνατη. Τις σοβαρότερες φθορές τις προξενούν τα ολομετάβολα έντομα. Υπάρχουν δύο μεγάλες κατηγορίες βιβλιοφάγων εντόμων α)τα έντομα που έχουν τη κατοικία τους μέσα στο βιβλίο ή την αρχειακή συλλογή και μεγαλώνουν, ενηλικιώνονται μέσα σε αυτό, τρώγοντας το χαρτί, τις κόλλες, το δέρμα του βιβλίου, και β)τα έντομα επισκέπτες, δηλαδή αυτά που έχουν τη κατοικία τους εκτός βιβλίου και αρχειακών συλλογών. Εισέρχονται σ’αυτό κατά διαστήματα όταν βρίσκουν ευνοικές συνθήκες(π.χ. κατσαρίδες). Στη χώρα μας τα γνωστότερα είδη εντόμων που προσβάλλουν το χαρτί είναι το σαράκι και οσάρακας, το ψαράκι, η ψαλίδα, ενώ υπάρχουν δεκάδες είδη εντόμων(κολεόπτερα, λεπιδόπτερα, υμενόπτερα) που τρέφονται με διάφορες οργανικές ουσίες από αυτές που βρίσκονται στα βιβλία. Γενικά θα λέγαμε ότι χωρίς προληπτική απολύμανση των χώρων, τα έντομα πολύ εύκολα εισχωρούν στις βιβλιοθήκες και ιδίως σε αυτές που δεν αερίζονται τακτικά, δεν ξεσκοωίζονται και βρίσκονται σε περιοχές με μεγάλη ατμοσφαιρική μόλυνση. 17 3)ΤΡΩΚΤΙΚΑ Τα τρωκτικά(ποντίκια, αρουραίοι) είναι μαστοφόρα ζώα που προξενούν μεγάλες και σοβαρές φθορές στο βιβλίο, στο χαρτί. Υπάρχουν περιπτώσεις σε βιβλιοθήκες, όπου τα ποντίκια έχουν καταφάει το χάρτινο σώμα του βιβλίου και παρέμειναν μόνο λεπτές λωρίδες από τα φύλλα ή έφαγαν τμήμα του σώματος του βιβλίου, δημιουργώντας μια μορφή κλιτύδας στο σώμα του βιβλίου, με δαντελωτή περίμετρο, από τα δόντια τους. Εκτός από το φάγωμα του χαρτιού, τα ποντίκια φθείρουν το βιβλίο και το χάρτινο αρχειακό υλικό με τα ούρα τους. Ροκανίζουν τις ξύλινες επιπλώσεις, τα καλώδια και τους πλαστικούς σωλήνες, με αποτέλεσμα πυρκαγιές, βραχυκυκλώματα και πλημμύρες. 18

ΤΟ ΗΧΗΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ

Οι ηχητικοί κραδασμοί αποδιοργανώνουν και αποσυντονίζουν τη δομή των αντικειμένων, δημιουργώντας με την πάροδο του χρόνου φθορές στα αντικείμενα. Η ηχομόνωση των τοίχων και των παραθύρων με διπλά τζάμια 19 είναι απαραίτητη, ελέγχοντας έτσι τα επίπεδα ηχορύπανσης. 17

Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.40-41 18 Παπαχαραλάμπιο κ.α. ς(2000). Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου,σελ.26-27 19 Βασιλείου Ν.Λαμπροπούλου κ.α.(2003).Περιβάλλον Μνημείων Μουσείων Και Αρχαιολογικών Χώρων.Αθήνα,σελ.135

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΓΓΡΑΦΟΥ

ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΝΟΥ

Η πρόληψη και όχι η θεραπεία είναι αναμφισβήτητα η ιδανική αντιμετώπιση για την προστασία των βιβλίων. Πρέπει δηλαδή να μεριμνούμε πρώτα για την πρόληψη των φθορών, με την απολύμανση των χώρων από έντομα και άλλους βιολογικούς παράγοντες και έπειτα για την αποκατάσταση των φθορών ή για την θεραπεία των βιβλίων.οπωσδήποτε ένα μεγάλο μέρος των πνευματικών μας κειμηλίων χρειάζονται την επέμβαση του συντηρητή. Παρόλα αυτά μόνο αν οι υπεύθυνοι φορείς αντιμετωπίσουν σωστά το ζήτημα της πρόληψης των φθορών θα γίνει ένα μεγάλο βήμα για τη προστασία των κειμηλίων αυτών. Τέσσερα είναι τα βασικά σημεία που πρέπει να προσέχουν οι υπεύθυνοι 1. Κτιριακές προδιαγραφές και σωστή αποθήκευση των αντικειμένων. 2. Σωστός κλιματισμός των χώρων. 3. Σωστή και τακτική καθαριότητα και προληπτική απολύμανση των χώρων. 1. Η σωστή μεταχείριση βιβλίων και εγγράφων από τους αναγνώστες και το προσωπικό των βιβλιοθηκών καθώς και η σωστή προστασία κάθε αντικειμένου ξεχωριστά.20

ΓENIKA,

το είδος του χάρτινου έργου καθώς και η χρήση που θα υποστεί μετά τη συντήρηση του είναι δύο από τους παράγοντες που καθορίζουν τον τρόπο έκθεσης-φύλαξης του. Οι ακτινοβολίες επιδρούν άμεσα στην περίπτωση του χαρτιού και το ανώτατο επίπεδο έντασης φωτισμού είναι 50lux στην περίπτωση του έγχρωμου και

150lux στην περίπτωση του ασπρόμαυρου. Η ένταση της υπεριώδους ακτινοβολίας πρέπει να διατηρείται στα επίπεδα

60-

80Μw/Lumen. Η υγρασία επιδρά άμεσα στην περίπτωση του χαρτιού, ειδικά σε ακραίες τιμές και είναι απαραίτητο να παραμένει στο φάσμα μεταξύ 50 και 60%, η θερμοκρασία πρέπει να παραμένει στα επίπεδα

16-20οC

και ο θόρυβος

35dB. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι επηρεάζουν άμεσα το χάρτινο υλικό και θα πρέπει να διατηρούνται στα επίπεδα SO2= 1μg/m3, NOX= 5μg/m3 και

Ο3= 0-2μg/m3.

20

Αντώνης Γκλινός κ.α. (1995). Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σελ.40-41

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αντώνης Γκλινός. Τα βιβλία και τα αρχεία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1995. Παυλογεωργάτος Γ. (2003-2007). Περιβαλλοντικές παράμετροι μουσείων. Διαθέσιμο στο http://www.aegean.gr/culturaltec/gpav/lesson3.php Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Το χειρόγραφο, το βιβλίο, τα ιστορικά αρχεία, τεχνολογία υλικών , πρόληψη φθορών, συντήρηση. Αθήνα, 1988. Παπαχαραλάμπιος. Δημόσια βιβλιοθήκη Ναυπάκτου, 2000. Σοφοκλής Σοφοκλέους. Περιβαλλοντική και πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου. Αθήνα, 1991. Βασιλείου Ν.Λαμπροπούλου. Περιβάλλον Αρχαιολογικών Χώρων. Αθήνα, 2003.

Μνημείων

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

(προσωπική φωτογραφία)

Μουσείων

Και