نقدی بر درخت انجیر معابد

‫«درخت انجیر معابد»‪ ،‬متفاوت ترین رمان «احمد محمود» است‪،‬‬ ‫هرچند این تفاوت به هیچ وجه به معنای برجستگی اثر نخواهد بود‪.‬‬ ‫برای درک بهتر این مسئله و همچنین آغاز سخن بد نیست که مروری‬ ‫بر دیگر رمان های محمود داشته باشیم‪.‬‬ ‫اگر هم زمانی داستان با وقایع تاریخی کشور را ملک قرار دهیم و به‬ ‫ترتیب از گذشته به زمان حال نزدیک شویم‪ ،‬باید ابتدا به سراغ‬ ‫«همسایه ها»ی محمود برویم؛ شناخته شده ترین اثر وی که بسیاری‬ ‫آن را برترین رمان تاریخ کشور می دانند‪ .‬شاهکار محمود در فضای‬ ‫مبارزات ملی شدن صنعت نفت شکل می گیرد و در نهایت نیز در‬ ‫فضای کودتای ‪28‬مهرداد سال ‪ 32‬پایان می یابد‪« .‬داستان یک شهر»‬ ‫نیز به نوعی ادامه همان داستان است که سرنوشت قهرمان اول را‬ ‫در فضای تیره پس از کودتا پی می گیرد‪ .‬پس از این دو رمان تقریبا‬ ‫پیوسته‪« ،‬مدار صفر درجه» به فضای سال های پایانی حکومت پهلوی‬ ‫می پردازد و در نهایت نیز با وقوع انقلب ‪ 57‬پایان می گیرد‪ .‬دست‬ ‫آخر نیز محمود در «زمین سوخته» به سراغ جنگ می رود و فضای‬ ‫روزهای آغازین حمله عراق به ایران را ترسیم می کند‪.‬‬ ‫نقطه اشتراک تمامی این آثار که به نوعی به مشخصه رمان های‬ ‫محمود نیز بدل شده است‪ ،‬نگاه به درون جامعه ایرانی‪ ،‬در بزنگاه‬ ‫های تاریخی کشور است‪ .‬با این حال محمود این سنت دیرینه خود را‬ ‫در درخت انجیر معابد به زیر پا می گذارد و داستانی را روایت می کند‬ ‫که نه نیازمند زمان است و نه مکان؛ هرچند متاسفانه محمود خود این‬ ‫بزرگترین ویژگی و امتیاز داستانش را نادیده می گیرد و آن را به‬ ‫بیهوده ترین وجه از دست می دهد‪.‬‬ ‫داستان خانواده ای اشرافی که با مرگ پدر متلشی می شود و با‬ ‫نفوذ یک عنصر فرصت طلب (مهران) به خاک سیاه می نشیند‪ ،‬می‬ ‫توانست در هر زمان و مکانی رخ دهد‪ .‬شاید بتوان پذیرفت که برخی‬ ‫معذوریت ها‪ ،‬به ویژه برای به تصویر کشیدن روابط اجتماعی‪ ،‬محمود‬ ‫را وا داشته است که زمان وقوع داستان را به پیش از انقلب انتقال‬ ‫دهد‪ ،‬با این حال هیچ دلیلی وجود ندارد که تاریخ دقیق این روایت‬ ‫مشخص شود‪ .‬در هیچ کجای داستان هیچ گونه اشاره ای به وقایع‬ ‫تاریخی شناخته شده کشور نشده و به هیچ وجه از شخصیت های‬

‫تاریخی کشور نامی برده نمی شود‪ .‬بدین ترتیب هرگونه تلش برای‬ ‫درک این نکته که چرا محمود در بخشی از داستان با اشاره به سن و‬ ‫تاریخ تولد یکی از شخصیت ها‪ ،‬سال وقوع ماجرا را دقیقا نام می برد‬ ‫بی نتیجه خواهد ماند‪.‬‬ ‫هرچند اشاره به این تاریخ در ظاهر نکته ای منفی به شمار نخواهد‬ ‫آمد‪ ،‬اما بدون تردید پنهان نگاه داشتن آن می توانست به یک نکته‬ ‫کامل مثبت و بارز در این اثر بدل گردد‪ .‬این مسئله در مورد اشاره‬ ‫گذرای محمود به جهت گیری های سیاسی کشور نیز کامل صادق‬ ‫است‪ .‬بجز عادت دیرینه و گرایشات سیاسی محمود هیچ توجیه دیگری‬ ‫نمی توان یافت که نشان دهد وی چرا در داستانی کامل غیر سیاسی‬ ‫به ناگاه اشاره ای گذرا به محدودیت فعالیت گروه های چپ می کند؟‬ ‫هر دوی این بی ملحضگی های محمود سبب می شود تا رمانش‬ ‫فرصت استثنایی عبور از مرزهای زمانی و مکانی را از دست بدهد و‬ ‫به مانند دیگر آثارش در بند شرایط تاریخی و سیاسی کشور باقی‬ ‫بماند‪.‬‬ ‫اما اگر از جنبه دیگری نیز به رمان های محمود بنگریم‪ ،‬شیوه داستان‬ ‫سرایی وی را همواره «واقع گرایانه» (ریالیسم) و برگرفته از زندگی‬ ‫روزمره مردم خواهیم یافت‪ .‬این شیوه ای است که دست کم در‬ ‫ابتدای درخت انجیر معابد نیز در پیش گرفته شده و در طی نود درصد‬ ‫روایت داستان تداوم پیدا کرده است؛ اما به دلیل نامعلومی ناگهان‬ ‫کنار گذاشته شده و برای اولین بار سبکی را از محمود به نمایش می‬ ‫گذارد که شاید بتوان آن را به نوعی تاثیر گرفته از «ریالیسم جادویی»‬ ‫مارکز دانست‪.‬‬ ‫در این مورد دیگر نمی توان پرسید انگیزه محمود از به کار گیری این‬ ‫سبک چه بوده است؛ با این حال جای این پرسش به شدت باقی می‬ ‫ماند که چرا کل داستان از یک سبک واحد پیروی نمی کند؟ داستان‬ ‫درخت انجیر معابد این ظرفیت را دارد که خالقش بتواند آن را به‬ ‫شیوه ای کامل ریالیستی بنویسد‪ ،‬و یا اینکه همان داستان را در قالب‬ ‫ریالیسم جادویی روایت کند‪ .‬هر دو سبک نقاط قوت خود را دارا‬ ‫هستند و شاید باید باز هم تاکید شود که هر دو ظرفیت روایت این‬ ‫داستان را دارند‪ .‬اما این مسئله که داستان از ابتدا با شیوه ریالیستی‬

‫آغاز شود و پس از گذشت نزدیک به نود درصد ماجرای آن‪ ،‬به ناگاه‬ ‫تغییر لحن دهد کمی عجیب‪ ،‬غیر ملموس و حتی آزار دهنده به نظر‬ ‫می رسد‪.‬‬ ‫برای یادآوری شاید بد نباشد که اشاره کنیم اولین خرق عادت داستان‬ ‫‪ 1038‬صفحه ای* ‪ ،‬در صفحه ‪ 922‬رخ می دهد‪ .‬یعنی همان جایی که‬ ‫مدیر مدرسه صبح زود متوجه می شود درهای مدرسه با رشد یک‬ ‫شبه ریشه ها و ساقه های درخت انجیر معابد مسدود شده است‪.‬‬ ‫پس از آن نیز مشخص می شود این اتفاق هم زمان برای تمامی‬ ‫مدارس‪ ،‬بیمارستان ها‪ ،‬کتاب خانه ها و دیگر نهادهای علمی‪ ،‬فرهنگی‬ ‫و بهداشتی رخ داده است‪ .‬تا پیش از این موضوع تنها به صورت‬ ‫پراکنده در چند مورد به رشد غیرعادی ساق و برگ درخت اشاره‬ ‫شده است که از حد عادت خارج نمی شود و حتی جای این گمان را‬ ‫باقی می گذارد که این مسئله تنها اشتباهی در تصور بیننده بوده‬ ‫است‪.‬‬ ‫تنها احتمالی که می تواند این ایراد را منتفی کند‪ ،‬فرض دروغین بودن‬ ‫تمامی وقایع عجیب رخ داده در داستان است؛ به این معنا که‬ ‫«فرامرزخان» با ترفندی به قصد فریب دادن مردم زمینه این اتفاقات‬ ‫را ایجاد کرده باشد که بسیار بعید به نظر می رسد و حتی اگر مورد‬ ‫نظر نویسنده باشد به هیچ وجه به درستی تصویر نشده است‪.‬‬ ‫اما اگر از ایرادات ساختاری داستان گذشته و در متن آن کمی دقیق‬ ‫تر شویم‪ ،‬به نقاط قوت رمان بر می خوریم‪ .‬شاید اولین و بزرگترین‬ ‫نقطه قوت رمان‪ ،‬شخصیت پردازی مناسب «فرامرزخان» به عنوان‬ ‫شخصیت اصلی داستان است‪ .‬وی آنچنان زیبا و کامل برای مخاطب‬ ‫تشریح می شود که خواننده پس از مدتی می تواند علت تمامی‬ ‫اعمال او را کامل درک کند و حتی عکس العمل های احتمالی او را در‬ ‫برابر رویدادهای گوناگون حدس زده و به درستی پیش بینی کند‪.‬‬ ‫البته این قدرت شخصیت پردازی در تمام داستان به صورت متوازنی‬ ‫توزیع نشده است و دیگر چهره ها و روابط با چنین دقتی به تصویر در‬ ‫نیامده اند‪ .‬در این میان می توان به عنوان یک نمونه مشخص‪ ،‬که‬ ‫برای خواننده بسیار هم سوال برانگیز خواهد بود‪ ،‬به علت نوعی‬

‫ناخرسندی و یا به تعبیر نویسنده غم پنهان مادر فرامرز (پروانه)‬ ‫اشاره کرد‪ .‬مسئله آنجا اهمیت پیدا می کند که در طول داستان بارها‬ ‫و بارها به این موضوع اشاره می شود و این توهم را در خواننده پدید‬ ‫می آورد که قرار است در ادامه به این موضوع پرداخته شود و راز‬ ‫نهانی از اسرار خانواده فاش شود‪ .‬با این حال این انتظار کامل بیهوده‬ ‫خواهد بود و موضوع بی سرانجامی مشخص رها می شود‪.‬‬ ‫اما اگر بخواهیم کلیت داستان را به یکباره مرور کرده و مورد عرض‬ ‫یابی قرار دهیم‪ ،‬شاخص ترین وجهه آن را در برخورد با مسئله‬ ‫خرافات خواهیم یافت‪ .‬همان وجهه ای که در بخش های پایانی به‬ ‫ناگاه بر کل روایت غالب می شود و تا پایان داستان دیگر اثری از هیچ‬ ‫جریان دیگری باقی نمی گذارد‪ .‬درخت انجیر معابد نمادی است برای‬ ‫تمامی دست مایه های خرافه پروران که به مانند معمول مورد سوء‬ ‫استفاده سودجویان قرار می گیرد‪ .‬ابتکار جالب محمود در پدید آوردن‬ ‫یک زبان نیایشی جدید برای عبادت این درخت طعنه زیبایی است به‬ ‫عبادت های کوکورانه خرافه گرایان که حتی از درک معنای جملتی که‬ ‫به کار می برند نیز عاجز هستند‪ .‬هرچند دست کم در یک مورد به نظر‬ ‫می رسد محمود به سطح درک مخاطب خود از داستان احترام نمی‬ ‫گذارد و برای تفهیم نهایی صراحتا عنوان می کند که هیچ کس از‬ ‫معنای این زبان ابتکاری و عبارت های عجیب و غریب سر در نمی‬ ‫آورد‪ ،‬اما آزردگی از این تاکید بی جای نویسنده را می توان در پس‬ ‫شیرینی ابتکارش به دست فراموشی سپرد‪.‬‬ ‫مخالفت ریشه های درخت انجیر معابد با نهادهای علمی‪ ،‬فرهنگی و‬ ‫بهداشتی و همچنین پاکسازی کتابخانه شهر از کتب عادی و پر کردن‬ ‫آن با کتاب های نامربوطی در شرح و بسط همین زبان نامفهوم نیز از‬ ‫دیگر تاکیدات محمود برای به تصویر کشیدن عاقبت خرافه گرایی‬ ‫است که البته در این موارد به هیچ وجه آزار دهنده به نظر نمی رسند‪.‬‬ ‫سرانجام و از آخرین دیدگاهی که برای مشاهده این رمان به ذهن‬ ‫نگارنده این مطلب می رسد‪ ،‬می توان به قلم نه چندان یک دست‬ ‫محمود در نگارش اثر اشاره کرد‪ .‬آغاز داستان آنچنان با بازگشت به‬ ‫عقب های (فلش بک) ماهرانه ای همراه است که خیلی زود خواننده‬ ‫را متقاعد می کند که با یک شاهکار ادبی سر و کار دارد‪ .‬شیرینی متن‬

‫در کنار هاله های ابهام آمیز داستان در ‪ 100‬صفحه اولی رمان آن را‬ ‫به شدت جذاب و گیرا ساخته است‪ .‬اما متاسفانه تمامی این نقاط‬ ‫قوت بسیار زود رنگ می بازند و متن رمان دستخوش سردی و‬ ‫یکنواختی کسالت باری می شود که با تم یکنواخت داستان کامل‬ ‫هماهنگ و در راستای کسالت بار کردن آن است‪.‬‬ ‫اگر شروع استثنایی رمان را نادیده بگیریم‪ ،‬قلم محمود در درخت‬ ‫انجیر معابد نه تنها دست به هیچ ابتکاری نمی زند‪ ،‬که به شدت از‬ ‫روزهای اوج خود فاصله می گیرد‪ .‬روزهای اوجی که نمونه اش در‬ ‫جای جای همسایه ها قابل رویت است و در مدار صفر درجه نیز کم‬ ‫پیدا نمی شود‪.‬‬ ‫در نهایت هرچند درخت انجیر معابد را می توان از جهات مختلف‪،‬‬ ‫اثری متفاوت از دیگر آثار محمود قلمداد کرد‪ ،‬اما این متفاوت بودن را‬ ‫باید تنها نکته قابل توجه آن دانست که با صرف نظر کردن از آن می‬ ‫توان بر روی کلیت رمان چشم توجه پوشید‪.‬‬