Novac Carice Salonine I Nauk Filozofa Plotina

Adam N. Crnobrnja, Muzej grada Beograda

Novac carice Salonine i nauk filozofa Plotina

U ovome radu obraćena je posebna pažnja na najnovije podatke dobijene tumačenjem novca carice Salonine, posebno eksplicitne prestave krsta na jednom od njih, kao i značaja Plotinovog prisustva na carskom dvoru u pokušaju davanja odgovora, ne samo na pitanje Saloninine verske opredeljenosti, već, pre svega, na jedan novi aspekt tumačenja samog Plotinovog nauka. Kao smela pretpostavka, umesto zaključka, nametnulo se pitanje da li i samoga Plotina možemo posmatrati samo kao uzor kasnijim hrišćanskim ocima, ili ga možemo ceniti i kao istinitog ranohrišćanskog mislioca? Ključne reči: Salonina, Plotin, hrišćanstvo, krst, novac.

Kao prvo priznavanje hrišćanstva za zvaničnu religiju najčešće se navodi Milanski edikt cara Konstantina, donet 313. godine. Postojanje još jednog, ranijeg edikta o verskoj toleranciji, koji je 261. godine doneo car Galijen, najčešće biva prenebregnut. Imajući u vidu i, u literaturi duže od stoleća prisutnu, dilemu o mogućnosti da je Galijenova supruga, carica Salonina, bila hrišćanka, cela stvar postaje još interesantnija. U ovome radu biće obraćena posebna pažnja na najnovije podatke dobijene tumačenjem novca carice Salonine, posebno eksplicitne prestave krsta na jednom od njih, kao i značaja Plotinovog prisustva na carskom dvoru u pokušaju davanja odgovora, ne samo na pitanje Saloninine verske opredeljenosti, već, pre svega, na jedan novi aspekt tumačenja samog Plotinovog nauka. Atmosferu na carskom dvoru prenosi nam pisac crkvene istorije Eusebije, koji ukazuje na predusretljivost i otvorenost carskog doma prema hrišćanima i zaključuje da to „bejaše Crkva božja” (Eusebius, Historia Ecclesiae, VII, 10, 3-4).1 Taj podatak nam nedvosmisleno govori da je u visokim aristokratskim krugovima postojao i priličan broj pristalica hrišćanske vere. Godine 257 – 258, u vremenu teške političke i vojne krize, Valerijan donosi dva edikta protiv hrišćana. Nakon Valerijanove smrti 260. godine, njegov naslednik, i sada jedini car u Carstvu, Galijen, poništava očeve edikte i uspostavlja verski mir. Galijenov edikt iz 261. godine uvažava i priznaje hrišćansku crkvu (Sordi 1984: 119). Potez cara Galijena doprineo je stvaranju unutrašnjeg mira i reda. Ovaj edikt je pratila i naredba da se sva oteta imovina i groblja vrate crkvi, kao i njenim pristalicama koje su stradale u progonima. Kod Eusebija vidimo da je car Galijen slao episkopima kopije svojih odluka (edikta), koje su bile dodatna garancija u sprovođenju donetih mera (Eusebius, Hist. Eccl. VII, 13, 1). Aleksandrijski episkop Danilo u pismu upućenom Ermamonu, 262. g., ističe svoje oduševljenje verskim mirom koji je Galijen uspostavio (Eusebius, Hist. Eccl. VII, 23, 4).

22

Petničke sveske 62

1

Sedma knjiga Eusebijeva zasnovana je na verodostojnim podacima iz njemu dostupnih pisama episkopa Dionisija Aleksandrijskog, koji je bio savremenik burnih događaja sredine III veka.

Pored retkih narativnih svedočanstava, tragove verske tolerancije toga doba nalazimo i na jednom manjem broju novaca kovanih u ime cara Galijena i pogotovu njegove supruge carice Salonine (Crnobrnja 2001: 82). Novci carice Salonine: 1. Avers: AVG[VSTA] SALONINA, bista carice okrenuta na desno (Slika 1)

Slika 1. Novčić carice Salonine sa natpisom AVG IN PACE.

Revers: AVG[VSTA] IN PACE, carica sedi na stolici okrenuta na levo, u desnoj ruci drži maslinovu grančicu, u levoj skiptar (RIC V/1, 57-60). Ovaj tip novca carice Salonine je dobro poznat, i često se sreće u nalazima novca iz vremena cara Galijena na širokom prostoru nekadašnjeg Rimskog carstva. Iskovan je u kovnici u Mediolanumu (današnjem Milanu) u drugoj polovini 265. godine. Reversni natpis AVGVSTA IN PACE ili ponekad AVG IN PACE jedinstven je reversni natpis na rimskom novcu. Upravo na osnovu ovoga tipa novca i hrišćanske aklamacije na njemu IN PACE (AVGVSTA IN PACE se odnosi na caricu koja se nalazi u miru, to jest u Hristu, a ne na posthumna kovanja kao što se svojevremeno mislilo), zasnivaju se mišljenja da je carica Salonina bila hrišćanka (Cabrol, Leclercq 1924: col. 598–9). Njen kognomen Chrysogene (Groag, Stein 1936: col 1499), koji se javlja na novcu kovanom u Joniji i Lidiji, ukazuje na njeno maloazijsko poreklo, odakle, verovatno, potiču i koreni njenoga verskog opredeljenja (Crnobrnja 2001: 85). 2. Avers: SALONINA AVG, bista carice okrenuta na desno, na glavi dijadema (Slika 2).

Slika 2. Novčić carice Salonine sa predstavama krsta na reversu. Muzej grada Beograda Inv. br. NM 9433.

Revers: VESTA, Vesta sedi na stolici visokog i širokog naslona okrenuta na levo. Na glavi je uočljiv vršak dijademe sličan onome na aversnom portretu carice (atipična pojava), što ukazuje na skrivenu nameru gravera da kroz predstavu Veste personificira ličnost same carice (Crnobrnja 1994: 36). Na desnoj, ispruženoj ruci stoji krst oblikovan u vidu vertikalnog stuba sa kracima od tačaka. U levoj ruci Vesta (carica) drži skiptar, dug i ukošen, koji nadvisuje naslon stolice. Gornji deo skiptra preseca tanka linija sa tačkastim završecima, tako da se stiče utisak o ANTROPOLOGIA - Zbornik radova Odeljenja društvenih nauka

23

krstu na dugoj dršci. Ovaj novčić, daleko više nego prethodno pomenuti, ukazuje na hrišćansko opredeljenje carice Salonine, i pored činjenice da je najverovatnije načinjen bez njenoga direktnoga naloga ili čak njenoga znanja. Za sada, ovo je jedini pronađeni primerak ovoga tipa novca. Ovom prilikom ukazali bismo upravo na ovaj drugi primerak, koji hrišćansku poruku donosi eksplicitno, putem dve predstave krsta, lišavajući nas sumnji u ispravnost tumačenja koje su pratile razmišljanja o natpisu AVGVSTA IN PACE (De Blois 1976: 155). U radovima koji su ovaj novčić prezentovali stručnoj i naučnoj javnosti može se pročitati i šira rasprava o samoj verskoj opredeljenosti carice Salonine (Crnobrnja 1994: 2001). Budući da je novac zvanični dokument, jer svi njegovi elementi, natpis i predstava, odslikavaju zvaničan stav države koja ga kuje, to se ovaj potonji primerak može smatrati pouzdanim izvorom o odnosu carske porodice prema hrišćanstvu. U širem smislu bi se pojava krsta na novcu mogla dovesti u vezu sa već pomenutim Galijenovim ediktom iz 261. godine, jer hrišćanstvo je njime postalo jedna od „priznatih”, ili „zvaničnih” religija. Pojava krsta na ovom novčiću, za sada najstarija pojava hrišćanskih znamenja na nekom zvaničnom dokumentu, ipak deluje malo preuranjeno. Osim već pomenutog podatka kod Euzebija, ne raspolažemo drugim direktnim podacima o odnosu carskog para prema hrišćanstvu. Upravo tu dolazimo do trenutka gde nam Plotinovo prisustvo na dvoru postaje bitno. Tumačenje Salonininog verskog opredeljenja kao hrišćanskog, na šta nas upućuju predstave na njenome novcu, zapravo nam može pomoći i u pokušaju odgonetanja prirode Plotinovog rada na dvoru, odnosno naslućivanja nekih, do sada, sticajem okolnosti, nepoznatih aspekata njegovoga nauka. Uporedo sa velikim previranjima u crkvenom životu, nametnutih politikom rimskih careva, u istom periodu dolazi i do velikih previranja na polju same hrišćanske misli. Hrišćanska književnost je do III veka imala „odbrambeni karakter” – bila je usmerena protiv jeresi i neznaboštva, ili se pak svodila na prosto izlaganje elementarnih znanja iz crkvenog veroučenja (Šmeman 1994: 91). Na napade od strane rimskoga mislioca Celza (oko 178. godine) koji je hrišćane optuživao da govore: „neka k nama ne dođe ni jedan obrazovan čovek, ni jedan mudrac i uopšte nikakav pametan čovek; za nas oni predstavljaju samo zlo. Naprotiv, ako je ko priprost, neobrazovan, ko još nije postao punoletan – to su ljudi koje želimo” (Viper 1963: 260), i uopšte ih optužuje za neznanje, nepoznavanje filozofije i nauka (Viper 1963: 262– 263), dolazi odgovor iz Aleksandrijske hrišćanske škole. Crkveni otac Origen (oko 240. godine) piše svome učeniku Grigoriju: „želim da od grčke filosofije preuzmeš krug znanja koji bi mogao da posluži kao uvod u Hrišćanstvo, i ona svedočanstva iz oblasti geometrije i astronomije koja mogu da posluže za objašnjenje Svetih Knjiga, da bi se ono što filosofi govore o geometriji, muzici, gramatici, retorici i astronomiji – upravo to da su one pomoćnice filosofije moglo kazati i o samoj filosofiji u odnosu na Hrišćanstvo” (Šmeman 1994: 94). Tako otpočinje uvođenje filozofskih metoda u hrišćansko učenje, i u Origenovoj školi nastaje forum u kome se hrišćanska mudrost sudara i bori sa mudrošću neznabožačkom (Šmeman 1994: 93). U to vreme previranja u načinu hrišćanskog učenja, filozof Plotin se pojavljuje na dvoru cara Galijena i carice Salonine. Plotin je rođen oko 205. godine u Likopolju u Egiptu. Nakon što je posećivao predavanja mnogih učitelja filozofije u Aleksandriji, nezadovoljan, on odlazi 233. 24

Petničke sveske 62

godine Amonijusu Zakasu, kod koga najzad pronalazi umirenje slušajući ga do 244. godine. Učenik Amonijusa Zakasa je bio i izvesni Origen, za koga se ne zna pouzdano da li je to bio crkveni otac Origen (Hegel 1975: 32). Posle neuspešnog pokušaja da se upozna sa indijskom i bramanskom mudrošću, i pošto je jedva spasao život u pohodu cara Gordijana na Persiju 245. godine, Plotin odlazi u Rim, gde ostaje do svoje smrti, 270. godine. U Rimu je bio visoko uvažavan od cara Galijena i carice Salonine, do tolike mere da je umalo uspeo da dobije od cara jedan grad u Kampaniji u kome bi ostvario ideal Platonove države (Hegel 1975: 33, koji se poziva na Porfyrius, Vita Plotini, p. 8). Želeli bismo ovde da ukažemo na neke aspekte učenja Plotinovog i njegovoga života, a u svetlu tada povoljnih dešavanja po hrišćansku veru, bez prejudiciranja da je i sam Plotin bio hrišćanin, ali i ne odbacujući tu mogućnost. Svoje duševno umirenje Plotin nalazi kod Amonijusa Zakasa, za koga se pretpostavlja da je bio učitelj i crkvenoga oca Origena. Čak i da to nije slučaj, Plotin je svakako upoznao i hrišćanstvo, koje je u Aleksandriji tih godina bilo izuzetno jako. Sam način života koji je vodio Plotin (asketizam, uzdržavanje od masne hrane, post, skromnost, blagost), i pored uzora u pitagorejskim običajima, ne može a da se ne uporedi sa životnim načelima koja je propagirao i Origen, koji se smatra jednim od utemeljivača teorije asketizma, i čiji je uticaj bio ogroman u IV veku, kada se u hrišćanstvu pojavljuje i monaštvo (Hegel 1975: 33, napomena **; Šmeman 1994: 93). Ako je Origen doveo do ofilozofljavanja hrišćanstva, čineći ga pristupačnim višim društvenim slojevima, moramo se zapitati kakvu je ulogu Plotin imao na carskome dvoru. Origen svoju hrišćansko-filozofsku školu drži u Aleksandriji, vršeći neposredan uticaj na aleksandrijsku aristokratiju, u zlatno doba afričke crkve, do 254. godine, kada umire. Sa druge strane, Plotin se nalazi u Rimu, na carskom dvoru, u vreme kada je taj isti carski dvor nazivan „crkvom Božjom”. U vreme kada je, dakle, veliki broj rimskih aristokrata simpatisao hrišćanstvo ili mu čak pristupio, tada je kovan i novac koji spominjemo. Pri tom, ne smemo da zaboravimo ni funkciju zvaničnog dokumenta koju je novac imao. Znamo, takođe, i za uticaj Plotinov na potonji razvoj hrišćanske misli. Ali, ne znamo ko je u samome Rimu hrišćanstvo učinio privlačnim za visoke slojeve tadašnjega društva, za obrazovane ljude. Pokušajmo da povučemo paralelu između Aleksandrije i Rima, dva velika centra kulture, filozofske misli i hrišćanstva toga doba. Iz svega gore navedenoga ne može a da nam se ne učini da Plotinov uticaj na porast interesovanja aristokratije za hrišćanstvo nije neizvestan. Ovde bismo mogli da se podsetimo i jednog od pogleda na Plotinovo učenje (Koplston 1988: 507 i dalje): „Možemo reći da u plotinskom novoplatonizmu filosofija teži da pređe u religiju – u najmanju ruku, ta filosofija ukazuje iznad sebe: umovanje ne postavlja sebe kao vrhovni cilj koji treba dostići. To obeležje je omogućilo novoplatonizmu da bude rival hrišćanstvu, ali ga je, s druge strane, njegov složen filosofski sistem i njegov ’neistorijski duh’ sprečio da se pokaže rivalom kakav je inače mogao da bude: novoplatonizmu je nedostajala narodska privlačnost, kakvu su, na primer imale misterijske religije. [...] Sa stanovišta samog hrišćanstva, novoplatonizam je imao da ispuni jednu važnu funkciju – da doprinese intelektualnom iskazivanju otkrivene religije”. Da li je zaista Plotinov novoplatonizam bio rival hrišćanstvu, da li mu „narodska privlačnost” baš slučajno nedostaje? Ili je Plotin činio istu stvar kao i Origen, ali ANTROPOLOGIA - Zbornik radova Odeljenja društvenih nauka

25

na sofisticiraniji način, sa očigledno bolje razvijenom metodologijom učenja? Skrenuli bismo pažnju samo na još nekoliko stvari. Plotin nigde u svom učenju ne spominje hrišćanstvo, čak ni u spisu „Protiv gnostika” (Plotin 1984: Enneade II.9.). Tu bismo mogli videti jednu nelogičnost, jer čak i da u Aleksandriji nije uopšte bio upoznat sa hrišćanstvom, u Rimu je svakako morao biti, jer bio je na dvoru koji su hrišćani videli kao „crkvu božju”. Ipak, kod Plotina nema nijednog jedinog stava o hrišćanskom učenju, ni pozitivnog ni negativnog. Razlog tome bi smo mogli tražiti u načinu na koji su Plotinove Eneade stigle do nas. Celu redakciju Eneada izvršio je Plotinov učenik Porfirije, tridesetak godina nakon učiteljeve smrti, i Plotinovo delo mi poznajemo u donekle izmenjenom obliku (Plotin 1984: Eneade I-II, str. 7). Za Porfirija imamo podatak da je bio veliki protivnik hrišćana, i da je napisao 15 poslanica protiv njih (Koplston 1988: 512). Prva misao, pogotovu nakon najnovijih nalaza novca, jeste kako je neko ko je bio protivnik hrišćana mogao biti na dvoru Galijena i Salonine, i zauzimati visok položaj na istom. Ipak, postoji podatak da je Porfirije bio hrišćanin, ali i da je hrišćanstvo kasnije napustio (Koplston 1988: 512; Eusebius, Hist. Eccl., III, 23). Plotinovo delo i životopis nam prenosi upravo Porfirije, o čijem životu imamo tako oprečne podatke. Smemo li, dakle, biti dovoljno odvažni da pretpostavimo da je i Plotin bio hrišćanin, ili barem hrišćanima naklonjen filozof? Najnoviji nalazi novca carice Salonine navode nas na zaključak da je ona gotovo sigurno bila hrišćanka. Ukoliko bismo isto pretpostavili i za Plotina, kako bismo onda gledali na njegovu filozofiju? Da li bi on i dalje bio samo uzor kasnijim hrišćanskim ocima, ili bismo ga cenili kao istinitog ranohrišćanskog mislioca?

Literatura Cabrol F., Leclercq H. 1924. Dictionnarie d’archeologie Chretienne et de Liturgie VI (I). Paris: Librairie Letouzey et Ane. Crnobrnja N. A. 1994. Predstava krsta na jednom antoninijanu carice Salonine. Numizmatičar, 17: 35. Crnobrnja N. A. 2001. Hrišćanski tragovi na novcu cara Galijena i carice Salonine kao odraz edikta o verskom miru iz 261. godine i prvom javnom uvažavanju Hrišćanske crkve. Glasnik Srpske Pravoslavne crkve, god. LXXXXIII, 4: 82. De Blois L. 1976. The Policy of the Emperor Gallienus. Leiden: E. J. Brill. Groag E., Stein A. 1936. Prosopographia Imperii Romani saeculi I, II et III, II. Berlin: Brandenburgische Academie der Wissenschaften. Hegel G. W. F. 1975. Istorija filozofije III. Beograd: BIGZ. Koplston F. 1988 Istorija filozofije (Grčka i Rim) 1. Beograd: BIGZ. Plotin 1984. Eneade. (Prev. S. Blagojević). Beograd: Književne novine. RIC: Roman Imperial Coinage. London. 26

Petničke sveske 62

Sordi M. 1984. I Christiani e l’Impero Romano. Milano: Jaka Book. Šmeman A. 1994. Istorijski put pravoslavlja. (Prev. Marija Marković i Branislav Marković). Cetinje: Mitropolija Crnogorsko-primorska. Viper R. J. 1963. Rim i rano hrišćanstvo. Sarajevo: Veselin Masleša.

Adam Crnobrnja, Belgrade City Museum

Coinage of Empress Salonine and The Philosophy of Plotin As a first recognition of Christianity as official religion, the most qouted is The Milan Edict of Emperor Constantin, enacted in 313. A. D. Existance of another, earlier edict on religious tolerance, which was enacted in 261. A. D by King Galien, is mostly neglected . Having in mind the existence of dilema, which is present in literature more then a century, that there is a possibility that queen Salonine, wife of king Galien, was a christian, makes the whole matter even more interesting. In this work, special atention was refered to latest data given by study of Empress Salonines coinage, especialy an explicit representation of cross on one of the coins, as well as the presence of Plotin on royal court in attempt to give an answer not only on the question of Empress Salonines religious orientation, but, most of all, on a new aspect of Plotins philosophy interpretation. That is why we confronted data about Plotin’s position on the court of Emperor Galien and Empress Salonine, his philosophy, coin with cross representation which points to possibility that Salonine was a christian, as well as the circumstances in which Plotin’s work came to us(in Porfirys reduction, for whom there is a reference that he was big opponent of christians). As a daring presupposition, instead of conclusion, a question is imposed, was Plotin only a role model to later christian fathers or true early christian philosopher?

ANTROPOLOGIA - Zbornik radova Odeljenja društvenih nauka

27