Noi Hoang Mang Cua Quy Les

Văn họcVăn học nước ngoài 11.8.2005 Claudio Magris Nỗi hoang mang của quỷ Mephistopheles Vũ Ngọc Thăng dịch Ở một trong những đoạn viết cuối cùng và để dở tại ngưỡng cửa của cái chết, Italo Svevo tưởng tượng tới cái lão già – nhân vật chính của những đoạn chuyện kể này, trong một quyển tiểu thuyết vừa được phác thảo và có lẽ đã viết xong được một phần tư – sửa soạn leo lên giường, nơi bà vợ già đang chập chờn trong giấc ngủ uể oải và khó nhọc, nhìn qua ánh mắt mỉa mai của lão và của nhà văn trước những tập quán nặng nề đáng hãi của cuộc sống hôn nhân. Trong lúc thay áo ngủ, lão già nghĩ lúc này đã vào nửa đêm, thời khắc mà tay quỷ Mephistopheles có thể hiện ra và đề nghị với lão cái hiệp ước cũ kĩ, rồi hắn nghĩ, chắc lão sẽ tự khắc nhượng linh hồn cho hắn mà không biết phải đổi lấy gì: không phải tuổi trẻ, vốn vô nghĩa và khắc nghiệt, cũng chẳng phải tuổi già, vốn quá quắt; không phải sự bất tử, bởi vì cuộc đời không thể chịu nổi, nhưng dù sao, những điều này chẳng khiến lão dịu bớt nỗi sợ chết. Giờ thì lão nhận ra mình chẳng có gì để yêu cầu con quỷ và hình dung ra nỗi hoang mang của một tay Mephistopheles thảm hại, đại diện cho một hiệu buôn chẳng còn món hàng quyến rũ nào để dạm chào. Trong lúc chui vào mền, ý tưởng về một con quỷ Mephistopheles dưới âm ti lúng túng ngúng nguẩy cái đuôi, vò đầu bứt tóc khiến lão phì cười. Bị đánh thức giữa chừng bởi tiếng cười khoái chí của lão, bà vợ nằm bên cạnh, nửa tỉnh nửa mê, lầm bầm: “Sướng nhỉ! giờ này mà còn sức để cười”, rồi bà ta trở người ra ngoài, cắt đứt câu nói bóng gió, tiếp tục thiếp vào giấc ngủ trì độn. Nụ cười và giấc ngủ ấy cho thấy sự khôn ngoan hết mực của Svevo, giấu ngay nỗi thất vọng vào trong những sự việc nhỏ bé hằng ngày đáng yêu, và hiện ra như một trong những diễn ngôn bất ổn nhất và một trong những cơ may cuối cùng còn lại cho thơ ca và cho lương tri Phương Tây thế kỉ 20. Suy tư của Zeno – ở những hàng viết đầu trong Coscienza di Zeno (Lương tri của Zeno) – hiện ra nhấp nhô trước mắt Svevo như những đợt sóng của một cuộc đời không trực thuộc về ông; ông biết, đây chỉ là chốn để những mâu thuẫn và những khúc đoạn trường không thể giải quyết của thực tế va đập và chồng gối lên nhau. Con người, thay vì là hữu thể của ý chí và của trí năng, vốn sắp xếp và phối hợp dòng chảy hỗn độn của cuộc sống, lại cảm thấy mình là bãi chiến trường của vô số thế lực sinh tồn li tâm, cái mảnh đất bị tàn phá trên đó diễn ra cuộc đụng độ và cấu xé của các thế lực ấy. Trong cái tính cách đa bội phân cách và mâu thuẫn của cuộc sống, cái cá thể nhận ra mình chỉ là một cuộc kết tinh tạm thời và có điều kiện của các mối xung đột đó; phát hiện mình không còn khả năng ước muốn nữa, không còn gì để vươn tới qua tình yêu và niềm hoài niệm nữa. Những xung lực hấp tấp, lúc nhúc mơ hồ, làm tắc nghẹn niềm ước vọng thuần nhất và dứt khoát, điều mà qua cái độ căng về tính thống nhất của nó, chắp cánh và mang lại ý nghĩa cho cuộc sống; cái cá thể không còn gì để yêu cầu, bởi vì chẳng còn tồn tại một cá thể đích thực nào nữa, một chủ thể có khả năng yêu thương, và thế là, ở chỗ của nó là những mớ dao động về nhận thức, về tâm thái, và những biểu hiện tâm thần. Với chút nhân cách bị rạn nứt còn lại, cái cá thể tự cố thủ khi tìm cách che đậy sự bất lực về ước muốn và về hi vọng, giấu kín sự trống rỗng đằng sau những khuôn khổ quy ước hằng ngày và làm bộ làm tịch trên bề mặt qua sự thiếu vắng chiều sâu. Nỗi đau lớn nhất không phải là sự bất hạnh, mà là sự bất lực

trong việc vươn tới hạnh phúc; trí năng, để sống còn, chỉ có thể giả cách không nhận ra tình trạng này, ngay cả khi nụ cười nhận thức phá lên giòn tan và thức tỉnh. Sáng suốt và da diết, nhân danh một sự thực không nhân nhượng ảo tưởng, sự thức tỉnh rảo khắp dòng thơ ca kiệt tác thế kỷ 20 nhằm thể hiện một cách quả cảm tính xác minh của nó. Goethe, người hẳn biết nghệ thuật đam mê và nghệ thuật thụ cảm là gì, đã nhận ra ở sự buông xả cái chiến lược duy nhất phù hợp cho con người tương lai trong việc lẩn tránh hoặc vượt qua sự thiếu vắng hạnh phúc. Sự buông xả ngày càng trở nên nhất quán hơn, triệt để hơn và tự chan hòa trong cuộc buông xả của chính nó và trong cái tính cá biệt của nó. Văn chương hiện đại và đương đại đã trải qua sự cường điệu về cuộc tàn lụi này của chủ thể cá biệt, vốn được Foucault hình dung như một khuôn mặt vẽ ra trên cát và bị xóa nhòa ngay sau đó. Nhân vật của nền văn chương này thường là một cá thể, kẻ nhận ra mình chỉ là một sự tổ chức tạm thời của cái dòng chảy xung lực li tâm, kiến tạo từ nền văn hóa của các thế kỷ trước và bây giờ thì cuộc đổ vỡ bắt đầu. Không có một giá trị trung tâm để nương tựa, cái cá thể cảm thấy mình là một tấm bình phong thống nhất giả tạo, mà trên đó là một cuộc sinh sôi nẩy nở vô trật tự về xung lực và năng lực. Ở khắp nơi, nền tảng của sự tồn tại – cơ sở giá trị trên đó chính cái cá thể tựa chân và bắt rễ, để từ đó lớn dậy và nhìn bao quát thế giới từ chiều cao đạt được – bị khủng hoảng. Ở chỗ của một mô hình thống nhất về lí lẽ – có khả năng bao trùm cả sự mâu thuẫn, sự đứt đoạn, sự khác biệt và sự phủ định, trong khuôn khổ được soi sáng bởi một nguyên lí cốt yếu, hoặc ít ra, bởi một phương hướng tâm linh nhất định – là cuộc bùng nổ của vô số đơn vị hoặc tiểu đơn vị vi phức, một tính cách vô chính phủ của các nguyên tử, trong đó mỗi nguyên tử yêu sách cho chính nó một nền tự trị hoang dã và đồng thời mạo hiểm phóng ra mọi hướng khả thi, không chọn hoặc bỏ một hướng nào. Sự phức hợp và đa dạng của cuộc sống sẽ vùng dậy trước bất kì một lí lẽ nào mang tham vọng thu gộp và trấn áp chúng, trước bất kì một nền tảng nào ngạo mạn kiến tạo thực chất của chúng và định đoạt bước đi của chúng. Trên khắp bình diện – ý thức hệ, đạo đức, chính trị – cuộc sinh tồn của chúng ta được tiêu biểu bởi một nền tự trị hoang dã của các chủ thể đơn biệt tự do và không quan hệ gì với nhau này, những chủ thể không muốn bị nhận ra trong chúng bất kì một giá trị nào mà siêu vượt cái tính trực tiếp của chúng, những chủ thể tự trung hòa lẫn nhau trong cái tính cách phớt trượt của các xung lực cuồng động và phóng túng đâm sầm vào nhau. Đây là thời đại của chúng ta mà Musil dự kiến, trong đó việc sinh tồn chỉ là “cơn mê sảng của số đông” và quan hệ con người được thiết lập bởi sự “phân li”. Quá trình này, nói chung, được chào đón như một cuộc giải phóng khỏi bất kì một mẫu thức giá trị chuyên chế nào mà trấn áp cái tính cách vô chính phủ của các nguyên tử: người ta tôn dương cuộc cách mạng phân tử, chứng phân liệt tâm thần, tháp Babel ngôn ngữ, các diễn ngôn được giải phóng khỏi mọi ý nghĩa, những biến chuyển đặc thù không thể qui vào bất kì một tính phổ biến nào, tính tức thời mơ hồ của thân xác hoặc của những luồng dục tính không định hướng. Không thể phủ nhận sự khuất bóng của nền tảng và của các lí lẽ thống nhất, cũng không thể phủ nhận những khía cạnh giải phóng của nó đối với các hệ thống đã tìm cách cưỡng bách cuộc sống vận động trên một đường ray một chiều. Song đây không phải lúc nào cũng là một sự khuất bóng tươi vui. Cuộc phân tâm của Freud đã xóa tan bất kì một nền tảng căn nguyên nào ra vẻ được miễn dịch trước những

mâu thuẫn của cuộc sống, tuy nhiên qua phương thức như thế, Freud đã phát hiện ra nỗi “hoang mang” của con người, nỗi thiếu vắng quê hương – và thiếu vắng đắm say – đầy xáo động. Lão già của Svevo, qua ý thức phân rã của chính mình, không gặp sự toàn vẹn sôi động của ước vọng, mà gặp sự kết thúc của ước vọng. Nỗi hoang mang này là sự thực của con người, phải đẩy lùi ảo tưởng về một sự thống nhất giả tạo nhờ đó mình cảm thấy an toàn, để hướng tới một sự thực khác, một sự thống nhất đích thực. Cái lí lẽ mà tôn xưng tính thống nhất và tính toàn diện của thế giới bị khước từ một cách chính đáng, bởi nó đã lẫn một hình thái lịch sử đặc thù – nghĩa là cái lí lẽ được đào luyện bởi văn hóa Phương Tây – với một nguyên lí phổ biến, và đã áp đặt điều này như một công cụ thống trị lên những nền văn minh khác, tức là những hình thái lí lẽ khác được lịch sử đảm nhận. Nhưng khước từ cái lí lẽ thống nhất mang tham vọng tuyệt đối phải tạo điều kiện chứ không nên cản trở cuộc đi tìm các mẫu thức lí lẽ thống nhất khác – thống nhất, hẳn vậy, nhưng đó là cuộc đi tìm một tính thống nhất không bao giờ xác định và không bao giờ hoàn tất vĩnh viễn. Sự lựa chọn – giữa Brand và Peer Gynt, giữa sự cứng nhắc hoang tưởng và sự phân tán loạn tưởng, giữa tính bất động như đá và nỗi xung động thường trực – là một song đề chết trụ ở hai bên góc. Không giới hạn cảm hứng trong bất kì một hệ số thống lĩnh nào, Alce Nero, người tù trưởng Sioux già – trong quyển tự truyện tuyệt vời đọc cho người khác ghi lại năm 1931 – cuối đời nói, ông nhìn cuộc sống “từ tầm cao của một ngọn đồi đơn độc”, tức là từ một phối cảnh mang lại trật tự, ý nghĩa, và giá trị. Ông biết “bất cứ nơi nào cũng có thể là một trung tâm của thế giới”, nhưng ông luôn luôn đi tìm một trung tâm, và chỉ có cuộc đi tìm này mới cho phép ông kể lại – bên kia mọi sự cách li cá biệt – lịch sử của toàn bộ cuộc sống, không chỉ của con người mà của cả động vật và “vạn vật tươi xanh”. Cái nhìn từ trên cao, không áp đặt, ôm ấp sự khác biệt của thế giới trong tính thống nhất của nó, cho phép việc lĩnh hội sự đa bội. Đối mặt với con quỷ, Alce Nero hẳn sẽ yêu cầu đủ mọi điều, bởi chẳng có điều gì ông không ước muốn, bởi mỗi ngọn cỏ đong đưa trước gió cũng đáng để mất linh hồn. Nhưng chẳng con quỷ nào có thể đày đọa ông. Mất linh hồn vì yêu thương toàn bộ cuộc hiện diện của sự sống “thánh thiện và tốt lành” tức là cứu rỗi linh hồn, tức là lại tìm thấy linh hồn trong một cuộc hợp nhất máu mủ với cái tính đa bội của sự vật. © 2005 talawas Nguồn: Claudio Magris, “L’imbarazzo di Mefistofele”, Itaca e oltre (Ithaca và sau nữa), Garzanti Editore s.p.a., 1982