Nicolai Tufar Bitirme Tezi

T.C. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co˘grafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Tek Heceli Fiiller ve Bunların Çatı Ekleri Almı¸s Sekilleri ¸ Üzerine Bir ˙Inceleme

Tez Danı¸smanı

Prof. Dr. Hamza Zülfikar Hazırlayan

Nikolay Tufar 94016682 Ankara, 2000

Ön Söz Dil, bir toplumu olu¸sturan ki¸silerin dü¸sünce ve duygularının o toplumda ses ve anlam bakımından geçerli ortak ögeler ve kurallardan yararlanarak ba¸skalarına aktarılmasını sa˘glayan çok yönlü ve geli¸smi¸s bir sistemdir. Türkçe, en az 2000 yıllık tarihe sahip olan, dünya dillerinin arasında önemli bir yere sahiptir. Bu kadar eski bir dil olmakla beraber, Türkçemiz millî ki¸sili˘gini ortaya koyabilmi¸s bir dildir. Tarih boyunca dil, kendine özgü niteliklerini korumu¸s ve geli¸stirmi¸stir. Bu korumayı ve geli¸stirmeyi sa˘glayan ögelerin ba¸sında fiiller gelir. Tükçede fiiller di˘ger kelime türlerinin ba¸sında gelir ve dilin temelini olu¸sturur. Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük’ünde fiillerin sadece 9.000 civarında olmasına ra˘gmen isim, sıfat gibi di˘ger kelimelerin büyük bir bölümünün fiillere yapım ekleri getirilerek türetildi˘gi ortadadır. Bir ana fiil gövdesinden onlarca kelimenin türetilebilece˘gini görüyoruz. Bu türetme, dilimizi yabancı kelimelerden koruyarak onun zenginle¸stirmesine katkıda bulunuyor. Dilimizdeki fiillerin sadece tek heceli olanları ve onların çatı eki almı¸s s¸ekilleri bu tezde i¸slenmi¸stir. Bu tezin amacı, bu konuda yapılacak di˘ger çalı¸smalara tek heceli fiilleri ve bu fiillerin çatı eki almı¸s s¸ekilleri tablolarda gösterip malzeme sa˘glamaktır. Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük’ünün son baskısının hazırlamasında Sözlük’ün bilgisayar ortamında veritabanına girilmesi bu çalı¸smaya büyük bir kolaylık sa˘glamı¸stır. Zaten böyle bir çalı¸sma olmasaydı bu tezi hazırlamak neredeyse imkânsız olurdu. Bu tezi bana veren ve tezin hazırlanmasının her a¸samasında yardımda bulunan de˘gerli hocam, Prof. Dr. Hamza Zülfikar’a te¸sekkürlerimi sunmayı kendime borç biliyorum. Nikolay Tufar

1

˙ Içindekiler 1 Giri¸s

3

2 Tablolar

6

3 De˘gerlendirme 3.1 Ettirgenlik Çatı Ekleri 3.2 Edilgenlik Çatı Eki . 3.3 Dönü¸slülük Çatı Eki 3.4 ˙I¸ste¸slik Çatı Eki . . .

. . . .

. . . .

4 Sonuç

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

28 28 29 31 31 33

2

1

Giri¸s

Gramer Terimleri Sözlük’ünde “özne veya nesnenin fiilin gerçekle¸smesinde farklı durumlarını belirmek üzere, fiil tabanına, çekimden önce fiilden fiil türeten belirli eklerin getirilmesiyle meydana gelen de˘gi¸sik görünü¸slerdeki fiil s¸ekli” 1 seklinde tanımlanan çatı kavramı tezimizin inceleme alanına girmektedir. Çatı ekleri fiilden fiil yapmak için kullanılan eklerdir. Bu eklerin sadece yedi tane olmalarına ra˘gmen görevleri çok önemlidir. Çatı ekleri s¸unlardan ibarettir: • -ma-/-me- olumsuzluk eki. Fiile olumsuzluk, olmama ya da yapmama görünü¸sü verir. Kelimenin vurgusunu daima bir önceki heceye atar, böylece konu¸smada fiilden isim yapma eki -ma/-me’den fark edilir. Bugünkü Türkçemize kullanılar -yors¸imdiki zaman eki etkisiyle -mı-, -mi-, -mu- ve -mü- s¸ekli alabi˙ lir. Imek fiilin dı¸sında her fiile gelebilir, kendisinden sonra herhangi her hangi bir çatı eki gelmez: yap-ma-, aç-ma-, ol-ma-, bil-me-, dü¸s-me-, gir-me-, bin-me-, boz-ma-, co¸s-ma-, çal-ma-. • -l- edilgenlik eki. Fiile pasiflik, maruz kalma, ba¸skası tarafından yapılma veya kendi kendisine olma görünü¸sü verir. Bu ek hem geçi¸sli hem de geçi¸ssiz fiillere gelip, geçi¸ssiz fiil yapar. Çekime girdi˘ginde sadece üçüncü tekil s¸ahıs eki alabilir. Bugünkü Türkçede sesli ya da l ile biten fiillere edilgenlik görevi yüklenmi¸s -n- çatı eki gelmektedir. -ma-/-me- eki hariç di˘ger çatı eklerinden sonra gelebilir, kendisinden sonra ise yalnız ma-/-me- eki gelebilir: aç-ıl-, bin-il-, bo˘g-ul-, boz-ul-, çak-ıl-, çek-il-, çiz-il-, çöz-ül-, duy-ul-, dök-ül-, er-il-, ez-il-, gid-il-, içil-, kat-ıl-, kes-il-, öv-ül-, ser-il-, sık-ıl-, sun-ul-, tut-ul-. • -n- dönü¸slülük eki. Fiillere kendi kendine yapma veya olma görünü¸sü verir. Bu ekin dönü¸slülük görevi ta¸sıdı˘gı için geldi˘gi fiillerin büyük bir ço˘gunlu˘gunu geçi¸ssiz yapar. Kendisinden önce 1

Korkmaz (Prof. Dr.) Zeynep, Gramer Terimleri Sözlü˘gü, TDK Yayınları, Ankara 1992.

3

hiçbir çatı eki gelmez, kendisinden sonra ise çatı ekleri gelebilir. Ünlü ile biten fiillere do˘grudan do˘gruya, ünsüz ile biten fiillere yardımcı sesle ba˘glanır. N ile biten fiillere gelmemektedir: bez-en-, bul-un-, çırp-ın-, çöz-ün-, de˘g-in-, doy-un-, dü¸s-ün-, ed-in-, gez-in-, gör-ün-, kaz-ın-, sev-in-, sı˘g-ın-. Zaman zaman -l- ekin yerine geçebilmektedir: çal-ın-, dil-in-, kal-ın-, ol-un-, öl-ün-. • -¸s- i¸ste¸slik eki. Fiile kar¸sılıklı ya da birlikte yapılma görünü¸sü verir. Bu ek hem geçi¸sli hem de geçi¸ssiz fiillere gelip geçi¸ssiz fiil yapar. -¸s- eki di˘ger çatı eklerinden sonra getirilemez. Kendisinden sonra ise sadece -n- çatı eki gelebilir: al-ı¸s-, bakı¸s-, böl-ü¸s-, boz-u¸s-, çak-ı¸s-, çal-ı¸s-, çarp-ı¸s-, çat-ı¸s-, çek-i¸s-, çel-i¸s-, dön-ü¸s-, döv-ü¸s-, er-i¸s-, gel-i¸s-, gör-ü¸s-, kar-ı¸s-, kız-ı¸s-, kok-u¸s-, olu-¸s-, sık-ı¸s-. • -r- ettirgenlik eki. Fiile oldurma ve yaptırma görünü¸sü verir. Hem geçi¸sli hem de geçi¸ssiz fiillere gelip geçi¸ssiz fiil yapar. Genellikle ç, s¸, t ile biten fiillere gelir. Ünlü ile biten fiillere gelmez: bat-ır-, bit-ir-, dü¸s-ür-, geç-ir-, göç-ür-, iç-ir-, kaç-ır-, pi¸s-ir-, s¸a¸s-ır-, s¸i¸s-ir-, uç-ur-, ü¸s-ür-. • -t- ettirgenlik eki. Fiile oldurma ve yaptırma görünü¸sü verir. Hem geçi¸sli hem de geçi¸ssiz fiillere gelip geçi¸ssiz fiil yapar. Genellikle birden fazla heceli fiillere ve l, r ve biraz da k, p, ç, m ünsüzlerle biten fiilere gelir: ak-ıt-, az-ıt-, kok-ut-, sap-ıt-. • -dır-, -dir-, -dur-, -dür-, -tır-, -tir-, -tur-, -tür- ettirgenlik ekleri. Fiile oldurma ve yaptırma görünü¸sü verir. Hem geçi¸sli hem de geçi¸ssiz fiillere gelip geçi¸ssiz fiil yapar. Ünlü ile biten tek heceli ve ünsüz ile biten tüm fiillere gelir: aç-tır-, al-dır-, bas-tır-, bak-tır-, bin-dir-, boz-dur-, çak-tır-, çal-dır-, çek-tir-, çırp-tır-, dik-tir-, dur-dur-, ek-tir-, es-tir-, et-tir-, ez-dir-, er-dir-, giy-dir, in-dir-, kay-dır-, kes-tir-, kır-dır-, kız-dır-, kıy-dır-, kon-dur-,

4

öl-dür-, sa˘g-dır-, sev-dir-, sez-dir-, sız-dır-, sil-dir-, sor-dur-, sun-dur-, tat-tır-, um-dur-, uy-dur-. Çatı ekleri hem asıl fiil gövdesine hem de isimden fiil ya da fiilden fiil yapma eklerinin üzerine gelebilir. Bu tezde fiillerin tek heceli olanları ve sadece fiil gövdesine gelmi¸s çatı ekleri incelenmi¸stir. Üst üste iki ya da fazla çatı ekinin gelmi¸s s¸ekilleri ayrı bir ara¸stırma gerektiren çok geni¸s bir konu. Bu tezde bu konu incelenmemi¸stir ancak genel hatlarda de˘ginilmi¸stir.

5

2

Tablolar

Çalı¸smada Türkçe Sözlük (TDK 1998) temel alınmı¸stır. Tek heceli fiiller ayrı ayrı tespit edilerek bir liste elde edilmi¸stir. Tespit edilen 242 adet tek heceli fiil Tablo 1-3’te gösterilmi¸stir. Fiiller, soldan sa˘ga alfabetik sırasına göre dizilmi¸stir. Bu fiillerin Türkçe Sozlük’te bulunan çatı eki almı¸s s¸ekilleri Tablo 4-21’de verilmi¸stir. Bu fiilleri her satırda birer fiil olmak üzere alfabetik sırayla dizilmi¸s. Yanında da -l-, -n-, -¸s-, -r-, -t-, ve -tır-/-dır halleri gösterilmektedir. Çatı eki olan -ma-/-me- eki dilimizde her fiile gelebilmektedir. Bunun için bu ek tablolara gösterilmemi¸stir ve sonraki incelemelerde göz önünde tutulmamı¸stır. Tablolarda fiillerin sadece bir tane çatı eki almı¸s s¸ekilleri verilmektedir. Tabloda yer almı¸s çatı eklerin sayısı ise s¸öyledir: -l- -n- -¸s- -r- -t- -tır-/-dır142 67 74 23 13 144

6

açmak

a˘gmak

akmak

almak

anmak

artmak

asmak

a¸smak

atmak

aymak

azmak

basmak

bakmak

banmak

batmak

baymak

bertmek bezmek

bıkmak

biçmek

bilmek

binmek

bitmek

bo˘gmak

bölmek

börtmek bösmek bozmak

bulmak

bunmak

burmak

burkmak bükmek büzmek

caymak

co¸smak

ça˘gmak

çakmak

çalmak

çapmak çarpmak

çatmak

çavmak

çekmek

çelmek

çentmek

çıkmak

çırpmak

çıvmak

çimmek

çitmek

çizmek

çö˘gmek

çökmek

çömmek

çözmek

dalmak

de˘gmek

delmek

demek

dermek

de¸smek

dikmek

dilmek

dinmek

ditmek

dizmek

do˘gmak dökmek

dolmak

donmak dönmek

dövmek

doymak

durmak duymak

dü˘gmek

dürmek

dürtmek

dü¸smek

düzmek

e˘gmek

ekmek

emmek

ermek

esmek

e¸smek

etmek

ezmek

geçmek

Tablo 1: Tek heceli fiiller. 7

gedmek gelmek

gezmek

girmek

gitmek

giymek göçmek gömmek görmek

göymek

gülmek

gütmek

ıhmak

ı¸sımak

içmek

ilmek

inmek

irkmek

itmek

ivmek

kaçmak

kakmak

kalmak kanmak kapmak

karmak

kasmak

katmak

kaymak kazmak kepmek

kesmek

kılmak

kıpmak

kırmak

kıymak

kızmak

kaçmak

ko˘gmak

kokmak konmak kopmak

ko¸smak

kovmak koymak

kurmak kusmak küsmek

o˘gmak

olmak

onmak

ovmak

oymak

ölmek

örmek

övmek

pısmak

pi¸smek

pusmak saçmak

sa˘gmak

salmak

sançmak

kısmak

germek

gevmek

sanmak sapmak

sarmak

satmak

savmak

saymak

seçmek

sekmek

sermek

serpmek sevmek

sezmek

sıçmak

sı˘gmak

sıkmak

sımak

sızmak

sikmek

silmek

sinmek

siymek

sokmak

sökmek

solmak

Tablo 2: Tek heceli fiiller (Devam).

8

sönmek

sormak

sövmek

soymak sunmak

susmak

sünmek

sürmek

süsmek

süzmek s¸a¸smak

s¸i¸smek

takmak

tapmak

ta¸smak

tatmak

tepmek

tıkmak

tınmak

tozmak

tutmak

tünmek

tütmek

tüymek

uçmak

ulamak

ulumak

ummak

unmak

urmak

utmak

uymak

ü¸smek

ütmek

üzmek

vermek

vurmak ya˘gmak

yakmak

yanmak yarmak

yasmak

yatmak

yaymak

yazmak

yedmek yelmek

yemek

yermek

yetmek

yı˘gmak

yıkmak

yılmak

yitmek

yolmak yonmak yontmak yormak

yumak

yummak

yunmak yutmak

yüzmek Tablo 3: Tek heceli fiiller (Devam).

9

Fiil açmak

-l-

-n-

-¸s-

-t-

açılmak

a˘gmak

a˘gınmak

a˘gdırmak akıtmak

almak

alınmak

alı¸smak

aldırmak

anılmak

andırmak

artmak asmak

-tır-/-dıraçtırmak

akmak

anmak

-r-

artırmak asılmak

a¸smak

astırmak a¸sınmak

atmak

atılmak

aymak

ayılmak

a¸stırmak atı¸smak

azmak

azı¸smak

attırmak

azıtmak

azdırmak

bakmak bakılmak bakınmak bakı¸smak

baktırmak

banmak

bandırmak Tablo 4: Çatı ekleri.

10

Fiil basmak

-l-

-n-

-¸s-

-r-

basılamk

-t-

-tır-/-dırbastırmak

batmak

batırmak

baymak

bayılmak

bertmek

bertilmek

bezmek

bezenmek

bezdirmek

bıkmak

baktırmak

biçmek

biçtirmek

bilmek binmek

bilinmek

bildirmek

binilmek

bindirmek

bitmek

biti¸smek

bo˘gmak bo˘gulmak

bo˘gu¸smak

bölmek

bölünmek bölü¸smek

börtmek börtülmek Tablo 5: Çatı ekleri (Devam).

11

bitirmek

Fiil

-l-

-n-

-¸s-

-r- -t-

-tır-/-dır-

bösmek bozmak

bozulmak

bulmak bunmak

bunalmak

burmak

burulmak

bozu¸smak

bozdurmak

bulunmak bulu¸smak

buldurmak

buru¸smak

burdurmak

burkmak burkulmak bükmek

bükülmek

büzmek

büzülmek

büktürmek büzü¸smek

büzdürmek

caymak

caydırmak

co¸smak

co¸sturmak

ça˘gmak çakmak çalmak

çakılmak çalınmak

çakı¸smak

çaktırmak

çalı¸smak

çaldırmak

Tablo 6: Çatı ekleri (Devam).

12

Fiil

-l-

-n-

-¸s-

-r- -t-

-tır-/-dır-

çapmak çarpmak çarpılmak

çarpı¸smak

çarptırmak

çatmak

çatılmak

çatı¸smak

çattırmak

çekilmek

çeki¸smek

çektirmek

çavmak çekmek çelmek

çeli¸smek

çentmek çentilmek çıkmak

çıkılmak

çıkı¸smak

çırpmak

çırpılmak çırpınmak çırpı¸smak

çırptırmak

çıvmak

çıvdırmak

çimmek

çimdirmek

çitmek

çitilmek

çizmek

çizilmek

çiti¸smek çizdirmek Tablo 7: Çatı ekleri (Devam).

13

Fiil

-l-

çö˘gmek

-n-

-¸s-

-r-

çö˘günmek

çökmek

-t-

-tır-/-dırçö˘gdürmek

çökü¸smek

çöktürmek

çömmek çözmek

çözülmek çözünmek

çözdürmek

dalmak

daldırmak

de˘gmek

de˘ginmek

delmek

delinmek

demek

denmek

dermek

derilmek

de¸smek

de¸silmek

dikmek

dikilmek

dilmek

de˘gi¸smek de˘girmek

de˘gdirmek

deri¸smek

diktirmek dilinmek

dinmek

dindirmek Tablo 8: Çatı ekleri (Devam).

14

Fiil

-l-

ditmek

ditilmek

dizmek

dizilmek

-n-

-¸s-

-r-

-t-

-tır-/-dır-

dizdirmek

do˘gmak

do˘gurmak

do˘gdurmak

dolmak

doldurmak

donmak

dondurmak

doymak durmak

doyunmak doyu¸smak doyurmak durulmak

durdurmak

duymak duyulmak

duyurmak

duydurmak

dökmek dökülmek dönmek dönülmek

dönü¸smek

döndürmek

dövmek dövülmek

dövü¸smek

dövdürmek

dü˘gmek dürmek

dürülmek

dürdürmek Tablo 9: Çatı ekleri (Devam).

15

Fiil

-l-

-n-

-¸s-

dürtmek dürtülmek dü¸smek

-r-

-t- -tır-/-dır-

dürtü¸smek dü¸sünmek

dü¸sürmek

düzmek

düzülmek

e˘gmek

e˘gilmek

e˘gdirmek

ekmek

ekilmek

ektirmek

emmek

emilmek

ermek

erilmek

erinmek

emi¸smek

emdirmek

eri¸smek

erdirmek

esmek

estirmek

e¸smek

e¸silmek

e¸stirmek

etmek

edilmek

ezmek

ezilmek

geçmek

geçilmek

gedmek

gedilmek

edinmek

ettirmek ezdirmek

geçinmek

geçi¸smek

Tablo 10: Çatı ekleri (Devam).

16

geçirmek

geçtirmek

Fiil

-l-

gelmek germek

-n-

-¸s-

gelinmek

geli¸smek

-r-

-t-

-tır-/-dır-

gerilmek

gerinmek

gerdirmek

gezmek

gezilmek

gezinmek

gezdirmek

girmek

girilmek

giri¸smek

gitmek

gidilmek

gidi¸smek

giymek

giyilmek

gevmek

giyinmek

göçmek

giydirmek göçürmek

gömmek gömülmek görmek

görülmek

görünmek görü¸smek

göymek

göyünmek

gülmek

gülünmek gülü¸smek

gütmek

gördürmek

güldürmek

güdülmek

ıhmak

ıhtırmak Tablo 11: Çatı ekleri (Devam).

17

Fiil

-l-

-n-

-¸s-

-r-

ı¸sımak içmek

-t-

-tır-/-dır-

ı¸sıtmak içilmek

içirmek

ilmek

içitmek

ili¸smek

inmek

inilmek

irkmek

irkilmek

itmek

itilmek

indirmek

iti¸smek

ittirmek

ivmek

ivdirmek

kaçmak kaçılmak kaçınmak kaçı¸smak kaçırmak kakmak kakılmak kalmak

kakı¸smak kalınmak

kaldırmak

kanmak

kanırmak

kapmak kapılmak

kandırmak

kapı¸smak

kaptırmak

karmak

karılmak karınmak karı¸smak

kardırmak

kasmak

kasınmak Tablo 12: Çatı ekleri (Devam).

18

Fiil katmak

-l-

-n-

-¸s-

-t-

-tır-/-dır-

katılmak

kaymak kazmak

-r-

kazılmak kazınmak

kayırmak kayıtmak

kaydırmak

kazıtmak

kazdırmak

kepmek kesmek

kesilmek

kılmak

kesinmek

kesi¸smek

kestirmek

kırı¸smak

kırdırmak

kılınmak

kıpmak kırmak

kırılmak

kırınmak

kısmak

kısılmak

kısınmak

kıymak

kıyılmak

kıyınmak

kızmak

kızılmak

kıstırmak kıyı¸smak

kıydırmak

kızı¸smak

kızdırmak

ko˘gmak ko˘gulmak

ko˘gdurmak

kokmak

koku¸smak Tablo 13: Çatı ekleri (Devam).

19

kokutmak

Fiil

-l-

-n-

konmak konulmak

-¸s-

-r-

konu¸smak

kopmak

-t-

-tır-/-dırkondurmak

koparmak

ko¸smak ko¸sulmak

ko¸su¸smak

ko¸sturmak

kovmak kovulmak

kovdurmak

koymak koyulmak

koydurmak

kurmak

kurdurmak

kurulmak

kusmak

kusurmak

küsmek

küsü¸smek

kusturmak küstürmek

o˘gmak

o˘gunmak

olmak

olunmak

olu¸smak

oldurmak

ovunmak

ovu¸smak

ovdurmak

onmak

onulmak

ovmak

ovulmak

oymak

oyulmak

o˘gdurmak

oydurmak Tablo 14: Çatı ekleri (Devam).

20

Fiil

-l-

ölmek

-n-

-¸s-

-r-

ölünmek

-tır-/-dıröldürmek

örmek övmek

-t-

örtmek övülmek övünmek

pısmak pi¸smek

pi¸sirmek

pusmak saçmak

saçılmak

sa˘gmak

sa˘gılmak

salmak

sa˘gdırmak salınmak

saldırmak

sançmak sanmak

sanılmak

sandırmak

sapmak

sapılmak

sapıtmak saptırmak

sarmak

sarılmak sarınmak Tablo 15: Çatı ekleri (Devam).

21

Fiil

-l-

-n-

-¸s-

-r- -t-

-tır-/-dır-

satmak

satılmak

sattırmak

savmak

savılmak

savdırmak

saymak

sayılmak

seçmek

saçıimek

sayı¸smak

saydırmak saçtirmek

sekmek sermek

serilmek

serpmek serpilmek

serptirmek

sevmek

sevilmek

sevinmek sevi¸smek

sevdirmek

sezmek

sezilmek

sezinmek

sezdirmek

sı˘gınmak

sı˘gdırmak

sıçmak sı˘gmak sıkmak sımak

sıkılmak

sıkınmak sıkı¸smak sınmak

sızmak

sızdırmak Tablo 16: Çatı ekleri (Devam).

22

Fiil

-l-

-n-

-¸s-

sikmek

-r- -t-

-tır-/-dırsiktirmek

silmek

silinmek

sildirmek

sinmek

sindirmek

siymek sokmak sokulmak solmak sormak

soku¸smak solunmak

sokturmak soldurmak

sorulmak

soru¸smak

sordurmak

soymak soyulmak soyunmak

soydurmak

sökmek sökülmek

söktürmek

sönmek

söndürmek

sövmek sövülmek

sövü¸smek

sövdürmek

sunmak sunulmak

sundurmak

susmak

susturmak

sünmek

sündürmek Tablo 17: Çatı ekleri (Devam).

23

Fiil

-l-

-n-

-¸s-

-r-

-t-

sürmek sürülmek sürünmek

-tır-/-dırsürdürmek

süsmek süzmek süzülmek s¸a¸smak

süzdürmek

s¸a¸sılmak

s¸i¸smek

s¸a¸sırmak s¸i¸sinmek

s¸i¸sirmek

takmak

takılmak

takınmak takı¸smak

taktırmak

tapmak

tapılmak

tapınmak

taptırmak

ta¸smak

ta¸sınmak

ta¸sıtmak

tatmak

tattırmak

tepmek

tepilmek

tepinmek tepi¸smek

tıkmak

tıkılmak

tıkınmak

tıkı¸smak

tınmak tozmak Tablo 18: Çatı ekleri (Devam).

24

Fiil tutmak

-l-

-n-

tutulmak

-¸s-

-r-

-t-

tutu¸smak

-tır-/-dırtutturmak

tünmek tütmek

tüttürmek

tüymek uçmak

uçu¸smak uçurmak

ulamak

ulanmak

ula¸smak

ulumak

ulutmak

ummak umulmak unmak

umdurmak

unulmak

unutmak

urmak utmak

utulmak

uymak

uyulmak uyunmak uyu¸smak

ü¸smek

ü¸sü¸smek ü¸sürmek

ütmek Tablo 19: Çatı ekleri (Devam).

25

uyutmak uydurmak

Fiil

-l-

üzmek

üzülmek

vermek

verilmek

-n-

-¸s-

-r-

-t-

-tır-/-dır-

verdirmek

vurmak vurulmak vurunmak vuru¸smak

vurdurmak

ya˘gmak

ya˘gdırmak

yakmak yakılmak yakınmak yakı¸smak

yaktırmak

yanmak yanılmak

yandırmak

yarmak

yarılmak

yarı¸smak

yatılmak

yatı¸smak yatırmak

yardırmak

yasmak yatmak

yaymak yayılmak

yaydırmak

yazmak yazılmak

yazı¸smak

yazdırmak

yedmek yedilmek yelmek yemek

yeldirmek yenmek

yedirmek

Tablo 20: Çatı ekleri (Devam).

26

Fiil yermek

-l-

-n-

-¸s-

-r-

-t-

-tır-/-dır-

yerilmek

yetmek

yetinmek

yeti¸smek yetirmek

yı˘gmak

yı˘gılmak

yı˘gı¸smak

yı˘gdırmak

yıkmak

yıkılmak

yıkı¸smak

yıktırmak

yılı¸smak

yıldırmak

yılmak yitmek

yitirmek

yolmak yonmak

yolunmak

yoldurmak

yonulmak

yontmak yontulmak yormak

yorulmak

yumak

yordurmak yunmak

yummak yumulmak yutmak

yumdurmak

yutulmak

yutturmak

yüzmek

yüzdurmek Tablo 21: Tek heceli fiiller

27

3

De˘gerlendirme

3.1

Ettirgenlik Çatı Ekleri

Giri¸s bölümünde ettirgenlik ekleri olarak tanımladı˘gımız -dır-, -dir-, -dur-, -dür-, -tır-, -tir-, -tur-, -tür-, -t- ve -r- eklerin anlam itibariyle bir birine e¸sit oldu˘gunu görüyoruz. Bu demek ki bu eklerden birini kullandı˘gımızda fiile ettirgenlik görünü¸sü veririz. Tablolardaki -tır-/-dır-, -t- ve -r- sütunlara göz attı˘gımız zaman bir fiilin üç tane ettirgenlik çatı eklerinden sadece bir tanesini alabilece˘gini görüyoruz. Fiilin hangi ettirgenlik eki alaca˘gını hem yapı hem de anlam açısından belirleyebiliriz. Yapı itibariyle eklerin fiillere gelmesini s¸u kurallara ba˘glayabiliriz: • -r- eki: Ünlü ile biten fiillere gelmez. Ünsüz ile bitenlere en çok ç, s¸, t, ile bitenlere gelir: bat-ır-, bit-ir-, dü¸s-ür-, geç-ir-. Buların dı¸sında g˘ , p, y ile bitenlere de gelebilir: kay-ır-, kop-ar, de˘g-ir-. • -t- eki: Bu ek tek heceli fiillere nadir olarak gelir. Bundan dolayı Tablo 2-8’de -t- ekine ait olan sütun Genelde bo¸stur. -tır-/-dır- eki: Ünlü ile biten fiillere gelir. Ancak fiil tek heceli olunca ünsüz ile bitene de gelebilr. Böylece tek heceli fiillere mahsus s¸öyle bir genelleme kabul edebiliriz: -t- eki tek heceli fiillere genellikle gelmez. Fiil, ç, s¸, t, g˘ , p, y ile biterse -r-, aksi halde ise -tır-/-dir gelir. Bu kuralı tablomuza uygulayarak s¸u sonuçlara varabiliriz: ak-ıt-, az-ıt-, ı¸s-ıt-, iç-it-, kay-ıt-, kaz-ıt-, kok-ut-, ör-t-, sap-ıt-, ta¸s-ıt-, ulu-t-, unu-t-, uyu-t- gibi fiiller tek heceli olup -t çatı eki aldı˘gı için genel kurala aykırıdır. Ancak görünür ki -t- eki kurallara en az uyan ekidir. Zaten bu eki ile yapılmı¸s birçok kelime Türkçe’de kalıpla¸smı¸s ve neredeyse ayrı bir fiil kökü haline gelmi¸s kelimelerdir. 28

kan-ır-, kus-ur- fiilleri -r çatı ekin kullanma kuralına aykırıdır. Son olarak -tır-/-dır- eki konusunda genel görü¸s, bu ekin ger fiile gelebilece˘gi yana[13], ancak Tablo 22’de verilen fiillerin herhangi bir ettirgenlik eki almı¸s hali Türkçe Sözlük’ünde bulunmamaktadır. 3.2

Edilgenlik Çatı Eki

Edilgenlik eki olan -l-’nin bazı fiillere gelmemesinin sebebi l ile bitmesidir. Bu durumda -l- ekin yerine -n- eki gelir ve yine de edilgenlik gösterir. Bu durumda olan fiiller s¸unlardır: çal- > çal-ın-, del- > del-in- , dil- > dil-in- , gel- > gel-in- , gül- > gül-ün-, kal- > kal-ın-, kıl- > kıl-ın-, ol- > ol-un-, öl- > öl-ün-, sal- > sal- > sal-ın- , sil- > sil-in-, sol- > sol-un- , yol- > yol-un-. Bu ek fiile kendi kendine yapma veya olma görünü¸sünü verir. Bu ek, hem geçi¸sli gem de geçi¸ssiz fiillere gelip onları geçi¸ssiz yapar. Ancak yapı bakımından bu kural geçerliyse, anlam açısından çatı eki almı¸s zaten geçi¸ssiz olan fiilleri inceledi˘gimizde bu s¸ekillerin Türkçede pek kullanılmadı˘gını ve Türkçe Sözlük’ünde yer almadıg˘ ını görürüz. Tespit edilmi¸s bu tür tek heceli fiiller s¸unlardır: akmak, artılmak, azmak, batmak, bıkmak, bitmek, caymak, co¸smak, çavmak, çelmek, çıvmak, çimmek, çökmek, çömmek, dalmak, dinmek, do˘gmak, dolmak, donmak, göçmek, ı¸sımak, ivmek, kanmak, kaymak, kepmek, kıpmak, kaçmak, kokmak, kopmak, kusmak, küsmek, pısmak, pi¸smek, pusmak, sekmek, sızmak, sinmek, siymek, sönmek, susmak, sünmek, tınmak, tozmak, tünmek, tütmek, tüymek, ulumak, ü¸smek, ya˘gmak, yelmek, yılmak, yitmek. Bu fiiller zaten geçi¸ssiz. Onlara bir edilgen çatı eki getirdi˘gimizde anlam açısından Aykırı ve kula˘ga ho¸s gelmeyen bi¸s sekli geliyor: bat- > bat-ıl-, co¸s- > co¸s-ul-, göç- > göç-ul-, sız- > sız-ıl- gibi. Bu fiillere -l- çatı eki gelmez. Ancak -l- edilgenlik çatı eki almayan geçi¸sli fiillere baktı˘gımız zaman Farklı bir durum görüyoruz: 29

aymak

baymak

bertmek

bo˘gmak

bölmek

börtmek

bösmek bunmak burkmak

ça˘gmak

çapmak

çavmak

çelmek

çentmek

çıkmak

çömek

delmek

demek

dermek

de¸smek

dilmek

ditmek

dökmek

dü˘gmek

düzmek

gelmek

gevmek

girmek

gitmek

gömmek

göymek

gütmek

ilmek

irkmek

kakmak

kasmak

katmak

kepmek

kılmak

kıpmak

onmak

övmek

pısmak

pi¸smek

pusmak

saçmak

sançmak

sarmak

sekmek

sermek

sıçmak

sıkmak

sımak

siymek

süsmek

tepmek

tıkmak

tınmak

tünmek

tüymek

ulamak

urmak

utmak

ütmek

üzmek

yasmak

yedmek

yermek

yumak

yunmak

yonmak yontmak

Tablo 22: Ettirgenlik Eki Almamı¸s Fiiller

30

banmak, biçmek, bösmek, ça˘gmak, çapmak, çavmak, çelmek, ça˘gmak, çapmak, gevmek, ilmek, örmek, sançmak, süsmek, tatmak, urmak, ütmek, yasmak Bu fiiller geçi¸slidir ve -l- eki aldı˘gında geçi¸slilik kazanır. Bu fiillerden urmak, çavmak, gevmek gibi eski ya da sadece halk a˘gızlarda kullanılır. Ancak di˘gerleri biç- > biç-il-, ör- > ör-ül- gibi anlam ve yapı açısından Türkçe kurallara uygun kelimeler olu¸sturur. Bunları Türkçe Sözlük’ün yeni baskının hazırlamasında de˘gerlendirmeye önerebiliriz. 3.3

Dönü¸slülük Çatı Eki

Edilgenlik Eki inceledi˘gimizde l ile biten fiillere -l- ekin yerine -neki gelmektedir. Bunun için çal- > çal-ın-, del- > del-in- , dil- > dil-in- , gel- > gel-in- , gül- > gül-ün-, kal- > kal-ın-, kıl- > kıl-ın-, ol- > ol-un-, öl- > öl-ün-, sal- > sal- > sal-ın- , sil- > sil-in-, sol- > sol-un- , yol- > yol-un- gibi fiiller edilgenlik eki almı¸s sayılıyor ve bu bölümde incelenmeyecek. Dönü¸slülük eki aslında fiile iki ayrı görünü¸s verebilir: kendi kendine, kendi ba¸sına yapma veya olma; kendisine yapma veya olma. Hemen hemen tüm fiilere gelebilmektedir. Ancak bugünkü Türkçesinde yapı itibariyle geçerli olan bu fiiller kullanılmamaktadır. 3.4

˙ste¸slik Çatı Eki I¸

˙I¸ste¸slik eki fiillere ortakla¸sma ya da kar¸sılıklı yapma görünü¸sü verir. Kar¸sılıklı yapma ifade eden fiillerin tümü geçi¸sli fiillerden yapılmaktadır: vur- > vur-u¸s-, döv- > döv-ü¸s-, at- > at-ı¸s-, çek-i¸sgibi. Birlikte yapma ifade eden fiilleri ise tümüyle geçi¸ssiz fiillerden Olu¸sturmaktadır: ko¸s- > ko¸s-u¸s-, uç- > uç-u¸s-, böl- > böl-ü¸s-, gül- > gül-ü¸s-, dur- > dur-u¸s- gibi. -¸s- eki hem geçi¸sli hem de geçi¸ssiz fiillere getirilebilmektedir böylece tablolardaki tüm fiiller bu eki alabilmektedir. 31

Hemen hemen tüm fiilere gelebilmektedir. Ancak bugünkü Türkçesinde yapı itibariyle geçerli olan bu fiiller kullanılmamaktadır.

32

4

Sonuç

Bu çalı¸smada Türkçe Sözlük’te bulunan bütün tek heceli fiiller çatı ekleri alıp almadı˘gı açısından incelenmi¸stir. Bunun yanısıra asıl l-,-n-,-¸s-,-r-,-t-,-dır-, -dir-, -dur-, -dür-, -tır-, -tir-, -tur- ve -tür- çatı eklerini almı¸s fiillerin Türkçe Sözlük’te olup olmadıkları ara¸stırılmı¸s böylece eksikler ve tutarsızlıklar tespit edilmi¸stir. Sonuçta ortaya tek heceli fiilleri ve bu fiillerin çatı eki almı¸s hâli gösteren iki tablo olu¸sturulmu¸s, durum daha net ve açık bir biçimde ortaya konulmu¸stur. Fiillerin çatı eki almı¸s hâlleri incelenmi¸s, inceleme sırasında fiilin yapısı, fiilin geçi¸sli mi geçi¸ssiz mi oldu˘gu, fiilin anlamı göz önünde tutulmu¸stur. Sonuçta yapı bakımından Türk diline uygun olan, ancak bir anlam ta¸sımayan ya da anlam ta¸sıyıp da pek kullanılmayan ya da hiç kullanılmayan fiiller tespit edilmi¸stir. Çatı eki almı¸s bu tür fiillerin kullanıp kullanılmadı˘gı kanaatimizce derlenmesi ve iyi bir tarama yapılmasıyla mümkün olur.

33

Kaynaklar [1] Türkçe Sözlük, TDK yay., Ankara 1998 ˙ [2] Imlâ Kılavuzu, TDK yay., Ankara, 1996 [3] Aksan, D., Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim-II, TDK yay., Ankara 1980 ˙ Özel, S., Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, [4] Atabay, N., Kutlık, I., TDK yay., Ankara 1983 [5] Atalay, B. Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine bir Deneme, TDK yay., ˙Istanbul 1941 [6] Bilgegil, K., Türkçe Dilbilgisi, ˙Istanbul 1984 [7] Deny, J., Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Çev. Ali Ulvi Elöve), ˙Istanbul 1958 [8] Demiray, K., Temel Dilbilgisi, ˙Istanbul, 1958 [9] Dilacar, A., Türk Diline Genel Bir Bakı¸s, Ankara 1964 [10] Dilaçar, A., Dil, Diller ve Dilcilik, Ankara 1968 [11] Ediskun, H., Yeni Türk Dilbilgisi, ˙Istanbul 1963 [12] Emre, A. C., Türk Dilbilgisi, ˙Istanbul 1945 [13] Ergin, M., Türk Dil Bilgisi, ˙Istanbul 1980 [14] Gencan, T. N., Dilbilgisi, ˙Istanbul 1971 [15] Hatibo˘glu, V., Türkçenin ekleri, 2. Baskı, TDK yay., Ankara 1981 [16] Hatibo˘glu, V., Dilbilgisi Terimleri Sözlü˘gü, 4. Baskı, DTCF yay., Ankara 1982

34

[17] Koç, N., Yeni Dilbilgisi, ˙Istanbul 1990 [18] Koç, N., Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlü˘gü, ˙Istanbul 1992 [19] Korkmaz, Z., Gramer Terimleri Sözlü˘gü, TDK yay., Ankara 1992 [20] Kononov, A. N., Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, (TDK çev.), Moskova 1956 [21] Timurta¸s, F. K., Eski Türkiye Türkçesi, 2. Baskı, ˙Istanbul 1981 ˙ Türkçe Dersleri, Anlara Üniversi[22] Zülfikar, H., Yabancılar Için tesi Basımevi, Ankara 1969 [23] Zülfikar, H., Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, TDK yay., Ankara 1991

35