National Palliative Care Guidelines-vietnamese

Bé Y TÕ

Bé y tÕ

H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS

Nhµ xuÊt b¶n y häc Hµ Néi - 2006

chñ biªn: Thø tr­ëng Bé Y tÕ Phã chñ biªn: TS. Lý Ngäc KÝnh Vô tr­ëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ Phã Vô tr­ëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ TS. L­¬ng Ngäc Khuª Gi¸m ®èc BÖnh viÖn K PGS.TS. NguyÔn B¸ §øc ViÖn tr­ëng ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia PGS.TS. NguyÔn §øc HiÒn Héi ®ång chyªn m«n Gi¸m ®èc BÖnh viÖn K PGS.TS. NguyÔn B¸ §øc PGS.TS. NguyÔn §øc HiÒn ViÖn tr­ëng ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia Vô tr­ëng Vô Khoa häc vµ §µo t¹o - Bé Y tÕ GS.TS. Tr­¬ng ViÖt Dòng PGS.TS. NguyÔn Thanh Liªm Gi¸m ®èc BÖnh viÖn Nhi Trung ­¬ng TS. Lý Ngäc KÝnh Vô tr­ëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. TrÇn Quang Trung Ch¸nh Thanh tra - Bé Y tÕ ThS. NguyÔn Huy Quang Phã Vô tr­ëng Vô Ph¸p chÕ - Bé Y tÕ TS. Cao Minh Quang Côc tr­ëng Côc Qu¶n lý D­îc ViÖt Nam - Bé Y tÕ BS. Hµ Th¸i S¬n Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ (Th­ ký) Ban biªn so¹n Phã Vô tr­ëng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ TS. L­¬ng Ngäc Khuª ThS. Lª V¨n Kh¶m Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. NguyÔn TiÕn L©m ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. Ph¹m §øc Môc Bé m«n Y häc cæ truyÒn - §¹i häc Y Hµ Néi TS. §ç ThÞ Ph­¬ng Khoa TruyÒn nhiÔm - BÖnh viÖn B¹ch Mai ThS. Ph¹m ThÞ Thanh Thñy Khoa §iÒu trÞ ®au - BÖnh viÖn K BS. NguyÔn ThÞ Phi YÕn C¬ quan ph¸t triÓn quèc tÕ Hoa Kú BS. NguyÔn ThÞ Minh Ngäc Tæ chøc søc kháe gia ®×nh quèc tÕ ThS. Kimberly Green §¹i Y khoa Havard Hoa Kú TS. Eric Krakauer Tham gia biªn so¹n vµ cè vÊn chuyªn m«n Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ DS. NguyÔn Ph­¬ng Ch©m TS. Bïi §øc D­¬ng Phã Gi¸m ®èc BÖnh viÖn Lao vµ BÖnh phæi Trung ­¬ng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. V­¬ng ¸nh D­¬ng ThS. Ng« ThÞ BÝch Hµ Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ BÖnh viÖn K §D. NguyÔn ThÞ HiÒn Phã Tr­ëng khoa TruyÒn nhiÔm - BÖnh viÖn Nhi Trung ­¬ng TS. Bïi Vò Huy Côc phßng chèng HIV/AIDS ViÖt Nam - Bé Y tÕ BS. NguyÔn ThÞ Huúnh Vô Ph¸p chÕ - Bé Y tÕ CN. §ç Trung H­ng ViÖn Da liÔu Quèc gia TS. NguyÔn Duy H­ng Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ TS. Bïi ThÕ Khanh P. Côc tr­ëng Côc phßng chèng HIV/AIDS ViÖt Nam - Bé Y tÕ ThS. NguyÔn V¨n KÝnh ViÖn tr­ëng ViÖn Søc kháe t©m thÇn BÖnh viÖn B¹ch Mai PGS. TS TrÇn ViÕt NghÞ Tæ chøc søc kháe gia ®×nh quèc tÕ ThS. Phan Thu Ph­¬ng BÖnh viÖn K ThS. Lª V¨n Qu¶ng ViÖn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nhiÖt ®íi Quèc gia §D. NguyÔn ThÞ Thôc Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ ThS. NguyÔn §øc TiÕn TS. D­¬ng B¸ Trùc BÖnh viÖn Nhi Trung ­¬ng C¸c chuyªn gia trong n­íc vµ quèc tÕ Th­ ký ThS. Lª V¨n Kh¶m Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ BS. Hµ Th¸i S¬n Vô §iÒu trÞ - Bé Y tÕ “ H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS” ®­îc x©y dùng, hoµn thµnh, in Ên vµ ph¸t hµnh víi sù hç trî cña C¬ quan ph¸t triÓn quèc tÕ Hoa Kú-USAID, Tæ chøc søc kháe gia ®×nh quèc tÕ FHI vµ Health Policy Initiative. TS. NguyÔn ThÞ Xuyªn

I

Bé Y tÕ

Sè: 3483 / Q§-BYT

Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam

§éc lËp - Tù do - H¹nh phóc Hµ Néi, ngµy 15 th¸ng 9 n¨m 2006 QuyÕt ®Þnh VÒ viÖc ban hµnh “H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS” Bé tr­ëng Bé Y tÕ C¨n cø NghÞ ®Þnh sè 49/2003/N§-CP ngµy 15/5/2003 cña ChÝnh phñ quy ®Þnh chøc n¨ng, nhiÖm vô, quyÒn h¹n vµ c¬ cÊu tæ chøc Bé Y tÕ; C¨n cø Biªn b¶n häp Héi ®ång chuyªn m«n nghiÖm thu H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ cho ng­êi bÖnh ung th­ vµ HIV/AIDS ngµy 14/9/2006 ®­îc thµnh lËp theo QuyÕt ®Þnh sè 2601/Q§-BYT ngµy 24/7/2006 cña Bé tr­ëng Bé Y tÕ; Theo ®Ò nghÞ cña Vô tr­ëng Vô §iÒu trÞ- Bé Y tÕ, QuyÕt ®Þnh: §iÒu 1. Ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh nµy “H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµAIDS”. §iÒu 2. “H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS” ®­îc ¸p dông trong tÊt c¶ c¸c c¬ së kh¸m, ch÷a bÖnh c«ng lËp vµ ngoµi c«ng lËp. §iÒu 3. “H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS” lµ tµi liÖu ®­îc sö dông ®Ó h­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS t¹i gia ®×nh vµ céng ®ång. §iÒu 4. QuyÕt ®Þnh nµy cã hiÖu lùc sau 15 ngµy kÓ tõ ngµy ký, ban hµnh. §iÒu 5. C¸c «ng, bµ: Ch¸nh V¨n phßng, Vô tr­ëng Vô §iÒu trÞ, Ch¸nh Thanh tra, Vô tr­ëng c¸c Vô vµ Côc tr­ëng c¸c Côc thuéc Bé Y tÕ, Gi¸m ®èc c¸c bÖnh viÖn vµ ViÖn tr­ëng c¸c ViÖn cã gi­êng bÖnh trùc thuéc Bé Y tÕ, Gi¸m ®èc Së Y tÕ c¸c tØnh, thµnh phè trùc thuéc Trung ­¬ng vµ Thñ tr­ëng y tÕ c¸c ngµnh chÞu tr¸ch nhiÖm thi hµnh QuyÕt ®Þnh nµy. KT. Bé tr­ëng

N¬i nhËn:

- Nh­ §iÒu 4; - V¨n phßng ChÝnh phñ (Vô V¨n x·); - BT. TrÇn ThÞ Trung ChiÕn (®Ó b¸o c¸o); - C¸c Thø tr­ëng (®Ó biÕt) - L­u VT, §Tr.

Thø tr­ëng

(§· ký)

NguyÔn ThÞ Xuyªn

II

Môc lôc PhÇn I- Giíi thiÖu vÒ ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS

I. Kh¸i niÖm II. Nguyªn t¾c 1. C¸c nguyªn t¾c chung 2. Nguyªn t¾c hÖ qu¶ kÐp III. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ 1. TiÕp cËn triÖu chøng 2. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ë trÎ em PhÇn II. Thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ

I. KiÓm so¸t ®au 1. Kh¸i niÖm ®au 2. Ph©n lo¹i ®au vµ nguyªn nh©n 2.1. Ph©n lo¹i ®au 2.2. Nguyªn nh©n ®au 3. §¸nh gi¸ ®au 4. Xö trÝ ®au ë ng­êi lín vµ trÎ em 4.1. §iÒu trÞ ®au b»ng thuèc 4.1.1. Nguyªn t¾c chung 4.1.2. Thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid 4.1.3. §iÒu trÞ gi¶m ®au b»ng opioid 4.1.3.1. Mét sè kh¸i niÖm cÇn chó ý 4.1.3.2. C¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi 4.1.3.3. C¸c thuèc opioid 4.1.3.4. T¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc opioid 4.1.3.5. L­u ý khi dõng ®iÒu trÞ opioid 4.1.4. C¸c thuèc hç trî trong ®iÒu trÞ ®au 4.2. §au ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS cã nghiÖn ma tóy 4.2.1. §au ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS cã nghiÖn ma tuý 4.2.2. §iÒu trÞ ®au ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS cã nghiÖn ma tuý

1 1 1 1 2 2 2 3 4 4 4 4 4 4 4 6 6 6 8 10 10 11 11 13 14 14 16 16 17 18 18 19

II. Xö trÝ triÖu chøng 1. Buån n«n vµ n«n 2. Tiªu ch¶y 3. T¸o bãn 4. §au miÖng vµ nuèt ®au 5. Khã thë 6. Ho 7. YÕu, mÖt mái 8. Sèt

21 21 22 23 24 24

III

9. MÊt ngñ 10. KÝch ®éng, bån chån 11. TrÇm c¶m, lo ©u 12. Ngøa 13. LoÐt do n»m l©u

III - Ch¨m sãc t©m lý x· héi cho ng­êi bÖnh vµ ng­êi ch¨m sãc 1. Nh÷ng vÊn ®Ò chung 2. Néi dung ch¨m sãc t©m lý x· héi 2.1. Ng­êi ch¨m sãc t©m lý x· héi 2. 2. PhÈm chÊt cÇn thiÕt khi ch¨m sãc t©m lý x· héi 2.3. Ph­¬ng thøc t­ vÊn 2.4. C¸c can thiÖp ch¨m sãc t©m lý x· héi 2.4.1. X©y dùng mèi quan hÖ hîp t¸c ®iÒu trÞ 2.4.2. C¸c t×nh huèng t­ vÊn th­êng xuyªn trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc 2.4.3. ChuyÓn tiÕp dÞch vô 3. Ch¨m sãc t©m lý x· héi cho trÎ em 4. Ch¨m sãc t©m lý x· héi ®èi víi ng­êi ch¨m sãc 4.1. §¸nh gi¸ nhu cÇu 4.2. NhËn biÕt c¸c dÊu hiÖu cÇn can thiÖp 4.2.1. Qu¸ t¶i c«ng viÖc 4.2.2. C¸c dÊu hiÖu cña sù kiÖt søc 4.3. C¸c can thiÖp ch¨m sãc t©m lý x· héi 4.3.1. C¸c dÞch vô hç trî 4.3.2. Phßng ngõa t×nh tr¹ng kiÖt søc 4.3.3. §èi víi gia ®×nh ng­êi bÖnh PhÇn iii. Ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh AIDS

25 26 26 27 28 30 30 30 30 30 31 32 32 32 32 33 33 34 34 34 34 34 35 35 35 36

®iÒu trÞ b»ng thuèc kh¸ng HIV (ARV)

I. Hç trî t©m lý 1. C¸c biÓu hiÖn t©m lý 2. T­ vÊn hç trî II. Hç trî tu©n thñ ®iÒu trÞ 1. C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng tíi sù tu©n thñ 2. C¸c biÖn ph¸p gióp ng­êi bÖnh tu©n thñ

III. Xö trÝ t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc ARV 1. N«n vµ buån n«n 2. N«n, buån n«n kÌm theo ®au bông, sèt 3. Sèt vµ ph¸t ban 4. Tiªu ch¶y

IV

36 36 36 36 36 37 38 38 38 38 38

5. Tª b× ch©n tay 6. ThiÕu m¸u

39 39

7. Sái thËn, ®¸i m¸u

39

8. ¸c méng, chãng mÆt

39 40 40

9. Vµng da, vµng m¾t 10. Ph¶n øng phô nÆng PhÇn IV. Ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh

42

ung th­

42

I. Ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng tia x¹ 1. C¸c biÕn chøng 2. Ch¨m sãc ng­êi bÖnh ®ang x¹ trÞ

42 42

II. Ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng ho¸ chÊt

43

1. C¸c biÕn chøng

43

2. Xö trÝ

43

III. Ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng phÉu thuËt PhÇn V. ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi trÎ em

44 45

I. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn

45

II. Kh¸m, ®¸nh gi¸ triÖu chøng

46

III. Xö trÝ mét sè triÖu chøng giai ®o¹n cuèi

47

IV. TrÎ bÞ mÊt cha mÑ, ng­êi th©n

48

PhÇn VI. Ch¨m sãc ng­êi bÖnh giai ®äan cuèi

50

I. Hç trî tinh thÇn

50

II. Gi¶m bít sù ®au ®ín

50

III. Ch¨m sãc ®iÒu d­ìng

50

IV. Ch¨m sãc lóc qua ®êi

51

PhÇn VII. Phô lôc

53

Phô lôc 1: Danh môc c¸c thuèc gi¶m ®au vµ c¸c biÖt d­îc

53

th­êng gÆp Phô lôc 2: Qu¶n lý sö dông thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn

55

Phô lôc 3 : B¶ng hái tãm t¾t ®¸nh gi¸ ®au

57

Phô lôc 4 : §¸nh gi¸ t©m lý

60

Phô lôc 5: Phßng ngõa nhiÔm khuÈn khi ch¨m sãc ng­êi

63

nhiÔm HIV/AIDS t¹i nhµ vµ céng ®ång Phô lôc 6: Ch¨m sãc gi¶m nhÑ b»ng y häc cæ truyÒn

V

65

Bé y tÕ

Céng hßa x· héi chñ nghÜa viÖt nam §éc lËp - Tù do - H¹nh phóc

H­íng dÉn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ aids (Ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh sè 3483 /Q§-BYT ngµy 15/9/2006 cña Bé tr­ëng Bé Y tÕ )

PhÇn i Giíi thiÖu vÒ ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS I. kh¸i niÖm

Ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi m¾c bÖnh ung th­ vµ ng­êi bÖnh AIDS lµ phèi hîp c¸c biÖn ph¸p nh»m c¶i thiÖn chÊt l­îng cuéc sèng cña ng­êi bÖnh b»ng c¸ch phßng ngõa, ph¸t hiÖn sím, ®iÒu trÞ ®au vµ xö trÝ c¸c triÖu chøng thùc thÓ, t­ vÊn vµ hç trî gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t©m lý - x· héi mµ ng­êi bÖnh vµ gia ®×nh hä ph¶i chÞu ®ùng. II. Nguyªn t¾c

1. C¸c nguyªn t¾c chung a) Dµnh cho tÊt c¶ nh÷ng ng­êi m¾c bÖnh ung th­ vµAIDS; b) TiÕn hµnh ngay tõ khi ph¸t hiÖn bÖnh vµ duy tr× trong suèt qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña bÖnh (h×nh 1); c) Phèi hîp víi c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu; d) Thóc ®Èy viÖc tu©n thñ c¸c ph­¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu vµ gi¶m bít t¸c dông kh«ng mong muèn cña c¸c ph­¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®ã; ®) Hç trî ng­êi bÖnh sèng tÝch cùc ®Õn cuèi ®êi; e) Coi cuéc sèng vµ c¸i chÕt lµ mét tiÕn tr×nh b×nh th­êng, kh«ng cè ý ®Èy nhanh hoÆc tr× ho·n c¸i chÕt; g) Ch¨m sãc vÒ t©m lý - x· héi lµ yÕu tè quan träng trong ch¨m sãc gi¶m nhÑ; h) Hç trî gia ®×nh ng­êi bÖnh trong thêi gian ng­êi bÖnh ®au èm vµ khi qua ®êi; i) X©y dùng m« h×nh ch¨m sãc gi¶m nhÑ theo h×nh thøc “Nhãm ch¨m sãc ®a thµnh phÇn”, trong ®ã ng­êi bÖnh lµ trung t©m, cã sù tham gia cña nh©n viªn y tÕ, gia ®×nh ng­êi bÖnh, nh©n viªn x· héi, ng­êi t×nh nguyÖn .v.v.; k) Thùc hiÖn t¹i c¸c c¬ së y tÕ, t¹i gia ®×nh vµ céng ®ång.

§iÒu trÞ ®Æc hiÖu theo bÖnh

Ch¨m sãc gi¶m nhÑ

Ph¸t hiÖn bÖnh

ChÕt

H×nh 1: Ch¨m sãc gi¶m nhÑ trong tiÕn tr×nh bÖnh

1

2. Nguyªn t¾c “HÖ qu¶ kÐp” a) Mäi ph­¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Òu cã thÓ cã nh÷ng t¸c dông kh«ng mong muèn. Ng­êi bÖnh ë giai ®o¹n cuèi bÞ ®au vµ cã c¸c triÖu chøng khã chÞu, nÕu cã nguyÖn väng th× cã thÓ sö dông c¸c thuèc ®iÒu trÞ víi môc ®Ých ®¬n thuÇn lµ gióp hä dÔ chÞu h¬n mÆc dï cã thÓ x¶y ra c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc. b) Nguyªn t¾c nµy th­êng ®­îc ¸p dông trong ch¨m sãc giai ®o¹n cuèi ®Ó c©n nh¾c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ tèt nhÊt khi mµ c¸c biÖn ph¸p ®Òu cã nguy c¬ g©y ra c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn. VÝ dô, ng­êi bÖnh ung th­ giai ®o¹n cuèi cã ®au nÆng kÌm theo khã thë vÉn cã thÓ dïng opioid liÒu cao mÆc dï viÖc ®iÒu trÞ cã thÓ cã nguy c¬ g©y ngñ, gi¶m huyÕt ¸p, rèi lo¹n h« hÊp. c) Bèn ®iÒu kiÖn ¸p dông nguyªn t¾c “HÖ qu¶ kÐp“, bao gåm: - QuyÕt ®Þnh biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ph¶i ®¶m b¶o tÝnh ®¹o ®øc; - Môc ®Ých duy nhÊt cña ®iÒu trÞ lµ nh»m mang l¹i t¸c dông nh­ gi¶m ®au vµ gi¶m khã chÞu cho ng­êi bÖnh ®ang hÊp hèi; - Kh«ng ®­îc coi t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc (cã thÓ g©y tö vong) lµ c¸ch ®Ó ®¹t ®­îc t¸c dông tèt (gióp ng­êi bÖnh dÔ chÞu); - C¸c lîi Ých tÝch cùc do thuèc ®em l¹i ph¶i v­ît tréi so víi c¸c t¸c dông xÊu kh«ng mong muèn cã thÓ x¶y ra. III. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ 1. TiÕp cËn triÖu chøng a) C¸c triÖu chøng g©y khã chÞu rÊt hay gÆp ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS. C¸c triÖu chøng cã thÓ xuÊt hiÖn ë nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau cña bÖnh, do tiÕn triÓn cña bÖnh hoÆc t¸c dông kh«ng mong muèn cña c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ. CÇn chñ ®éng, tÝch cùc ph¸t hiÖn sím c¸c triÖu chøng nµy, ch¨m sãc ®Çy ®ñ ®Ó gióp ng­êi bÖnh bít khã chÞu, c¶i thiÖn chÊt l­îng cuéc sèng vµ hç trî ®iÒu trÞ bÖnh. b) Mçi triÖu chøng g©y khã chÞu th­êng liªn quan ®Õn nh÷ng nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh vÒ thùc thÓ hoÆc t©m lý. CÇn khai th¸c kü bÖnh sö , kh¸m cÈn thËn, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ xÐt nghiÖm vµ thùc hiÖn c¸c th¨m dß cÇn thiÕt ®Ó x¸c ®Þnh nguyªn nh©n. c) NhiÒu triÖu chøng lµ tr¶i nghiÖm riªng cña ng­êi bÖnh, kh«ng thÓ chØ dùa vµo kh¸m l©m sµng vµ xÐt nghiÖm. Nh©n viªn y tÕ cÇn t«n träng nh÷ng g× ng­êi bÖnh m« t¶ h¬n lµ dùa trªn ®¸nh gi¸ chñ quan cña m×nh. NhiÒu khi viÖc ®¸nh gi¸ triÖu chøng gÆp khã kh¨n h¬n víi trÎ em ch­a biÕt nãi, hoÆc ng­êi lín bÞ thiÓu n¨ng trÝ tuÖ v× ng­êi bÖnh kh«ng thÓ m« t¶ l¹i triÖu chøng vµ møc ®é khã chÞu. Trong tr­êng hîp nµy, cÇn dùa trªn c¸c dÊu hiÖu t×m thÊy qua th¨m kh¸m vµ m« t¶ cña ng­êi ch¨m sãc. d) CÇn x¸c ®Þnh møc ®é cña triÖu chøng ®Ó xö trÝ kÞp thêi vµ tÝch cùc. Trong mét sè tr­êng hîp, cÇn xö trÝ ngay b»ng nh÷ng thuèc phï hîp víi c¨n nguyªn cã nhiÒu triÖu chøng hç trî chÈn ®o¸n nhÊt, mµ kh«ng cÇn ph¶i chê kÕt qu¶ c¸c xÐt nghiÖm kh¼ng ®Þnh. C¸c néi dung chÝnh trong ®¸nh gi¸ triÖu chøng Hái bÖnh sö -TiÕn triÓn cña triÖu chøng: thêi ®iÓm b¾t ®Çu, tÇn suÊt xuÊt hiÖn, c­êng ®é, ®Æc ®iÓm, c¸c yÕu tè lµm cho triÖu chøng t¨ng lªn hay gi¶m ®i, t¸c ®éng cña triÖu chøng ®Õn c¸c chøc n¨ng cña c¬ thÓ. CÇn ghi nhËn ý kiÕn cña ng­êi bÖnh vÒ nguyªn nh©n g©y ra triÖu chøng).

2

-

§iÒu trÞ tr­íc ®©y vµ kÕt qu¶ ®iÒu trÞ; C¸c yÕu tè x· héi: gia ®×nh (c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, hoµn c¶nh sèng…), t¸c ®éng cña bÖnh tËt vµ triÖu chøng ®èi víi cuéc sèng gia ®×nh vµ chÊt l­îng cuéc sèng cña c¸ nh©n ng­êi bÖnh, tiÒn sö l¹m dông c¸c chÊt g©y nghiÖn; TiÒn sö dÞ øng thuèc; C¸c thuèc hiÖn t¹i ®ang sö dông.

Kh¸m thùc thÓ - Th¨m kh¸m toµn diÖn, chó ý ®Õn c¸c bé phËn c¬ thÓ bÞ ¶nh h­ëng - §¸nh gi¸ ¶nh h­ëng cña triÖu chøng ®Õn chøc n¨ng vµ bé phËn c¬ thÓ bÞ ¶nh h­ëng, bao gåm c¶ t×nh tr¹ng t©m lý vµ tinh thÇn cña ng­êi bÖnh - §¸nh gi¸ møc ®é nÆng vµ møc ®é cña triÖu chøng - S¬ bé x¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y ra c¸c triÖu chøng. §¸nh gi¸ c¸c kÕt qu¶ xÐt nghiÖm vµ th¨m dß cËn l©m sµng §­a ra c¸c chÈn ®o¸n ph©n biÖt

®) Xö trÝ triÖu chøng cã hiÖu qu¶ nhÊt khi ®iÒu trÞ ®­îc nguyªn nh©n g©y ra triÖu chøng ®ã. Trong nhiÒu tr­êng hîp, c¸c triÖu chøng sÏ gi¶m ®i khi ng­êi bÖnh ®­îc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu (ng­êi bÖnh AIDS ®­îc ®iÒu trÞ b»ng thuèc ARV hoÆc thuèc kh¸ng sinh ®iÒu trÞ nhiÔm trïng c¬ héi, ng­êi bÖnh ung th­ ®­îc ®iÒu trÞ b»ng hãa chÊt). Ch¨m sãc gi¶m nhÑ cã thÓ lµm gi¶m bít triÖu chøng mét c¸ch nhanh chãng vµ hiÖu qu¶ tr­íc khi ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu cã t¸c dông. e) C¸c biÖn ph¸p ch¨m sãc vµ ®iÒu trÞ ph¶i dùa trªn c¬ së tù nguyÖn cña ng­êi bÖnh, phï hîp víi t×nh tr¹ng bÖnh vµ hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng ng­êi bÖnh. g) CÇn n¾m râ c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn hay ®éc tÝnh tiÒm tµng cña c¸c thuèc ®iÒu trÞ ®Ó kiÓm so¸t vµ gi¶m thiÓu tèi ®a c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn nµy. 2. TiÕp cËn ch¨m sãc gi¶m nhÑ ë trÎ em Trong thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ cho trÎ em, cÇn chó ý ®Õn c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn vÒ thÓ chÊt, trÝ tuÖ, tinh thÇn cña trÎ vµ cÇn cã kü n¨ng th¨m kh¸m, ®¸nh gi¸ phï hîp. RÊt nhiÒu trÎ em nhiÔm HIV cã thÓ ®· mÊt cha hoÆc mÑ hoÆc mÊt c¶ cha vµ mÑ. Do ®ã, viÖc ch¨m sãc hç trî trÎ em ®· mÊt ng­êi th©n lµ mét néi dung rÊt quan träng vµ cÇn thiÕt.

3

PhÇn II Thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS I. kiÓm so¸t §au 1. Kh¸i niÖm ®au §au lµ c¶m gi¸c khã chÞu ë mét ng­êi do tæn th­¬ng m« hiÖn cã hoÆc tiÒm tµng, hoÆc ®­îc m« t¶ gièng nh­ cã tæn th­¬ng m« thùc sù mµ ng­êi ®ã ®ang ph¶i chÞu ®ùng. 2. Ph©n lo¹i vµ nguyªn nh©n ®au 2.1. Ph©n lo¹i ®au: Cã 2 kiÓu ®au chÝnh, gåm: a) §au c¶m thô: §au do kÝch thÝch c¸c ®Çu mót thô c¶m cña c¸c d©y thÇn kinh cßn nguyªn vÑn ch­a bÞ tæn th­¬ng. §au c¶m thô ®­îc chia thµnh hai nhãm lµ ®au th©n thÓ vµ ®au t¹ng. - §au th©n thÓ: C¸c ®Çu mót thÇn kinh t¹i da, m« c¬ x­¬ng khíp bÞ kÝch thÝch, th­êng lµ ®au khu tró. §au t¹i da th­êng cã c¶m gi¸c buèt, báng r¸t, nhãi nh­ bÞ ®©m. §au c¬ x­¬ng khíp th­êng cã c¶m gi¸c nhøc, ©m Ø. - §au t¹ng (t¹ng ®Æc vµ t¹ng rçng): C¸c ®Çu mót thÇn kinh t¹i c¸c t¹ng bÞ kÝch thÝch do th©m nhiÔm, chÌn Ðp, to hoÆc c¨ng c¸c t¹ng. §au th­êng kh«ng khu tró vµ cã c¶m gi¸c gièng nh­ bÞ chÌn Ðp hay bÞ siÕt chÆt. b) §au do bÖnh lý thÇn kinh: §au do tæn th­¬ng c¸c m« thÇn kinh ngo¹i vi hoÆc trung ­¬ng. §au th­êng cã c¶m gi¸c báng r¸t, nh­ bÞ ®iÖn giËt, tª b×, hay t¨ng c¶m (®au chØ do ®éng ch¹m nhÑ g©y nªn) t¹i nh÷ng vïng bÞ chi phèi bëi c¸c d©y thÇn kinh bÞ tæn th­¬ng. 2.2. Nguyªn nh©n ®au a) Tæn th­¬ng m« thùc sù: §au do nhiÔm khuÈn, ph¶n øng viªm, khèi u, thiÕu m¸u côc bé, chÊn th­¬ng, c¸c thñ thuËt can thiÖp y tÕ, ®éc tÝnh cña thuèc v.v… b) Tæn th­¬ng m« tiÒm tµng: Cã bÖnh lý kh«ng cã tæn th­¬ng m« nh­ng vÉn g©y ®au, vÝ dô nh­ ®au sîi c¬ (fibromyalgia). c) C¸c yÕu tè t©m lý-x· héi: - C¸c rèi lo¹n t©m thÇn nh­ trÇm c¶m hay tr¹ng th¸i lo l¾ng, bån chån cã thÓ g©y ra ®au hoÆc lµm cho t×nh tr¹ng ®au thùc thÓ nÆng thªm; vµ ng­îc l¹i, ®au thùc thÓ còng cã thÓ g©y ra c¸c rèi lo¹n t©m thÇn nh­ trÇm c¶m hoÆc lo ©u. - C¸c héi chøng t©m lý kh¸c cã thÓ dÉn ®Õn ®au m¹n tÝnh, nh­ ®au t©m lý kÐo dµi dÉn ®Õn ®au thùc thÓ hãa, rèi lo¹n do chuyÓn ®æi, rèi lo¹n do chÊn ®éng t©m lý sau chÊn th­¬ng, chøng hoang t­ëng vµ rèi lo¹n c¶m gi¸c ®au do bÖnh t©m thÇn. C¸c héi chøng t©m lý cã thÓ g©y nªn ®au hoÆc lµm ®au nÆng thªm. - Trong mét sè tr­êng hîp, ®iÒu trÞ gi¶m ®au sÏ kh«ng cã kÕt qu¶ nÕu kh«ng chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ ®­îc nguyªn nh©n c¬ b¶n nh­ c¸c tr¹ng th¸i trÇm c¶m, lo ©u hoÆc c¸c vÊn ®Ò t©m lý kh¸c. 3. §¸nh gi¸ ®au a) TiÒn sö ®au: §au tõ bao giê, kÐo dµi bao l©u, yÕu tè nµo lµm cho ®au t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i, vÞ trÝ ®au, ®au cã lan hay kh«ng, c­êng ®é, tÝnh chÊt ®au, c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®· dïng, tiÒn sö c¸c bÖnh liªn quan.

4

b) §¸nh gi¸ kiÓu ®au: (Xem phÇn 2.1) c) T×m nguyªn nh©n ®au: - Kh¸m thùc thÓ ph¸t hiÖn c¸c bÖnh hoÆc c¸c héi chøng; - §¸nh gi¸ tæng thÓ c¸c yÕu tè t©m lý, x· héi, tinh thÇn, tÝn ng­ìng, thãi quen sinh ho¹t. d) §¸nh gi¸ møc ®é ®au: - Møc ®é ®au ®­îc ®¸nh gi¸ dùa trªn c¬ së bÖnh nh©n tù ®¸nh gi¸. - §Ó cã thÓ theo dâi, so s¸nh tiÕn triÓn ®au, nªn sö dông cïng mét thang ®¸nh gi¸ trong mäi lÇn kh¸m. Cã thÓ sö dông mét trong c¸c c«ng cô d­íi ®©y ®Ó ®¸nh gi¸. L­u ý: So s¸nh thang ®iÓm, møc ®é ®au gi÷a c¸c lÇn kh¸m chØ cã gi¸ trÞ trªn tõng ng­êi bÖnh, kh«ng cã gi¸ trÞ so s¸nh gi÷a c¸c ng­êi bÖnh víi nhau.

C«ng cô sè 1: Thang ®iÓm c­êng ®é ®au - C«ng cô nµy thÝch hîp víi ng­êi lín; cã thÓ dïng ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®au c¶ ë lÇn kh¸m hiÖn t¹i vµ nh÷ng lÇn ®au tr­íc ®©y. - Cã thÓ gi¶i thÝch b»ng lêi c¸c møc ®é ®au tõ 0-10 cho ng­êi bÖnh hoÆc vÏ l¹i c«ng cô ra giÊy ®Ó sö dông. Ghi l¹i møc ®é ®au do ng­êi bÖnh tù ®¸nh gi¸ ®Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ vµ theo dâi, so s¸nh gi÷a c¸c lÇn kh¸m. Thang ®iÓm c­êng ®é ®au

0

Kh«ng ®au

1

2

3

4

5

6

§au võa

7

8

9

10

§au khñng khiÕp nhÊt

C«ng cô sè 2: Thang ®¸nh gi¸ ®au theo “NÐt mÆt Wong-Baker“ -C«ng cô nµy ®¬n gi¶n, thÝch hîp cho trÎ em vµ thÝch hîp ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®au cña lÇn kh¸m hiÖn t¹i. - Gi¶i thÝch cho ng­êi bÖnh vÒ tõng khu«n mÆt thÓ hiÖn ®ang vui vÎ v× kh«ng ®au hay ®ang ®au hoÆc rÊt ®au: biÓu hiÖn b»ng ®é cong vµ chiÒu cong cña miÖng, cung mµy, ¸nh m¾t. - §Ò nghÞ ng­êi bÖnh tù chän khu«n mÆt m« t¶ ®óng nhÊt møc ®é ®au hiÖn t¹i. Ghi l¹i sè møc ®é ®au do ng­êi bÖnh tù ®¸nh gi¸ ®Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ vµ theo dâi, so s¸nh gi÷a c¸c lÇn kh¸m. Thang ®¸nh gi¸ ®au theo nÐt mÆt Wong-Baker

5

0 Kh«ng ®au

1 H¬i ®au

3 §au h¬n n÷a

2 H¬i ®au h¬n

4 §au nhiÒu

5 Cùc kú ®au

- KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ møc ®é ®au Møc ®é ®au

Thang ®iÓm c­êng ®é ®au

Thang ®¸nh gi¸ ®au theo “NÐt mÆt Wong-Baker”

§au nhÑ

1-3

H¬i ®au

§au võa

4-6

H¬i ®au h¬n §au h¬n n÷a

§au nÆng

trªn 7

§au h¬n nhiÒu vµ cùc kú ®au

®) B¶ng hái Tãm t¾t ®¸nh gi¸ ®au (Phô lôc 3) còng lµ mét c«ng cô th­êng ®­îc dïng trong c¸c nghiªn cøu ®au ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS t¹i c¸c c¬ së ®iÒu trÞ khi muèn ®¸nh gi¸, theo dâi t¸c ®éng cña ®au lªn c¸c khÝa c¹nh cña chÊt l­îng cuéc sèng. e) L­u ý: TrÎ nhá vÉn c¶m thÊy ®au vµ khã chÞu ngay c¶ khi trÎ kh«ng cã biÓu hiÖn ra ngoµi lµ ®ang bÞ ®au. TrÎ nhá th­êng kh«ng kªu ®au ®­îc, do vËy khi ®¸nh gi¸ ®au cÇn quan s¸t kü trÎ vµ dùa vµo lêi kÓ cña ng­êi ch¨m sãc. 4. Xö trÝ ®au ë ng­êi lín vµ trÎ em a) Ng­êi bÖnh bÞ ®au cÇn ®­îc xö trÝ nh»m gi¶m ®au vµ c¶i thiÖn chÊt l­îng cuéc sèng cña hä trong mäi giai ®o¹n cña bÖnh. b) Xö trÝ ®au lµ gi¶m c­êng ®é ®au vµ ng¨n chÆn ®au t¸i ph¸t. Xö trÝ ®au cã kÕt qu¶ lµ khi ng­êi bÖnh thÊy hÕt ®au, tho¶i m¸i vµ cã thÓ duy tr× ®­îc c¸c ho¹t ®éng b×nh th­êng. c) Xö trÝ ®au cã thÓ ®­îc tiÕn hµnh t¹i c¸c c¬ së y tÕ, t¹i nhµ, céng ®ång. d) T«n träng vµ ghi nhËn m« t¶ cña ng­êi bÖnh vÒ c¶m gi¸c ®au vµ hiÖu qu¶ gi¶m ®au cña c¸c biÖn ph¸p can thiÖp, kÓ c¶ khi ng­êi bÖnh ®ang sö dông chÊt g©y nghiÖn. ®) Kh«ng chØ sö dông c¸c biÖn ph¸p xö trÝ b»ng thuèc mµ ph¶i kÕt hîp c¶ c¸c biÖn ph¸p kh«ng dïng thuèc vµ lu«n chó ý ®Õn c¸c vÊn ®Ò vÒ t©m lý. e) C¸c biÖn ph¸p gi¶m ®au vµ liÒu l­îng thuèc ®­îc sö dông tuú thuéc vµo tõng ng­êi bÖnh. 4.1. §iÒu trÞ ®au b»ng thuèc 4.1.1. Nguyªn t¾c chung a) §­êng dïng: ¦u tiªn sö dông ®­êng uèng trõ khi ng­êi bÖnh kh«ng thÓ uèng ®­îc hoÆc ®au qu¸ møc cÇn ®­îc kÞp thêi xö trÝ nhanh chãng vµ tÝch cùc. b) Mçi ng­êi bÖnh cã liÒu thuèc gi¶m ®au kh¸c nhau, liÒu ®óng lµ liÒu ®ñ ®Ó khèng chÕ ®au. 6

c) Theo dâi: Ph¶i chó ý theo dâi s¸t ®¸p øng víi ®iÒu trÞ cña ng­êi bÖnh ®Ó b¶o ®¶m hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ lµ cao nhÊt mµ t¸c dông kh«ng mong muèn l¹i Ýt nhÊt. d) Sö dông Thang gi¶m ®au ba bËc cña Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (h×nh 2): - §au nhÑ: Dïng c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid, cã thÓ dïng thªm thuèc hç trî gi¶m ®au; - §au võa: Dïng c¸c thuèc gi¶m ®au opioid nhÑ, kÕt hîp víi c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid, cã thÓ dïng thªm thuèc hç trî gi¶m ®au; - §au nÆng: Dïng c¸c thuèc gi¶m ®au opioid m¹nh, kÕt hîp víi c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid, cã thÓ dïng thªm thuèc hç trî gi¶m ®au.

§au dai d¼ng hoÆc t¨ng lªn §au dai d¼ng hoÆc t¨ng lªn

2 §au võa

Thuèc opioid 3 m¹nh +/- thuèc §au nÆng hç trî

Thuèc opioid nhÑ +/- thuèc hç trî

Thuèc kh«ng 1 opioid +/- thuèc §au nhÑ hç trî

H×nh 2 : Thang gi¶m ®au ba bËc cña Tæ chøc y tÕ thÕ giíi đ) LiÒu l­îng § LiÒu ®Òu ®Æn theo giê: Dïng thuèc gi¶m ®au th­êng xuyªn, ®Òu ®Æn theo giê, theo tõng kho¶ng thêi gian cè ®Þnh, liÒu tiÕp sau ph¶i dïng tr­íc khi liÒu tr­íc hoµn toµn hÕt t¸c dông. § LiÒu ®ét xuÊt: Lµ nh÷ng liÒu bæ sung thªm vµo liÒu th­êng xuyªn ®Ó khèng chÕ c¸c c¬n ®au ®ét xuÊt (cßn gäi lµ liÒu “cøu hé”). - C¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid (nh­ paracetamol, thuèc gi¶m ®au kh«ng steroid) chØ ®­îc dïng liÒu l­îng tèi ®a nhÊt ®Þnh trong mét ngµy v× cã thÓ cã c¸c ph¶n øng cã h¹i nÆng nÕu v­ît qu¸ liÒu quy ®Þnh. Do ®ã, c¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid cã t¸c dông rÊt h¹n chÕ trong khèng chÕ c¸c c¬n ®au cÊp tÝnh. - Kh«ng nªn dïng c¸c thuèc hç trî gi¶m ®au trong ®au do bÖnh lý thÇn kinh ®Ó ®iÒu trÞ c¸c c¬n ®au ®ét xuÊt. - Khi sö dông c¸c thuèc gi¶m ®au opioid t¹i c¸c c¬ së ®iÒu trÞ ngo¹i tró, liÒu khèng chÕ c¬n ®au ®ét xuÊt xÊp xØ 10% tæng liÒu opioid cho c¶ ngµy. VÝ dô: Ng­êi bÖnh sö dông morphin ®­êng uèng 10mg/lÇn x 4giê/lÇn: - Tæng liÒu dïng trong ngµy lµ 10mg x 6 lÇn = 60mg - LiÒu khèng chÕ c¬n ®au ®ét xuÊt lµ: 10% X 60mg = 6mg/c¬n ®au ®ét xuÊt, dïng 2- 4giê mét lÇn theo nhu cÇu

7

- Khi ph¶i dïng nhiÒu liÒu ®ét xuÊt trong ngµy, cÇn bæ sung thªm tæng liÒu ®ét xuÊt hµng ngµy vµo liÒu th­êng xuyªn theo giê.

VÝ dô: Ng­êi bÖnh dïng morphin 10mg/lÇn x 4giê/lÇn CÇn dïng liÒu “cøu hé” khèng chÕ c¬n ®au ®ét xuÊt 6mg/lÇn vµ dïng 5 lÇn trong ngµy. - Tæng l­îng liÒu “cøu hé” lµ: 6mg/lÇn x 5lÇn/ngµy = 30mg/ngµy - VËy ph¶i t¨ng liÒu th­êng xuyªn theo giê tõ 10mg lªn 15mg/lÇn x 4giê/lÇn.

- Víi c¸c c¬n ®au ph¸t sinh do sinh ho¹t nh­ khi t¾m röa, ®i l¹i,... nªn cho dïng thuèc gi¶m ®au 20-30 phót tr­íc khi tiÕn hµnh ho¹t ®éng ®ã. 4.1.2. Thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid B¶ng 1: C¸c thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid vµ c¸ch sö dông Tªn thuèc vµ §­êng dïng

LiÒu b¾t ®Çu

Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn dïng thuèc

LiÒu tèi ®a hµng ngµy

4-6 giê/ lÇn

4000mg

L­u ý

C¸c thuèc ®­îc khuyÕn c¸o: Acetaminophen (Paracetamol viªn nÐn, xi-r« dµnh cho trÎ em hµm l­îng tuú theo tõng nhµ s¶n xuÊt)

Ng­êi lín: 500 1000 mg

TrÎ em: 10-15mg/kg

- Gi¶m liÒu hoÆc kh«ng dïng cho ng­êi bÞ bÖnh gan. - Dïng qu¸ liÒu cã thÓ g©y ngé ®éc víi gan.

TrÎ em : Kh«ng qu¸ 60mg/kg

§­êng uèng

Thuèc chèng viªm kh«ng steroid (NSAIDs) Ng­êi lín: 6-8 giê / lÇn Ng­êi lín: Ibuprofen 400-800mg 2400mg (Viªn nÐn c¸c lo¹i 200, 300, 400, 600, 800mg; xi-r« dµnh cho trÎ em hµm l­îng TrÎ em: TrÎ em: tuú theo tõng nhµ 5-10mg/kg kh«ng s¶n xuÊt) dïng qu¸ liÒu §­êng uèng quy ®Þnh C¸c thuèc cã thÓ c©n nh¾c lùa chän kh¸c

8

- NÕu dïng kÐo dµi ph¶i dïng kÌm c¸c thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi víi d¹ dµy, ruét (ch­íng bông, buån n«n, n«n, ch¶y m¸u d¹ dµy ruét, loÐt d¹ dµy tiÕn triÓn) - Dïng liÒu thÊp ë ng­êi bÞ bÖnh gan nÆng

Choline magnesium trisalicylate

Ng­êi lín: 5001000mg

§­êng uèng

TrÎ em: 25mg/kg

Diclofenac (d¹ng gi¶i phãng nhanh)

Ng­êi lín: 25-75mg

8 -12 giê/ lÇn

200mg

Ng­êi lín: 500mg

12 giê/ lÇn

1000mg

Ng­êi lín: 200-400mg

8 giê/ lÇn

1200mg

Ng­êi lín: 200mg

6 giê/ lÇn

3200mg

Ng­êi lín: 25-75mg

6-8 giê/ lÇn

225mg

Ng­êi lín: - Tiªm liÒu cao lÇn ®Çu 30-60mg, sau ®ã 15-30mg; hoÆc

6 giê/ lÇn

- Cã nguy c¬ g©y xuÊt huyÕt d¹ dµy, ruét - ChØ dïng ®­îc trong thêi gian ng¾n (tèi ®a 5 ngµy). - Nªn sö dông thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i - Uèng: ®èi víi d¹ dµy, ruét. - Gi¶m liÒu ë ng­êi bÞ suy 40mg gi¶m chøc n¨ng thËn

8 -12 giê/ lÇn Ng­êi lín: 3000mg TrÎ em: kh«ng dïng qu¸ liÒu quy ®Þnh.

§­êng uèng Diflunisal

- Kh«ng cã t¸c dông huû tiÓu cÇu - Ýt ®éc tÝnh ®èi víi d¹ dµy, ruét h¬n c¸c thuèc NSAIDS kh¸c - Ph¶i gi¶m liÒu ë ng­êi bÞ suy thËn

- NÕu dïng kÐo dµi ph¶i dïng kÌm thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi víi d¹ dµy, ruét - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn

§­êng uèng Etodolac (d¹ng gi¶i phãng nhanh) §­êng uèng Fenoprofen §­êng uèng Ketoprofen (d¹ng gi¶i phãng nhanh) §­êng uèng

Ketorolac Tiªp b¾p/ tÜnh m¹ch

§­êng uèng

- Uèng: 10mg

9

- Tiªm: 120mg

- Kh«ng nªn dïng kÐo dµi qu¸ 5 ngµy. - NÕu dïng kÐo dµi ph¶i dïng kÌm thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi víi d¹ dµy, ruét - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn

Meloxicam

Ng­êi lín: 24 giê/ lÇn 7,5-15mg

30mg

- NÕu dïng kÐo dµi ph¶i dïng kÌm thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi v í i d ¹ d µ y, r u é t - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn

Ng­êi lín: 24 giê/ lÇn 20mg

20mg

- Nguy c¬ g©y xuÊt huyÕt d¹ dµy, ruét. - NÕu dïng kÐo dµi ph¶i dïng kÌm thuèc dù phßng c¸c ph¶n øng cã h¹i cña thuèc nµy ®èi víi d¹ dµy, ruét. - Gi¶m liÒu khi cã suy gi¶m chøc n¨ng thËn - Tr¸nh dïng cho ng­êibÞ bÖnh gan.

§­êng uèng

Piroxicam §­êng uèng

Thuèc gi¶m ®au t¸c dông kiÓu opioid Tramadol

Ng­êi lín: 50-100mg

4-6 giê/ lÇn

Lµ mét thuèc gi¶m ®au t¸c ®éng gièng opioid nhÑ.

§­êng uèng

Dù phßng c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn th­êng gÆp cña c¸c thuèc chèng viªm kh«ng steroid: § LoÐt d¹ dµy: - NÕu cã tiÒn sö xuÊt huyÕt tiªu ho¸, loÐt d¹ dµy, hay cã ®au vïng th­îng vÞ kh«ng râ nguyªn nh©n th× chØ sö dông paracetamol ®Ó gi¶m ®au. Khi cÇn sö dông thuèc thuéc nhãm chèng viªm gi¶m ®au kh«ng steroid, lu«n dïng cïng thuèc ®èi kh¸ng H2 (omeprazol) vµ dïng lo¹i thuèc cã Ýt ®éc tÝnh víi d¹ dµy, ruét nhÊt (choline magnesium trisalicylate). - Ngõng thuèc nÕu thÊy ®au th­îng vÞ, c¶m gi¸c khã tiªu, ph©n ®en hoÆc lÉn m¸u. § Suy gi¶m chøc n¨ng gan: Kh«ng dïng kÐo dµi cho ng­êi bÞ bÖnh gan; § Suy thËn: ThËn träng víi nh÷ng ng­êi bÖnh suy thËn hay ®ang sö dông thuèc ®iÒu trÞ bÖnh thËn. § Ch¶y m¸u: NÕu ng­êi bÖnh cã tiÓu cÇu thÊp, mÊt chøc n¨ng tiÓu cÇu hoÆc ®ang bÞ ch¶y m¸u, dïng paracetamol hoÆc choline magnesium trisalicylate ®Ó gi¶m ®au. 4.1.3. §iÒu trÞ gi¶m ®au b»ng opioid 4.1.3.1. Mét sè kh¸i niÖm cÇn l­u ý: a) Dung n¹p opioid lµ hiÖn t­îng khi dïng kÐo dµi mét lo¹i thuèc víi liÒu cè ®Þnh th× t¸c dông cña thuèc sÏ gi¶m dÇn, do ®ã ph¶i t¨ng liÒu ®Ó duy tr× ®­îc t¸c dông gi¶m ®au.

10

Dung n¹p thuèc x¶y ra khi ®iÒu trÞ opioid kÐo dµi vµ kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn bÖnh lý. b) Phô thuéc opioid lµ t×nh tr¹ng khi ngõng mét lo¹i thuèc ®ét ngét hoÆc dïng thuèc ®èi kh¸ng tranh chÊp opioid th× ng­êi sö dông sÏ xuÊt hiÖn héi chøng cai nghiÖn. Phô thuéc thuèc x¶y ra khi ®iÒu trÞ opioid kÐo dµi vµ kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn bÖnh lý. c) NghiÖn opioid lµ rèi lo¹n cã ®Æc tÝnh b¾t buéc ph¶i sö dông mét lo¹i thuèc dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ng­êi sö dông bÞ mÊt chøc n¨ng thùc thÓ, tinh thÇn vµ x· héi mµ vÉn tiÕp tôc sö dông bÊt chÊp c¸c t¸c h¹i ®ã. d) NghiÖn gi¶ t¹o lµ hµnh vi t×m c¸ch ®Ó cã thuèc do kh«ng ®­îc ®iÒu trÞ ®au ®óng møc vµ hµnh vi nµy chÊm døt sau khi ®­îc ®iÒu trÞ ®au tho¶ ®¸ng. CÇn ph©n biÖt hiÖn t­îng nghiÖn gi¶ t¹o víi nghiÖn thùc sù lµ khi ng­êi bÖnh vÉn t×m c¸ch cã thuèc mÆc dï ®· ®­îc gi¶m ®au tho¶ ®¸ng. 4.1.3.2. C¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi a) NÕu s½n cã, nªn sö dông c¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi ®Ó ®iÒu trÞ ®au m¹n tÝnh do c¸c thuèc nµy cã thÓ duy tr× nång ®é æn ®Þnh trong m¸u, do ®ã cã thÓ gi¶m ®au æn ®Þnh h¬n c¸c thuèc opioid cã t¸c dông ng¾n. b) C¸c thuèc opioid d¹ng uèng cã t¸c dông kÐo dµi bao gåm morphine, oxycodone, hydromorphone d¹ng uèng 12 giê mét lÇn, miÕng d¸n da fentanyl cã t¸c dông kÐo dµi 72 giê. c) C¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi chØ nªn sö dông ®Òu ®Æn theo giê, kh«ng sö dông ®Ó ®iÒu trÞ c¸c c¬n ®au ®ét xuÊt. Nªn dïng mét lo¹i opioid cã t¸c dông nhanh, tèt nhÊt lµ d¹ng t¸c dông nhanh cña opioid cã t¸c dông kÐo dµi, ®Ó ®iÒu trÞ c¬n ®au ®ét xuÊt. 4.1.3.3. C¸c thuèc opioid B¶ng 2: C¸c thuèc opioid nhÑ vµ c¸ch sö dông Tªn thuèc vµ §­êng dïng

LiÒu b¾t ®Çu

Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn dïng thuèc

Codein (Viªn nÐn 30mg d¹ng ®¬n chÊt, hoÆc phèi hîp víi thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid nh­ aspirin, paracetamol)

Ng­êi lín: 30-60mg

3 - 4giê/ lÇn

- Kh«ng dïng qu¸ 360mg/ngµy; trÎ em kh«ng dïng qu¸ 6 lÇn/ngµy - Cã thÓ g©y t¸o bãn - Th­êng g©y buån n«n - Gi¶m liÒu víi ng­êi suy thËn

4 giê/ lÇn

G©y rèi lo¹n chuyÓn hãa

§­êng uèng Dextropropoxy -phene §­êng uèng

L­u ý

TrÎ em: 0,5 - 1mg/kg

Ng­êi lín 65mg

11

Tªn thuèc vµ §­êng dïng

LiÒu b¾t ®Çu

Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn dïng thuèc

Morphine sulfate Ng­êi lín: dß liÒu tõ Sau khi cã 2-5 mg, sau 15-30 liÒu x¸c ®Þnh, d¹ng t¸c dông phót ®¸nh gi¸ l¹i, cã dïng 4 giê/ lÇn nhanh thÓ t¨ng lªn ®Õn 10mg §­êng uèng TrÎ em: dß liÒu tõ 0,15mg, cã thÓ lªn ®Õn 0,3mg/kg Ng­êi lín: 10-15mg

12giê/ lÇn

Morphine clohydrate Tiªm tÜnh m¹ch hoÆc tiªm d­íi da

Ng­êi lín: 2 - 5mg

3-4 giê/ lÇn

Oxycodone d¹ng t¸c dông nhanh

Ng­êi lín 5-10mg

§­êng uèng

TrÎ em: 0,1mg/kg

Oxycodone d¹ng t¸c dông kÐo dµi (Oxycontin)

Ng­êi lín 10mg

Morphine sulfate d¹ng t¸c dông kÐo dµi

L­u ý

Cã thÓ t¨ng liÒu lªn 1,5-2 lÇn sau mçi ngµy nÕu vÉn ®au dai d¼ng.

§­êng uèng

§­êng uèng

Hydromorphone

TrÎ em: 0,05 - 0,1mg/kg 3-4 giê/ lÇn

12giê/ lÇn

TrÎ em: 0,1mg/kg

Ng­êi lín: 1 - 3mg

3-4 giê/ lÇn

§­êng uèng

Hydromorphone

Lµ thuèc cã hiÖu lùc m¹nh h¬n morphine.

Ng­êi lín: 0,5 - 1mg

Tiªm tÜnh m¹ch hoÆc tiªm d­íi da

12

Lµ thuèc cã hiÖu lùc m¹nh h¬n morphine.

Fentanyl d¹ng miÕng d¸n ngÊm qua da (Duragesic)

Ng­êi lín: 25mcg/giê

D¸n 72 giê/ mét miÕng t¹i vïng ngùc vµ ®ïi

B¶ng 4 : Qui ®æi liÒu c¸c opioid kh¸c sang morphin

B¶ng 5: Qui ®æi morphin tiªm sang Fentanyl d¸n

Tõ opioid uèng kh¸c Tõ opioid tiªm kh¸c sang morphine uèng sang morphine tiªm Hydromorphone x 4 Hydromorphone x 6,7 Codein x 0,15

Codein x 0,08

Oxycodone x 2

Fentanyl x 100

- ChØ dïng trong ®au m¹n tÝnh, kh«ng dïng cho c¬n ®au ®ét xuÊt. - Kh«ng dïng khi ng­êi bÖnh ®ang sèt, ra nhiÒu må h«i, thÓ tr¹ng gÇy. - ThuËn tiÖn trong xö trÝ ®au cho ng­êi bÖnh qu¸ yÕu, kh«ng thÓ uèng hay tiªm thuèc th­êng xuyªn. - CÇn dïng thªm thuèc gi¶m ®au t¸c dông nhanh cho ®Õn khi miÕng d¸n ph¸t huy t¸c dông sau 12-18giê. - Thuèc cã gi¸ thµnh cao, khã b¶o qu¶n ë ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng Èm.

Morphin clohydrate tiªm (mg/24giê)

Fentanyl d¸n (mcg/giê)

18-35 36-59

25 50

60-83 84-107 108-131

75 100 125 150

132-156

4.1.3.4. T¸c dông kh«ng mong muèn cña c¸c thuèc opioid Nguy c¬ vÒ c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn nghiªm träng cña opioid lµ rÊt thÊp nÕu tu©n thñ chÆt chÏ c¸c quy ®Þnh chuÈn mùc vÒ kª ®¬n. a) Nªn dïng liÒu thÊp nhÊt mµ vÉn cã thÓ t¹o ®­îc t¸c dông gi¶m ®au hoµn toµn hoÆc gi¶m ®au ®Õn møc ng­êi bÖnh chÊp nhËn ®­îc. b) T¸o bãn lµ mét trong c¸c t¸c dông phô th­êng gÆp, còng cã thÓ g©y ®au vµ khã chÞu. Do ®ã, ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ ®au b»ng opioid nÕu kh«ng bÞ tiªu ch¶y cÇn ®­îc ®iÒu trÞ dù phßng t¸o bãn. c) An thÇn lu«n x¶y ra tr­íc khi cã suy gi¶m h« hÊp. V× vËy, vÉn ph¶i ®iÒu trÞ ®au tÝch cùc b»ng opioid cho ®Õn khi cã t¸c dông an thÇn x¶y ra. Buån ngñ x¶y ra ngay sau khi b¾t ®Çu ®iÒu trÞ hay khi t¨ng liÒu opioid kh«ng ph¶i lu«n lu«n do t¸c dông an thÇn cña opioid g©y ra. NhiÒu ng­êi bÖnh bÞ ®au liªn tôc hoÆc th­êng xuyªn kh«ng thÓ ngñ ®­îc sÏ ngñ ®­îc sau khi ®­îc gi¶m ®au tho¶ ®¸ng. CÇn

13

ph©n biÖt ngñ b×nh th­êng víi t¸c dông an thÇn b»ng c¸ch ®¸nh thøc ng­êi bÖnh ®Ó kiÓm tra. NÕu ng­êi bÖnh ngñ b×nh th­êng th× cã thÓ ®¸nh thøc dËy ®­îc. 4.1.3.5 L­u ý khi dõng ®iÒu trÞ opioid a) Dõng ®iÒu trÞ opioid khi: ng­êi bÖnh hÕt ®au, ®ang thö mét liÖu ph¸p gi¶m ®au thay thÕ kh¸c, hoÆc ng­êi bÖnh vi ph¹m “cam kÕt sö dông opioid” (nÕu cã). b) Khi ®· ®iÒu trÞ gi¶m ®au tõ 2 tuÇn trë lªn, cÇn thËn träng khi dõng thuèc opioid ®Ó tr¸nh g©y ra héi chøng cai nghiÖn opioid. C¸c dÊu hiÖu vµ triÖu chøng cña héi chøng cai nghiÖn gåm: sèt, ín l¹nh, v· må h«i, buån n«n, n«n, ®au quÆn bông, tiªu ch¶y, ®au c¬, mÊt ngñ, ch¶y n­íc mòi, cao huyÕt ¸p... c) §Ó tr¸nh x¶y ra héi chøng cai nghiÖn, cÇn gi¶m liÒu opioid tõ tõ trong 2-3 tuÇn. NÕu cã c¸c biÓu hiÖn triÖu chøng, cã thÓ cho l¹i liÒu cao h¬n mét chót so víi liÒu tr­íc ®ã. d) C¸c thuèc ®èi kh¸ng opioid nh­ naloxone cã thÓ g©y nªn héi chøng cai nghiÖn tøc th× ë nh÷ng ng­êi ®· ®­îc ®iÒu trÞ opioid dµi ngµy vµ cã thÓ lµm ®au ®ét ngét xuÊt hiÖn nÆng trë l¹i. đ) NÕu ph¶i sö dông naloxone ®Ó xö trÝ c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn nÆng cña opoid nh­ suy gi¶m h« hÊp, chØ nªn dïng liÒu rÊt thÊp ®Ó lµm gi¶m tèi ®a c¸c ®éc tÝnh mµ kh«ng lµm ®¶o ng­îc toµn bé t¸c dông gi¶m ®au cña opioid vµ ®Ó tr¸nh g©y nªn héi chøng cai nghiÖn. LiÒu ®iÓn h×nh lµ 0,04 0,08mg trong 10ml dung dÞch ®¼ng tr­¬ng tiªm b¾p hoÆc tÜnh m¹ch, 5 phót/lÇn cho ®Õn khi ®¹t ®­îc t¸c dông ®iÒu trÞ mong muèn. 4.1.4. C¸c thuèc hç trî trong ®iÒu trÞ ®au a) C¸c thuèc hç trî trong ®iÒu trÞ ®au cã t¸c dông gi¶m ®au, lµm t¨ng hiÖu qu¶ t¸c dông vµ gióp gi¶m liÒu cña nhãm thuèc gi¶m ®au kh«ng steroid vµ opioid. b) C¸c chØ ®Þnh chÝnh: - Nhãm corticosteroid: ®au do phï nÒ, viªm, chÌn Ðp thÇn kinh, tñy sèng. - Nhãm thuèc chèng trÇm c¶m ba vßng: ®au do tæn th­¬ng thÇn kinh g©y co giËt, t¨ng c¶m, dÞ c¶m, ®au báng r¸t. - Nhãm thuèc chèng co giËt (thuèc chèng ®éng kinh): ®au do tæn th­¬ng thÇn kinh g©y co giËt. - Nhãm chÑn ®­êng dÉn truyÒn thÇn kinh (g©y tª t¹i chç): ®au do tæn th­¬ng thÇn kinh ngo¹i vi. - Nhãm thuèc chèng co th¾t c¬ tr¬n: ®au do co th¾t c¬ tr¬n ®­êng tiªu hãa. - Nhãm thuèc gi·n c¬ v©n: ®au do co cøng c¬. - Nhãm bisphosphonate: ®au trong ung th­ di c¨n x­¬ng. B¶ng 6: C¸c thuèc hç trî trong ®iÒu trÞ ®au vµ c¸ch sö dông Tªn thuèc vµ §­êng dïng Nhãm corticosteroid Prednisolone

LiÒu l­îng vµ c¸ch dïng

T¸c dông kh«ng mong muèn

Ng­êi lín: 20-80mg, uèng vµo buæi s¸ng sau khi ¨n

T¨ng ®­êng m¸u, lo ©u, chøng lo¹n thÇn steroid, bÖnh c¬, tiªu ho¸...

TrÎ em: 1mg/kg x1-2 lÇn/ngµy, uèng sau khi ¨n

14

Dexamethasone

Ng­êi lín: 8 - 20 mg uèng vµo buæi s¸ng sau khi ¨n hoÆc tiªm tÜnh m¹ch TrÎ em: 0,3mg/kg/ngµy chia 1-2 lÇn/ngµy, uèng sau khi ¨n hoÆc tiªm tÜnh m¹ch

Nhãm thuèc chèng trÇm c¶m ba vßng Amitriptyline

L¬ m¬, h¹ huyÕt ¸p t­ Ng­êi lín: 5- 25mg (tèi ®a 200mg)/ngµy, uèng tr­íc khi ngñ thÕ ®øng, nÕu qu¸ liÒu cã thÓ g©y ®éc thÇn TrÎ em: 0,5mg/kg mét lÇn/ngµy. kinh tim NÕu cÇn thiÕt t¨ng liÒu thªm 0,2-0,4mg/kg sau 2-3 ngµy. Uèng tr­íc khi ngñ

Nhãm thuèc chèng co giËt Valproate Natri

15mg/kg/ngµy chia 3 lÇn Tèi ®a: 60mg/kg/ngµy

Gabapentin

Ng­êi lín: LiÒu khëi ®Çu 300mg tr­íc khi ngñ. Sau 2 ngµy, t¨ng lªn 300mg/lÇn x 2 lÇn/ngµy Sau 2 ngµy tiÕp theo t¨ng lªn 300mg/lÇn x 3 lÇn/ngµy TiÕp tôc t¨ng lªn theo nhu cÇu LiÒu tèi ®a 3600mg/ngµy

G©y ngñ gµ. Kh«ng dïng nÕu ng­êi bÖnh cã bÖnh gan. Gi¶m liÒu víi ng­êi giµ. G©y ngñ gµ mçi khi t¨ng thªm liÒu

TrÎ em: LiÒu khëi ®Çu 5mg/kg uèng 1 lÇn/ngµy tr­íc khi ngñ. Khi cÇn cã thÓ t¨ng liÒu lªn ®Õn 2-3 lÇn/ ngµy, sau ®ã cã thÓ t¨ng thªm 2-5 mg/kg/ngµy, liÒu tèi ®a 2400 mg/ngµy Nhãm chÑn ®­êng dÉn truyÒn thÇn kinh (g©y tª t¹i chç) Lidocain (hydrocloride) Bupivacain (hydrocloride)

B¾t ®Çu 1mg/kg, sau ®ã cã thÓ t¨ng thªm 0,5-3mg/kg. LiÒu tèi ®a 50- 150mg/ngµy 10-20mg, 3-5 lÇn/ ngµy

H¹ huyÕt ¸p, chËm nhÞp tim, yÕu c¬

10-20mg uèng 3-4 lÇn/ngµy ; hoÆc 10mg tiªm d­íi da 3-4 lÇn/ngµy, tèi ®a 60mg/ngµy

Kh¸ng muscarin ngo¹i vi g©y kh« miÖng, t¸o bãn, nhÞp tim nhanh.

Thuèc chèng co th¾t c¬ tr¬n Scopolamin (hyoscine) butylbromide

15

Scopolamin (hyoscine) hydrobromide

- Phloroglucinol hydrat 80mg + Trimethylphloroglucinol 80 mg (viªn) - Phloroglucinol hydrat 40mg + Trimethylphloroglucinol 0,04 mg (èng)

10-20mg, uèng 3-4 lÇn/ngµy; hoÆc 0,2-0,4mg, tiªm d­íi da 3-4 lÇn/ngµy; hoÆc 2mg/ngµy tiªm d­íi da liªn tôc;hoÆc 1,5-6mg/72 giê b«i hoÆc d¸n ngoµi da

Scopolamin hydrobromide cã thÓ g©y buån ngñ

4-6 viªn/ngµy; hoÆc 1-3 èng tiªm b¾p hoÆc tÜnh m¹ch

(Spasfon) Nhãm thuèc gi·n c¬ v©n Diazepam

2-10 mg uèng hoÆc tiªm tÜnh m¹ch 2-3 lÇn/ngµy

Baclofen

B¨t ®Çu 5mg uèng 3 lÇn/ngµy, tèi ®a 20mg x 3 lÇn/ngµy

Ngñ gµ, mÊt ®iÒu hoµ vËn ®éng

Nhãm bisphosphonate (dïng cho gi¶m ®au trong ung th­ di c¨n x­¬ng) Pamidronate

60-90mg tÜnh m¹ch, 4 tuÇn/ mét lÇn

Acid Zoledronic

4mg tÜnh m¹ch, 4- 8 tuÇn/ mét lÇn

Gi¶m can xi m¸u. Sèt, gi¶ cóm trong 1-2 ngµy (kh«ng th­êng xuyªn víi acid oledronic)

4.2. §au ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS cã nghiÖn ma tuý 4.2.1. §au ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS cã nghiÖn ma tuý a) Nh÷ng ng­êi nghiÖn ma tuý vµ nh÷ng ng­êi ®ang ®iÒu trÞ thay thÕ ma tóy b»ng methadone cã thÓ bÞ t¨ng nh¹y c¶m víi ®au, cã thÓ do ma tóy g©y nªn. b) PhÇn lín nh÷ng ng­êi nghiÖn ma tuý hay ®ang ®iÒu trÞ thay thÕ b»ng methadone ®Òu ®· bÞ dung n¹p víi opioid, do ®ã cÇn ®iÒu trÞ gi¶m ®au víi liÒu cao h¬n so víi nh÷ng ng­êi kh«ng sö dông ma tuý kÐo dµi. c) Mét sè ng­êi bÖnh cã tiÒn sö nghiÖn ma tuý rÊt sî ph¶i dïng hoÆc thËm chÝ tõ chèi dïng thuèc gi¶m ®au opioid v× sî bÞ t¸i nghiÖn trë l¹i. CÇn c©n nh¾c nguyÖn väng cña ng­êi bÖnh khi quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ ®au. d) Kh«ng nªn qu¸ lo sî viÖc t¸i nghiÖn khi dïng thuèc gi¶m ®au opioid cho nh÷ng ng­êi cã tiÒn sö nghiÖn ma tuý ®ang m¾c bÖnh ung th­ hoÆc AIDS, ®Æc biÖt khi ng­êi bÖnh ®ang hÊp hèi, ®ang ®au hoÆc khã thë.

16

®) Trong tr­êng hîp nh÷ng ng­êi ®ang ®iÒu trÞ thay thÕ ma tuý b»ng methadone (nÕu cã), cÇn l­u ý: - LiÒu methadone trong ®iÒu trÞ thay thÕ ma tóy (mét lÇn/ngµy) kh«ng ®ñ t¸c dông gi¶m ®au. - §iÒu trÞ thay thÕ b»ng methadone vÉn nªn tiÕp tôc liÖu tr×nh b×nh th­êng, kh«ng

-

bÞ gi¸n ®o¹n trong khi vÉn xö trÝ ®au b»ng c¸c thuèc gi¶m ®au opioid vµ kh«ng opioid kh¸c. Nguy c¬ xuÊt hiÖn c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn nghiªm träng cña opioid ë

-

nh÷ng ng­êi bÖnh ®ang ®iÒu trÞ methadone thay thÕ kh«ng cao h¬n so víi nh÷ng ng­êi bÖnh kh¸c, thËm chÝ cßn cã thÓ thÊp h¬n. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c tr­êng hîp ®ang ®iÒu trÞ thay thÕ b»ng methadone nãi bÞ ®au ®Òu v× muèn ®­îc dïng thªm opioid do ®ang nghiÖn (gäi lµ “hµnh vi t×m c¸ch cã thuèc”).

4.2.2. §iÒu trÞ ®au ë ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS cã nghiÖn ma tuý: a) §èi víi ng­êi bÖnh nghiÖn ma tóy: nÕu ®au nhÑ cã thÓ b¾t ®Çu ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc gi¶m ®au opioid nhÑ. b) NÕu ®ang ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc kh«ng opioid vÉn ®au dai d¼ng th× nªn chuyÓn sang ®iÒu trÞ b»ng opioid. Do ng­êi bÖnh cã thÓ ®· bÞ dung n¹p víi opioid, cã thÓ cÇn liÒu cao h¬n liÒu b×nh th­êng ®Ó gi¶m ®au. c) Víi nh÷ng ng­êi bÖnh bÞ ®au, cã tiÒn sö nghiÖn ma tuý nh­ng bÖnh kh«ng ph¶i ë giai ®o¹n cuèi, cã thÓ tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p gi¶m thiÓu nguy c¬ c¸c thuèc opioid bÞ sö dông sai môc ®Ých: Giíi h¹n l­îng thuèc cÊp ph¸t mçi lÇn vµ yªu cÇu tu©n thñ lÞch hÑn cè ®Þnh ®Ó -

®­îc cÊp ®¬n thuèc míi. Th­êng xuyªn kh¸m ®¸nh gi¸ ®Ó t×m ra b»ng chøng ng­êi bÖnh l¹m dông chÊt

-

ma tuý nh­ vÕt tiªm chÝch míi trªn da, thay ®æi hµnh vi mét c¸ch ®¸ng ngê, hoÆc thay ®æi tu©n thñ ®iÒu trÞ thuèc, nÕu cã ®iÒu kiÖn th× lµm xÐt nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh lo¹i ma tóy ng­êi bÖnh ®ang sö dông. Dïng c¸c thuèc opioid cã t¸c dông kÐo dµi (nÕu cã) ®Ó ®iÒu trÞ ®au m¹n tÝnh, cã

-

thÓ sö dông biÖn ph¸p qu¶n lý ®iÒu trÞ trùc tiÕp. NÕu bÖnh nh©n ®ang ®iÒu trÞ lao, hay ARV, hay methadone b»ng ph­¬ng ph¸p qu¶n lý ®iÒu trÞ trùc tiÕp th× cã thÓ cho uèng thuèc gi¶m ®au opioid cã t¸c dông kÐo dµi cïng lóc ®ã, cã thÓ cÊp liÒu thø 2 ®Ó dïng 12 giê sau. Cã thÓ c©n nh¾c viÖc lËp b¶n “cam kÕt sö dông opioid” víi ng­êi bÖnh. Néi dung cña b¶n cam kÕt nµy cã thÓ bao gåm: m« t¶ râ rµng thÕ nµo lµ sö dông thuèc ®óng vµ thÕ nµo lµ kh«ng ®óng; kÕ ho¹ch xÐt nghiÖm n­íc tiÓu; hËu qu¶ cña viÖc vi ph¹m cam kÕt, kÓ c¶ viÖc ngõng ®iÒu trÞ gi¶m ®au b»ng opioid. (Xem Phô lôc 2)

17

III. ch¨m sãc t©m lý- x· héi cho ng­êi bÖnh vµ ng­êi ch¨m sãc 1. Nh÷ng vÊn ®Ò chung a) §Æc ®iÓm t©m lý - x· héi cña ng­êi bÖnh vµ ng­êi ch¨m sãc - Ng­êi m¾c bÖnh nh­ ung th­, AIDS th­êng cã c¶m xóc, diÔn biÕn t©m lý rÊt phøc t¹p v× hä biÕt r»ng cuéc sèng cña hä ®ang bÞ ®e däa c¶ vÒ thêi gian sèng vµ chÊt l­îng cuéc sèng. Do ®ã, ng­êi bÖnh th­êng bÞ suy sôp vÒ tinh thÇn vµ cã c¸c vÊn ®Ò x· héi liªn quan ®Õn c¨n bÖnh. C¸c vÊn ®Ò th­êng gÆp lµ: sî h·i vÒ bÖnh tËt vµ c¸c can thiÖp ®iÒu trÞ; suy gi¶m kh¸t khao sèng nh­ng cã c¶m gi¸c sî chÕt; cã c¶m gi¸c téi lçi cho r»ng m×nh bÞ trõng ph¹t; gi¶m lßng tù träng; sî bÞ c« lËp vµ c« ®¬n; lo l¾ng cho t­¬ng lai cña b¶n th©n vµ gia ®×nh; lo bÞ mÊt thu nhËp vµ nghÌo ®ãi, con c¸i mÊt c¸c c¬ héi tèt, mÊt vÞ thÕ x· héi. - Ng­êi ch¨m sãc hoÆc nh÷ng ng­êi th©n trong gia ®×nh th­êng ®èi mÆt víi rÊt nhiÒu khã kh¨n khi ch¨m sãc ng­êi bÖnh ung th­ vµ HIV/AIDS nh­: buån phiÒn v× sÏ mÊt ng­êi th©n; thiÕu hoÆc kh«ng ®­îc ®µo t¹o vÒ kü n¨ng ch¨m sãc; lo l¾ng vÒ vÊn ®Ò kinh tÕ vµ t­¬ng lai cña gia ®×nh; sî bÞ c« lËp trong x· héi; mÊt ®Þa vÞ x· héi. §Æc biÖt, nh÷ng ng­êi ch¨m sãc trÎ em m¾c c¸c bÖnh trªn sÏ khã ®­¬ng ®Çu víi hoµn c¶nh h¬n vµ cÇn ®­îc hç trî ®Æc biÖt. b) Vai trß cña ch¨m sãc t©m lý -x· héi: Ch¨m sãc hay hç trî t©m lý x· héi lµ nh»m ®¸p øng víi c¸c nhu cÇu t×nh c¶m, t©m lý, x· héi cña ng­êi bÖnh vµ gia ®×nh. Ch¨m sãc t©m lý x· héi cÇn ®­îc tiÕp tôc ngay c¶ khi ng­êi bÖnh ®· qua ®êi vµ trong qu¸ tr×nh gia ®×nh ng­êi bÖnh ®ang ph¶i chÞu ®ùng sù mÊt ng­êi th©n. c) Vai trß cña ng­êi thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ: Gióp ®ì ng­êi bÖnh vµ gia ®×nh biÕt c¸ch kh¾c phôc hoµn c¶nh th«ng qua viÖc hç trî tinh thÇn, n©ng cao sù tù tin vµ sù tù chñ, c¶i thiÖn mèi quan hÖ gi÷a ng­êi bÖnh víi gia ®×nh, b¹n bÌ vµ nh÷ng ng­êi cïng hoµn c¶nh, chuyÓn göi ng­êi bÖnh ®Õn c¸c dÞch vô hç trî kinh tÕ x· héi phï hîp. 2. Néi dung ch¨m sãc t©m lý-x· héi 2.1. Ng­êi ch¨m sãc t©m lý - x· héi (ng­êi t­ vÊn) a) Ng­êi ch¨m sãc t©m lý x· héi hay ng­êi t­ vÊn chuyªn nghiÖp lµ nh÷ng chuyªn gia t­ vÊn, chuyªn gia t©m lý, b¸c sü t©m thÇn, b¸c sÜ chuyªn khoa (ung th­, HIV/AIDS) vµ ®iÒu d­ìng viªn, nh©n viªn søc kháe céng ®ång, hoÆc nh©n viªn x· héi... b) Nh÷ng ng­êi bÞ bÖnh hay bÞ ¶nh h­ëng bëi ung th­ hoÆc HIV/AIDS ®· ®­îc ®µo t¹o vÒ t­ vÊn. c) Nh÷ng ng­êi cã uy tÝn trong céng ®ång nh­ c¸c thÇy tu, c¸c nhµ s­... ®· ®­îc ®µo t¹o vÒ t­ vÊn. d) Thµnh viªn ®éi ch¨m sãc t¹i nhµ ®· ®­îc ®µo t¹o vÒ t­ vÊn. ®) Nh©n viªn y tÕ kh¸c ®· ®­îc tËp huÊn ®Þnh h­íng vÒ t­ vÊn vµ lµ ng­êi chuÈn bÞ cho ng­êi bÖnh tr­íc khi ®­îc chuyÓn ®Õn mét chuyªn gia t­ vÊn. 2.2. PhÈm chÊt cÇn thiÕt khi ch¨m sãc t©m lý - x· héi §Ó cã thÓ x©y dùng mèi quan hÖ tèt víi ng­êi bÖnh, bµy tá sù c¶m th«ng víi nh÷ng c¶m xóc, c¶m gi¸c cña ng­êi bÖnh vµ n©ng cao hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ, nh©n viªn y tÕ hay ng­êi t­ vÊn cÇn ph¶i cã nh÷ng phÈm chÊt sau: a) Tin cËy: B¶o ®¶m gi÷ bÝ mËt c¸c th«ng tin cña ng­êi bÖnh .

30

b) Tù ý thøc: Nh©n viªn y tÕ cÇn ph¶i ý thøc ®­îc th¸i ®é, gi¸ trÞ vµ niÒm tin cña riªng b¶n th©n m×nh; ®ång thêi ph¶i cëi më vµ t«n träng gi¸ trÞ vµ niÒm tin cña ng­êi kh¸c. c) Kh«ng ph¸n xÐt: Nh©n viªn y tÕ cÇn chÊp nhËn thùc tÕ lµ lèi sèng cña ng­êi bÖnh cã thÓ kh¸c víi lèi sèng cña m×nh vµ nh÷ng ng­êi xung quanh. Trong thùc tÕ, nh©n viªn y tÕ còng cã thÓ cã c¶m nhËn nh­ lµ ph¸n xÐt ng­êi kh¸c, nh­ng kh«ng ®­îc ®Ó c¸c ph¸n xÐt ®ã lµm ¶nh h­ëng ®Õn viÖc ch¨m sãc ng­êi bÖnh. d) TÝnh chuyªn nghiÖp: Nh©n viªn y tÕ cÇn ý thøc ®Ó b¶n th©n m×nh kh«ng bÞ ¶nh h­ëng bëi t×nh c¶m cña ng­êi bÖnh hoÆc ng­êi th©n ®ang ch¨m sãc ng­êi bÖnh. TÝnh chuyªn nghiÖp trong c«ng viÖc sÏ gióp cho nh©n viªn y tÕ tr¸nh khái bÞ ¶nh h­ëng t©m lý vµ c¶m xóc tõ ng­êi bÖnh vµ tõ ng­êi th©n ch¨m sãc. Trong thùc hµnh ch¨m sãc, cÇn ph¶i ­u tiªn ch¨m sãc theo nhu cÇu cña ng­êi bÖnh vµ ®èi xö víi mäi ng­êi bÖnh nh­ nhau. ®) TÝnh ®¹o ®øc: Lµ sù trung thùc víi ng­êi bÖnh vµ ®­a ra quyÕt ®Þnh tèt nhÊt, cã lîi Ých cho ng­êi bÖnh. TÝnh chuyªn nghiÖp vµ hµnh vi ®¹o ®øc cña nh©n viªn y tÕ sÏ gióp ng­êi bÖnh thÊy an toµn vµ yªn t©m. e) C¶m th«ng: Lµ kh¶ n¨ng hiÓu ®­îc nh÷ng c¶m xóc, suy nghÜ vµ tr¶i nghiÖm cña ng­êi kh¸c mµ kh«ng cÇn ng­êi ®ã ph¶i nãi ra. g) HiÓu biÕt chuyªn m«n: Nh©n viªn y tÕ cÇn ph¶i hiÓu râ vÒ bÖnh ung th­ hay HIV/AIDS ®Ó cã kh¶ n¨ng trao ®æi víi bÖnh nh©n. Tuy nhiªn, cÇn sö dông ng«n ng÷ dÔ hiÓu khi trao ®æi. h) HiÓu biÕt vÒ v¨n ho¸: Nh©n viªn y tÕ cÇn cã hiÓu biÕt vÒ tÝn ng­ìng, v¨n hãa cña ng­êi bÖnh; ph¶i t«n träng v¨n ho¸ vµ tÝn ng­ìng cña hä vµ biÕt chÊp nhËn c¸c hµnh vi cã thÓ kh«ng phï hîp víi m×nh. CÇn thËt cÈn thËn ®Ó kh«ng ¸p ®Æt c¸c ý nghÜa gi¸ trÞ vµ niÒm tin cña m×nh lªn ng­êi bÖnh. 2.3. Ph­¬ng thøc t­ vÊn a) L¾ng nghe tÝch cùc: Ghi nhËn vµ nhËn biÕt c¶ th«ng ®iÖp b»ng lêi vµ kh«ng lêi cña ng­êi bÖnh. Ng­êi t­ vÊn cÇn thÓ hiÖn cho ng­êi bÖnh thÊy m×nh ®ang l¾ng nghe b»ng c¸ch gËt ®Çu, cïng ngåi víi ng­êi bÖnh vµ nh×n hä (t¹o mèi liªn hÖ b»ng ¸nh m¾t). Vai trß cña ng­êi t­ vÊn lµ ®éng viªn, khuyÕn khÝch, gióp ng­êi bÖnh nãi ®­îc nhiÒu ®iÒu nhÊt. b) HiÓu vµ thÓ hiÖn sù chia sÎ: Lµ qu¸ tr×nh ®¸p øng th«ng minh, hiÓu ®óng tr¹ng th¸i c¶m xóc hoÆc quan ®iÓm cña ng­êi bÖnh. Ng­êi t­ vÊn x¸c nhËn l¹i b»ng lêi vµ b»ng c¶ nh÷ng biÓu hiÖn kh«ng thµnh lêi vÒ tr¹ng th¸i t×nh c¶m mµ ng­êi bÖnh ®· chia sÎ. ViÖc thÓ hiÖn sù chia sÎ sÏ gióp ng­êi bÖnh c¶m thÊy mèi quan t©m hoÆc ý nghÜ cña m×nh ®­îc hiÓu ®óng, do ®ã khuyÕn khÝch hä tiÕp tôc tham gia t­ vÊn. c) B¶o ®¶m bÝ mËt: Ng­êi bÖnh ph¶i c¶m thÊy yªn t©m r»ng th«ng tin m×nh chia sÎ kh«ng bÞ tiÕt lé cho ng­êi kh¸c biÕt nÕu hä ch­a ®ång ý. Tuy nhiªn, do ng­êi ch¨m sãc còng cÇn ®­îc biÕt râ vÒ bÖnh c¶nh ®Ó phßng tr¸nh l©y nhiÔm nªn ng­êi t­ vÊn còng cã vai trß hç trî cho ng­êi bÖnh th«ng b¸o vÒ bÖnh tËt cña m×nh cho nh÷ng ng­êi liªn quan mét c¸ch thuËn lîi dÔ dµng. Ng­êi t­ vÊn còng sÏ gióp gia ®×nh ng­êi bÖnh chuÈn bÞ ®ãn nhËn th«ng tin vÒ t×nh h×nh bÖnh tËt cña ng­êi bÖnh. d) §¸nh gi¸ nhu cÇu t©m lý -x· héi cña ng­êi bÖnh: Lµ c¸ch gióp nh©n viªn y tÕ hay ng­êi t­ vÊn tiÕn hµnh c¸ch thøc, tr×nh tù vµ néi dung t­ vÊn phï hîp. §ång thêi, sau mçi lÇn t­ vÊn cÇn ®¸nh gi¸ l¹i nhu cÇu ch¨m sãc t©m lý x· héi cho ng­êi bÖnh vµ chia sÎ th«ng tin víi c¸c thµnh viªn trong nhãm ch¨m sãc gi¶m nhÑ (nÕu cã). Sö dông b¶ng ®¸nh gi¸ t©m lý (Phô lôc 4) ®Ó ®¸nh gi¸. CÇn ®¸nh gi¸ nhu cÇu t©m lý x·

31

héi vµ hç trî c¬ b¶n cho ng­êi bÖnh. Mét sè tr­êng hîp cÇn ®­îc chuyÓn ®Õn chuyªn gia t©m lý hoÆc b¸c sÜ t©m thÇn. 2.4. C¸c can thiÖp ch¨m sãc t©m lý - x· héi 2.4.1. X©y dùng mèi quan hÖ hîp t¸c ®iÒu trÞ Mèi quan hÖ ch©n thµnh gi÷a nh©n viªn y tÕ vµ ng­êi bÖnh kh«ng chØ t¹o nªn sù thay ®æi tÝch cùc trong cuéc sèng cña ng­êi bÖnh mµ cßn gióp cho viÖc tu©n thñ ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ cña c¸c can thiÖp ®iÒu trÞ. Mèi quan hÖ hîp t¸c ®iÒu trÞ th­êng ®­îc x©y dùng qua c¸c giai ®o¹n sau: a) X©y dùng quan hÖ: ViÖc x©y dùng mèi quan hÖ th©n thiÖn vµ tin cËy nªn ®­îc b¾t ®Çu ngay tõ lÇn gÆp gì ®Çu tiªn. Nh©n viªn y tÕ nªn chµo ng­êi bÖnh vµ gäi hä b»ng tªn víi th¸i ®é cëi më, th©n thiÖn vµ cÇn dµnh vµi phót ®Çu tiªn cña cuéc gÆp ®Ó nãi chuyÖn. §iÒu nµy sÏ t¹o nªn sù tin t­ëng vµ cñng cè mèi quan hÖ gi÷a hai bªn. b) X¸c ®Þnh vÊn ®Ò ng­êi bÖnh quan t©m: Lµ b­íc tiÕp theo ®Ó nh©n viªn y tÕ cã thÓ hái ng­êi bÖnh vÒ nh÷ng lo l¾ng cña hä. Nªn sö dông nh÷ng c©u hái më hay nh÷ng c©u nãi cã tÝnh chÊt nh­ lµ mét cuéc trß chuyÖn, l¾ng nghe ch¨m chó vµ hái l¹i ®Ó lµm râ h¬n. c) T×m hiÓu c¸c ph­¬ng ¸n lùa chän: Sau khi ®· x¸c ®Þnh nhu cÇu vµ nh÷ng lo l¾ng cña ng­êi bÖnh, cã thÓ t×m c¸c ph­¬ng ¸n ®­îc lùa chän ®Ó gi¶i quyÕt. Nh©n viªn y tÕ cÇn gióp ng­êi bÖnh x¸c ®Þnh c©u tr¶ lêi hay gi¶i ph¸p phï hîp nhÊt cho mèi quan t©m cña hä. d) §­a ra gi¶i ph¸p: Gióp ®ì ng­êi bÖnh quyÕt ®Þnh gi¶i ph¸p sÏ ®­îc thùc hiÖn vµ s¬ bé ®Æt ra nh÷ng b­íc tiÕn hµnh. 2.4.2. C¸c t×nh huèng t­ vÊn th­êng xuyªn trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc a) T­ vÊn hç trî t©m lý khi chuÈn bÞ chia sÎ th«ng tin vÒ bÖnh tËt cho gia ®×nh vµ ng­êi th©n: Lµ viÖc nh©n viªn y tÕ gióp ®ì ng­êi bÖnh th«ng b¸o viÖc bÞ bÖnh ung th­ hay nhiÔm HIV cho ng­êi th©n cña hä. b) T­ vÊn vÒ c¸c can thiÖp ®iÒu trÞ: C¸c ph­¬ng ph¸p can thiÖp (b»ng thuèc ARV ®èi víi ng­êi nhiÔm HIV/AIDS, hãa chÊt, tia x¹ hay phÉu thuËt ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­), môc tiªu cña ®iÒu trÞ vµ tÇm quan träng cña tu©n thñ ®iÒu trÞ . c) T­ vÊn thùc hµnh sèng tÝch cùc. d) T­ vÊn phßng l©y nhiÔm HIV(®Æc biÖt víi nh÷ng ng­êi ®ang cã ho¹t ®éng t×nh dôc). ®) T­ vÊn cho ng­êi ch¨m sãc ng­êi bÖnh. e) T­ vÊn hç trî c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh ng­êi bÖnh. g) T­ vÊn chuÈn bÞ cho bÖnh nh©n qua ®êi. h) T­ vÊn cho gia ®×nh bÞ mÊt ng­êi th©n. 2.4.3. ChuyÓn tiÕp dÞch vô Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c dÞch vô t©m lý - x· héi ®Òu ®­îc cung cÊp t¹i mét n¬i, v× vËy viÖc chuyÓn ng­êi bÖnh AIDS hay ung th­ tíi c¸c dÞch vô kh¸c nhau nh»m t¹o ®iÒu kiÖn cho ng­êi bÖnh ®­îc hç trî ®Çy ®ñ nhÊt vµ tèt nhÊt lµ rÊt cÇn thiÕt. a) C¬ së n¬i ng­êi bÖnh ®­îc chuyÓn tíi

32

Tuú thuéc vµo møc ®é vµ nhu cÇu vÒ lo¹i h×nh ch¨m sãc, nhu cÇu vÒ hç trî t©m lý x· héi cã thÓ chuyÓn ng­êi bÖnh ®Õn nh÷ng c¬ së sau: nhãm hç trî ®ång ®¼ng (nhiÔm HIV/AIDS) hay nh÷ng ng­êi cïng c¶nh ngé (ung th­); nhãm ch¨m sãc t¹i nhµ; phßng kh¸m, bÖnh viÖn hoÆc nhµ ®iÒu d­ìng; ng­êi ®øng ®Çu vÒ t«n gi¸o; c¸c c¬ quan vµ tæ chøc x· héi (hç trî vÒ n¬i ë, viÖc lµm); c¬ së ch¨m sãc vµ b¶o vÖ trÎ em; c¬ quan hç trî ph¸p luËt, chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng vµ c¬ quan th«ng tin. b) B¶o ®¶m chÊt l­îng chuyÓn tiÕp dÞch vô: §Ó viÖc chuyÓn tiÕp dÞch vô cho ng­êi bÖnh phï hîp víi nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng thùc tÕ, cÇn chó ý c©n nh¾c nh÷ng vÊn ®Ò sau: - Ng­êi bÖnh ph¶i ®ång ý chia sÎ th«ng tin víi c¸c thµnh viªn cña nhãm ch¨m sãc (nÕu cã). - Ng­êi bÖnh ®­îc h­íng dÉn ®Ó t×m hiÓu vµ x¸c ®Þnh n¬i tiÕp nhËn phï hîp víi nhu cÇu cña hä. Cã thÓ cung cÊp cho ng­êi bÖnh th«ng tin vÒ danh s¸ch, ®Þa chØ c¸c c¬ së cung cÊp dÞch vô phï hîp (nÕu cã). - T¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ng­êi bÖnh tiÕp cËn b»ng c¸ch trùc tiÕp ®­a hä ®Õn c¬ së tiÕp nhËn. - C¬ së tiÕp nhËn ng­êi bÖnh ph¶i ®­îc cung cÊp th«ng tin (giÊy tê hoÆc trao ®æi trùc tiÕp) vÒ t×nh tr¹ng ng­êi bÖnh. - VËn ®éng sù ñng hé cho quyÒn lîi cña ng­êi bÖnh, nhÊt lµ ng­êi bÖnhAIDS. - Cñng cè hÖ thèng chuyÓn tiÕp dÞch vô (nÕu s½n cã). - X©y dùng m¹ng l­íi vµ quy tr×nh chuyÓn tiÕp chuÈn mùc trong mäi kh©u cña quy tr×nh ch¨m sãc. 3. Ch¨m sãc t©m lý - x· héi ®èi víi trÎ em Ch¨m sãc trÎ em bÞ m¾c c¸c bÖnh ung th­, bÞ nhiÔm hoÆc ¶nh h­ëng bëi HIV/AIDS lµ mét c«ng viÖc khã kh¨n vÒ mÆt t×nh c¶m cho gia ®×nh vµ ng­êi ch¨m sãc. TrÎ em cÇn ®­îc hç trî t©m lý liªn tôc ®Ó ®­¬ng ®Çu víi t×nh huèng nµy. V× vËy, ng­êi ch¨m sãc cÇn hiÓu râ ®Ó thùc hµnh tèt vÒ mét sè vÊn ®Ò sau: a) Giao tiÕp, t­¬ng t¸c víi x· héi: Gióp trÎ tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng dµnh cho trÎ em nh­ ®i häc, cã b¹n bÌ, vui ch¬i vµ tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng phï hîp kh¸c cña céng ®ång. b) Nhu cÇu vui ch¬i: TrÎ bÞ bÖnh cÇn ®­îc vui ch¬i hoÆc quan s¸t c¸c trÎ kh¸c ch¬i nÕu t×nh tr¹ng søc kháe cña trÎ kh«ng cho phÐp trÎ tham gia trùc tiÕp. c) Ch¨m sãc tinh thÇn: Ch¨m sãc vÒ tinh thÇn vµ tÝn ng­ìng sÏ mang l¹i hy väng, sù hoµ hîp vµ sù chÊp nhËn cho trÎ em vµ ng­êi ch¨m sãc. d) ThÓ hiÖn t×nh yªu: ThÓ hiÖn t×nh yªu vµ sù th­¬ng mÕn khi ch¨m sãc sÏ gióp trÎ sím phôc håi søc kháe, gi¶m nçi ®au thÓ x¸c vµ lµm dÞu bít nçi ®au tinh thÇn. 4. Ch¨m sãc t©m lý - x· héi ®èi víi ng­êi ch¨m sãc Ng­êi ch¨m sãc lµ ng­êi liªn tôc gióp ®ì cho ng­êi bÖnh, cã thÓ lµ b¹n bÌ, thµnh viªn trong gia ®×nh hay hµng xãm, hoÆc do nhiÒu ng­êi cïng ch¨m sãc. §©y lµ nguån lùc quan träng trong ch¨m sãc gi¶m nhÑ. Trong thùc tÕ, nhu cÇu cña ng­êi ch¨m sãc th­êng Ýt ®­îc c¸c dÞch vô x· héi vµ y tÕ chó ý, vµ ®«i khi coi vai trß ch¨m sãc cña hä lµ ®­¬ng nhiªn. Do vËy, ng­êi ch¨m sãc th­êng bÞ c¨ng th¼ng, kh«ng ®­îc ®µo t¹o vÒ kü n¨ng ch¨m sãc cÇn thiÕt, mÖt mái c¶ vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn.

33

4.1. §¸nh gi¸ nhu cÇu §Ó ®¸nh gi¸ nhu cÇu t©m lý x· héi vµ møc ®é c¨ng th¼ng cña ng­êi ch¨m sãc, cÇn t×m hiÓu mèi quan t©m vµ nh÷ng khã kh¨n th«ng qua c¸c c©u hái ®èi víi ng­êi ch¨m sãc: a) Cã cho r»ng v× ph¶i dµnh thêi gian ch¨m sãc ng­êi bÖnh nªn kh«ng cßn ®ñ thêi gian cho b¶n th©n? b) Cã bÞ c¨ng th¼ng v× ph¶i ch¨m sãc cho ng­êi bÖnh trong khi vÉn ph¶i cè hoµn thµnh c¸c c«ng viÖc kh¸c (c«ng viÖc riªng cña b¶n th©n, gia ®×nh...) kh«ng? c) Cã thÊy cÇn dµnh thªm nhiÒu thêi gian h¬n cho ng­êi bÖnh kh«ng ? d) Cã c¶m thÊy c¨ng th¼ng khi ë gÇn ng­êi bÖnh? ®) C¶m thÊy bùc tøc hay giËn d÷ khi ë gÇn ng­êi bÖnh kh«ng? e) Ng­êi bÖnh cã lµm ¶nh h­ëng kh«ng tèt ®Õn quan hÖ cña ng­êi ch¨m sãc víi nh÷ng thµnh viªn trong gia ®×nh m×nh, b¹n bÌ m×nh kh«ng? g) Cã vÊn ®Ò g× vÒ søc kháe do ch¨m sãc cho ng­êi bÖnh kh«ng? h) Cã c¶m thÊy m×nh kh«ng cã kh«ng gian vµ thêi gian riªng cho b¶n th©n v× ph¶i ch¨m sãc ng­êi bÖnh kh«ng? i) C¶m thÊy cuéc sèng x· héi cña m×nh bÞ tæn th­¬ng v× ph¶i ch¨m sãc ng­êi bÖnh? h) C¶m thÊy kh«ng kiÓm so¸t ®­îc cuéc sèng cña b¶n th©n v× bÖnh tËt cña ng­êi bÖnh? l) Cã c¶m thÊy kh«ng biÕt râ ph¶i lµm g× víi ng­êi bÖnh? m) Cã c¶m thÊy lµ m×nh cÇn ph¶i lµm nhiÒu h¬n cho ng­êi bÖnh? n) Cã c¶m thÊy m×nh cã thÓ ch¨m sãc ng­êi bÖnh kh«ng tèt h¬n kh«ng? 4.2. NhËn biÕt c¸c dÊu hiÖu cÇn can thiÖp 4.2.1. Qu¸ t¶i c«ng viÖc Ch¨m sãc cho ng­êi bÖnh AIDS hay ung th­ lµ c«ng viÖc th­êng xuyªn c¨ng th¼ng. NhiÒu khi phÇn lín viÖc ch¨m sãc nµy lµ do ng­êi trong gia ®×nh vµ t¹i céng ®ång ®¶m nhiÖm, trong khi hä l¹i kh«ng cã chuyªn m«n vµ thiÕu kü n¨ng vÒ ch¨m sãc. ChÊt l­îng c«ng viÖc vµ kh¶ n¨ng ch¨m sãc tïy thuéc vµo viÖc b¶o vÖ søc khoÎ vµ tinh thÇn cho chÝnh ng­êi ch¨m sãc. Ch¨m sãc hç trî cho ng­êi ch¨m sãc th­êng Ýt ®­îc quan t©m thÝch hîp, khiÕn hä cã thÓ gÆp ph¶i t×nh tr¹ng kiÖt søc v× ch¨m sãc ng­êi bÖnh. 4.2.2. C¸c dÊu hiÖu cña kiÖt søc NÕu ng­êi ch¨m sãc cã c¸c biÓu hiÖn d­íi ®©y th× cÇn nghØ ng¬i hoµn toµn, dõng c«ng viÖc ch¨m sãc trong mét thêi gian: a) Nãng n¶y, giËn d÷; b) Tª liÖt c¶m xóc, thê ¬, mÊt c¶m gi¸c vui vÎ trong cuéc sèng; c) Tr¸nh xa mäi ng­êi, l¶ng tr¸nh ng­êi bÖnh vµ c¸c vÊn ®Ò x¶y ra; d) C­ xö v« lý, thay ®æi c¶m xóc hoÆc trÇm c¶m; ®) MÊt ngñ, mÖt mái; e) KÐm tËp trung; g) Sö dông r­îu, thuèc l¸ vµ thuèc g©y nghiÖn. 4.3. C¸c can thiÖp ch¨m sãc t©m lý x· héi

34

4.3.1. C¸c dÞch vô hç trî T¹i nh÷ng n¬i thùc hµnh ch¨m sãc gi¶m nhÑ (bÖnh viÖn, nhµ ch¨m sãc, c¸c ®éi ch¨m sãc t¹i nhµ...) ng­êi ch¨m sãc cÇn ®­îc cung cÊp mét sè dÞch vô hç trî sau: a) HuÊn luyÖn, ®µo t¹o, båi d­ìng kü n¨ng vÒ ch¨m sãc ng­êi bÖnh; b) §¶m b¶o m«i tr­êng ch¨m sãc an toµn; c) Tham gia th¶o luËn nhãm th­êng xuyªn vÒ c¸c vÊn ®Ò ¸p lùc khi thùc hµnh ch¨m sãc; d) Gióp ®ì ®Ó ®iÒu chØnh khèi l­îng c«ng viÖc; ®) Cã biÖn ph¸p phßng tr¸nh qu¸ t¶i c«ng viÖc. 4.3.2. Phßng ngõa t×nh tr¹ng kiÖt søc a) Tù tin vµo kü n¨ng vµ nguån lùc cña m×nh khi ch¨m sãc ng­êi bÖnh vµ gia ®×nh hä; b) Tù x¸c ®Þnh ®iÒu g× lµ cã ý nghÜa vµ gi¸ trÞ cña c«ng viÖc ch¨m sãc; c) Th¶o luËn nh÷ng khã kh¨n gÆp ph¶i víi ng­êi kh¸c; d) NhËn biÕt ®­îc nguyªn nh©n g©y c¨ng th¼ng vµ gi¶m thiÓu nguyªn nh©n nµy; ®) Cè g¾ng t×m gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thay v× ®Ó c¶m xóc l«i cuèn; e) Thay ®æi c¸ch thøc ch¨m sãc nh­: chia c«ng viÖc thµnh tõng phÇn nhá ®Ó cã thÓ xö lý, tËp lµm quen víi c­êng ®é ch¨m sãc, kh«ng cÇn ph¶i ®Æt ra yªu cÇu kiÓm so¸t kÕt qu¶, khuyÕn khÝch ng­êi bÖnh vµ ng­êi th©n tù ch¨m sãc. CÇn x¸c ®Þnh r»ng m×nh ®ãng vai trß hç trî trong viÖc ch¨m sãc chø kh«ng ph¶i lµm tÊt c¶ mäi viÖc; g) Chia sÎ c¸c vÊn ®Ò, kinh nghiÖm, niÒm vui víi c¸c ®ång nghiÖp; h) CÇn nhËn thøc r»ng, ng­êi bÖnh cÇn ®­îc ch¨m sãc liªn tôc kÐo dµi, v× vËy ng­êi ch¨m sãc ph¶i gi÷ g×n søc kháe b¶n th©n m×nh b»ng viÖc nghØ ng¬i vµ dinh d­ìng hîp lý; i) CÇn ®­îc bè trÝ gi­êng n»m nghØ trong bÖnh viÖn hoÆc nhµ ch¨m sãc (nÕu cã) vµo thêi gian ®· ®Þnh. 4.3.3. §èi víi gia ®×nh ng­êi bÖnh a) C¸c thµnh viªn trong gia ®×nh cÇn ®­îc h­íng dÉn c¸ch ch¨m sãc ng­êi bÖnh; b) H­íng dÉn vÒ c¸ch phßng ngõa l©y nhiÔm bÖnh (HIV vµ nhiÔm trïng c¬ héi); c) Mçi thµnh viªn ph¶i tù tin vµo kü n¨ng vµ nguån lùc cña m×nh vµ cña gia ®×nh khi ch¨m sãc ng­êi bÖnh; d) Tù x¸c ®Þnh ®iÒu g× lµ cã ý nghÜa vµ gi¸ trÞ cña viÖc ch¨m sãc; ®) CÇn hiÓu r»ng cã nh÷ng lóc ng­êi bÖnh c¸u giËn kh«ng ph¶i lµ ph¶n øng víi ng­êi ch¨m sãc mµ ®ã lµ mét biÓu hiÖn ph¶n øng cña ng­êi bÖnh chèng l¹i t×nh tr¹ng bÖnh tËt. e) Chia sÎ c«ng viÖc ch¨m sãc gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh vµ nh÷ng ng­êi ch¨m sãc kh¸c ®Ó ng­êi ch¨m sãc chÝnh ®­îc nghØ ng¬i.

35

PhÇn iii Ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh AIDS ®iÒu trÞ b»ng thuèc kh¸ng HIV (ARV) §iÒu trÞ ARV lµ ®iÒu trÞ suèt ®êi, th­êng cã nhiÒu t¸c dông kh«ng mong muèn vµ ng­êi bÖnh th­êng ®· ë giai ®o¹n suy gi¶m miÔn dÞch nÆng lµm ¶nh h­ëng trÇm träng h¬n ®Õn chÊt l­îng cuéc sèng. Do ®ã, ng­êi bÖnh ®ang ®iÒu trÞ ARV cÇn ®­îc hç trî t©m lý, hç trî tu©n thñ ®iÒu trÞ vµ ®­îc ph¸t hiÖn, xö trÝ sím c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc. I. Hç trî t©m lý 1. C¸c biÓu hiÖn t©m lý Ngoµi c¸c vÊn ®Ò t©m lý chung do t×nh tr¹ng bÞ nhiÔm HIV g©y ra, ng­êi bÖnh trong giai ®o¹n dïng thuèc ARV th­êng cã c¸c biÓu hiÖn vÒ t©m lý sau: a) Lo l¾ng v× cho r»ng søc khoÎ m×nh ®· ®Õn giai ®o¹n suy gi¶m nÆng hoÆc coi lµ giai ®o¹n cuèi cña bÖnh; b) Lo l¾ng v× thÊy c¸c tr­êng hîp tr­íc ®ã dïng thuèc ARV bÞ t¸c dông kh«ng mong muèn nÆng, kh«ng biÕt m×nh cã thÝch hîp víi ph¸c ®å sÏ sö dông kh«ng, cã bÞ kh¸ng thuèc kh«ng, nÕu bÞ kh¸ng thuèc sÏ cã c¬ héi tiÕp cËn ®­îc víi thuèc kh¸c kh«ng; c) Kh«ng biÕt ®iÒu trÞ ARV cã gióp c¶i thiÖn ®­îc søc khoÎ vµ kÐo dµi cuéc sèng cña m×nh kh«ng, ®Æc biÖt cã tr¹ng th¸i t©m lý c¨ng th¼ng vµo c¸c thêi ®iÓm kiÓm tra søc khoÎ vµ xÐt nghiÖm tÕ bµo CD4 ®Þnh kú; d) Do ph¶i uèng thuèc ®Òu ®Æn hµng ngµy, ng­êi bÖnh cã thÓ lo sî bÞ nh÷ng ng­êi kh¸c nh×n thÊy viÖc uèng thuèc vµ nghi ngê vÒ t×nh tr¹ng bÖnh cña m×nh; ®) Lo l¾ng vÒ kh¶ n¨ng kinh tÕ do ph¶i mua thuèc, tr¶ tiÒn xÐt nghiÖm vµ c¸c dÞch vô ch¨m sãc y tÕ kh¸c (nÕu kh«ng ®­îc ®iÒu trÞ miÔn phÝ). 2. T­ vÊn hç trî a) Nh©n viªn y tÕ cÇn ®¸nh gi¸ kü l­ìng c¸c vÊn ®Ò t©m lý, x· héi cña ng­êi bÖnh ®Ó t­ vÊn kÞp thêi; b) T­ vÊn cho c¶ ng­êi bÖnh vµ ng­êi th©n hiÓu râ vÒ ý nghÜa vµ t¸c dông cña ®iÒu trÞ b»ng thuèc ARV ®èi víi søc khoÎ cña ng­êi nhiÔm HIV; c) T­ vÊn chi tiÕt vÒ ph¸c ®å mµ ng­êi bÖnh sÏ sö dông vµ kh¶ n¨ng x¶y ra t¸c dông kh«ng mong muèn cña tõng lo¹i thuèc trong ph¸c ®å ®ã; d) Cïng th¶o luËn vÒ kÕ ho¹ch uèng thuèc ®¶m b¶o sù thuËn tiÖn vµ phï hîp víi hoµn c¶nh cña ng­êi bÖnh ; ®) ChuyÓn tiÕp, giíi thiÖu ®Õn c¸c dÞch vô hç trî s½n cã t¹i céng ®ång nh­ c¸c nhãm hç trî cña ng­êi nhiÔm HIV, c¸c dÞch vô hç trî cña c¸c tæ chøc ®oµn thÓ; e) Cè g¾ng giíi thiÖu, tËn dông tèi ®a c¸c nguån lùc ®Ó cã thuèc, hç trî xÐt nghiÖm miÔn phÝ hoÆc chuyÓn ng­êi bÖnh cã khã kh¨n vÒ tµi chÝnh ®Õn c¸c dÞch vô hç trî x· héi kh¸c. ii. Hç trî tu©n thñ ®iÒu trÞ 1. C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng tíi sù tu©n thñ

36

a) BÖnh ch­a thÓ ch÷a khái hoµn toµn: §©y lµ khã kh¨n trë thµnh g¸nh nÆng t©m lý ®eo ®¼ng suèt ®êi. Nh÷ng ng­êi bÖnh cã tÝnh tù träng yÕu, kÐm niÒm tin vµ bi quan dÔ ch¸n n¶n, bu«ng xu«i, bá ®iÒu trÞ hoÆc dïng thuèc thÊt th­êng dÉn ®Õn thÊt b¹i ®iÒu trÞ. b) Ph¶i dïng qu¸ nhiÒu thuèc: Sè l­îng viªn vµ kÝch cì cña viªn thuèc, thêi gian dïng thuèc kÐo dµi lµ nh÷ng trë ng¹i lín cho viÖc tu©n thñ ®iÒu trÞ. - §iÒu trÞ nhiÔm trïng c¬ héi vµ ®iÒu trÞ dù phßng nhiÔm trïng c¬ héi ph¶i dïng nhiÒu lo¹i thuèc, ®Æc biÖt lµ c¸c tr­êng hîp bÞ nhiÔm lao; - §iÒu trÞ ARV ph¶i dïng Ýt nhÊt 3 lo¹i thuèc do ®ã lµm t¨ng sè viªn thuèc vµ ph¶i dïng suèt ®êi. c) C¸c t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc: Ng­êi bÖnh sî ph¶i dïng thuèc, kh«ng tin t­ëng vµo søc kháe cña m×nh, dÉn ®Õn bá thuèc hoÆc dïng thuèc kh«ng ®Òu ®Æn. - Thuèc dù phßng nhiÔm trïng c¬ héi (phæ biÕn lµ Cotrimoxazol): cã thÓ g©y sèt, ph¸t ban dÞ øng; - C¸c thuèc ®iÒu trÞ lao: cã thÓ g©y viªm gan, dÞ øng, ph¸t ban vµ sÈn ngøa, viªm d©y thÇn kinh ngo¹i biªn hoÆc viªm d©y thÇn kinh thÞ gi¸c. - ARV: cã thÓ g©y ra nhiÒu t¸c dông phô: sèt, ph¸t ban, n«n, buån n«n, rèi lo¹n tiªu hãa, ®au ®Çu, chãng mÆt, rèi lo¹n giÊc ngñ, viªm gan, viªm tôy, viªm d©y thÇn kinh ngo¹i biªn, thiÕu m¸u, sái thËn, ®¸i m¸u, lo¹n d­ìng mì v.v... tr­êng hîp qu¸ mÉn nÆng cã thÓ xuÊt hiÖn Héi chøng Steven Johnson. d) Hç trî cña gia ®×nh, bÌ b¹n, c¸n bé y tÕ: Lµ yÕu tè quan träng ®¶m b¶o viÖc tu©n thñ cña ng­êi bÖnh. ViÖc chia sÎ, an ñi, ®éng viªn, nh¾c nhë sÏ gióp ng­êi bÖnh uèng ®ñ sè l­îng thuèc, ®ñ liÒu vµ ®óng giê do nhiÒu ng­êi bÖnh kh«ng thÓ tù nhí ®­îc c¸ch sö dông thuèc ®óng theo chØ ®Þnh cña nh©n viªn y tÕ. ®) G¸nh nÆng vÒ kinh tÕ: Lµ mét yÕu tè dÉn ®Õn ng­êi bÖnh ch¸n n¶n, sang chÊn tinh thÇn, thÓ chÊt lµm ¶nh h­ëng ®Õn tu©n thñ ®iÒu trÞ. e) Nh÷ng quy ®Þnh vÒ chÕ ®é ¨n liªn quan ®Õn sö dông thuèc: Do mçi thuèc cã c¸ch sö dông kh¸c nhau liªn quan ®Õn chÕ ®é ¨n. Cã thuèc ph¶i uèng khi no, cã thuèc ph¶i uèng xa b÷a ¨n, cã thuèc ph¶i kiªng dïng bia, r­îu v.v... sÏ g©y khã kh¨n nh­ ng­êi bÖnh kh«ng nhí hoÆc ng­êi nghiÖn r­îu ph¶i ngõng sö dông bia, r­îu v.v... 2. C¸c biÖn ph¸p gióp ng­êi bÖnh tu©n thñ a) §éng viªn vµ t¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó ng­êi bÖnh ®i kh¸m vµ theo dâi søc khoÎ ®Þnh kú t¹i c¬ së y tÕ ®Ó ®­îc t­ vÊn liªn tôc vÒ tÇm quan träng cña tu©n thñ ®iÒu trÞ. b) Cung cÊp ®Çy ®ñ th«ng tin vÒ ®iÒu trÞ ARV cho ng­êi bÖnh: ý nghÜa cña ®iÒu trÞ, ph¸c ®å ®iÒu trÞ, lo¹i thuèc, sè viªn thuèc, c¸ch uèng, c¸ch b¶o qu¶n, t¸c dông kh«ng mong muèn, gi¸ thµnh cña thuèc (nÕu cÇn). c) Ng­êi bÖnh khi hiÓu râ tÇm quan träng cña tu©n thñ ®iÒu trÞ hä cã thÓ chñ ®éng ®­a ra kÕ ho¹ch ®¶m b¶o tu©n thñ. d) Gióp ng­êi bÖnh x©y dùng thêi gian biÓu dïng thuèc hîp lý vµ ®óng c¸ch nh­ gîi ý vÒ lÞch uèng thuèc phï hîp theo mèc c¸c b÷a ¨n, ho¹t ®éng cè ®Þnh trong ngµy. ®) §éng viªn ng­êi bÖnh nãi vÒ nh÷ng trë ng¹i lµm ¶nh h­ëng ®Õn sù tu©n thñ, gióp hä t×m c¸ch kh¾c phôc nh÷ng trë ng¹i nµy.

37

e) §èi víi ng­êi nghiÖn r­îu vµ nghiÖn ma tuý: CÇn gióp ®ì hä thùc hiÖn viÖc cai nghiÖn, cã cuéc sèng æn ®Þnh, cã ng­êi hç trî vµ gi¸m s¸t ®iÒu trÞ, nÕu cã ®iÒu kiÖn th× cung cÊp chÕ ®é ®iÒu trÞ theo ph­¬ng ph¸p ®iÒu trÞ cã qu¶n lý trùc tiÕp. g) VËn dông c¸c nguån lùc ®Ó ®¶m b¶o thuèc ®­îc cung cÊp miÔn phÝ, gióp ng­êi bÖnh gi¶m ®­îc g¸nh nÆng vÒ tµi chÝnh. h) T¨ng c­êng vµ huy ®éng sù tham gia hç trî cña gia ®×nh, b¹n bÌ, c¸c nhãm hç trî x· héi vµ tæ chøc céng ®ång vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt, t¹o niÒm tin vµ sù l¹c quan gióp ng­êi bÖnh tu©n thñ. iii. xö trÝ c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc. Nh©n viªn y tÕ khi ch¨m sãc ng­êi bÖnh cÇn hiÓu râ vÒ c¸c thuèc trong ph¸c ®å ®iÒu trÞ ARV mµ ng­êi bÖnh ®ang sö dông; n¾m râ c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn cña tõng lo¹i thuèc, t­¬ng t¸c cña c¸c thuèc nµy (nÕu cã) vµ gi¶i thÝch cho ng­êi bÖnh biÕt ®Ó cã thÓ ph¸t hiÖn sím vµ ng­êi bÖnh kh«ng sî h·i qu¸ møc dÉn ®Õn bá thuèc; ®ång thêi gi¶i thÝch ®Çy ®ñ, chi tiÕt nh÷ng viÖc mµ ng­êi bÖnh vµ ng­êi th©n, ng­êi ch¨m sãc cã thÓ xö trÝ ban ®Çu t¹i nhµ, khi nµo th× cÇn ph¶i ®­a ®Õn c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh n¬i ng­êi bÖnh ®­îc qu¶n lý vµ theo dâi ®iÒu trÞARV (c¬ së ®iÒu trÞARV) hoÆc cÇn cã sù chØ dÉn cña nh©n viªn y tÕ. 1. N«n vµ buån n«n: Th­êng x¶y víi Zidovudine (ZDV,AZT) hoÆc Indinavir (IDV) - Khuyªn ng­êi bÖnh uèng thuèc sau khi ¨n, hoÆc cã thÓ dïng thuèc chèng n«n tr­íc khi uèng thuèc tõ 30 phót ®Õn 1 giê ®Ó gi¶m t¸c dông kh«ng mong muèn cña thuèc. - NÕu kh«ng c¶i thiÖn, cÇn ®­a ng­êi bÖnh ®Õn c¬ së ®iÒu trÞ ARV ®Ó ®­îc th¨m kh¸m vµ cã can thiÖp thÝch hîp hoÆc ®æi thuèc kh¸c. 2. N«n, buån n«n kÌm theo ®au bông, sèt: - Ch­êm m¸t, dïng thuèc h¹ sèt, bï n­íc vµ ®iÖn gi¶i b»ng ®­êng uèng; - NÕu vÉn sèt, ®au bông vµ n«n nhiÒu: §­a ngay ng­êi bÖnh ®Õn c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh. - T¹i c¬ së ®iÒu trÞ ARV: Thö amylase m¸u xem cã bÞ viªm tôy do thuèc Stavudine (d4T) hay kh«ng. NÕu cã b»ng chøng viªm tôy do d4T, dõng thuèc ARV vµ ®iÒu trÞ ®Õn khi viªm tôy æn ®Þnh th× dïng l¹i thuèc (thay d4T b»ngAZT). 3. Sèt vµ ph¸t ban: Th­êng x¶y trong 1-2 tuÇn ®Çu ®iÒu trÞ víi Nevirapine (NVP). - Cho uèng nhiÒu n­íc (®Æc biÖt lµ n­íc tr¸i c©y vµ n­íc kho¸ng); - H¹ sèt b»ng paracetamol nÕu cã sèt cao; - NÕu vÉn tiÕp tôc sèt cao, ban lan réng hoÆc xuÊt hiÖn c¸c ban pháng rép, ho¹i tö v.v... cÇn ph¶i ®­a ng­êi bÖnh ®Õn ngay c¬ së ®iÒu trÞARV ®Ó xö trÝ kÞp thêi. - T¹i c¬ së ®iÒu trÞARV: + T¹m thêi dõng NVP ®Ó theo dâi; + NÕu tiÕn triÓn tèt, hÕt sèt, ban lÆn dÇn th× sau tõ 3 ®Õn 5 ngµy: xem xÐt dïng l¹i NVP cïng víi c¸c thuèc kh¸c trong ph¸c ®å. 4. Tiªu ch¶y: Cã thÓ x¶y ra víi Nelfinavir (NFV). - Bï n­íc vµ ®iÖn gi¶i : uèng oresol, n­íc ch¸o muèi, n­íc dõa, n­íc g¹o rang cho muèi...

38

- Theo dâi t×nh tr¹ng mÊt n­íc qua c¸c dÊu hiÖu nh­: kh¸t, ®i tiÓu Ýt, da kh«, ë trÎ em cã biÓu hiÖn nh­ m¾t tròng, nÕp vÐo da bông mÊt chËm, kh¸t n­íc, kÝch thÝch hoÆc li b×. - Cã thÓ dïng thuèc cÇm tiªu ch¶y nh­ Loperamid; - NÕu vÉn tiÕp tôc tiªu ch¶y, cÇn ®­a ®Õn c¬ së ®iÒu trÞARV. - T¹i c¬ së ®iÒu trÞ ARV: + §¸nh gi¸ t×nh tr¹ng mÊt n­íc vµ xem xÐt kh¶ n¨ng bï dÞch b»ng ®­êng tÜnh m¹ch. + Xem xÐt viÖc thay ®æi c¸c thuèc trong ph¸c ®å ®iÒu trÞARV . 5. Tª b× ch©n tay: cã thÓ x¶y ra víi d4T - CÇn gi¶i thÝch cho ng­êi bÖnh yªn t©m; - NÕu triÖu chøng nhÑ: cho uèng thªm c¸c vitamin nhãm B, xoa bãp t¹i chç; cã thÓ sö dông thuèc gi¶m ®au kh«ng steroid (vÝ dô nh­ ibuprofen). - NÕu triÖu chøng kh«ng gi¶m: ®­a ng­êi bÖnh ®Õn c¬ së ®iÒu trÞ ARV ®Ó ®­îc kh¸m vµ thay thuèc d4T b»ng AZT. 6. ThiÕu m¸u: cã thÓ x¶y ra víiAZT - NÕu ng­êi bÖnh cã biÓu hiÖn mÖt mái, hoa m¾t chãng mÆt, xanh xao v.v. cÇn nghÜ ®Õn kh¶ n¨ng bÞ thiÕu m¸u do dïngAZT; - CÇn t¨ng c­êng chÕ ®é dinh d­ìng, cho uèng viªn s¾t, viªn ®¹m, c¸c vitamin nhãm B (®Æc biÖt lµ B12), c¸c chÕ phÈm cã axit Folic; - NÕu ®· xö lý nh­ trªn mµ kh«ng ®ì, cÇn chuyÓn ng­êi bÖnh ®Õn c¬ së ®iÒu trÞ ARV ®Ó: + Lµm c¸c xÐt nghiÖm chÈn ®o¸n cÇn thiÕt + Xem xÐt thay ®æi thuèc AZT b»ng thuèc kh¸c (th­êng lµ thay b»ng d4T). 7. Sái thËn, ®¸i m¸u: Cã thÓ x¶y ra ë ng­êi bÖnh dïng IDV kÐo dµi, hoÆc ng­êi bÖnh dïng IDV nh­ng kh«ng uèng ®ñ l­îng n­íc theo yªu cÇu. C¸c biÓu hiÖn cã thÓ tõ nhÑ nh­ ®au mái l­ng, ®Õn nÆng h¬n nh­ c¬n ®au quÆn thËn, ®¸i m¸u vi thÓ hoÆc ®¹i thÓ. - Gi¶i thÝch, ®éng viªn ®Ó ng­êi bÖnh ®ì lo l¾ng; - §Ó ng­êi bÖnh n»m nghØ, kh«ng vËn ®éng nÆng, uèng nhiÒu n­íc, xoa bãp nhÑ nhµng vïng c¬ th¾t l­ng hoÆc d¸n cao gi¶m ®au t¹i chç; - NÕu triÖu chøng kh«ng thuyªn gi¶m, cÇn ®­a ng­êi bÖnh ®Õn c¬ së ®iÒu trÞARV: + Kh¸m vµ thùc hiÖn c¸c th¨m dß phï hîp. + C¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ cã thÓ gåm: gi¶m ®au, cÇm m¸u, chèng béi nhiÔm v.v... + Xem xÐt thay ®æi thuèc trong ph¸c ®å ®· sö dông. 8. ¸c méng, chãng mÆt: th­êng gÆp khi sö dông Efavirenz (EFV) - §Ó gi¶m triÖu chøng, nªn uèng EFV mét lÇn vµo buæi tèi tr­íc khi ®i ngñ; - Gi¶i thÝch cho ng­êi bÖnh yªn t©m vµ tiÕp tôc tu©n thñ ®iÒu trÞ tèt; - NÕu triÖu chøng kh«ng thuyªn gi¶m, vÉn t¸i hiÖn nhiÒu lÇn, ph¶i xem xÐt ®æi EFV b»ng thuèc kh¸c.

39

9. Vµng da, vµng m¾t: Lµ biÓu hiÖn cña t¸c dông kh«ng mong muèn cña c¸c thuècARV, cã thÓ g©y viªm gan nh­ NVP,AZT vµ c¸c thuèc thuéc nhãm øc chÕ men protease (PI). - Khi cã biÓu hiÖn nµy, cÇn nghØ ng¬i, kh«ng vËn ®éng nÆng, dõng c¸c thuèc ®ang sö dông; - ¨n thøc ¨n láng, dÔ tiªu, nhiÒu vitamin; kh«ng ¨n thøc ¨n cã nhiÒu mì, cay nãng, tuyÖt ®èi kh«ng uèng bia, r­îu ; - Theo dâi sè l­îng vµ mµu s¾c cña ph©n vµ n­íc tiÓu; - ChuyÓn ng­êi bÖnh ®Õn c¬ së ®iÒu trÞ ARV ®Ó kh¸m vµ xÐt nghiÖm t×m nguyªn nh©n vµ ®¸nh gi¸ møc ®é cña triÖu chøng ®Ó cã th¸i ®é xö trÝ phï hîp. 10. T¸c dông kh«ng mong muèn nÆng: T¸c dông kh«ng mong muèn nÆng nhÊt x¶y ra khi ®iÒu trÞ b»ng thuèc ARV lµ héi chøng Stevens Johnson (hoÆc héi chøng Lyell). C¸c thuèc ARV ®Òu cã thÓ g©y ra t¸c dông kh«ng mong muèn nµy. Tuy nhiªn, thùc tÕ l©m sµng cho thÊy thuèc th­êng g©y ra ph¶n øng phô nÆng nµy lµ NVP. NVP cã thÓ g©y sèt, ph¸t ban, ®á da toµn th©n vµ nÆng nhÊt lµ g©y ra héi chøng Stevens Johnson. a) BiÓu hiÖn l©m sµng: - Sèt cao, cã thÓ gai rÐt hoÆc rÐt run; - Ph¸t ban råi ®á da toµn th©n; - C¸c nèt pháng xuÊt hiÖn thµnh tõng ®¸m, tr­êng hîp nÆng th× bong trît da; - Tæn th­¬ng c¸c hèc tù nhiªn: m¾t (s­ng nÒ ®á, viªm loÐt, rØ m¾t), mòi, miÖng vµ hËu m«n ®Òu bÞ viªm phï, tÊy ®á, loÐt trît; - Cã thÓ khã thë; - ThiÓu niÖu hoÆc v« niÖu; - M¹ch nhanh, huyÕt ¸p h¹ hoÆc kÑt do mÊt n­íc vµ huyÕt t­¬ng. b) Xö trÝ: - TÊt c¶ ng­êi bÖnh ®Òu ph¶i ®­îc chuyÓn tíi c¸c c¬ së ®iÒu trÞ ARV hoÆc c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh cã ®Çy ®ñ ph­¬ng tiÖn, trang thiÕt bÞ vµ thuèc ®Ó ®iÒu trÞ. - Dõng thuècARV g©y t¸c dông kh«ng mong muèn. - Bï l¹i l­îng n­íc vµ huyÕt t­¬ng ®· mÊt: truyÒn dÞch, truyÒn albumin, truyÒn plasma. - Chèng dÞ øng: dïng coricoid ®­êng truyÒn tÜnh m¹ch (th­êng dïng methyl prednisolon) phèi hîp víi kh¸ng histamin (dimedron). - Kh¸ng sinh chèng béi nhiÔm. - Thuèc vËn m¹ch, lîi tiÓu v.v... tïy t×nh tr¹ng ng­êi bÖnh. c) Ch¨m sãc: Cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ¶nh h­ëng tíi tiªn l­îng vµ tiÕn triÓn cña bÖnh. - ¨n uèng: §¶m b¶o chÕ ®é ¨n láng, dÔ tiªu, giµu vµ ®ñ chÊt dinh d­ìng, vitamin vµ vi l­îng. NÕu ng­êi bÖnh cßn ¨n ®­îc b»ng ®­êng miÖng th× cÇn chó ý gi÷ vÖ sinh r¨ng miÖng sau khi ¨n. NÕu ng­êi bÖnh kh«ng ¨n ®­îc th× ph¶i thay thÕ b»ng ®­êng nu«i d­ìng tÜnh m¹ch hoÆc ®Æt sonde d¹ dµy. - VÖ sinh th©n thÓ: Chèng bong lît da tiÕp tôc, chèng béi nhiÔm: cÇn ®Ó ng­êi bÖnh n»m trªn ®Öm mÒm, xoa bét talc toµn th©n, c¸c chç pháng rép ®· bong vì cÇn röa s¹ch b»ng n­íc muèi sinh lý hoÆc «xy giµ, s¸t khuÈn b»ng c¸c dung dÞch (th­êng sö dông lµ Betadin), phñ g¹c s¹ch, cã thÓ tr¸nh dÝnh b»ng c¸ch

40

phñ mét líp mì kh¸ng sinh lªn trªn bÒ mÆt vÕt th­¬ng tr­íc khi ®Æt g¹c lªn; sóc miÖng häng b»ng c¸c dung dÞch s¸t khuÈn (TB, P/S, n­íc muèi sinh lý 0,9%); nhá m¾t mòi b»ng c¸c dung dÞch s¸t khuÈn nh­: natri cloride 0,9%, chloramphenicol 0,4%; lau röa hËu m«n s¹ch sÏ sau khi ng­êi bÖnh ®i ngoµi; vÖ sinh bé phËn sinh dôc. - Tr¸nh tú ®Ì l©u: Chó ý xoay trë ng­êi bÖnh tr¸nh tú ®Ì mét chç l©u, ®ång thêi chèng béi nhiÔm c¸c c¬ quan kh¸c (nhÊt lµ phæi, hÖ tiÕt niÖu).

41

PhÇn IV ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi bÖnh ung th­ I. ng­êi BÖnh ®iÒu trÞ b»ng tia x¹ 1. C¸c biÕn chøng a) T¹i chç: - Sau 1 tuÇn: báng r¸t , tÊy ®á niªm m¹c - Sau 3- 4 tuÇn: ®á da, x¹m da, viªm da kh«, viªm loÐt niªm m¹c. - Víi liÒu ®iÒu trÞ triÖt ®Ó: viªm loÐt, ho¹i tö niªm m¹c, ho¹i tö da vµ tæ chøc d­íi da diÖn hÑp hoÆc diÖn réng b) Toµn th©n: - Sau 1 tuÇn: rông tãc, ¨n uèng khã kh¨n, mÊt dÇn c¶m gi¸c ngon miÖng, buån n«n vµ n«n, ng­êi mÖt mái, ®au ®Çu, ®au bông, ®i láng, viªm ruét, viªm bµng quang. - Sau 3- 4 tuÇn: thiÕu m¸u,gi¶m b¹ch cÇu. 2. Ch¨m sãc ng­êi bÖnh ®ang x¹ trÞ 2.1. Ch¨m sãc t¹i chç a) Ch¨m sãc r¨ng miÖng: - Sóc miÖng b»ng dung dÞch Betadin pha lo·ng 20 lÇn hoÆc n­íc muèi sinh lý, nhiÒu lÇn trong ngµy. - §¸nh r¨ng sau mçi b÷a ¨n. b) Ch¨m sãc da vïng tia x¹: kh«ng chµ s¸t m¹nh, sÏ g©y x©y x¸t, viªm da; tr¸nh ¸nh n¾ng; b«i thuèc chèng báng (theo chØ ®Þnh cña b¸c sÜ); s¨n sãc vÕt loÐt do báng da b»ng n­íc muèi sinh lý 0,9% , b»ng Betadin pha lo·ng hoÆc n­íc chÌ t­¬i ®Ëm ®Æc. c) C¸c thñ thuËt hç trî: - Ng©m, röa vßm, x«ng häng tÈy röa c¸c chÊt ho¹i tö vµ chèng béi nhiÔm trong c¸c ung th­ vïng ®Çu cæ. - Thôt röa ©m ®¹o cho ng­êi bÖnh n÷ x¹ trÞ ¸p s¸t ung th­ cæ tö cung vµ ©m ®¹o. - S¨n sãc vÕt mæ ch­a liÒn ë ng­êi bÖnh tia x¹ trong thêi gian hËu phÉu. - S¨n sãc canyl ë ng­êi bÖnh më khÝ qu¶n. - Thôt röa hËu m«n, trùc trµng ë ng­êi bÖnh tia x¹ vïng chËu h«ng. - S¨n sãc èng më th«ng d¹ dµy nu«i d­ìng. - Ch¨m sãc hËu m«n nh©n t¹o . 2.2. Ch¨m sãc toµn th©n - Ng­êi bÖnh mÆc quÇn ¸o mÒm m¹i, tho¸ng m¸t. - VÖ sinh c¬ thÓ hµng ngµy. - Dinh d­ìng hîp lý: ¨n thøc ¨n mÒm, dÔ tiªu hãa, kh«ng dïng chÊt kÝch thÝch, chÕ ®é ¨n giµu vitamine tù nhiªn vµ c¸c vi chÊt dinh d­ìng. - Dïng thuèc gi¶m ®au phèi hîp tuú theo møc ®é ®au cña ng­êi bÖnh . - Dïng kh¸ng sinh khi cã béi nhiÔm. - VËn ®éng th­êng xuyªn (theo møc ®é phï hîp) ®Ó tr¸nh dÝnh khíp, phï b¹ch huyÕt...

42

2.3. Ch¨m sãc t©m lý: Gi¶i thÝch cÆn kÏ, tØ mØ; bµy tá th¸i ®é th«ng c¶m, chia sÎ. 2.4. KÕt hîp víi ng­êi bÖnh vµ gia ®×nh: H­íng dÉn ng­êi bÖnh tù ch¨m sãc nÕu cã thÓ vµ h­íng dÉn gia ®×nh cïng lµm. II. ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng hãa chÊt 1. C¸c biÕn chøng - T¹i chç: Tho¸t m¹ch lµ hiÖn t­îng ho¸ chÊt x©m nhËp vµo tæ chøc d­íi da khi truyÒn. T¹i chç truyÒn cã c¶m gi¸c ®au, r¸t báng, da ®á lªn. Tr­êng hîp nhÑ cã biÓu hiÖn g©y pháng da; tr­êng hîp nÆng h¬n cã thÓ ho¹i tö m« hoÆc lét da. - Toµn th©n: Rông tãc, mÖt mái, buån n«n vµ n«n, thiÕu m¸u, gi¶m b¹ch cÇu, viªm loÐt niªm m¹c, viªm d©y thÇn kinh... 2. Xö trÝ 2.1. T¹i chç: Xö trÝ tho¸t m¹ch - Dõng truyÒn hãa chÊt, khãa d©y truyÒn. - Hót hÕt thuèc cßn l¹i ë nh÷ng chç nghi ngê tho¸t m¹ch. - VÏ l¹i vïng tæn th­¬ng nghi ngê ®Ó theo dâi. - Dïng b¨ng Êm hoÆc l¹nh ®¾p lªn chç tæn th­¬ng. - NÕu r¸t báng dïng thuèc b«i ngoµi da nh­: Silvirin, Flammazine. - NÕu ho¹i tö m« hoÆc lét da: Thay b¨ng hµng ngµy b»ng dung dÞch NaCl 0,9%, b«i mì báng. - Gi¶i thÝch, an ñi ®Ó ng­êi bÖnh yªn t©m. 2.2. Toµn th©n - §Ò phßng vµ xö trÝ sèc ho¸ chÊt. - §Ò phßng vµ xö trÝ n«n: Dïng mét hoÆc phèi hîp hai hoÆc ba lo¹i thuèc chèng n«n sau: +Ondansetron 8 mg/lÇn, dïng tèi ®a 3 lÇn/ngµy uèng hoÆc tiªm tÜnh m¹ch; hoÆc Metoclopramide 10mg, 4 giê/ lÇn + Dexamethasone 8-20 mg/ngµy, chia thµnh 1 hoÆc 2 lÇn, uèng hoÆc tiªm tÜnh m¹ch + Haloperi dol 1-2mg, 4-8 giê/ lÇn + Cã thÓ kÕt hîp víi thuèc an thÇn nhÑ nÕu cÇn. - Ch¨m sãc loÐt niªm m¹c tiªu ho¸ (xem phÇn x¹ trÞ) - Gi¶m b¹ch cÇu: thuèc n©ng b¹ch cÇu, kh¸ng sinh - ThiÕu m¸u: truyÒn m¸u hay c¸c thµnh phÇn m¸u - Xö trÝ ®au - Dinh d­ìng hîp lý 2.3. Hç trî t©m lý - Gi¶i thÝch vÒ t×nh tr¹ng bÖnh vµ ph­¬ng thøc ®iÒu trÞ ho¸ chÊt cho ng­êi bÖnh vµ ng­êi th©n (tr­íc vµ trong khi dïng ho¸ chÊt).

43

- H­íng dÉn ch¨m sãc c¸c t¸c dông kh«ng mong muèn cña ho¸ chÊt. - §éng viªn ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ ®óng lÞch. - H­íng dÉn chÕ ®é ¨n - Chia sÎ lo l¾ng vÒ kinh tÕ. III. ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ b»ng phÉu thuËt §Æc ®iÓm phÉu thuËt trong ung th­ lµ th­êng tæ chøc bÞ c¾t bá réng, kÌm theo lÊy h¹ch vïng, do ®ã ng­êi bÖnh th­êng yÕu vµ cã t©m lý nÆng nÒ… Mçi mét lo¹i phÉu thuËt cã c¸c yªu cÇu ch¨m sãc ®Æc tr­ng riªng. C¸c néi dung ch¨m sãc chñ yÕu bao gåm: 1. Ch¨m sãc tr­íc mæ: - Gi¶i thÝch ®Çy ®ñ vÒ ph­¬ng ph¸p phÉu thuËt, ®éng viªn vµ dÆn dß ®Ó ng­êi bÖnh yªn t©m, tin t­ëng. - Kh¸m l©m sµng tØ mØ vµ cho lµm ®Çy ®ñ c¸c xÐt nghiÖm cÇn thiÕt. - Båi d­ìng søc khoÎ, n©ng cao thÓ tr¹ng. - ChuÈn bÞ vÖ sinh tr­íc mæ : C¸c thñ thuËt thôt th¸o. 2. Sau mæ: a) T¹i chç (quan träng nhÊt lµ 24 giê ®Çu): - Thay b¨ng v« trïng b»ng c¸c dung dÞch s¸t khuÈn; - Ch¨m sãc c¸c èng dÉn l­u: lu«n kÝn, l­u th«ng mét chiÒu vµ v« khuÈn. Rót èng dÉn l­u theo y lÖnh cña phÉu thuËt viªn: Tói ®ùng dÞch dÉn l­u kÝn, v« khuÈn vµ ®Æt thÊp h¬n vÞ trÝ ®­îc dÉn l­u. - VÕt th­¬ng hë nhiÔm trïng: - Ch¨m sãc canyl më khÝ qu¶n, èng më th«ng d¹ dµy, hËu m«n nh©n t¹o, dÉn l­u n­íc tiÓu qua da. - §Ò phßng t×nh tr¹ng ch¶y m¸u sau mæ. b) Toµn th©n: Bæ sung n­íc vµ ®iÖn gi¶i; kh¸ng sinh; hót ®êm d·i; thë oxy khi cÇn; dinh d­ìng (cho ¨n sau khi cã biÓu hiÖn cña nhu ®éng ruét/ trung tiÖn, ¨n láng trong vµi ngµy ®Çu); hç trî t©m lý (®éng viªn, an ñi ng­êi bÖnh, t×m hiÓu vÊn ®Ò mµ ng­êi bÖnh lo l¾ng ®Ó gi¶i thÝch vµ chia sÎ); vËn ®éng tr¸nh cøng khíp ; tËp thë (h­íng dÉn bµi tËp ®Ó tr¸nh phï b¹ch huyÕt c¸nh tay sau phÉu thuËt Patey vó).

44

PhÇn V ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi trÎ em I. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña trÎ em Dùa vµo ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña trÎ qua c¸c giai ®o¹n ®Ó n¾m ®­îc nhu cÇu cña trÎ, sù hiÓu biÕt vÒ bÖnh tËt vµ c¸i chÕt, th¸i ®é vµ c¸c biÓu hiÖn cña trÎ ®èi víi hoµn c¶nh khã kh¨n hay ®au khæ mµ trÎ gÆp ph¶i. 1. TrÎ nhá (tõ 0-1 tuæi): - ë løa tuæi nµy, trÎ kh«ng giao tiÕp víi ng­êi kh¸c b»ng ng«n ng÷. - Ng­êi lín khi giao tiÕp víi trÎ cÇn b»ng lêi nãi víi ng«n tõ ®¬n gi¶n dÔ hiÓu, giäng nãi vµ ng÷ ®iÖu ®Ó biÓu c¶m, ®ång thêi thÓ hiÖn c¸c hµnh vi ©u yÕm trÎ. - TrÎ cÇn ®­îc duy tr× ng­êi ch¨m sãc, m«i tr­êng xung quanh vµ nÕp sinh ho¹t hµng ngµy cµng æn ®Þnh cµng tèt. - TrÎ cã thÓ hiÓu vµ bÞ ¶nh h­ëng bëi nçi buån (®­îc thÓ hiÖn) cña cha mÑ hoÆc ng­êi ch¨m sãc. 2. TrÎ ë løa tuæi biÕt ®i (tõ 1-3 tuæi): - TiÕp tôc duy tr× ng­êi ch¨m sãc, m«i tr­êng xung quanh vµ nÕp sinh ho¹t hµng ngµy cµng æn ®Þnh cµng tèt. - Khi tiÕn hµnh c¸c thñ thuËt ch¨m sãc y tÕ, ng­êi lín cÇn gi¶i thÝch mét c¸ch ®¬n gi¶n, râ rµng vµ kh«ng thay ®æi, cÇn chuÈn bÞ tr­íc cho trÎ. - TrÎ bÞ ¶nh h­ëng bëi sù buån phiÒn cña cha mÑ hoÆc ng­êi ch¨m sãc. - Kh«ng cã kh¸i niÖm g× vÒ c¸i chÕt. 3. TrÎ ë løa tuæi tr­íc khi ®Õn tr­êng häc (tõ 3-6 tuæi): - TrÎ ®· hiÓu ®­îc m«i tr­êng xung quanh b»ng c¸ch xen lÉn h×nh ¶nh thùc tÕ víi h×nh ¶nh t­ëng t­îng (gäi lµ “suy nghÜ theo phÐp thÇn diÖu”). - CÇn duy tr× nÕp sinh ho¹t hµng ngµy cµng æn ®Þnh cµng tèt. - HiÓu lµ c¸i chÕt cã thÓ chØ lµ t¹m thêi, cho r»ng chÕt chØ lµ sù “®i v¾ng” hoÆc chØ lµ mét “giÊc ngñ kÐo dµi”. - BiÕt coi träng b¶n th©n m×nh vµ th­êng cã thÓ c¶m thÊy cã tr¸ch nhiÖm vÒ bÖnh tËt cña m×nh hay vÒ c¸i chÕt cña cha, mÑ. Do ®ã, ®iÒu quan träng lµ ph¶i t×m hiÓu nhËn thøc cña trÎ vÒ nguyªn nh©n g©y ra c¸i chÕt, ®iÒu chØnh nh÷ng kh¸i niÖm sai vµ gióp trÎ lo¹i bá c¶m gi¸c téi lçi. - Khi cha hoÆc mÑ chÕt, trÎ cã thÓ cho r»ng nçi buån cña mÑ hoÆc cha cßn sèng hay cña ng­êi ch¨m sãc lµ v× thÊt väng víi hµnh vi cña trÎ. Do ®ã, ®iÒu quan träng lµ cÇn gi¶i thÝch mét c¸ch ®¬n gi¶n cho trÎ r»ng mäi ng­êi vÉn yªu th­¬ng trÎ, ng­êi lín buån b· chØ lµ v× cha hoÆc mÑ cña trÎ ®· qua ®êi. 4. TrÎ ë tuæi ®Õn tr­êng (tõ 7-12 tuæi): - Cã suy nghÜ rÊt cô thÓ, kh«ng cã lËp luËn trõu t­îng. - TrÎ b¾t ®Çu hiÓu vÒ nguyªn nh©n vµ hËu qu¶. - §· hiÓu r»ng c¸i chÕt lµ mét sù thùc (kh«ng thÓ ®¶o ng­îc l¹i ®­îc).

45

- Cã nçi lo sî bÞ bá r¬i, bÞ ®¸nh ®Ëp hay c¬ thÓ bÞ th­¬ng tËt. (CÇn ®¸nh gi¸ nh÷ng suy nghÜ nµy cña trÎ b»ng c¸ch ®Ò nghÞ trÎ chia sÎ suy nghÜ, nçi sî h·i còng nh­ nçi buån cña m×nh khi trÎ ®· s½n sµng). - Muèn t×m hiÓu vÒ viÖc ®iÒu trÞ, vÒ bÖnh tËt hoÆc c¸i chÕt cña cha, mÑ. Do ®ã ng­êi ch¨m sãc cÇn ph¶i nãi ch©n thùc vµ cëi më nh­ng kh«ng nãi qu¸ chi tiÕt. - Lo sî khi ph¶i tiÕn hµnh viÖc ch÷a bÖnh, coi ®ã nh­ lµ mét h×nh ph¹t. V× thÕ ng­êi ch¨m sãc ph¶i gi¶i thÝch ®Ó lo¹i bá suy nghÜ nµy ë trÎ, ®¶m b¶o r»ng viÖc ch÷a trÞ sÏ tèt h¬n cho trÎ. - Cã mong muèn hiÓu biÕt vµ ®iÒu chØnh ®­îc c¸c vÊn ®Ò ®ang x¶y ra xung quanh m×nh. - Ng­êi ch¨m sãc nªn ®­a ra cho trÎ mét sè lùa chän liªn quan ®Õn ®iÒu trÞ ®Ó trÎ cã c¶m gi¸c ®­îc kiÓm so¸t sù viÖc. - Sau c¸i chÕt cña cha mÑ, trÎ cã thÓ nhanh chãng quay l¹i víi c¸c ho¹t ®éng th«ng th­êng vµ quay vÒ víi b¹n bÌ m×nh. Hµnh ®éng ®ã sÏ gióp trÎ v¬i bít nçi buån bÞ mÊt m¸t. 5. TrÎ trong ®é tuæi vÞ thµnh niªn (tõ 13-16 tuæi): - Cã kh¶ n¨ng suy nghÜ trõu t­îng. C¸c ®Æc tr­ng mang tÝnh v¨n ho¸ vµ x· héi sÏ b¾t ®Çu h×nh thµnh ë løa tuæi nµy. - Tr¶i qua thay ®æi lín vÒ c¬ thÓ vµ rÊt tù ý thøc vÒ b¶n th©n m×nh. - B¾t ®Çu kh«ng thõa nhËn hoÆc ph¶n ®èi l¹i c¸c vÊn ®Ò mang ý nghÜa vÒ gi¸ trÞ cña c¸c bËc cha mÑ, t¸ch khái sù ch¨m sãc cña cha mÑ b»ng viÖc t¹o dùng ®Æc tÝnh c¸ nh©n gièng nh­ c¸c b¹n bÌ cïng trang løa. - TrÎ cÇn ®­îc cho phÐp biÓu lé sù giËn d÷. - Mong muèn cã ®­îc sù riªng t­ vµ ®­îc ®éc lËp mét c¸ch hîp lý. CÇn ®Ó trÎ duy tr× tiÕp xóc víi b¹n bÌ ®ång løa. - Khi gi¶i thÝch mét vÊn ®Ò mµ trÎ quan t©m hoÆc cã liªn quan ®Õn trÎ ph¶i ®¶m b¶o sù râ rµng, trung thùc vµ th¼ng th¾n. - Cã thÓ cã c¸c mèi quan hÖ vµ c¶m xóc rÊt phøc t¹p c¶ víi ng­êi cha, mÑ ®· qua ®êi lÉn ng­êi cßn sèng. §iÒu nµy cã thÓ lµm viÖc trao ®æi, chuyÖn trß víi trÎ vÒ sù ®au khæ trë nªn khã kh¨n h¬n. TrÎ cã thÓ quay sang chia sÎ nçi buån víi mét ng­êi lín kh¸c kh«ng ph¶i lµ cha, mÑ m×nh. Cã mét ng­êi lín ®Ó trÎ cã thÓ nhí vÒ cha hoÆc mÑ ®· qua ®êi lµ rÊt quan träng, dï ng­êi ®ã lµ ng­êi mÑ hoÆc cha cßn sèng, hay lµ mét ng­êi kh¸c. - TrÎ cã nguy c¬ bÞ trÇm c¶m, c¸c biÓu hiÖn cã thÓ lµ c¶m gi¸c téi lçi, ý t­ëng tù vÉn. NÕu trÎ cã biÓu hiÖn trÇm c¶m th× cÇn ®­îc ®iÒu trÞ. II. Kh¸m, ®¸nh gi¸ triÖu chøng 1) B¾t ®Çu b»ng c¸ch quan s¸t trùc tiÕp vµ nghe kÓ l¹i tõ cha mÑ hoÆc ng­êi ch¨m sãc. - Chó ý ®Õn t­ thÕ cña c¬ thÓ, c¸c cö ®éng ®ång thêi cïng lóc, møc ®é tØnh t¸o, c¸ch tiÕp xóc víi mäi ng­êi. - §èi víi trÎ ch­a biÕt nãi, ®au hay buån n«n ®­îc biÓu hiÖn b»ng khãc, vËt v·, biÓu hiÖn thu m×nh hoÆc trÇm c¶m, t­ thÕ c¬ thÓ c¨ng th¼ng, mÆt nh¨n nhã, hoÆc sî h·i. 2) Hái trÎ (cho dï lµ trÎ rÊt nhá) xem cã ®au kh«ng tr­íc khi kh¸m cho trÎ. Cã thÓ dïng thang “NÐt mÆt Wong-Baker” hoÆc thang ®iÓm ®au 0 -10 ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®au.

46

3) Kh¸m thùc thÓ, hoÆc thËm chÝ trÎ ®o¸n ®­îc sÏ bÞ kh¸m còng cã thÓ lµm cho trÎ kªu khãc. NÕu trÎ sî h·i vµ kªu khãc, rÊt khã cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc chç ®au vµ hoµn thµnh viÖc kh¸m xÐt. §Ó lµm trÎ bít sî h·i, khuyÕn khÝch trÎ nãi ngay cho nh©n viªn y tÕ biÕt nÕu bÞ ®au. 4) §au thÇn kinh cã thÓ ®i kÌm víi c¸c thay ®æi vÒ thÇn kinh vËn ®éng vµ thô c¶m. III. Xö trÝ mét sè triÖu chøng ë giai ®o¹n cuèi TriÖu chøng

Thuèc (lùa chän thuèc phï hîp ®Ó chØ ®Þnh)

§au

Xem phÇn ®au (phÇn II, môc I)

Khã thë

Morphine sulfat uèng hoÆc Morphine clohydrat tiªm

0,1 mg/kg uèng (d¹ng t¸c dông nhanh) hoÆc 0,05 mg/kg tiªm d­íi da hoÆc tÜnh m¹ch 2-4 giê mét lÇn

Lorazepam

0,025-0,1 mg/kg uèng, tiªm d­íi da hoÆc tÜnh m¹ch 2-4 giê mét lÇn

Dung dÞch Senekot trÎ em

- TrÎ tõ 2-6 tuæi: 2,5-3,75 ml 1lÇn/ngµy

T¸o bãn

LiÒu l­îng vµ c¸ch sö dông

- TrÎ tõ 6-12 tuæi: 5-7,5 ml 1lÇn/ngµy

Tiªu ch¶y

Viªn ®Æt trùc trµng Glycerin

§Æt trùc trµng 1 viªn 1 ngµy

Sorbitol

5-10 ml uèng 2 giê mét lÇn cho ®Õn khi ®i ngoµi ®­îc

Thuèc thôt trÎ em Fleets

Mét lÇn mét ngµy tuú theo nhu cÇu.

Loperamide

- TrÎ 13-20 kg: 1mg x 3 lÇn/ngµy, uèng - TrÎ 20-30 kg: 2mg x 2 lÇn/ngµy, uèng - TrÎ > 30 kg: 2mg x 3 lÇn/ngµy, uèng

Buån n«n/ N«n

Diphenhydramine

1 mg/kg uèng hoÆc tÜnh m¹ch 6 giê/ lÇn

Metoclopramide

0,25 mg/kg uèng 8 giê/ lÇn

Ondansetron

0,15 mg/kg uèng 8 giê/ lÇn

47

Scopolamine Lorazepam

TrÎ vÞ thµnh niªn: 1,5 mg miÕng d¸n da 72 giê/ lÇn 0,025-0,1 mg/kg uèng hoÆc tÜnh m¹ch 8 giê/ lÇn

Paracetamol

15 mg/kg uèng hoÆc ®Æt hËu m«n 4 giê / lÇn

Choline magnesium trisalicylate

25 mg/kg uèng 3 lÇn/ngµy,

Ibuprofen

10 mg/kg uèng 6-8 giê/ lÇn,

Ra nhiÒu må h«i

Cimetidine

20-40 mg/kg/ngµy chia liÒu uèng 8 giê / lÇn

MÊt ngñ

Lorazepam

0,025-0,1 mg/kg uèng hoÆc tiªm d­íi da hoÆc tÜnh m¹ch tr­íc khi ngñ

Amitryptyline

Cã thÓ b¾t ®Çu víi liÒu 0,3 mg/kg uèng tr­íc khi ngñ

YÕu, mÖt (ë giai ®äan cuèi khi c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu kh«ng cã t¸c dông)

Prednisolone

NÕu cÇn th× sö dông nh­ sau: 1 mg/kg x 1-2 lÇn/ngµy, uèng sau khi ¨n

“TiÕng nÊc hÊp hèi”

Hyoscamine sulfate

NÕu cÇn th× sö dông nh­ sau: - TrÎ < 2 tuæi: 4 giät uèng 4 giê/ lÇn (0,125mg/ml) - TrÎ 2-12 tuæi: 8 giät uèng 4 giê / lÇn (0,125mg/ml)

Sèt

IV. TrÎ bÞ mÊt cha mÑ, ng­êi th©n 1. §èi víi mét ®øa trÎ ®ang ®au khæ v× mÊt cha mÑ, ®iÒu quan träng lµ ng­êi th©n cÇn ph¶i tiÕp tôc c¸c ho¹t ®éng phï hîp víi løa tuæi. Thêi gian ë víi gia ®×nh vµ nÕp sinh ho¹t hµng ngµy cÇn cè g¾ng duy tr× nh­ tr­íc ®©y (nÕu cã thÓ). 2. Nªn ®éng viªn trÎ nãi víi ng­êi mµ trÎ tin cËy vÒ nh÷ng ®iÒu mµ trÎ nghe ®­îc vÒ bÖnh tËt hay c¸i chÕt cña cha mÑ m×nh. §iÒu quan träng lµ ph¶i trung thùc víi trÎ, kh«ng lµm cho trÎ cã c¶m gi¸c bÞ lÊn ¸t hay bÞ ¸p ®Æt. Nãi chung, nªn lu«n lu«n hoan nghªnh c¸c c©u hái cña trÎ.

48

3. §å kû niÖm (®å dïng, s¸ch vë, quµ tÆng cña cha mÑ) sÏ gióp trÎ duy tr× mèi liªn hÖ vÒ mÆt tinh thÇn víi cha hoÆc mÑ ®· qua ®êi. C¸c ®å vËt kû niÖm ®ã cã thÓ gióp trÎ khi ®au buån, cã c¶m gi¸c mÊt m¸t, x©y dùng vµ duy tr× ý thøc vÒ b¶n th©n vµ céi nguån. C¸c ®å vËt ®ã cã t¸c dông an ñi trÎ, cã thÓ lµ c¸c tÊm ¶nh, th­, nh÷ng c©u chuyÖn vÒ gia ®×nh, nhËt ký, b¨ng ghi ©m hay video, quµ tÆng.

49

PhÇn vI ch¨m sãc ng­êi bÖnh giai ®o¹n cuèi Khi c¸c biÖn ph¸p y häc kh«ng cßn h÷u hiÖu ®Ó gióp ng­êi bÖnh tr¸nh khái c¸i chÕt, th× viÖc ch¨m sãc sÏ h­íng tíi viÖc gióp ng­êi bÖnh chÕt mét c¸ch tù nhiªn, thanh th¶n vµ yªn tÜnh. Nh÷ng néi dung chÝnh cña ch¨m sãc ng­êi bÖnh giai ®o¹n cuèi bao gåm c¸c hç trî vÒ tinh thÇn, vÒ t×nh c¶m, vÒ t©m lý, vÒ ch¨m sãc ®iÒu d­ìng cho ng­êi bÖnh, ng­êi ch¨m sãc vµ gia ®×nh hä. I. Hç trî tinh thÇn 1. Th­êng xuyªn cã mÆt ®Ó ®éng viªn ng­êi bÖnh, lµm cho ng­êi bÖnh hiÓu r»ng hä ®­îc ch¨m sãc vµ kh«ng bÞ bá r¬i ®¬n ®éc mét m×nh 2. T¹o ®iÒu kiÖn cho ng­êi bÖnh nãi ra nh÷ng c¶m xóc, mong muèn cña hä vµ hç trî ng­êi bÖnh nh÷ng c«ng viÖc cßn dang dë 3. Th«ng c¶m víi ng­êi bÖnh: mét sè ng­êi bÖnh HIV/AIDS cã thÓ tr¶i nghiÖm nh÷ng c¶m xóc téi lçi, hèi hËn vµ t×m kiÕm sù tha thø. Ng­êi ch¨m sãc cÇn ®éng viªn vµ thÓ hiÖn sù th«ng c¶m víi ng­êi bÖnh. 4. T«n träng quyÕt ®Þnh cña ng­êi bÖnh vÒ n¬i ch¨m sãc giai ®o¹n cuèi, cã thÓ lµ c¬ së y tÕ hoÆc t¹i nhµ. 5. Kh«ng nªn t¹o hy väng gi¶ t¹o cho ng­êi bÖnh, chØ ®Æt ra nh÷ng môc ®Ých nhá vÒ t­¬ng lai cña gia ®×nh ng­êi bÖnh. 6. Hç trî vÒ tÝn ng­ìng: ng­êi ch¨m sãc cÇn nhËn ra nh÷ng nhu cÇu vÒ tÝn ng­ìng vµ t«n träng tÝn ng­ìng, niÒm tin cña ng­êi bÖnh, hiÓu ®­îc mong muèn cña ng­êi bÖnh vÒ c¸ch thøc tæ chøc tang lÔ khi ng­êi bÖnh qua ®êi. 7. NÕu ng­êi bÖnh cã th¸i ®é ph¶n øng, ng­êi ch¨m sãc cÇn b×nh tÜnh vµ cè g¾ng chÊp nhËn. ii. Gi¶m bít sù ®au ®ín cho ng­êi bÖnh Nh÷ng ®au ®ín cña ng­êi bÖnh ung th­ vµ AIDS th­êng kh«ng ®­îc chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ ®óng møc, v× vËy mét trong nh÷ng môc tiªu quan träng cña cña ch¨m sãc giai ®o¹n cuèi lµ gi¶m ®au ®ín cho ng­êi bÖnh. D­íi ®©y lµ mét sè chØ dÉn: 1. T«n träng nh÷ng than phiÒn cña ng­êi bÖnh vÒ sù ®au ®ín cña hä, kh«ng nªn chØ dùa vµo ®¸nh gi¸ chñ quan cña nh©n viªn y tÕ hoÆc ng­êi ch¨m sãc. 2. ¸p dông c¸c biÖn ph¸p ch¨m sãc khèng chÕ ®au nh­ xoa bãp ë vÞ trÝ thÝch hîp, ch­êm nãng ®Ó gi¶m tèi thiÓu sù ®au ®ín vµ khuyªn ng­êi bÖnh kh«ng nªn sî h·i. 3. Dïng thuèc gi¶m ®au ®Òu ®Æn theo giê cho ng­êi bÖnh ngµy còng nh­ ®ªm. Kh«ng nªn ngÇn ng¹i ®Ó dïng liÒu gi¶m ®au h÷u hiÖu cho ng­êi bÖnh ë giai ®o¹n cuèi. 4. §­a thuèc b»ng ®­êng ®¬n gi¶n nhÊt, tr¸nh ®au ®ín cho ng­êi bÖnh: cè g¾ng dïng®­êng uèng, hoÆc cã thÓ tiªm d­íi da, hoÆc dïng miÕng d¸n fentanyl (durogesic) d¸n ngoµi da. 5. NÕu ng­êi bÖnh vÒ nhµ, cÇn h­íng dÉn gia ®×nh c¸ch ch¨m sãc, c¸ch sö dông thuèc Gi¶m ®au ph¶i ®¶m b¶o ®óng liÒu vµ ®óng thêi gian theo h­íng dÉn chuyªn m«n. III. Ch¨m sãc ®iÒu d­ìng 1. Dinh d­ìng: Cho ng­êi bÖnh ¨n thøc ¨n láng nh­ ch¸o, sóp vµ chia lµm nhiÒu b÷a nhá, kh«ng nªn Ðp ng­êi bÖnh ¨n; khuyÕn khÝch uèng n­íc hoÆc n­íc tr¸i c©y.

50

2. VÖ sinh th©n thÓ ng­êi bÖnh: T¾m hoÆc lau ng­êi th­êng xuyªn, chó ý vÖ sinh vµ gi÷ kh« vïng hËu m«n sinh dôc; vÖ sinh r¨ng miÖng, m¾t. 3. Ch¨m sãc da vµ niªm m¹c: NÕu da ng­êi bÖnh bÞ viªm, loÐt nhiÔm khuÈn cÇn b¨ng vµ gi÷ cho da s¹ch vµ kh«. Gi÷ cho m«i, miÖng vµ m¾t cña ng­êi bÖnh lu«n cã ®é Èm kh«ng bÞ kh« nøt. 4. Thay ®æi t­ thÕ: Gióp ng­êi bÖnh ngåi dËy hoÆc ngåi trªn ghÕ nÕu cã thÓ, thay ®æi t­ thÕ hai giê mét lÇn vµ gi÷ cho ng­êi bÖnh ë t­ thÕ tho¶i m¸i. 5. Ch¨m sãc h« hÊp: Gióp ng­êi bÖnh ngåi dËy nÕu khã thë, nÕu cÇn cho thë oxy, hót ®êm r·i cho ng­êi bÖnh nÕu cã. 6. Ch¨m sãc ng­êi bÖnh khi tinh thÇn ló lÉn: Khi ng­êi bÖnh mÊt dÇn trÝ nhí, nãi kh«ng râ rµng, kh«ng nhËn ra ®­îc nh÷ng g× diÔn ra chung quanh, ng­êi ch¨m sãc cÇn th­êng xuyªn cã mÆt bªn c¹nh ®Ó theo dâi vµ gióp ng­êi bÖnh tr¸nh ®­îc nguy hiÓm. 7. Phèi hîp víi gia ®×nh ng­êi bÖnh: Duy tr× th«ng tin cho gia ®×nh vÒ t×nh tr¹ng cña ng­êi bÖnh, khi c¸i chÕt cña ng­êi bÖnh ®Õn gÇn h·y th«ng b¸o cho gia ®×nh ®Ó hä vµo th¨m vµ chia tay ng­êi th©n. IV. Ch¨m sãc lóc qua ®êi 1. C¸c dÊu hiÖu khi c¸i chÕt s¾p x¶y ra - Ngñ nhiÒu hoÆc h«n mª - §éng t¸c ló lÉn - Gi¶m ¨n vµ uèng ( kh«ng cã c¶m gi¸c ®ãi hoÆc kh¸t) - §¹i tiÖn vµ tiÓu tiÖn gi¶m dÇn - Thay ®æi vÒ h« hÊp (thë nhanh vµ kh«ng ®Òu) - Thay ®æi vÒ tuÇn hoµn (gi¶m nhÞp tim, huyÕt ¸p, ch©n tay l¹nh). 2. C¸c dÊu hiÖu khi ng­êi bÖnh chÕt h¼n - Ngõng thë hoµn toµn - Ngõng tim vµ kh«ng cßn m¹ch - Hoµn toµn kh«ng ®¸p øng víi kÝch thÝch - M¾t më theo mét h­íng hoÆc nh¾m nghiÒn - Thay ®æi s¾c th¸i cña da. 3. Ch¨m sãc khi ng­êi bÖnh tö vong - Ng­êi ch¨m sãc ®eo g¨ng tay s¹ch - Xoa m¾t vµ gi÷ nguyªn trong vµi gi©y ®Ó m¾t nh¾m l¹i - §ì cho miÖng ngËm l¹i - Th¸o bá d©y truyÒn dÞch, b¨ng trªn th©n thÓ ng­êi bÖnh (nÕu cã) - VÖ sinh th©n thÓ (lµm s¹ch chÊt th¶i, chÊt tiÕt) - Thu dän dông cô ra khái gi­êng bÖnh, (c« lËp vµ tÈy uÕ chÊt th¶i bá) - Thay quÇn ¸o cho ng­êi bÖnh - §Æt thi hµi n»m ngöa ngay ng¾n, hai tay ®Ó duçi bªn c¹nh th©n ng­êi - §Æt gèi nhá d­íi ®Çu

51

- §éng viªn vµ chia buån víi nh÷ng ng­êi th©n trong gia ®×nh. - Tr­êng hîp ng­êi bÖnh tö vong t¹i bÖnh viÖn, xö lý tö thi theo quy chÕ bÖnh viÖn. Tr­êng hîp ng­êi bÖnh tö vong t¹i nhµ, chó ý kh«ng ®Ó m¸u, dÞch tiÕt cña tö thi tiÕp xóc víi da tay cña ng­êi lµm c«ng viÖc kh©m liÖm, nhËp quan. - Mai t¸ng hoÆc háa t¸ng theo truyÒn thèng, tËp qu¸n cña ®Þa ph­¬ng vµ nguyªn väng cña gia ®×nh.

52

PhÇn VII phô lôc Phô lôc 1 Danh môc thuèc gi¶m ®au trong ch¨m sãc gi¶m nhÑ vµ c¸c tªn biÖt d­îc th­êng gÆp L­u ý: C¸c tªn biÖt d­îc nªu ë ®©y chØ cã ý nghÜa tham kh¶o TT

Tªn thuèc, ho¹t chÊt

Mét sè biÖt d­îc

Hµm l­îng, ®­êng dïng

Quy chÕ qu¶n lý

A. Thuèc gi¶m ®au kh«ng opioid 1

Paracetamol

Uèng; gãi bét 80mg, 150mg, 250mg Uèng; viªn 100mg, 500mg Thuèc ®Æt; viªn ®¹n 80mg, 150mg, 300mg, 600mg Tiªm truyÒn tÜnh m¹ch; lä 0,3g, 0,45g, 0,5g, 1g/100ml

Dafalgan Efferangan Dopalogan Perfangan

Paracetamol + chlorphenamine Paracetamol + ibuprofen 2

Ibuprofen

3

Choline magnesium trisalicilate D

4

Diclofenac

5

Diflunisal

6

Etodolac

7

Fenoprofen

8

Ketoprofen

9

Ketorolac

Thuèc th­êng

Panadol, Pandol, Zandol

Uèng; viªn 325mg + 4mg

Alaxan

Uèng; viªn 325mg + 200mg

Thuèc th­êng

Mofen 400, Motrin, Gelufen

Uèng; viªn 200mg, 400mg

Thuèc th­êng

Voltaren

Tiªm; èng 75mg/3ml

Thuèc th­êng

Dicloran

Uèng; viªn 25mg, 50mg, 75mg, 100mg

Thuèc th­êng

Uèng: viªn 250mg, 500mg

Thuèc th­êng

Uèng: viªn 400mg

Thuèc th­êng

Uèng: viªn 300mg, 600mg

Thuèc th­êng

Ketopen, Ketum,

Tiªm; lä 100mg

Thuèc th­êng

Ketoridis, Ketocid

Uèng; viªn 50mg, 150mg, 200mg, 250mg, 500mg

Nodine

Tiªm; èng 30mg

Febret

Thuèc th­êng

Uèng; viªn 10mg 10

Meloxicam

Tiªm; èng 15mg

Itermecicam, Medaxicam,

Uèng; viªn 7,5mg, 15mg

53

Thuèc ®éc b¶ng B

Mel-ol, Melobic, Mobic, Melgesic, Melogisic, Melonex-7,5 Melonex-15 11

Piroxicam

Pirocam

Tiªm; èng 20mg/ml

Hotemi, Gelden

Uèng; viªn 10mg, 20mg

Thuèc gi¶m ®éc B

B. Thuèc gi¶m ®au t¸c dông kiÓu opioid 12

Tramadol

Tramadol Stada

Tiªm; èng 50mg, 100mg

G©y nghiÖn

Uèng; viªn 50mg, 100mg Uèng; xir« lä 2000mg/20mg C. Thuèc gi¶m ®au opioid nhÑ 13

14

Codein

Viªn 10 mg, 30mg Tiªm, èng 50mcg/ml

Codein phosphate + Paracetamol

Efferangan codein

Uèng; viªn 30mg + 500mg

Thuèc th­êng

Dextropropoxyphen

Proxyvon

Uèng; viªn 50mg, 100mg, 150mg

G©y nghiÖn

Dextropropoxyphen + Paracetamol

Di-altanvic Dodatalvic

Uèng; viªn 65mg + 500mg

Thuèc th­êng

Morphine (sulfate)

Uèng: viªn 10mg, 30mg

G©y nghiÖn

Morphine (clohydrate)

Tiªm: èng 10mg/1mg

Oxycodone

Uèng: dung dÞch 1mg/ml, 10mg/ml Uèng: viªn 5mg, 10mg, 20mg §Æt: viªn ®¹n 30mg

G©y nghiÖn

Uèng: viªn 2mg, 4mg, 8mg Uèng: dung dÞch 1mg/ml Tiªm: èng 2mg/ml, 10mg/ml

G©y nghiÖn

D. Thuèc gi¶m ®au opioid m¹nh 15

16

Oxycontine 17

Hydromorphone

18

Fentanyl

MiÕng d¸n da 2,5mg, 5mg, 7,5mg, 10mg Tiªm; èng 0,05mg/1ml, 0,1mg/1ml

Duragesic

54

G©y nghiÖn

Phô lôc 2 Qu¶n lý sö dông thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn - C¸c thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn ®­îc sö dông trong ch¨m sãc gi¶m nhÑ ®èi víi ng­êi m¾c bÖnh ung th­ vµ ng­êi bÖnh AIDS. - C¨n cø ®Ó h­íng dÉn thùc hiÖn: (1) QuyÕt ®Þnh sè 1847/2003/Q§-BYT ngµy 28 th¸ng 5 n¨m 2003 cña Bé tr­ëng Bé Y tÕ vÒ viÖc ban hµnh Quy chÕ kª ®¬n vµ b¸n thuèc theo ®¬n; (2) QuyÕt ®Þnh sè 2033/1999/Q§-BYT ngµy 09 th¸ng 7 n¨m 1999 cña Bé tr­ëng Bé Y tÕ vÒ viÖc ban hµnh Quy chÕ qu¶n lý thuèc g©y nghiÖn, danh môc thuèc g©y nghiÖn vµ danh môc thuèc g©y nghiÖn ë d¹ng phèi hîp. - C¸c c¬ quan, ®¬n vÞ, c¸ nh©n qu¶n lý vµ sö dông chÞu tr¸ch nhiÖm ®¶m b¶o cung øng ®ñ thuèc ®¸p øng nhu cÇu ®iÒu trÞ cho ng­êi bÖnh néi tró vµ ngo¹i tró, ®¶m b¶o sö dông thuèc hîp lý, an toµn cho ng­êi bÖnh cÇn ch¨m sãc gi¶m nhÑ theo quy ®Þnh hiÖn hµnh. 1. §èi víi Së Y tÕ a) H­íng dÉn c¸c c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh trùc thuéc cÊp ph¸t vµ nh­îng thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn phôc vô ng­êi bÖnh néi tró b) ChØ ®¹o viÖc tæ chøc c¬ së b¸n thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn ®Ó phôc vô ng­êi bÖnh ngo¹i tró theo ®¬n cña thÇy thuèc 2. §èi víi c¬ së kh¸m, ch÷a bÖnh (BÖnh viÖn, ViÖn cã gi­êng bÖnh, Phßng kh¸m ®a khoa) a) TÊt c¶ c¸c c¬ së kh¸m, ch÷a bÖnh ®­îc sö dông thuèc opioid ®iÒu trÞ cho ng­êi bÖnh cÇn ch¨m sãc gi¶m nhÑ trªn c¬ së ph¹m vi thùc hµnh chuyªn m«n vµ ph©n tuyÕn kü thuËt do Bé Y tÕ quy ®Þnh. b) C¬ së kh¸m ch÷a bÖnh ph¶i ®¨ng ký ch÷ ký cña b¸c sÜ kª ®¬n thuèc g©y nghiÖn víi c¬ së ®­îc phÐp b¸n thuèc g©y nghiÖn. c) Tr­êng hîp ng­êi bÖnh ®­îc chuyÓn vÒ tuyÕn d­íi ®Ó ®iÒu trÞ hoÆc ®iÒu trÞ t¹i nhµ, cÇn cã kÕ ho¹ch phèi hîp gi÷a c¬ së kh¸m, ch÷a bÖnh víi tuyÕn d­íi ®Ó gi¸m s¸t viÖc sö dông. 3. §èi víi nh©n viªn y tÕ a) B¸c sÜ kª ®¬n thuèc gi¶m ®au opioid cho ng­êi bÖnh theo Quy chÕ kª ®¬n vµ b¸n thuèc theo ®¬n hiÖn hµnh. Cô thÓ lµ kh«ng ®­îc kª ®¬n sè l­îng thuèc dïng qu¸ sè ngµy quy ®Þnh sau ®©y: B¶y (07) ngµy ®èi víi c¸c thuèc g©y nghiÖn. Riªng morphin clohydrrat 10mg/1ml èng kh«ng qu¸ n¨m (05) ngµy cho ng­êi bÖnh ung th­ sö dông liÒu lín h¬n 30 mg/ngµy. b) HÕt ®ît ®iÒu trÞ hoÆc ng­êi bÖnh dïng hÕt ®¬n thuèc nh­ng ®ßi hái l©m sµng vÉn cÇn dïng thuèc gi¶m ®au opioid, b¸c sÜ vÉn tiÕp tôc kª ®¬n opioid víi liÒu ®¸p øng víi ®ßi hái l©m sµng cña ng­êi bÖnh vµ ®¶m b¶o an toµn cho ng­êi bÖnh. c) Tr­êng hîp ng­êi bÖnh ®· ®­îc chØ ®Þnh ®iÒu trÞ ngo¹i tró b»ng thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn ë tuyÕn trªn hay bÖnh viÖn chuyªn khoa, ®· sö dông hÕt sè thuèc mua hoÆc cÊp theo ®¬n, nh­ng ng­êi bÖnh kh«ng cã ®iÒu kiÖn t¸i kh¸m t¹i c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh tuyÕn trªn, nÕu ng­êi bÖnh ®Õn kh¸m ch÷a bÖnh t¹i trung t©m y tÕ/ bÖnh viÖn huyÖn th× b¸c sü sau khi kh¸m bÖnh cã thÓ chØ ®Þnh tiÕp tôc ®iÒu trÞ ngo¹i tró b»ng thuèc gi¶m ®au 55

g©y nghiÖn cho ng­êi bÖnh vµ ®­îc phÐp kª ®¬n thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn theo chØ ®Þnh chuyªn m«n vµ theo ®óng quy ®Þnh. 4. §èi víi Tr¹m y tÕ x·, ph­êng, thÞ trÊn (gäi chung lµ Tr¹m Y tÕ) Tr¹m y tÕ chÞu tr¸ch nhiÖm sö dông thuèc gi¶m ®au oipioid trong ch¨m sãc gi¶m nhÑ cho ng­êi bÖnh: a) Thùc hiÖn chØ ®Þnh theo ®¬n thuèc do b¸c sÜ kª cho ng­êi bÖnh ®iÒu trÞ t¹i céng ®ång. b) Gi¸m s¸t viÖc sö dông thuèc cña ng­êi bÖnh. c) Tr­êng hîp ch­a kÞp mua thuèc th× Tr¹m y tÕ kh¸m, chØ ®Þnh sö dông thuèc opioid cho ng­êi bÖnh nh­ mét tr­êng hîp cÊp cøu ®Ó lu«n ®¶m b¶o thuèc gi¶m ®au cho ng­êi bÖnh d) Trong tr­êng hîp ng­êi bÖnh ®· sö dông hÕt thuèc vµ ch­a ®­îc kª ®¬n tiÕp, Tr¹m y tÕ cã thÓ sö dông morphin (danh môc thuèc thiÕt yÕu dïng cho Tr¹m Y tÕ) v× ng­êi bÖnh xuÊt hiÖn c¬n ®au lóc nµy ®­îc coi nh­ mét tr­êng hîp cÊp cøu vµ chuyÓn ng­êi bÖnh lªn tuyÕn trªn. ®) Khi ng­êi bÖnh sö dông kh«ng hÕt thuèc opioid, Tr¹m y tÕ lËp biªn b¶n thu håi thuèc vµ b¸o c¸o víi Phßng Y tÕ huyÖn ®Ó xö lý theo h×nh thøc: NhËp vµo tñ thuèc cÊp cøu cña Tr¹m y tÕ (nÕu thuèc râ nguån gèc, ®¶m b¶o chÊt l­îng vµ phï hîp víi ph¹m vi chuyªn m«n kü thuËt) hoÆc thùc hiÖn thñ tôc hñy thuèc cã sù chøng kiÕn cña c¬ quan liªn quan theo quy ®Þnh. 5. §èi víi ng­êi bÖnh sö dông thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn a) §¬n thuèc cã gi¸ trÞ mua trong thêi h¹n 10 ngµy kÓ tõ ngµy kª ®¬n. b) Sö dông thuèc theo ®óng chØ ®Þnh chuyªn m«n. c) Kh«ng sö dông thuèc vµo môc ®Ých kh¸c: Kh«ng trao ®æi, b¸n, cho hay nh­îng thuèc cho ng­êi kh¸c. d) Ng­êi bÖnh hoÆc th©n nh©n ng­êi bÖnh cã tr¸ch nhiÖm th«ng b¸o víi Tr¹m y tÕ vÒ viÖc sö dông thuèc gi¶m ®au g©y nghiÖn theo ®¬n cña b¸c sÜ. ®) Trong tr­êng hîp ng­êi bÖnh tö vong t¹i nhµ, th©n nh©n hoÆc ng­êi ch¨m sãc cã tr¸ch nhiÖm th«ng b¸o víi Tr¹m Y tÕ. 6. Cam kÕt sö dông thuèc opioids Cã thÓ tham kh¶o sö dông trong tr­êng hîp cÇn thiÕt. “B¶n cam kÕt sö dông opioid” cÇn cã c¸c quy ®Þnh ®èi víi ng­êi sö dông nh­ sau: a) ChØ sö dông c¸c thuèc opioid theo h­íng dÉn. b) Kh«ng t×m c¸ch kiÕm ma tuý tõ bÊt kú nguån nµo kh¸c. c) ChØ nhËn thuèc gi¶m ®au opioid vµo c¸c buæi hÑn kh¸m theo lÞch t¹i phßng kh¸m vµ kh«ng nhËn thªm ®¬n thuèc opioid nµo kh¸c trõ tr­êng hîp ®Õn kh¸m l¹i v× lý do ®au nÆng h¬n. ViÖc bÞ mÊt thuèc sÏ kh«ng ®­îc chÊp nhËn nÕu nh­ kh«ng ®­îc x¸c nhËn bëi c«ng an. d) Ng­êi bÖnh ph¶i s½n sµng xÐt nghiÖm ph¸t hiÖn ma tuý bÊt kú lóc nµo ®­îc yªu cÇu. ®) Kh«ng sö dông ma tuý bÊt hîp ph¸p hay b¸n c¸c thuèc opioid ®­îc kª ®¬n. e) NÕu vi ph¹m cam kÕt, ng­êi bÖnh cã thÓ bÞ chÊm døt ®iÒu trÞ gi¶m ®au b»ng opioid.

56

Phô lôc 3 B¶ng hái tãm t¾t ®¸nh gi¸ ®au Ngµy:

Tªn nghiªn cøu: (Sö dông khi cÇn) (ngµy)

(th¸ng)

(n¨m)

Tªn bÖnh nh©n: M· sè nghiªn cøu:(Sö dông khi cÇn)

Sè nghiªn cøu: (Sö dông khi cÇn) B¶ng hái Tãm t¾t §¸nh gi¸ §au

1. Trong c¶ cuéc ®êi chóng ta, phÇn lín ai còng bÞ ®au vµi lÇn (cã thÓ chØ lµ ®au ®Çu nhÑ, ®au do bong g©n, ®au r¨ng…). H«m nay anh/chÞ cã bÞ ®au nµo kh¸c ngoµi c¸c kiÓu ®au th­êng ngµy nh­ vËy kh«ng? Cã Kh«ng 2. H·y t« lªn vïng anh/chÞ c¶m thÊy bÞ ®au trªn h×nh vÏ d­íi. §¸nh dÊu X vµo chç c¶m thÊy ®au nhÊt. PhÝa tr­íc

PhÝa sau Tr¸i

Ph¶i

Tr¸i

Ph¶i

3. H·y ®¸nh gi¸ møc ®é ®au cña anh/chÞ b»ng c¸ch ®¸nh dÊu vµo « m« t¶ ®óng nhÊt møc ®é ®au nhiÒu nhÊt trong 24 giê qua. 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Kh«ng §au ë møc ®au khñng khiÕp nhÊt 4. H·y ®¸nh gi¸ møc ®é ®au cña anh/chÞ b»ng c¸ch ®¸nh dÊu vµo « m« t¶ ®óng nhÊt møc ®é ®au Ýt nhÊt trong 24 giê qua 0

1

2

3

4

5

57

6

7

8

9

10

§au ë møc khñng khiÕp nhÊt

Kh«ng ®au

5. H·y ®¸nh gi¸ møc ®é ®au cña anh/chÞ b»ng c¸ch ®¸nh dÊu vµo « m« t¶ ®óng nhÊt møc ®é ®au trung b×nh 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

§au ë møc khñng khiÕp nhÊt

Kh«ng ®au

6. H·y ®¸nh gi¸ møc ®é ®au cña anh/chÞ b»ng c¸ch ®¸nh dÊu vµo « m« t¶ ®óng nhÊt møc ®é ®au ngay hiÖn nay 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

§au ë møc khñng khiÕp nhÊt

Kh«ng ®au 7. Anh/chÞ ®· ®­îc ®iÒu trÞ hay dïng thuèc nµo ®Ó xö trÝ ®au?

8. Trong 24h qua, ph­¬ng ph¸p ®iÒu trÞ hay thuèc lµm gi¶m ®au ®­îc bao nhiªu phÇn? H·y ®¸nh dÊu vµo « chØ møc ®é % ®au ®· gi¶m ®i. 0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90% 100%

HÕt ®au hoµn toµn 9. §¸nh dÊu vµo « m« t¶ ®óng nhÊt møc ®é ®au g©y trë ng¹i víi cuéc sèng cña anh/chÞ trong 24 giê qua: A. Ho¹t ®éng nãi chung

Kh«ng

0 Kh«ng trë ng¹i

1

B. T©m tr¹ng 0 1 Kh«ng trë ng¹i C. Kh¶ n¨ng ®i l¹i 0 Kh«ng trë ng¹i

1

0 Kh«ng trë ng¹i

1

2

3

4

5

6

7

8

9 10 BÞ trë ng¹i hoµn toµn

2

3

4

5

6

7

8

9 10 BÞ trë ng¹i hoµn toµn

2

3

4

5

6

7

8

9 10 BÞ trë ng¹i hoµn toµn

D. C«ng viÖc b×nh th­êng (bao gåm c¶ c«ng viÖc bªn ngoµi vµ viÖc nhµ) 2

3

4

5

6

7

8

9 10 BÞ trë ng¹i hoµn toµn

4

5

6

7

8

9 10 BÞ trë ng¹i hoµn toµn

E. Quan hÖ víi nh÷ng ng­êi kh¸c 0 Kh«ng trë ng¹i

1

2

3

58

F. Ngñ 0 1 2 3 Kh«ng trë ng¹i G. NiÒm vui víi cuéc sèng 0 Kh«ng trë ng¹i

1

2

3

4

5

6

7

8

9 10 BÞ trë ng¹i hoµn toµn

4

5

6

7

8

9 10 BÞ trë ng¹i hoµn toµn

59

Phô lôc 4 §¸nh gi¸ t©m lý 1. Søc khoÎ t©m thÇn : ( ®¸nh dÊu X nÕu phï hîp ) Nhu cÇu cña ng­êi bÖnh/nhËn xÐt: ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Cã nhËp viÖn lÇn nµo v× lý do liªn quan ®Õn søc khoÎ t©m thÇn Kh«ng Cã §¸nh gi¸ nguy c¬: Anh/chÞ ®· bao giê cã ý nghÜ tù lµm h¹i b¶n th©n hoÆc ng­êi kh¸c ch­a?Kh«ng  Cã (nÕu cã, xin nªu chi tiÕt) ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Sö dông r­îu/chÊt g©y nghiÖn: (®¸nh dÊu X nÕu phï hîp) HiÖn t¹i anh/chÞ cã sö dông th­êng xuyªn mét chÊt g©y nghiÖn nµo kh«ng? NÕu cã(nªu râ lo¹i chÊt sö dông):_______ Kh«ng Cã ___________________________________________________________________ Tr­íc ®©y anh/chÞ cã bao giê sö dông th­êng xuyªn mét chÊt g©y nghiÖn nµo kh«ng? NÕu cã, anh/chÞ ®· dïng g×? ______________ Kh«ng Cã LÇn cuèi sö dông lµ bao giê?____________________________  Kh«ng Cã V× lý do g×?__________

B¹n ®· bao giê dïng qu¸ liÒu ch­a? Khi nµo?_________

2. Ngñ: (®¸nh dÊu X nÕu phï hîp) C¸c giÊc ngñ trong ngµy:________________________Sè giê ngñ:_______________  nghØ ng¬i  ngñ ng¾n  thao thøc  mÖt mái  mÊt ngñ  ra må h«i  méng du Cã sö dông thuèc ngñ?______________ BiÖn ph¸p kh¸c ®Ó dÔ ngñ? (nãi râ)_________ Nhu cÇu cña ng­êi bÖnh /nhËn xÐt : ___________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. §iÒu trÞ bæ xung / Thuèc thay thÕ: (®¸nh dÊu X nÕu phï hîp) HiÖn ®ang ®­îc ®iÒu trÞ bæ xung / Thuèc thay thÕ: Kh«ng Cã Nhu cÇu cña ng­êi bÖnh /nhËn xÐt:_______________________________________ 4. §¸nh gi¸ vÒ tinh thÇn: (®¸nh dÊu X nÕu phï hîp) Anh/chÞ hiÖn cã theo t«n gi¸o/tÝn ng­ìng nµo mµ chóng t«i nªn biÕt kh«ng? Kh«ng Cã Anh/chÞ cã ®ang theo phong tôc/tËp qu¸n nµo mµ chóng t«i nªn biÕt kh«ng? Kh«ng Cã

60

Nhu cÇu cña bÖnh nh©n/nhËn xÐt:________________________________________ ___________________________________________________________________ Anh/chÞ t×m ®Õn ai ®Ó ®­îc sù h­íng dÉn vµ hç trî vÒ mÆt tinh thÇn? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Nhu cÇu cña ng­êi bÖnh /nhËn xÐt: ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ NÕu ng­êi bÖnh cã nhu cÇu hç trî vÒ tinh thÇn, h·y giíi thiÖu ®Õn nh÷ng n¬i phï hîp (chïa, nhµ thê) 5. HÖ thèng hç trî gióp ®­¬ng ®Çu víi bÖnh tËt: (®¸nh dÊu X nÕu phï hîp) Anh/chÞ lµm g× ®Ó cã thÓ ®­¬ng ®Çu ®­îc víi bÖnh tËt vµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò liªn quan?______________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Tr­íc ®©y anh/chÞ ®· lµm nh­ thÕ nµo? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Nhu cÇu t­ vÊn? Kh«ng Cã (nªu râ) ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Khi cÇn ®­îc hç trî, anh/chÞ tr«ng cËy vµo ai? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Anh/chÞ ®· kÓ cho gia ®×nh/b¹n t×nh, b¹n bÌ vÒ bÖnh tËt, viÖc ®iÒu trÞ cña m×nh ch­a? kh«ng Cã NhËn xÐt___________________________________________________________ Gia ®×nh/b¹n t×nh cña anh/chÞ hiÓu nh­ thÕ nµo vÒ c¨n bÖnh cña anh/chÞ? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Anh/chÞ cã cÇn ®­îc gióp ®ì ®Ó th«ng b¸o vÒ bÖnh tËt cho gia ®×nh/b¹n t×nh kh«ng? kh«ng Cã NhËn xÐt:___________________________________________________________ 6. Nh÷ng quan t©m chÝnh cña ng­êi bÖnh vµ gia ®×nh/b¹n t×nh: Nhu cÇu ®­îc hç trî cho ng­êi ch¨m sãc (VÝ dô: ®­îc ch¨m sãc t¹i nhµ, ®­îc nghØ ng¬i...)? ___________________________________________________________________ Cã nhu cÇu ®­îc hå trî bëi ®éi ch¨m sãc t¹i nhµ/t×nh nguyÖn viªn? Kh«ng Cã NhËn xÐt: ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Cã con nhá cÇn ®­îc hç trî trong qu¸ tr×nh bÖnh kh«ng? Kh«ng Cã NhËn xÐt:

61

___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ 7. Sù th©n t×nh: (®¸nh dÊu X nÕu phï hîp) Trong c¶ cuéc ®êi ai còng cÇn cã sù quan t©m th©n t×nh, ®Æc biÖt lµ khi m×nh bÞ èm ®au. BÖnh tËt cã lµm ¶nh h­ëng ®Õn c¶m gi¸c th©n t×nh cña anh/chÞ víi ng­êi kh¸c kh«ng? Kh«ng Cã Nhu cÇu cña ng­êi bÖnh/NhËnxÐt:________________________________________ ___________________________________________________________________ Anh/chÞ cã lo l¾ng vÒ c¸c mèi quan hÖ cña m×nh kh«ng? Kh«ng Cã Nhu cÇu cña ng­êi bÖnh / NhËn xÐt ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ C¸c nhu cÇu kh¸c cña ng­êi bÖnh /NhËn xÐt ___________________________________________________________________

62

Phô lôc 5 phßng ngõa nhiÔm khuÈn khi ch¨m sãc cho ng­êi nhiÔm HIV/AIDS t¹i nhµ vµ céng ®ång 1. Nh÷ng chó ý quan träng - HIV cã trong m¸u vµ c¸c dÞch cã m¸u, dÞch tiÕt ©m ®¹o, tinh dÞch, dÞch mµngtim, dÞch n·o tuû, dÞch mµng bông, dÞch mµng khíp, n­íc èi, ... - HIV kh«ng cã trong n­íc m¾t, må h«i, ph©n, n­íc tiÓu, n­íc bät, dÞch tiÕt mòi, dÞch n«n..nÕu c¸c dÞch nµy kh«ng nh×n thÊy m¸u. - Ph¶i coi tÊt c¶ m¸u vµ dÞch c¬ thÓ cña mäi ng­êi ®Òu cã kh¶ n¨ng l©y truyÒn t¸c nh©n g©y bÖnh viªm gan B, viªm gan C vµ HIV. - Nguy c¬ l©y nhiÔm HIV/AIDS cho ng­êi ch¨m sãc rÊt thÊp nÕu thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c h­íng dÉn phßng ngõa phæ cËp. 2. C¸c biÖn ph¸p phßng ngõa cho ng­êi ch¨m sãc 2.1. Röa tay víi n­íc vµ xµ phßng - Tr­íc khi ch¨m sãc hoÆc cho ng­êi bÖnh dïng thuèc - Sau khi tiÕp xóc víi m¸u, dÞch vµ chÊt tiÕt cña ng­êi bÖnh - Sau khi th¸o g¨ng - Sau khi ®i vÖ sinh Kü thuËt röa tay th­êng quy: - B­íc 1: Lµm ­ít tay vµ lÊy dung dÞch xµ phßng röa tay, xoa ®Òu dung dÞch xµ phßng lªn kh¾p bµn tay. - B­íc 2: Chµ s¹ch hai lßng bµn tay vµ kÏ ngãn tay phÝa trong, óp hai lßng bµn tay sao cho c¸c ngãn tay ®an xen vµo nhau, miÕt hai lßng bµn tay vµo nhau 5 lÇn. - B­íc 3: Chµ s¹ch mu bµn tay vµ kÏ ngãn tay ngoµi, dïng bµn tay nä óp lªn bµn tay kia, c¸c ngãn tay ®an xen vµo nhau, bµn tay trªn miÕt lªn bµn tay d­íi 5 lÇn, ®æi tay vµ lÆp l¹i t­¬ng tù. - B­íc 4: Chµ s¹ch ngãn c¸i, dïng bµn tay nä n¾m ngãn c¸i cña bµn tay kia vµ xoay 5 lÇn, ®æi tay vµ lÆp l¹i t­¬ng tù. - B­íc 5: Chµ s¹ch c¸c ®Çu ngãn tay, chôm n¨m ®Çu ngãn tay l¹i vµ xoay hoÆc miÕt vµo lßng bµn tay kia 5 lÇn, ®æi tay vµ lËp l¹i t­¬ng tù. - B­íc 6: Lµm kh« tay, thÊm kh« tay b»ng kh¨n s¹ch hoÆc ®Ó tay kh« tù nhiªn. 2.2. §eo g¨ng tay - T¸c dông cña g¨ng: Ng¨n c¶n sù thÈm thÊu cña vi sinh vËt sang da tay ng­êi ch¨m sãc. - Mang g¨ng khi: lµm c¸c c«ng viÖc cã thÓ tiÕp xóc víi m¸u, c¸c dÞch c¬ thÓ, chÊt n«n, ph©n...; khi da tay cña ng­êi ch¨m sãc chÇy x­íc kh«ng nguyªn vÑn. C¸c c«ng viÖc ch¨m sãc th«ng th­êng kh¸c nÕu kh«ng cã tiÕp xóc víi m¸u vµ dÞch c¬ thÓ kh«ng

63

cÇn ph¶i mang g¨ng. - Ngay sau khi th¸o g¨ng: Röa s¹ch tay víi n­íc vµ xµ phßng. 2.3. Ch¨m sãc vïng da cã vÕt th­¬ng hoÆc x©y x­íc: Mäi vÕt th­¬ng hë cña ng­êi bÖnh hoÆc ng­êi ch¨m sãc ®Òu ph¶i ®­îc b¨ng che phñ. 2.4. VÖ sinh c¸c vÕt m¸u vµ dÞch c¬ thÓ: Khi cã c¸c vÕt m¸u hoÆc dÞch c¬ thÓ ®æ trªn trªn sµn nhµ, ®å vËt cÇn ph¶i mang g¨ng tay, lau chïi b»ng kh¨n hoÆc giÎ thÊm xµ phßng cã chÊt tÈy röa ®Ó lµm s¹ch. GiÆt s¹ch c¸c dông cô vÖ sinh vµ röa tay ngay sau khi th¸o g¨ng vÖ sinh. 2.5. Xö lý ®å v¶i: §å v¶i cña ng­êi bÖnh cã dÝnh m¸u, ph©n, c¸c dÞch c¬ thÓ cÇn ®Ó riªng khái ®å v¶i chung cña gia ®×nh vµ giÆt b»ng xµ phßng cã chÊt tÈy th«ng th­êng dïng trong c¸c hé gia ®×nh. §å v¶i tõ bÖnh nh©n HIV/AIDS xö lý nh­ c¸c ®å v¶i cã dÝnh m¸u vµ dÞch cña ng­êi bÖnh kh¸c. 2.6. Sö dông c¸c dông cô sinh ho¹t: Kh«ng sö dông chung c¸c dông cô sinh ho¹t c¸ nh©n hµng ngµy cã nguy c¬ g©y x­íc, xuyªn thñng da, niªm m¹c nh­ bµn ch¶i ®¸nh r¨ng, dao c¹o r©u, kim, vËt s¾c nhän. 2.7. Xö lý r¸c th¶i: TÊt c¶ r¸c th¶i cã dÝnh m¸u, dÞch c¬ thÓ cho vµo tói ni-l«ng , kh«ng rß rØ, buéc kÝn, cho vµo thïng r¸c ®Ëy n¾p kÝn. Tr¸nh cho gia cÇm, sóc vËt, trÎ em, vµ nh÷ng ng­êi kh¸c tiÕp xóc víi c¸c r¸c th¶i nµy. T¹i c¬ së y tÕ xö lý theo quy ®Þnh xö lý r¸c th¶i y tÕ cña Bé Y tÕ.

64

Phô lôc 6 Ch¨m sãc gi¶m nhÑ b»ng y häc cæ truyÒn • Tïy theo bÖnh c¶nh l©m sµng vµ ®iÒu kiÖn thùc tÕ, cã thÓ lùa chän mét sè biÖn ph¸p y häc cæ truyÒn phèi hîp víi y häc hiÖn ®¹i trong ch¨m sãc gi¶m nhÑ cho ng­êi bÖnh ung th­ vµ HIV/AIDS • Mét sè l­u ý khi sö dông ph­¬ng ph¸p xoa bãp bÊm huyÖt : - Víi ng­êi bÖnh cã tæn th­¬ng viªm loÐt ë da, kh«ng nªn thùc hiÖn xoa bãp bÊm huyÖt trªn nh÷ng vïng cã c¸c tæn th­¬ng ®ã. - Khi xoa bãp cho ng­êi bÖnh HIV/AIDS cã sÈn ngøa hoÆc x©y s­íc trªn da, ph¶i ®eo g¨ng tay vµ tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c dù phßng l©y nhiÔm. - Lùa chän c¸c ®éng t¸c phï hîp víi tõng ng­êi bÖnh. • CÇn thËn träng xem xÐt viÖc sö dông ph­¬ng ph¸p ch©m cøu cho ng­êi bÖnh HIV/AIDS v× nguy c¬ l©y nhiÔm HIV. 1. §au 1.1. §au ®Çu a) Xoa bãp, bÊm huyÖt C¸ch lµm: Ng­êi bÖnh n»m hoÆc ngåi, dïng c¸c ®éng t¸c theo tr×nh tù sau: - MiÕt tr¸n: dïng ngãn c¸i miÕt tõ Ên ®­êng däc theo cung mµy ®Õn th¸i d­¬ng, sau ®ã miÕt dÇn lªn cho hÕt tr¸n theo h×nh nan qu¹t, 5-10 lÇn. - Ph©n tr¸n : hai ngãn tay ph©n tõ Ên ®­êng dÇn lªn hÕt tr¸n, 5-10 lÇn - Day vµ Ên huyÖt: dïng ngãn tay c¸i Ên vµo vïng ®Ønh ®Çu vµ c¸c ®iÓm ®au ë ®Çu vµ day nhÑ. - Vç ®Çu: hai tay ®Ó ®èi diÖn nhau, vç quanh ®Çu víi lùc ngang nhau, 3-5 lÇn. - Gâ ®Çu: dïng thñ thuËt chÆt b»ng ngãn tay gâ quanh ®Çu ng­êi bÖnh,3-5 lÇn. - Bãp ®Çu: dïng hai bµn tay bãp ®Çu theo h­íng tõ d­íi lªn trªn. - Ch¶i tãc: dïng c¸c ngãn tai ch¶i nhÑ tãc theo chiÒu xu«i tõ trªn xuèng. b) Ch©m cøu - Ch©m cøu: Ch©m cøu c¸c huyÖt nh­ Ên ®­êng, d­¬ng b¹ch, th¸i d­¬ng, b¸ch héi, phong tr×. Ch©m mçi ngµy mét lÇn, tõ 15 ®Õn 20 phót. - Tõ ch©m: D¸n c¸c viªn tõ vµo c¸c huyÖt vïng ®Çu nh­ Ên ®­êng, D­¬ng b¹ch, Th¸i d­¬ng, B¸ch héi, Phong tr×. Dïng b¨ng dÝnh d¸n gi÷ l¹i. §Ó trong kho¶ng 5 ngµy th× th¸o gì ra. Khi t¾m röa ph¶i bá b¨ng dÝnh vµ viªn tõ ra, sau ®ã lau kh« d¸n l¹i, kh«ng ®Ó lµm ­ít viªn tõ. c) Thuèc y häc cæ truyÒn: dïng mét sè chÕ phÈm thuèc y häc cæ truyÒn: - Viªn khung chØ: uèng 6-8 viªn/ngµy - Viªn ho¹t huyÕt d­ìng n·o: 6 viªn/ngµy - Viªn d­ìng t©m bæ n·o : 10 viªn/ngµy 1.2. §au vai g¸y a) Xoa bãp, bÊm huyÖt : ng­êi bÖnh ngåi, dïng c¸c ®éng t¸c theo tr×nh tù sau: - Dïng « m« c¸i bµn tay day vïng cæ g¸y, ®éng t¸c nhÑ nhµng. - L¨n: dïng mÆt ngoµi cña c¸c ngãn tay l¨n nhÑ trªn vïng cæ g¸y vµ b¶ vai.

65

Bãp vïng vai vµ g¸y. Day vµ Ên huyÖt: t×m ®iÓm ®au nhÊt day tõ nhÑ ®Õn nÆng. Sau ®ã Ên c¸c huyÖt phong phñ, phÕ du, phong tr×, thiªn t«ng, kiªn ngung - VËn ®éng cæ : mét tay ®ì c»m, mét tay ®Ó chÈm, kÐo n©ng ®Çu lªn råi quay ph¶i, quay tr¸i, 2-3 lÇn. b) Ch©m cøu - Ch©m cøu: + C¸c huyÖt nh­ phong tr×, phong phñ, kiªn tØnh, ®¹i trïy, kiªn ngung + Ch©m t¶, ngµy 1 lÇn, mçi lÇn 15-20 phót. + Cã thÓ hoÆc kÕt hîp víi xoa bãp, bÊm huyÖt th× hiÖu qu¶. - Tõ ch©m: D¸n c¸c viªn tõ vµo c¸c huyÖt vïng vai g¸y nh­ Phong tr×, Kiªn tØnh, Tý nhu, Kiªn ngung. Dïng b¨ng dÝnh d¸n gi÷ l¹i, ®Ó trong kho¶ng 5 ngµy th× th¸o gì ra. Khi t¾m röa ph¶i bá b¨ng dÝnh vµ viªn tõ ra, sau ®ã lau kh« d¸n l¹i, kh«ng ®Ó lµm ­ít viªn tõ. c) Thuèc: - Bµi 1: L¸ ng¶i cøu 100 g rang nãng víi muèi, bäc vµo kh¨n tay x¸t lªn chç ®au - Bµi 2: RÔ c©y b¹ch hoa xµ ng©m r­îu. Dïng r­îu ng©m nµy xoa lªn chç ®au. -

1.3. §au vïng ngùc a) Xoa bãp bÊm huyÖt: ng­êi bÖnh n»m ngöa, dïng c¸c ®éng t¸c theo tr×nh tù sau: - Xoa x¸t vïng ngùc 3 lÇn cho Êm lªn - MiÕt tõ gi÷a ngùc ra 2 bªn: c¸c ngãn tay ®Ó ë kÏ liªn s­ên 1,2,3 vµ miÕt theo kÏ s­ên 3-4 lÇn. - Ph©n ngùc: dïng m« ót cña 2 tay s¸t däc theo x­¬ng øc xuèng ®Õn mòi øc råi ph©n ra 2 bªn c¹nh s­ên 5-10 lÇn (tr¸nh ch¹m vµo vó phô n÷). - Day vµ Ên huyÖt: t×m ®iÓm ®au nhÊt day tõ nhÑ ®Õn nÆng, sau ®ã Ên c¸c huyÖt ®¶n trung, ch­¬ng m«n. b)Ch©m cøu: - Ch©m cøu: c¸c huyÖt ®¶n trung, ch­¬ng m«n, ®¹i bao, hîp cèc, xÝch tr¹ch. Ngµy ch©m 1 lÇn, tõ 15-20 phót - Tõ ch©m: d¸n c¸c viªn tõ vµo c¸c huyÖt ®¶n trung, ch­¬ng m«n, hîp cèc. Dïng b¨ng dÝnh d¸n gi÷ l¹i, ®Ó trong kho¶ng 5 ngµy th× th¸o gì ra. Khi t¾m röa ph¶i bá b¨ng dÝnh vµ viªn tõ ra, sau ®ã lau kh« d¸n l¹i, kh«ng ®Ó lµm ­ít viªn tõ. c) Thuèc: Bµi thuèc: th¹ch x­¬ng bå (rÔ hoÆc l¸ t­¬i) 20g, hµnh kh« 12g, gõng t­¬i 20g, l¸ ng¶i cøu t­¬i 20g, c¶ 4 thø gi· n¸t, sao nãng, ch­êm xu«i tõ trªn xuèng (phÇn ngùc vµ l­ng). 1.4. §au chi trªn: a) Xoa bãp bÊm huyÖt: ng­êi bÖnh ngåi, dïng c¸c ®éng t¸c theo c¸c tr×nh tù sau: - Day vïng vai 3 lÇn - L¨n vïng vai 3 lÇn - Bãp c¸nh tay, c¼ng tay 3 lÇn - Day vµ bÊm huyÖt: t×m ®iÓm ®au nhÊt day tõ nhÑ ®Õn nÆng, sau ®ã Ên c¸c huyÖt kiªn

66

tØnh, kiªn ngung, thiªn t«ng, thñ tam lý, hîp cèc. NÕu ®au khñyu vµ c¼ng tay th× bÊm thªm huyÖt khóc tr×, ngo¹i quan. - VËn ®éng c¸c khíp vai, khuûu, cæ tay, rung tay ph¸t ®¹i truú. b) Ch©m cøu: - Ch©m cøu: Tïy theo vïng ®au mµ chän huyÖt thÝch hîp. NÕu ®au vai th× ch©m huyÖt kiªn tØnh, kiªn ngung, kiªn trinh; nÕu ®au c¸nh tay, khuûu tay th× ch©m huyÖt khóc tr×, thiÕu h¶i; nÕu ®au vïng c¼ng tay, cæ tay vµ bµn tay th× ch©m huyÖt tam lý, ngo¹i quan, hîp cèc, b¸t tµ. - Tõ ch©m: D¸n c¸c viªn tõ vµo c¸c huyÖt vïng chi trªn nh­ phong tr×, kiªn tØnh, kiªn ngung, thñ tam lý, hîp cèc. Dïng b¨ng dÝnh d¸n gi÷ l¹i, ®Ó trong kho¶ng 5 ngµy th× th¸o gì ra. Khi t¾m röa ph¶i bá b¨ng dÝnh vµ viªn tõ ra, sau ®ã lau kh« d¸n l¹i, kh«ng ®Ó lµm ­ít viªn tõ. c) Thuèc: - NÕu chØ ®au mái c¬: + Bµi 1: l¸ ng¶i cøu rang nãng víi muèi, bäc vµo kh¨n tay x¸t lªn chç ®au + Bµi 2: rÔ c©y b¹ch hoa x· ng©m r­îu, dïng r­îu ng©m nµy xoa lªn chç ®au - NÕu ®au nhøc c¸c khíp : + Bµi 1: dïng phÇn th©n trªn mÆt ®Êt cña c©y Hy thiÖm (12g-20g). S¾c víi 500ml, lÊy 200ml chia 2 lÇn uèng /mét ngµy. + Bµi 2: rÔ c©y trÇu kh«ng (12-16g), rÔ l¸ lèt (12-16g), rÔ gÊc (12-16g). S¾c víi 500ml, lÊy 200ml chia 2 lÇn uèng/mét ngµy 1.5. §au chi d­íi: a) Xoa bãp bÊm huyÖt : - Ng­êi bÖnh ë t­ thÕ n»m ngöa: c¸c ®éng t¸c thùc hiÖn theo tr×nh tù sau: + Day, xoa ®ïi vµ c¼ng ch©n. + L¨n tõ vïng ®ïi xuèng c¼ng ch©n. + Bãp vïng ®ïi vµ c¼ng ch©n. + Day vµ bÊm huyÖt: t×m ®iÓm ®au nhÊt day tõ nhÑ ®Õn nÆng, sau ®ã Ên c¸c huyÖt phôc thá, tÊt nh·n, tóc tam lý, d­¬ng l¨ng tuyÒn, gi¶i khª. + VËn ®éng khíp h¸ng, khíp gèi, khíp cæ ch©n, ngãn ch©n. + Ph¸t ®iÒu hßa - T­ thÕ ng­êi bÖnh n»m sÊp: c¸c ®éng t¸c thùc hiÖn theo tr×nh tù sau: + Xoa day vïng th¾t l­ng. + Day m«ng, mÆt sau ®ïi vµ c¼ng ch©n. + L¨n vïng mÆt sau c¼ng ch©n. + Day vµ Ên huyÖt: t×m ®iÓm ®au nhÊt day tõ nhÑ ®Õn nÆng, sau ®ã Ên c¸c huyÖt hoµn khiªu, ñy trung, thõa s¬n, c«n l«n. + VËn ®éng c¸c khíp cæ ch©n, ngãn ch©n. b) Ch©m cøu - Ch©m cøu: Tïy theo vïng ®au mµ chän huyÖt thÝch hîp. + Vïng h«ng ®ïi: c¸c huyÖt trËt biªn, hoàn khiªu, thø liªu, gi¸p tÝch + §Çu gèi: c¸c huyÖt ®éc tþ, tÊt nh·n, huyÕt h¶i, ñy trung + C¼ng ch©n, cæ ch©n, bµn ch©n: c¸c huyÖt tóc tam lý, d­¬ng l¨ng tuyÒn, tuyÖt 67

cèc, tam ©m giao, gi¶i khª, b¸t phong - Tõ ch©m: D¸n c¸c viªn tõ vµo c¸c huyÖt vïng chi d­íi nh­ hoµn khiªu, c«n l«n, tóc tam lý, d­¬ng l¨ng tuyÒn. c) Thuèc: Cã thÓ dïng c¸c bµi thuèc theo c¸ch dïng ngoµi hoÆc uèng nh­ ®au chi trªn. 1.6. §au mái vïng l­ng a) Xoa bãp bÊm huyÖt: ng­êi bÖnh n»m sÊp, dïng c¸c ®éng t¸c theo tr×nh tù sau: - Xoa, day råi ®Êm nhÑ 2 bªn th¨n l­ng 3-5 lÇn. - L¨n hai bªn th¨n l­ng 3-5 lÇn - Ph©n hîp hai bªn th¨n l­ng - Day vµ Ên huyÖt: t×m ®iÓm ®au nhÊt day tõ nhÑ ®Õn nÆng, sau ®ã Ên c¸c huyÖt ®¹i tr÷, phÕ du, thËn du, ®¹i tr­êng du. - VËn ®éng cét sèng. b) Ch©m cøu: - Ch©m cøu: Tïy theo vïng ®au mµ chän huyÖt thÝch hîp. + §au cét sèng: c¸c huyÖt gi¸p tÝch t­¬ng øng víi c¸c vïng ®au + §au vïng b¶ vai: c¸c huyÖt gi¸p tÝch tõ D1 ®Õn D3, ®¹i tr÷, kiªn tØnh, kiªn liªu + §au vïng ngang l­ng: c¸c huyÖt th­îng du, ®¹i tr­êng du, thø liªu, hoµn khiªu, d­¬ng l¨ng tuyÒn, ñy trung. - Tõ ch©m: D¸n c¸c viªn tõ vµo c¸c huyÖt §¹i tr÷, PhÕ du, ThËn du, §¹i tr­êng du. c) Thuèc: Gièng c¸c bµi thuèc ë phÇn ®au chi trªn. Cã thÓ dïng thªm c¸c chÕ phÈm thuèc Bé thËn hoµn b¸n trªn thÞ tr­êng. Uèng theo h­íng dÉn. 2. C¨ng th¼ng tinh thÇn: Ph­¬ng ph¸p d­ìng sinh khÝ c«ng lµ mét ph­¬ng ph¸p mµ ng­êi bÖnh vµ ng­êi ch¨m sãc cã thÓ tù tËp, th«ng qua viÖc tù ®iÒu chØnh nh÷ng sù mÊt c©n b»ng cña c¬ thÓ, tù gi÷ g×n søc khoÎ ®Ó cã thÓ gióp gi¶m c¸c sang chÊn vÒ mÆt tinh thÇn, c¶i thiÖn chÊt l­îng cuéc sèng. Néi dung cña luyÖn khÝ c«ng gåm hai phÇn luyÖn ë t­ thÕ tÜnh vµ t­ thÕ ®éng. Trong ®ã kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a 3 mÆt: luyÖn ®éng t¸c, luyÖn thë, vµ luyÖn ý. - Mét ch­¬ng khÝ c«ng c¬ b¶n gåm 7 b­íc: B­íc 1: §­a khÝ vµo. B­íc 2: DÉn khÝ vµo kinh. B­íc 3: Thóc ®Èy khÝ ho¹t ®éng m¹nh. B­íc 4: §­a khÝ vÒ æ bÖnh. B­íc 5: Tù xoa bãp. B­íc 6: Tù day huyÖt. B­íc 7: §­a khÝ vÒ b×nh th­êng. - LiÖu tr×nh tËp tõ 1-2 lÇn/ngµy. - Thêi gian tËp 45phót/lÇn tËp. - Nªn tËp s¸ng sím vµ tr­íc khi ®i ngñ. 3. Ch¨m sãc mét sè triÖu chøng th­êng gÆp

68

3.1. LoÐt miÖng: Cã thÓ dïng c¸c bµi thuèc theo c¸c h×nh thøc sau: - Thuèc sóc miÖng: + Bµi 1: N­íc muèi lo·ng hoÆc n­íc chanh + Bµi 2: H­¬ng nhu 10g ®un víi 200ml, ®un s«i 15 phót, ngËm vµ sóc miÖng hµng ngµy + Bµi 3: Hoa c©y kim ng©n 20g, cam th¶o 20g, cho vµo 2 lÝt n­íc ®un s«i, råi läc lÊy n­íc thuèc, sóc miÖng ngµy 4-6 lÇn - Thuèc chÊm chç loÐt: + Bµi 1: L¸ trÇu kh«ng 1000g, th¸i nhá, cho 2 lÝt n­íc ®un s«i, g¹n lÊy n­íc c« ®Æc, dïng t¨m b«ng chÊm n­íc trÇu kh«ng b«i vµo chç loÐt ngµy 3-4 lÇn. + Bµi 2: Lau miÖng, l­ìi, lîi hoÆc chÊm vµo c¸c vÕt tæn th­¬ng b»ng dÞch ®Æc gi· tõ l¸ rau ngãt t­¬i ®· ®­îc röa s¹ch. - Thuèc ngËm: L¸ xuyªn t©m liªn t­¬i (3-5 l¸) röa s¹ch víi muèi ¨n (5-7 h¹t ®­îc gi· nhá). NgËm l¸ vµ muèi kho¶ng 3 phót, ngµy 2-3 lÇn. 3.2.Buån n«n vµ n«n a) Ch©m cøu: Ch©m t¶ c¸c huyÖt néi quan, trung qu¶n, tóc tam lý. b) Thuèc:

-

Bµi 1: Gõng t­¬i 8g,cho vµo 500ml ®un s«i Ýt nhÊt trong 5 phót, uèng nh­ chÌ nhiÒu lÇn trong ngµy. Bµi 2:N­íc mÝa Ðp 200mg, n­íc gõng 10% 25ml. Trén lÉn, nhÊp uèng dÇn trong ngµy. Bµi 3: Cñ riÒng 8g, 1 qu¶ t¸o tÇu. S¾c víi 300ml n­íc, cßn 100ml, chia 2-3 lÇn uèng trong ngµy.

3.3. Sót c©n, mÖt mái, suy nh­îc c¬ thÓ a) Ch©m cøu: c¸c huyÖt tóc tam lý, khÝ h¶i, cao hoang, néi quan. b) Xoa bãp: th­êng xuyªn day bÊm huyÖt dòng tuyÒn, tóc tam lý, tam ©m giao c) Thuèc: - Bµi 1: (Dïng khi ng­êi mÖt mái) RÔ c©y ®inh l¨ng (nªn chän c©y ®· mäc trªn 3 n¨m) 6g, ®un s«i víi 100ml n­íc trong 15 phót, chia uèng 2-3 lÇn trong ngµy. - Bµi 2: (Sót c©n, mÖt mái ¨n kÐm, khã tiªu) Cñ mµi (hoµi s¬n) 16g, h¹t sen, ®Ëu v¸n tr¾ng 16g, h¹t bobo (ý dÜ) 8g, mÇm lóa m¹ch (m¹ch nha) 8g, cïi qu¶ t¸o mÌo (s¬n trà) 8g. S¾c 500ml lÊy 200ml uèng 2-3 lÇn trong ngµy. - Bµi 3: (Sót c©n, mÖt mái, ng­êi gÇy, ho khan l©u ngµy, nãng trong) Cñ mµi 16g, mÇm lóa m¹ch 8g, thiªn m«n 12g, m¹ch m«n 12g, vá rÔ d©u 12g. S¾c víi 500ml, cßn 200ml uèng trong ngµy. - Bµi 4: (Ch÷a mÖt mái, ¨n kÐm, sót c©n) Cñ mµi 20g, kª néi kim (mµng trong cña mÒ gµ ®· röa s¹ch ph¬i kh«, sÊy vµng) 10g, g¹o 150g (Ch¸o cñ mµi).

69

3.4. Tiªu ch¶y a) Ch©m cøu: - NÕu tiªu ch¶y cã ph¸t nãng, kh¸t n­íc th× ch©m bæ c¸c huyÖt thiªn khu, khÝ h¶i, quan nguyªn, khóc tuyÒn, hîp cèc. Mçi lÇn ch©m 10-20 phót, ngµy 2 lÇn. - NÕu tiªu ch¶y dai d¼ng, l¹nh bông th× cøu c¸c huyÖt hoan dung 2 bªn, tóc tam lý 2 bªn. Ch©m t¶ c¸c huyÖt néi quan, trung qu¶n, tóc tam lý. Mçi lÇn 10-15 phót, ngµy 2 lÇn. b) Thuèc: - Bµi 1: (ch÷a tiªu ch¶y, ®Çy bông) Berberin viªn 0,01g, uèng 10-20 viªn/lÇn, ngµy 2 lÇn - Bµi 2: (ch÷a tiªu ch¶y, ®au bông, ®Çy bông nhiÒu, kÐm ¨n, buån n«n) B×nh vÞ than, hßa tan vµo n­íc s«i uèng 1-2 gãi/lÇn, ngµy 2 lÇn. - Bµi 3: Gõng t­¬i 1 cñ nhá (b»ng ngãn tay) gi· n¸t, cho vµo mét Ýt n­íc, ®un s«i trong 5 phót, thªm mét Ýt muèi. Uèng 3-4 lÇn/ ngµy. 3.5. LoÐt dinh d­ìng - Thuèc röa tæn th­¬ng loÐt trªn da: + Bµi 1 : L¸ trÇu kh«ng t­¬i 40g, ®un s«i víi 2 lót n­íc trong 15 phót. §Ó nguéi cho phÌn phi vµo läc ®Ó röa vÕt th­¬ng. + Bµi 2: N­íc s¾c l¸ diÕp c¸ C¸ch dïng: Dïng g¹c s¹ch nhóng vµo n­íc thuèc råi chÊm nhÑ nhµng trªn vÕt loÐt, chÊm tõ gi÷a vÕt loÐt ra ngoài. Röa 2-4 lÇn/ngµy tïy møc ®é tæn th­¬ng. - Thuèc b¨ng ®¾p s¹ch vÕt th­¬ng lµm s¹ch tæ chøc ho¹i tö, mäc tæ chøc h¹t, lªn da non + Bµi 1: L¸ má qu¹, l¸ bßng bong, l¸ ban/näc sëi. LiÒu l­îng nh­ nhau. Röa s¹ch, gi· n¸t vµ bá g©n l¸, ®¾p trùc tiÕp hoÆc qua mét miÕng g¹c máng, b¨ng l¹i, 2-3 ngµy thay b¨ng 1 lÇn. HoÆc nÊu thµnh cao ®Æc dïng + Bµi 2: dïng chÕ phÈm Cao má qu¹ b«i vÕt lãet. - Thuèc uèng: Kim ng©n hoa (12g), sµi ®Êt (12g), bå c«ng anh (12g), s¾c víi 1,5 b¸t n­íc, lÊy 1 b¸t chia 2 lÇn uèng/ngµy. Uèng trong 5-7 ngµy. 3.6. Sèt a) Ch©m cøu - NÕu sèt do c¶m cóm: ch©m t¶ c¸c huyÖt ®¹i trïy, khóc tr×, hîp cè, ngo¹i quan. Mçi lÇn ch©m 10-15 phót. - NÕu sèt nhÑ, ©m Ø vÒ chiÒu, kÐo dµi kh«ng râ nguyªn nh©n: ch©m bæ c¸c huyÖt th¸i khª, tam ©m giao, huyÕt h¶i. Mçi lÇn ch©m 10-15 phót. b) Thuèc - Bµi 1 (x«ng ch÷a sèt do c¶m cóm): L¸ tre, l¸ duèi, l¸ b­ëi, l¸ s¶, gõng, kinh giíi, h­¬ng nhu... mçi thø mét n¨m nhá, röa s¹ch ®un s«i víi 2-3 lÝt n­íc. Ng­êi bÖnh ngåi trªn gi­êng, chïm ch¨n qua ®Çu, tõ tõ më n¾p nåi n­íc x«ng, x«ng 10-15 phót. X«ng xong lau s¹ch må h«i. X«ng 1 lÇn/ngµy trong 2-3 ngµy. - Bµi 2 (Ch÷a sèt do viªm loÐt häng, môn nhät, viªm phæi): Cá nhä nåi (50g) röa s¹ch, gi· n¸t, läc lÊy n­íc uèng 2-3 lÇn/ngµy. NÕu khã uèng cã thÓ cho thªm ®­êng.

70

- L¸ hóng quÕ 20g. S¾c víi 200ml n­íc, uèng lóc nãng, ®¾p ch¨n cho ra må h«i. - Bµi 3 (Ch÷a sèt nhÑ kÐo dµi, miÖng kh«, mÖt mái kÌm theo ho): M¹ch m«n (cñ tãc tiªn) 20g ®un víi n­íc, uèng hµng ngµy. HoÆc dïng bµi thuèc cæ ph­¬ng Sinh m¹ch t¸n. 3.7. Ho a) Ch©m cøu: - NÕu ho do c¶m cóm: ch©m huyÖt thiªn ®ét, liem tuyÒn, hîp cè, khóc tr×, phÕ du - NÕu ho kÐo dµi: ch©m huyÖt phÕ du, ®¹i trïy, chiªn trung, thiªn ®ét. b) Vç rung lµm long ®êm: Khum bµn tay, vç nhÑ vïng l­ng c) Thuèc - Gi¶m ho nhÑ: Uèng n­íc trµ gõng nãng pha víi ®­êng hoÆc mËt ong - Ch÷a ho khan: + Bµi 1 (Ch÷a ho khan nhÑ quÊt 2-3 qu¶, mËt ong hoÆc ®­êng phÌn võa ®ñ. DÇm n¸t qu¶ quÊt vµo trong 1 b¸t nhá thªm mËt ong hay ®­êng phÌn ®em hÊp c¬m hay ®un c¸ch thuû s«i trong 15 phót, dïng trong ngµy. + Bµi 2 ( Ch÷a ho khan kÐo dµi, mÖt mái, nãng trong): M¹ch m«n 20g, s¾c víi 500ml cßn 200ml, chia uèng 2-3 lÇn/ngµy + Bµi 3 (Ch÷a ho cã Ýt ®êm): ChÕ phÈm bæ phÕ chØ kh¸i lé (d¹ng si r« hoÆc d¹ng viªn) uèng hoÆc ngËm theo h­íng dÉn. - Ch÷a ho cã nhiÒu ®êm: + Bµi 1: Cao Ma h¹nh. Uèng theo h­íng dÉn. + Bµi 2: M¹ch m«n (16 g), thiªn m«n (16g), vá rÔ c©y d©u tÈm mËt sao (12g), cam th¶o d©y (8 g), s¾c víi 600ml n­íc, lÊy 200ml chia uèng 2-3 lÇn/ngµy. 3.8. Khã thë a) Ch©m cøu: C¸c huyÖt chiªn trung, thiªn ®ét, phÕ du, hîp cèc. Ch©m 10-15 phót/1 lÇn. b) Thuèc - Bµi 1 (Ch÷a ng¹t mòi): X«ng h¬i n­íc nãng víi vµi giät dÇu giã hoÆc l¸ trÇu kh«ng -

vß n¸t, x«ng nhiÒu lÇn trong ngµy, mçi lÇn 10 phót. Bµi 2 (ch­êm ngoµi): Th¹ch x­¬ng bå (rÔ hoÆc l¸ t­¬i) 20g, hµnh kh« 12g, gõng t­¬i

-

20g, l¸ ng¶i cøu t­¬i 20g. C¶ 4 thø gi· n¸t, sao nãng, ch­êm xu«i tõ trªn xuèng (phÇn ngùc vµ l­ng) Bµi 3 (uèng): Cam th¶o 8g, mËt ong 40g, dÊm thanh 10 giät, cam th¶o s¾c lÊy n­íc,

thªm mËt ong hßa ®Òu, nhá 10 giät dÊm vµo khuÊy ®Òu uèng. 3.9. Ngøa a) Ch©m cøu: c¸c huyÖt khóc tr×, hîp cèc, phÕ du, ñy trung. Mçi lÇn 10-15 phót b) Thuèc - Thuèc dïng ngoµi : + Bµi 1: L¸ khÕ t­¬i röa s¹ch, gi· n¸t råi x¸t vïng da bÞ ngøa hoÆc ®un n­íc t¾m . + Bµi 2: L¸ trÇu kh«ng vß n¸t, x¸t vµo vïng da bÞ ngøa + Bµi 3: Hoa kinh giíi sao ®en 100g t¸n nhá vµ ng©m vµo dÊm thanh 1000ml, g¹n lÊy n­íc, thÊm vµo g¹c, trµ x¸t lªn vïng da ngøa.

71

+ Bµi 4: RÔ nhãt, ®un n­íc t¾m hµng ngµy. - Thuèc uèng : + Bµi 1: Kim ng©n hoa (10 g), kÐ ®Çu ngùa (12 g). S¾c víi 1,5 b¸t n­íc, lÊy 1 b¸t, chia uèng 2 lÇn/ngµy, uèng tõ 3-5 ngµy. + Bµi 2: Cóc hoa (12g), khæ s©m (12g), sinh ®Þa (16g), kÐ ®Çu ngùa (12g), kim ng©n hoa (12g). S¾c víi 3 b¸t n­íc, lÊy 1 b¸t, uèng 2 lÇn/ngµy, uèng 3-5 ngµy. 3.10. MÊt ngñ a) Ch©m cøu: Tr­íc khi ®i ngñ ch©m ngµy 1 lÇn, trong 2-4 tuÇn c¸c huyÖt sau: - ChiÕu h¶i (2 bªn): Ch©m nh­ng kh«ng vª kim, l­u 30 phót - Th©n m¹ch (2 bªn): l­u kim 2 phót - C«n l«n, néi quan, Ên ®­êng: l­u kim 30 phót b) Thuèc: - Bµi 1: T©m sen kh« 10g, h·m víi 100ml n­íc s«i, uèng trong ngµy thay n­íc chÌ. - Bµi 2: Hoa thiªn lý 100g. NÊu canh ¨n trong ngµy - Bµi 3: Ngã sen t­¬i 100g (hoÆc bét ngã sen 25g), g¹o tÎ 50g, ®­êng tr¾ng 10g. G¹o tÎ vo s¹ch nÊu ch¸o, khi g¹o ch¸o chÝn cho bét ngã sen vµ ®­êng vµo khuÊy ®Òu råi ¨n. NÕu dïng ngã sen t­¬i th× röa s¹ch th¸i nhá, nÊu ch¸o chÝn cho vµo ®un nhõ lµ ®­îc. (Ch¸o ngã sen). - Bµi 4: Viªn Rotunda uèng 1-2 viªn/ lÇn tr­íc khi ngñ 30 phót. 3.11. Lo ©u trÇm c¶m: TËp d­ìng sinh vµ thiÒn.

Kt. bé tr­ëng Thø tr­ëng

(§· ký)

NguyÔn ThÞ Xuyªn

72

GiÊy phÐp xuÊt b¶n sè:.............................................................................................................................. Sè l­îng 5000 quyÓn tiÕng ViÖt, 1000 quyÓn tiÕng Anh, khæ A4 In xong nép l­u chiÓu quý IV n¨m 2006 ThiÕt kÕ vµ in t¹i c«ng ty CDT ViÖt Nam

Family Health International

F O

I

O