Nam Ki Voi Phong Trao Dong Du

SUY NGHÓ VEÀ DU HOÏC SINH NAM KÌ TRONG PHONG TRAØO ÑOÂNG DU (1906 – 2006) Phaïm Phuùc Vónh Phong traøo Ñoâng Du ñöôïc phaùt ñoäng ôû Nam kì muoän hôn so vôùi Trung vaø Baéc kì. Theá nhöng söï höôûng öùng vaø ñoùng goùp cuûa Nam kì cho phong traøo Ñoâng Du laïi raát maïnh meõ vaø to lôùn. Ñeán ñaây, theo logíc thoâng thöôøng chuùng ta coù theå keát luaän raèng tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa nhöõng du hoïc sinh naøy raát maïnh meõ. Theá nhöng khi phong traøo Ñoâng Du thaát baïi, nhöõng du hoïc sinh Nam kì tröôùc kia haêng haùi sang Nhaät bao nhieàu laïi ñoøi veà nöôùc gaáp baáy nhieâu. Thöïc teá ñoù ñoøi hoûi phaûi laøm roõ thaùi ñoä, muïc tieâu vaø ñoäng cô du hoïc cuûa caùc du hoïc sinh naøy ñeå goùp phaàn ñaùnh giaù ñuùng hôn veà phong traøo naøy. 1. Phong traøo Ñoâng du khôûi xöôùng Ñaàu naêm 1904, taïi nhaø Tieåu La Nguyeãn Thaønh (Quaûng Nam), Phan Boäi Chaâu, Kì Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå, Tieåu La, Nguyeãn Haøm, Ñaëng Thaùi Thaân… ñaõ tieán haønh hoäi nghò bí maät thaønh laäp Duy Taân hoäi, toân Kì Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå laøm hoäi chuû vôùi muïc tieâu tröôùc maét laø phaùt trieån theá löïc veà ngöôøi vaø taøi chính ñeå chuaån bò cho cuoäc baïo ñoäng vaø xuaát döông caàu vieän. Trong soá caùc muïc tieâu ñoù, vaán ñeà caàu vieän ñöôïc hoäi giao cho Nguyeãn Haøm vaø Phan Boäi Chaâu tính toaùn. Vaø luùc baáy giôø, trong maét nhöõng vò laõnh tuï cuûa Duy Taân hoäi, Nhaät Baûn laø nöôùc taân tieán ôû trong noøi gioáng vaøng. Chính vì vaäy, muïc tieâu caàu vieän Nhaät Baûn nhanh choùng ñöôïc thoáng nhaát. Ñeå thöïc hieän muïc tieâu caàu vieän Nhaät Baûn, ngaøy 20 thaùng gieâng naêm AÁt Tî (23/02/1905), Phan Boäi Chaâu xuaát döông mang theo aûnh vaø giaáy thoâng haønh cuûa Kì Ngoaïi Haàu do Khaâm söù Phaùp caáp ñeå tieän vieäc lieân heä vôùi chính phuû Nhaät. Ñeán Nhaät Baûn, cuï Phan gaëp Löông Khaûi Sieâu cuõng ñang ôû Nhaät. Löông Khaûi Sieâu khuyeân Cuï neân “trôû veà nöôùc hoaëc laø ñöa vaên thö göûi veà trong nöùôc, coå ñoäng nhöõng haïng ngöôøi xuaát döông caàu hoïc, möôïn ñoù laøm caùi neàn taûng höng daân khí, khai daân trí…”1. Töø ñoù, Phan Boäi Chaâu baét ñaàu chuaån bò cho vieäc vaän ñoäng thanh nieân Vieät Nam sang Nhaät du hoïc2. Cuoái thaùng 6 naêm AÁt Tî (1905), Phan Boäi Chaâu veà nöôùc ñöa Kì Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå vaø mang moät ít ngöôøi öu tuù xuaát döông ñeå thöïc hieän keá hoaïch caàu vieän vaø ñöa thanh

1

nieân Vieät Nam du hoïc sau naøy. Khoaûng moät thaùng sau, Phan Boäi Chaâu cuøng vôùi 3 thanh nieân xuaát döông sang Nhaät, coøn vieäc ñöa Kì Ngoaïi Haàu xuaát döông thì giao laïi cho Tieåu La Nguyeãn Thaønh lo lieäu. 2. Vò trí cuûa Nam kì trong keá hoaïch cuûa caùc laõnh tuï phong traøo Ñoâng Du Hoài naêm 1903 taïi Quaûng Nam, Tieåu La Nguyeãn Thaønh ñaõ töøng nhaän xeùt raèng: “Kim tieàn nöùôc ta laø ôû Nam kì, maø khai thaùc ra Nam kì laø coâng ñöùc Trieàu Nguyeãn laøm. Vua Gia Long laáy laïi nöùôc raët laø nhôø taøi löïc ôû trong aáy. Baây giôø neáu ta tìm ñöôïc chính doøng Gia Long ñaët laøm minh chuû, hieäu trieäu Nam kì taát aûnh höôûng mau laém.”3. Vaø cuï Phan ñaõ choïn caùch tranh thuû söï uûng hoä cuûa Nam kì. Ñeán ñaàu naêm 1906, Kì Ngoaïi Haàu ñaõ sang Nhaät4, nhöng phong traøo vaän ñoäng thanh nieân du hoïc ñaõ ñöôïc hôn nöûa naêm maø môùi chæ taäp hôïp ñöôïc moät ít thanh nieân Baéc vaø Trung kì coøn Nam kì thì chöa coù ai, kinh phí hoaït ñoäng laïi heát söùc khoù khaên vì phaàn lôùn nhöõng du hoïc sinh mieàn Baéc vaø Trung thuoäc thaønh phaàn gia ñình ngheøo. Phong traøo Ñoâng Du muoán phaùt trieån thì caàn phaûi coù nhieàu du hoïc sinh, nhöng neáu du hoïc sinh caøng taêng thì söùc eùp veà vaán ñeà kinh phí caøng lôùn. Laøm sao ñeå giaûi quyeát khoù khaên naøy? Cuï Phan Boäi Chaâu ñaõ baøn vôùi Kì Ngoaïi Haàu raèng: “du hoïc sinh tuy chöa ñöôïc bao nhieâu, nhöng Trung Baéc kì ñaõ thaáy coù ngöôøi, khoâng baûo laø khoâng coù aûnh höôûng. Duy Nam kì coøn vaéng ngaét, neân tính caùch vaän ñoäng. Maø vaän ñoäng Nam kì taát nhôø ôû nôi nhaân daân nhôù cuõ môùi coù hieäu löïc. Ngaøi laø ñích phaùi Cao Hoaøng, laïi ñaõ xuaát döông roài, baây giôø thaûo moät baøi caùo vaên, phaùi ngöôøi ñem veà, vaøo Nam kì coå ñoäng caùc thieáu nieân khieán hoï du hoïc, möôïn kim tieàn cuûa Nam kì maø nuoâi caû nhaân taøi Trung Baéc, cuõng laø chöôùc hay”5 vaø sau ñoù Cuï lieàn vieát baøi “Kính caùo tuyeân quoác phuï laõo vaên” ñeå gôûi veà nöôùc tuyeân truyeàn vaän ñoäng. Trong khi cuoäc vaän ñoäng ôû Nam kì chöa ñaït thaønh töïu gì thì ñeán ñaàu naêm 1907, moät khoù khaên nöõa laïi aäp ñeán; ñoù laø luùc baáy giôø ôû trong nöùôc, hoaït ñoäng cuûa Phan Chaâu Trinh cuõng baét ñaàu coù aûnh höôûng maïnh meõ, maø chuû tröông cuûa Cuï Taây Hoà laïi “baøi phong” – hoaøn toaøn ñi ngöôïc laïi con ñöôøng toân quaân thaûo taëc, xaây döïng nhaø nöùôc quaân chuû laäp hieán cuûa Phan Boäi Chaâu. Neáu chuû tröông

2

“baøi phong” phaùt trieån maïnh trong nöôùc thì caùc nhaân só Baéc, Trung kì ñang höôûng öùng phong traøo Ñoâng du laâu nay voán saün coù thaùi ñoä chaúng maáy coi troïng Cöôøng Ñeå seõ khoâng coøn uûng hoä phong traøo Ñoâng du nöõa. Phan Boäi Chaâu ñaõ lo laéng baøn vôùi Cöôøng Ñeå raèng: “Caùi thuyeát baøi quaân, neáu raøy mai lan roäng thì nhaân taâm Trung Baéc kì taát hieän ra veû hoaùn taùn; nhaân taâm khoâng thoáng nhaát thì truø khoaûn vaøo choã naøo? Vaäy neân in moät moùn vaên thö, phaùi ngöôøi ñöa veà Nam kì, lôïi duïng nhaân taâm nhôù cuõ yeâu vua vaän ñoäng taäp khoaûn… Neáu khoâng theá, Trung Baéc kì e saép ñoå beå caû.”6. Tröôùc hoaøn caûnh ñoù, yeâu caàu vaän ñoäng nhaân só Nam kì tham gia vaø uûng hoä phong traøo Ñoâng du laïi caøng trôû neân caáp thieát hôn. Cöôøng Ñeå giao cho Phan Boäi Chaâu vieát “Ai caùo Nam kì phuï laõo” (vaøo ñaàu naêm Ñinh Vò - 1907) sau ñoù dòch ra quoác ngöõ ñeå chuyeån veà Nam kì vaän ñoäng caùc nhaân só uûng hoä phong traøo Ñoâng du. Khoaûng sau thaùng tö naêm Ñinh Vò (1907), thoâng qua Traàn Vaên Tuyeát moät du hoïc sinh ñang hoïc ôû Höông Caûng, baûn “Ai caùo Nam kì phuï laõo” chöõ quoác ngöõ ñaõ ñeán tay Tri phuû danh döï - Chuû buùt tôø Phuï nöõ taân vaên Gilbert Traàn Chaùnh Chieáu ôû Saøi Goøn – cha cuûa Tuyeát. Töø ñoù noù daàn ñöôïc phoå bieán ôû Nam kì. Vaøi tuaàn sau, Gilbert Chieáu ñaõ ñeán Höông Caûng gaëp gôõ vaø hoäi ñaøm vôùi cuï Phan Boäi Chaâu. Sau Gilbert Chieáu vaøi thaùng, Buøi Chí Nhuaän, Traàn Vaên Ñònh… cuõng ñaõ ñeán Nhaät gaëp Phan Boäi Chaâu vaø Cöôøng Ñeå. Coù theá noùi, ñeán ñaây chieác caàu Ñoâng Du töø Nhaät Baûn ñeán Nam kì ñaõ ñöôïc chính thöùc thieát laäp. 3. Nam kì höôûng öùng phong traøo Ñoâng du maïnh meõ! Sau caùc cuoäc gaëp gôõ giöõa caùc Nhaân só Nam kì vôùi laõnh ñaïo cuûa phong traøo Ñoâng du, coäng vôùi nhöõng taùc ñoäng cuûa “Ai caùo Nam kì phuï laõo”, “Kính caùo tuyeân quoác phuï laõo vaên”…, phong traøo vaän ñoäng thanh nieân sang Nhaät du hoïc ôû Nam kì baét ñaàu ñöôïc khôûi ñoäng vaø phaùt trieån maïnh meõ: Töø Höông Caûng trôû veà Nam kì, Gilbert Chieáu ñaõ baét tay vaøo vieäc toå chöùc vaän ñoäng ñöa thanh nieân Nam kì sang Nhaät du hoïc; oâng thaønh laäp Minh Taân hoäi, môû Minh Taân Khaùch Saïn, Minh Taân coâng ngheä xaõ ñeå huy ñoäng taøi chính vaø lieân laïc vôùi caùc chí só trong vuøng.

3

Cuøng vôùi Gilbert Chieáu, luùc naøy ôû Gia Ñònh, Nguyeãn An Khöông cuõng ñaõ thaønh laäp Chieâu Nam laàu ñeå laøm nôi ñöa röôùc thanh nieân xuaát döông sang Nhaät du hoïc. Vaø ôû Caàn Thô, cuï Nguyeãn Thaàn Hieán cuõng ñaõ thaønh laäp Khuyeán du hoïc hoäi ñeå coå vuõ vaø vaän ñoäng thanh nieân Nam kì sang Nhaät du hoïc. Söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa caùc toå chöùc vaän ñoäng uûng hoä phong traøo Ñoâng du ôû Nam kì hoài ñaàu naêm 1907 coøn nhaän ñöôïc söï tieáp söùc cuûa caùc nhaân só trong vuøng nhö: Nguyeãn Quang Dieâu (Cao Laõnh), Ñaëng Thuùc Lieâng (Sa Ñeùc), Nguyeãn Haùo Vónh (Caàn Thô), Ñaëng Bænh Toøng (Vónh Long), Buøi Chí Nhuaän (Long An)… vaø ñaëc bieät laø söï höôûng öùng cuûa caùc thanh nieân Nam kì, taïo thaønh moät laøn soùng Ñoâng du maïnh meõ ñuùng nhö nhaän ñònh cuûa Tieâu La Nguyeãn Thaønh vaø Phan Boäi Chaâu tröùôc khi thaønh laäp Duy Taân hoäi vaø phaùt ñoäng phong traøo Ñoâng Du. Soá löôïng du hoïc sinh Nam kì ñaõ vöôït leân daãn ñaàu vaø hôn toång soá cuûa Baéc kì vaø Trung kì coäng laïi: Theo Nguyeãn Vaên Haàu thì ñeán cuoái naêm 1907, toång soá du hoïc sinh Vieät Nam taïi Nhaät Baûn laø 115 ngöôøi; trong ñoù: Nam kì coù 75 ngöôøi, Baéc kì 30 ngöôøi vaø Trung kì 10 ngöôøi. Sang naêm 1908, phong traøo xuaát döông cuûa du hoïc sinh Nam kì vaãn tieáp tuïc phaùt trieån maïnh meõ; thaùng gieâng naêm Maäu Thaân (1908), Nguyeãn Thaàn Hieán, Traàn Vaên Ñònh, Hoaøng Coâng Ñaùn sang Nhaät ñeå thaêm vieäc hoïc haønh cuûa caùc hoïc sinh, ñoàng thôøi mang nhieàu du hoïc sinh môùi sang nhaäp tröôøng vaø ñeán trung tuaàn thaùng ñoù thì hoï trôû veà nöôùc tieáp tuïc vaän ñoäng cho phong traøo. Sau laàn ñöa du hoïc sinh samg Nhaät naøy, khoâng bieát coøn ñôït naøo nöõa khoâng, nhöng theo trí nhôù cuûa Phan Boäi Chaâu thì tính ñeán tröôùc khi phong traøo bò ñình chæ, toång soá du hoïc sinh Vieät Nam ôû Nhaät “ñaïi öôùc 200 ngöôøi: Nam kì öôùc hôn 100 ngöôøi, Trung kì öôùc 50 ngöôøi, Baéc kì öôùc hôn 40 ngöôøi, maø nghe hôi coøn noái goùt nhieàu nöõa”7 Trong khi phong traøo ñang phaùt trieån thì ñeán thaùng 9 naêm 1908, theo yeâu caàu cuûa Phaùp trong khuoân khoå cuûa hieäp öôùc Phaùp – Nhaät kí keát naêm 1907, chính phuû Nhaät ñaõ ra leänh giaûi taùn caùc toå chöùc cuûa phong traøo Ñoâng du vaø truïc xuaát du hoïc sinh Vieät Nam ra khoûi Nhaät Baûn. Ñoàng thôøi ôû Nam kì, chính quyeàn thuoäc ñòa laïi buoäc caùc phuï huynh phaûi goïi con em cuûa mình veà nöùôc gaáp.

4

Tröôùc tình theá khoù khaên ñoù, nhieàu hoïc sinh Baéc vaø Trung kì ñaõ quyeát ñònh taûn ra caùc ñòa phöông cuûa Nhaät Baûn, chaáp nhaän khoå coâng caàu hoïc. Coøn laïi ñoái vôùi nhöõng du hoïc sinh Nam kì, tröø 5 ngöôøi: Hoaøng Höng, Nguyeãn Xöông Chi vaø 3 ngöôøi nhoû tuoåi laø Traàn Vaên An (Yeân), Traàn Vaên Thö vaø Hoaøng Vò Huøng, haàu heát nhöõng ngöôøi coøn laïi, neáu tröôùc ñaây hoï haêng haùi xuaát döông bao nhieâu thì giôø ñaây hoï laïi ñoøi veà nöôùc gaáp baáy nhieâu, trong Phan Boäi Chaâu nieân bieåu, cuï Saøo Nam cho bieát coù ngöôøi sôï khoâng theå veà ñöôïc ñeán noåi phaûi khoùc oaø leân. Coù theå noùi raèng, phong traøo Ñoâng du ôû Nam kì ñaõ goùp phaàn quyeát ñònh ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa phong traøo Ñoâng du noùi chung; maëc duø dieãn ra muoän hôn so vôùi Baéc, Trung kì (maõi ñeán ñaàu naêm 1907 – sau khi Cöôøng Ñeå sang Nhaät vaø gôûi thö vaän ñoäng rieâng cho Nam kì), nhöng noù laïi phaùt trieån maïnh meõ hôn nhieàu so vôùi Baéc vaø Trung kì: nguoàn kinh phí ñoùng goùp uûng hoä phong traøo vaø soá ngöôøi tham gia du hoïc cuûa Nam kì chieám moät phaàn raát lôùn so vôùi Baéc vaø Trung kì. Nhöng tieác thay khi phong traøo bò Nhaät caám hoaït ñoäng vaø truïc xuaát, nhieàu du hoïc sinh Nam kì ñaõ khoâng ñuû yù chí ñeå tieáp tuïc khoå coâng caàu hoïc ñeán cuøng nhö nhöõng du hoïc sinh Baéc vaø Trung kì. Thöïc teá treân ñoøi hoûi chuùng ta caàn phaûi laøm roõ thaùi ñoä, muïc tieâu vaø ñoäng cô du hoïc cuûa caùc du hoïc sinh Nam kì trong phong traøo Ñoâng Du ñeå coù nhöõng ñaùnh giaù chính xaùc hôn veà vaán ñeà “Nam kì vôùi phong traøo Ñoâng Du”. Phaïm Phuùc Vónh

5

1

Chuù thích: Phan Boäi Chaâu, Phan Boäi Chaâu nieân bieåu, Nhoùm nghieân cöùu söû – ñòa xuaát baûn, Saøi Goøn, 1973. Trang 57. 2 Coù taøi lieäu cho raèng keá hoaïch ñöa hoïc sinh sang Nhaät du hoïc cuûa Phan Boäi Chaâu sau naøy laø do Taêng Baït Hoå ñeà xuaát sau khi laäp Duy Taân Hoäi (1904): Xem theâm: Haøo Nguyeân Nguyeãn Hoaù, Lòch söû khoaù trình – ñeä töù, Nxb Vieät Huøng, Saøi Goøn 1963. Trang 170, 171. 3,5,6,7 . Phan Boäi Chaâu, Phan Boäi Chaâu nieân bieåu, Nhoùm nghieân cöùu söû - ñòa xuaát baûn, Saøi Goøn, 1973. Trang 30,75,91,104. 4 Trong chuyeán ñi naøy, Cöôøng ñeå mang theo aûnh cuûa Hoaøng töû Caûnh vaø caùc taøi lieäu chöùng ñeå chöùng minh Cöôøng Ñeå laø haäu dueä cuûa Hoaøng töû Caûnh. 5 6 7