Masaz Z Element A Mi Rehabilitacji Walaszek

MASAŻ Z ELEMENTAMI REHABILITACJI POD REDAKCJĄ ROBERTA WALASZKA

AUTORZY

Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk Tech.fizj. Leszek Magiera Mgr Dariusz Mucha Dr Robert Walaszek

REHMED KRAKÓW 2001

SPIS TREŚCI

© Copyright by Wydawnictwo REHMED, Kraków 1998 prof. dr hab. med. Mirosław Janiszewski Recenzenci: Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. dr Aleksander Bator

Redakcja techniczna: Krystyna Zwolińska Ryciny: Piotr Kasperczyk Sławomir Marzec Jadwiga Wsołek Zdjęcia:

Mirosław Rutkowski Stanisław Świętoń

ISBN 83-910434-0-1

Wydawnictwo:

REHMED Kraków os. Dywizjonu 303 5/161

Druk i oprawa:

Zakład Graficzny „Golone!" s.c. Kraków, ul. Dąbrowskiego 11

Skład komputerowy: KSP „Comtex", tel. (012) 4213622 w. 173

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 MASAŻ KLASYCZNY - Leszek Magiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.1. Teoria masażu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.1.1. Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.1.2. Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu masażu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.1.3. Gabinet masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.1.4. Mechanizm działania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1.1.5. Techniki masażu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 l. l .6. Wpływ masażu klasycznego na organizm człowieka . . . . . 26 1.1.7. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 1.2. Metodyka masażu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 1.2.1.

Masaż grzbietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

1.2.2. Masaż karku, obręczy barkowej i kończyny górnej . . . . . . 33 1.2.3. Masaż klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 1.2.4. Masaż powłok brzusznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 1.2.5. Masaż obręczy biodrowej i kończyny dolnej . . . . . . . . . . . 37 1.2.6. Masaż głowy i szyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1.2.7. Masaż całego ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 1.3. Masaż sportowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 1.4. Masaż izometryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 1.5. Masaż stawowy centryfugalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 1.6. Masaż klasyczny w wybranych jednostkach chorobowych . . . . 46 l .6. l. Migrena i bóle głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 l .6.2. Porażenie nerwów twarzowego i trójdzielnego . . . . . . . . . 48 1.6.3. Zmiany zwyrodnieniowe odcinka szyjnego kręgosłupa .. . 49 l .6.4. Rwa barkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 1.6.5. Rwa kulszowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 .6.6. Lumbago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 .6.7. Choroba Bechterewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 .6.8. Skoliozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 .6.9. Stwardnienie rozsiane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 .6.10. Niedowład połowiczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 .6.11. Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych . . . . . . . . . . 55 .6.12. Złamania kończyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

1.6.13. Amputacje końc/yn . . . . . ................ 57 1.6.14. Żylaki podudzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 2. 1.6.15. Obrzęki kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 MASAŻ SEGMENTARNY - Leszek Magiera . . . . . . . . . . . . . . . . 61 2.1. Teoria masażu segmentarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 2.1.1 Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu . masażu segmentarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 2.1.2. Działanie poszczególnych technik masażu segmentarnego na ustrój ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 2.1.3. Działanie masażu segmentarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 2.1.4. 2.2. Metodyka masażu segmentarnego 2.2.1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 2.1.5. 2.2.2. Opracowanie grzbietu 2.2.3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 2.2.4. Opracowanie miednicy 2.2.5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 2.2.6. Opracowanie klatki piersiowej 2.2.7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Opracowanie karku, potylicy i głowy . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Opracowanie kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1 Opracowanie kończyn górnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Masaż powłok brzusznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 2.3. Badanie zmian odruchowych 2.3.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 . 2.3.2. Choroby kręgosłupa 2.3.3. Rwa kulszowa . . . 2.3.4. Lumbago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Av/v/ 2.3.5. Choroby stawów barkowych i ramion . . . . . . . . . . . . . . . 103 Choroby stawów łokciowych, przedramion i rąk . . . . . . . 106 Choroby stawów biodrowych i ud . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Choroby stawów kolanowych, podudzi i stóp . . . . . . . . . 1 1 2 2.6. Masaż łącznotkankowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

2.7. Masaż okostnowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

3. MASAŻ LIMFATYCZNY - Dariusz Mucha . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

3.1. Teoria masażu limfatycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Badanie zmian odruchowych w tkance skórnej . . . . . . . . . 84 Badanie zmian odruchowych w tkance łącznej . . . . . . . . . 86

Badanie zmian odruchowych w tkance mięśniowej . . . . . . 86 Badanie zmian odruchowych w okosmej . . . . . . . . . . . . . 87 Badanie „punktów maksymalnych" . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 2.4. Przesunięcia odruchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2.5. Masaż segmentarny w wybranych jednostkach chorobowych . . 8 2.5.1. Migrena i bóle głowy 88 2.5.2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 92 2.5.3. 96 2.5.4. 100 2.5.5. 2.5.6. 2.5.7. 2.5.8.

4.

5.

6.

7.

.ł. 1.1. /asady stosowania masa/u limlutyc/nego . . . . . . . . . . . . 119 3.1.2. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 3.1.3. Techniki masażu limfatycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 3.2. Metodyka masażu limfatycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 3.2.1. Masaż limfatyczny kończyny górnej . . . . . . . . . . . . . . . . 125 3.2.2. Masaż limfatyczny kończyny dolnej . . . . . . . . . . . . . . . . 127 3.2.3. Masaż limfatyczny grzbietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 3.2.4. Masaż limfatyczny klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . 131 3.2.5. Masaż limfatyczny brzucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 3.2.6. Masaż limfatyczny okolic pośladkowej i biodrowej . . . . 133 3.2.7. Masaż limfatyczny twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 3.2.8. Masaż limfatyczny karku i głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 MASAŻ DZIECI - Robert Walaszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 4.1. Warunki wykonywania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 4.2. Kolejność wykonywania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 4.3. Metodyka wykonywania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 4.3.1. Masaż klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 4.3.2. Masaż kończyn górnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 4.3.3. Masaż brzucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 4.3.4. Masaż kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 4.3.5. Masaż grzbietu i pośladków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 4.3.6. Masaż twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 4.3.7. Ćwiczenia rozluźniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 MASAŻ W ŚRODOWISKU WODNYM - Dariusz Mucha . . . . 147 5.1. Masaż wirowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 5.2. Masaż podwodny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 5.3. Masaż natryskowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 MASAŻ PRZYRZĄDOWY - Dariusz Mucha . . . . . . . . . . . . . . . . 151 6.1. Masaż wibracyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 6.2. Masaż podciśnieniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 6.3. Masaż pneumatyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 6.4. Masaż synkardialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 REFLEKSOTERAPIA - Tadeusz Kasperczyk, Dariusz Mucha . 153 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 7.1. Podstawy teoretyczne makrosystemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 7.1.1. Teoria (prawo) pięciu elementów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 7.1.2. Energia Qi i jej formy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

7.2. Meridiany główne parzyste i główne dodatkowe . . . . . . . . . . . 157 7.3. Metody lokalizacji punktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 7.4. Techniki oddziaływania na punkty aktywne . . . . . . . . . . . . . . 173

7.4.1. Akupunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 7.4.2. Akupresura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 7.4.3. Elektropunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 7.4.4. Magnetopunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 7.4.5. Laseropunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 7.4.6. Moxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 7.4.7. Bańki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 7.5. Inne techniki oddziaływania na punkty aktywne . . . . . . . . . . . 184 7.5.1. Elektroakupunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 7.5.2. Laseroakupunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 7.5.3. Sonopunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 7.5.4. Tsubo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 7.6. Punkty samodzielne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 7.7. „Recepty punktowe" i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 7.7.1. Migrena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 7.7.2. Bóle głowy (niezależnie od przyczyny) . . . . . . . . . . . . . 188 7.7.3. Kosmetyczny masaż twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 7.7.4. Bóle kręgosłupa szyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 7.7.5. Bóle kręgosłupa piersiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 7.7.6. Bóle pleców i barków (także przy złej postawie ciała) . . . 189 7.7.7. Rwa kulszowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 7.7.8. Bóle stawu ramiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 7.7.9. Reumatyczne bóle ramion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 7.7.10. Bóle stawu łokciowego i „łokieć tenisisty" . . . . . . . . . . . 1 9 1 7.7.11. Bóle stawów kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 7.7.12. Bóle kolan (w następstwie urazu lub przeciążenia) . . . . . 192 7.7.13. Dolegliwości na tle reumatycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 7.7.14. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie w obszarze tułowia i karku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 7.7.15. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie kończyn dolnych) .193 7.8. Mikrosystem refleksoterapeutyczny stopy Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . 194 7.8.1. 194 7.8.2. Obszary anatomiczne stopy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 7.8.3. Lokalizacja głównych receptorów stopy . . . . . . . . . . . . 196 Analiza diagnostyczna stóp oraz zasady i metody refleksowa-nia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 7.8.4. Techniki refleksoterapeutyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 7.8.5. Zastosowanie refleksoterapii ttopy w wybranych jednostkach chorobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

7.9. Masaż grup receptorów pratdwitawnych . . . . . . . . . . . . . . . . 219

K. M/YKOTKRAPIA WSPOMAGAJĄCA MASAŻ - Robert Walaszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 8.1. Sauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 8.1.1. Ogólna charakterystyka zabiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 8.1.2. Czas i częstotliwość korzystania z sauny . . . . . . . . . . . . . 22J 8.1.3. Kontrola stanu organizmu w trakcie pobytu w saunie . . . 22J 8.1.4. Sposób korzystania z sauny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.1 8.1.5. Działanie sauny na organizm człowieka . . . . . . . . . . . . . 22.1 8.1.6. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22H 8.2. Parafinoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22S 8.2.1. Ogólna charakterystyka zabiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22*J 8.2.2. Sposób stosowania parafiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22(J 8.2.3. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23(1 8.3. Promieniowanie podczerwone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 8.3.1. Ogólna charakterystyka zabiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 8.3.2. Wpływ promieniowania podczerwonego na ustrój człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 8.3.3. Ws kazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 8.4. Leczenie zimnem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 8.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegów zimnoleczniczych . . . 2 3 3 8.4.2. Rodzaje zimnych zabiegów miejscowych . . . . . . . . . . . . 234 8.4.3. Cele stosowania niskich temperatur . . . . . . . . . . . . . . . . 234 8.4.4. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 8.5. Elektroterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 8.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegów elektroleczniczych . . . 236 8.5.2. Galwanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 8.5.3. Jontoforeza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 8.5.4. Elektrostymulacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 8.5.5. Prądy diadynamiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 8.5.6. Prądy interferencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 8.6. Pole magnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 8.6.1. Charakterystyka pola magnetycznego . . . . . . . . . . . . . . . 249 8.6.2. Efekty osiągane przez stosowanie pola magnetycznego . . 249 8.6.3. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 8.7. Ultradźwięki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 8.7.1. Ogólna charakterystyka zabiegów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 8.7.2. Wskazania i przeciwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 9. BADANIE NARZĄDU RUCHU DLA POTRZEB MASAŻU - Robert Walaszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

9.1. Oglądanie pacjenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 9.2. Badanie dotykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 9.2. l. Wrażliwość tkanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 9.2.2. Zgrubienia tkankowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 9.3. Ocena ciepłoty powierzchni ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 9.4. Ocena bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 9.4. l. Sposób pojawiania się bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 9.4.2. Objawy towarzyszące odczuwaniu bólu . . . . . . . . . . . . . 257 9.4.3. Lokalizacja bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 9.4.4. Ból skórny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 9.4.5. Ból głęboki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 9.4.6. Ból segmentarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 9.4.7. Ból przeniesiony z innych układów na narząd ruchu . . . . 259 9.5. Badanie stanu mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 9.5. l. Zanik mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 9.5.2. Przerost mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 9.5.3. Drżenie mięśniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 9.5.4. Pomiary obwodów masy mięśniowej . . . . . . . . . . . . . . . 260 9.6. Badanie ruchów biernych i napięcia mięśniowego . . . . . . . . . . 263 9.7. Badanie ruchów czynnych i siły mięśniowej . . . . . . . . . . . . . . . 265 9.8. Ocena i pomiar wybranych ograniczeń ruchów i przykurczy mięśniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 9.9. Badanie czucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 9.10.Badanie odruchów głębokich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 9.11.Badanie odruchów powierzchniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 9.12.Badanie odruchów patologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 9.13.Badanie unaczynienia kończyny górnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 9.14.Badanie unaczynienia kończyny dolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 9.15.Badanie kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 9.15.1. Topografia kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 9.15.2. Orientacyjne badanie ruchomości kręgosłupa . . . . . . . . . 279 9.15.3. Pomiar zakresów ruchu kręgosłupa taśmą centymetrową . 280 9.15.4. Testy czynnościowe stosowane do badania kręgosłupa . . 284 9.16.Badanie stawu kolanowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 9.16.1. Badanie skóry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 9.16.2. Obrysy stawu kolanowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 9.16.3. Badanie powierzchni stawowej rzepki . . . . . . . . . . . . . . . 288 9.16.4. Badanie więzadeł stawu kolanowego . . . . . . . . . . . . . . . 290 9.16.5. Badanie łąkotek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 9.16.6. Badanie ciała tłuszczowego Hoffy . . . * . . . . . , . , . . . . . 293

9.16.7. Badanie zawartości dołu podkolanowcgo . . . . . . . . . . . . 2{ 10. KINKZYTKRAPIA - Tadeusz Kasperczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2< Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2< 10.1.Wpływ ruchu na tkanki i narządy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 10.1.1. Układ kostny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2< 10.1.2. Stawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2< 10.1.3. Układ mięśniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2{ 10.1.4. Układ krążenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3< 10.1.5. Układ oddechowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10.1.6. Układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3( 10.1.7. Układ trawienny, moczowo-płciowy i inne . . . . . . . . . . . 3< 10.2.Ćwiczenia bierne, czynno-bierne i redresje . . . . . . . . . . . . . . . 31 K).3.Odmiany ćwiczeń czynnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3< 10.3.1. Ćwiczenia elongacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10.3.2. Ćwiczenia czynne z oporem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10.3.3. Ćwiczenia antygrawitacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10.3.4. Ćwiczenia czynne w odciążeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10.3.5. Ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu . . . . . . . . . . . 31 10.3.6. Ćwiczenia synergistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3< 10.3.7. Ćwiczenia izometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10.3.8. Stretching . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 10.4.Ćwiczenia specjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3< 10.4.1. Ćwiczenia oddechowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3i 10.4.2. Ćwiczenia relaksacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3' 10.4.3. Ćwiczenia prawidłowej postawy ciała . . . . . . . . . . . . . . . 3< 10.4.4. Ćwiczenia w wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3' 10.4.5. Nauka chodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 ......................3 10.5.Wybrane metody terapeutyczne ......................3 10.5.1. Metoda Kabat-Kaiser .. . .....................3 10.5.2. Metoda Yojty . . . . . . . . ......................3 10.5.3. Metoda Bobathów . . . . 10.5.4. Metoda McKenziego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 10.5.5. Metoda Yumeiho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 10.5.6. Metoda Hoppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 10.5.7. Metoda Lehnert-Schroth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 10.5.8. Metoda Zaleszczuka i Lęczyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 3

10.5.9. Metoda Majocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 10.5.10. Metoda Klappa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Piśmiennictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Przedmowa W ostatnich latach obserwujemy bardzo duże zainteresowanie masażem i wft/.ystkimi jego rodzajami. Powodem tego zainteresowania jest dobrodziejstv jakiego doznaje pacjent dzięki zastosowaniu tego naturalnego w swej istoc czynnika jakim jest masaż. Masaż polega bowiem na mechanicznym pobudzeń tkanek najczęściej za pomocą rąk, przy użyciu określonych rękoczynów nazy w nyth technikami. Ncurofizjologiczny mechanizm masażu we wszystkich jego odmianach je jeden. Zawsze mamy do czynienia z oddziaływaniem odruchowym, a także o fiynem i to zarówno miejscowym, jak i ogólnym. Szczegóły tego mechanizn KOfttały opisane w poszczególnych rozdziałach poświęconych masażowi. Nasuwa się pytanie, dlaczego - jeżeli zawsze mechanizm działania jest ta •ani - wyodrębnia się różne rodzaje masaży, między innymi: klasyczny, sport wy, kosmetyczny, segmentarny, limfatyczny i akupresurowy. Wynika to główr K różnych celów zastosowania masażu, a co za tym idzie - różnych technik i np tobow jego wykonywania. Niniejszy podręcznik przeznaczony jest głównie dla tych, którzy będą i uc/yć masażu. Znajdą w nim zapewne wiele informacji i porad także ci, któr już w lej dziedzinie postawili pierwsze kroki i chcą w dalszym ciągu doskonal •woj warsztat masażysty. Techniki masażu trzeba obserwować i ćwiczyć pod ki runkiem nauczyciela, ale teorię masażu można poznać z podręcznika. Masaż, obojętnie czy będzie wykorzystywany w celach leczniczych, relaki czy w odmianie sportowej, rzadko występuje jako jedyna forma oddziaływali na organizm człowieka, stąd uzasadnienie potrzeby uwzględnienia opisu tak innych środków i form oddziaływania na ustrój, a więc: ruchu, różnorodny czynników fizykalnych i innych środków wspomagających masaż. Dlatoj podręcznik, który oddajemy do rąk czytelnika nosi tytuł: „Masaż z elementai rehabilitacji". W podręczniku staraliśmy się zawrzeć wszystkie informacje, które mogą b potrzebne masażyście w codziennej praktyce i to zarówno tej o charakterze pi filaktycznym, jak i terapeutycznym, niezależnie od tego czy będzie to jeden m saz, czy cała seria. Tłumaczy to potrzebę wyodrębnienia takich rozdziałów ji „Fizykoterapia wspomagająca masaż", „Badanie narządu ruchu dla potrzeb m sażu", czy „Kinezyterapia". Wykonujący masaż leczniczy powinni ściśle współpracować z lekarzem i zjoterapeutami. Dobrze byłoby, gdyby reprezentujący te ostatnie zawody docei

li role masażu i byli otwarci na współpracy / m.tsa/ysi.i. i o /aprwnc będzie z pożytkiem dla pacjenta. Masaż jest uznaną przez medycynę wszechstronną formą terapii, niemniej jednak nie jest to panaceum na wszystkie dolegliwości człowieka. Opisane zabiegi fizykoterapeutyczne, a także ćwiczenia ruchowe mają na celu uświadomienie masażyście, że pewne zadania w procesie profilaktyczno-terapeutycznym osiąga się szybciej i skuteczniej poprzez zastosowanie dodatkowych środków. Jest to kolejny powód, dla którego masaż ściśle został powiązany z elementami rehabilitacji. Jakkolwiek w Polsce od niedawna termin rehabilitacja ruchowa został zastąpiony pojęciem fizjoterapia, ze względu na nieco szersze znaczenie wyrazu rehabilitacja, zdecydowaliśmy się na jej podkreślenie w tytule książki. Prezentując w tym podręczniku takie rodzaje masażu jak: masaż klasyczny, segmentarny, limfatyczny, refleksoterapeutyczny, masaż dzieci posiłkowaliśmy się dostępną literaturą krajową i zagraniczną, ale przede wszystkim wykorzystaliśmy nasz dotychczasowy dorobek piśmienniczy oraz bogate doświadczenie szkoleniowe, nabywane przez szereg lat na organizowanych przez nas kursach masażu o różnych poziomach zaawansowania. Niniejszy podręcznik dedykujemy rzeszy absolwentów naszych kursów organizowanych przez firmę „BIO-RELAX".

Kraków, listopad 1998 Autorzy

1. MASAŻ KLASYCZNY 1.1. Teoria masażu klasycznego 1.1.1. Rys historyczny Masaż należy do najstarszych zabiegów terapeutycznych, był stosowany ji w starożytności. Wywodzi się z Indii i Chin, gdzie stanowił naturalną mclo< leczniczą. W starożytności masaż był uzupełnieniem obrządków religijnyc a 7. czasem stał się popularny w medycynie ludowej. Pierwsze wzmianki o wykorzystaniu masażu w poszczególnych jcdnoslku chorobowych pojawiają się w księgach Hipokratesa, a następnie Celsusa i kol< no Galena. W starożytnej Grecji masowano sportowców biorących udzi w igrzyskach olimpijskich w celu natłuszczenia ciała oliwką przed zawodni sportowymi. W okresie średniowiecza nastąpił zastój w rozwoju wszelkich nai medycznych, a tym samym i masaż nie był stosowany ani jako obrządek rclig ny, ani jako środek leczniczy. W XVI wieku francuski lekarz Ambroże Parę zauważył, że stosowanie ma« żu u chorych po operacjach przynosi ulgę. Chirurg ten przeprowadził również h dania nad fizjologią masażu i zapisał obserwacje w swojej pracy naukowi w której ogłosił masaż za oficjalną metodę leczenia. Następnym lekarzem, ini resującym się masażem i naturalnymi metodami leczenia, był Fridrich Hoffm, (1600-1672). Na podstawie własnych badań i obserwacji opracował on progra stosowania masażu w licznych przypadkach chorobowych. Do rozwoju masażu leczniczego w XIX wieku najbardziej przyczynił « szwedzki lekarz Per Henrik Ling (1776-1839), współautor tzw. szwedzkiej gil nastyki, w zakres której wchodził masaż leczniczy. Prawdziwą szkołę masażu klasycznego powołał do życia holenderski lęka Johan Mezger (1839-1909). Uważany jest on za autora „masażu naukowego", l podstawie własnych badań określił on zasady masażu, a także wskazania i prą ciwwskazania do jego wykonywania.

Duży udział w rozpowszechnianiu masażu miał polski lekarz Izydor Żabi dowski (1851-1906), kierownik Zakładu Masażu Leczniczego w Berlinie. DzJ ki jego publikacjom naukowym masaż był traktowany na równi z innymi dziaJ mi wiedzy medycznej.

Szybki rozwój fizjologii i neuro fizjologu p i / w / s m ł MC

stworzenia nowych metod masażu, takich jak masaż segmnit.ntn , liinl.ityc/.ny. łąc/notkankowy i okostnowy. W Polsce największe zasługi w rozwoju i propagowaniu masażu mają: Jan Zaorski - Mieszanie lecznicze (1927), krakowski lekarz Mieczysław Kosiński -Technika mięśnienia leczniczego (1927), Józef Jankowiak - Masaż leczniczy (1974), Zygmunt Prochowicz - Podstawy masażu leczniczego (1987), Tomasz Podgórski - Masaż klasyczny (1989), Adam Zborowski — Masaż leczniczy (1991), Masaż klasyczny (1994), Masaż segmentarny (1995), Masaż limfatyczny (1996), Masaż wybranych jednostek chorobowych (1997), Leszek Magiera -Klasyczny masaż leczniczy (1994), Leszek Magiera i Tadeusz Kasperczyk - Segmentarny masaż leczniczy (1995), Automasaż leczniczy (1998).

1.1.2. Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu masażu klasycznego Masaż jest formą oddziaływania na ustrój, za pomocą której wykorzystuje się bodźce mechaniczne, głównie w postaci ucisku na tkanki, w celu wywołania odczynu. Zasady Wszystkie techniki w masażu klasycznym (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibracja, wałkowanie i wyciskanie) stosujemy wzdłuż przebiegu naczyń limfatycznych, a mianowicie masujemy: • kończyny górne - od dłoni do stawu łokciowego, a następnie do stawu ramiennego, • kończyny dolne - od stopy do stawu kolanowego, a potem do stawu biodrowego, • miednicę oraz okolicę krzyżową - w kierunku pachwiny, • grzbiet - od kręgosłupa na boki oraz z dołu do góry w kierunku węzłów chłonnych pachowych, • kark i obręcz barkową - w kierunku węzłów chłonnych podpotylicznych i pachowych, • głowę i twarz - w stronę węzłów chłonnych przyusznych, • szyję - od żuchwy i od ucha w dół do węzłów chłonnych podobojczykowych, • klatkę piersiową - od mostka na boki do węzłów chłonnych pachowych oraz w górę w kierunku węzłów podobojczykowych, • powłoki brzuszne - w kierunku węzłów chłonnych pachwinowych.

Węzłów chłonnych nie masujemy. Masaż zawsze wykonujemy na obnażonej części ciała. Pacjenta należy ułożyć wygodnie, tak aby mięśnie miał rozluźnione. Masaż nie powinien sprawiać pacjentowi bólu, winien być wykonywany na gra-

nicy holu z przyjemnością (bliżej przyjemności). W przypadkach, gdy należy /c w/.glcdu na wskazania - przezwyciężyć nadmierne napięcie mięśniowe, holi mc da się całkowicie uniknąć. Pierwsze masaże wykonujemy delikatnie, ab; pr/ygotować mięśnie do późniejszych masaży zasadniczych. Jest to t/w. masa; wstępny, czyli przygotowawczy. Czas trwania masażu jednej części ciała wyno si 5-10 minut, masaż całkowity u zdrowego - 45 minut, a u chorego 60 minul Podstawową serią masaży jest 10 zabiegów wykonywanych codziennie; w przy padkach przewlekłych schorzeń można przedłużyć serię do 20 zabiegów stono wnnych również codziennie, po których należy zrobić przerwę 10-14-dniowq. P< pr/crwic można wykonywać masaże co drugi dzień albo dwa razy w tygodniu. Warunki Praca, jaką wykonuje masażysta, wymaga od niego pełnej sprawności fizycy, nej, Masażysta powinien być ubrany wygodnie, aby nic nie ograniczało jego ni chów. Musi on szczególnie dbać o swoje ręce, paznokcie winien mieć krótko ob ciele, podczas pracy nie powinien mieć na palcach biżuterii. Masażysta jest zo bo wiązań y myć ręce przed masażem i po nim. Zmiany dermatologiczne n; fikór/c rąk masażysty są przeciwskazaniem do wykonywania pracy. Masażysta (Mulc/us pracy powinien mieć wygodną postawę, aby jego mięśnie były rozlu Inionc, przez co będzie się mniej męczył. W trakcie masażu rękoczyny wykony wanc przez masażystę powinny być spokojne, pewne, skoordynowane oraz płyn nc. Masażysta powinien zdobyć zaufanie pacjenta, być wyrozumiały i cierpliwy Podczas pracy powinien być skupiony na wykonywanych czynnościach oraz po winien obserwować pacjenta. Masażysta musi zachowywać się taktownie w sto nunku do pacjenta oraz podchodzić ze zrozumieniem do jego choroby. Skóra ma Kowanej części ciała pacjenta powinna być czysta. W zależności od wrażliwość ukóry pacjenta oraz od tego, czy owłosienie masowanej części ciała jest gęste, na leży polecić pacjentowi zgolenie włosów, aby uniknąć podrażnienia torebek wło nowych.

Podczas masażu można używać różnego rodzaju środków poślizgowych, la kich jak: talk, olej parafinowy, oliwka kosmetyczna, żel do masażu, mydło (w la zniach). Najzdrowszy i najbardziej efektywnie wykonywany masaż to masa; przeprowadzony na „sucho" bez żadnych środków poślizgowych (dotyczy do świadczonych masażystów). Do masażu używa się maści i preparatów, które słu żą jako środki lecznicze w poszczególnych jednostkach chorobowych oraz śród ki rozgrzewające poszczególne odcinki ciała. Znajomość powyższych zaś* i warunków oraz wskazań i przeciwwskazań, jak również anatomii i fizjolog! człowieka pozwoli na skuteczne i bezpieczne korzystanie z masażu klasycznego

1.1.3. Gabinet masażu

1.1.4. Mechanizm działania masażu

Masaż powinien być wykonywany w pomies/.c/.cniu y.nmknictym, o powicr/.chni około 15 m2. Gabinet winien być suchy, jasny, posiadać dobrą wentylacje, być dobrze oświetlony światłem naturalnym (okno otwierane), jak również powinien być wyposażony w oświetlenie sztuczne (lampy sufitowe). Oświetlenie d/ienne powinno być takie, aby powierzchnia okna (okien) w gabinecie stanowiła 10% powierzchni podłogi, a najmniejsza wielkość światła sztucznego na wysokości l m nad podłogą wynosiła około 75 luksów. Temperatura pomieszczenia winna wynosić około 22°C. Wyposażenie standardowe gabinetu masażu: • stół do masażu (leżanka), na którym ułożenie pacjenta umożliwi rozluźnienie jego mięśni (np. regulowany podgłówek). Stół taki powinien mieć regulowaną wysokość (typ regulacji mechaniczny, hydrauliczny czy elektryczny), aby masażysta mógł dostosować jego wysokość do swojego wzrostu. Stół do masażu najczęściej ustawiony jest w centralnym miejscu gabinetu, tak aby była możliwość podejścia do stołu ze wszystkich stron. Blat stołu musi być wykonany z twardego materiału, wyłożony gąbką i pokryty dermą, o wymiarach 200 cm x 80 cm, • kilka sztuk wałków miękkich o różnej średnicy i długości, które będą służyły do podkładania pod różne części ciała pacjenta, • szafa na czyste prześcieradła, środki poślizgowe (talk, oliwka itd.) i wspomagające (maści rozgrzewające, przeciwbólowe, przeciwobrzękowe, przeciwzapalne) oraz podręczne środki opatrunkowe, • pojemnik na używane prześcieradła i ręczniki, • umywalka z ciepłą i zimną wodą, ręcznik i mydło, • lampa Sollux na statywie z filtrami niebieskim i czerwonym, stosowana do rozgrzania masowanej okolicy, • parawan, • biurko z szufladami do przechowywania dokumentacji zabiegowych, krzesło oraz taboret z regulowaną wysokością, • wieszak na ubranie pacjenta. Ponadto wskazane jest, aby gabinet masażu był wyposażony w aparaty do masażu wibracyjnego, podciśnieniowego, pneumatycznego, punktowego (pręcik do akupresury lub elektroautopunkter). W bezpośredniej styczności z gabinetem masażu powinno być dodatkowe pomieszczenie wyposażone w kabinę natryskową z ciepłą i zimną wodą (dla umożliwienia pacjentowi i masażyście utrzymania higieny osobistej) oraz ubikacja.

Mechani/m działania masażu jest bardzo skomplikowany i można go pod/ic l u na d/.iałanie lokalne (miejscowe) oraz na działanie centralne (ogólne). D/tałunic lokalne masażu polega na mechanicznym przepływie krwi w nac/.y mach krwionośnych oraz chłonki w naczyniach chłonnych. Należy przyjąć, xc nitrowanie przez masażystę poszczególnymi technikami, jak głaskanie, roxcictanie, ugniatanie czy oklepywanie, miejscowo zwiększa przemieszczanie się pły w>w pr/c/ układ naczyniowy. Masażysta stosując te techniki w czasie masu/i wywołuje tarcie, podczas którego wytwarza się ciepło. Wpływa ono na rozs/c r/f nic naczyń krwionośnych, a co za tym idzie - zwiększa przepływ krwi pr/ca mic&nic przyspieszając dostarczanie substancji odżywczych i równocześnie wy (lulanie produktów przemiany materii. Dla potwierdzenia miejscowego d/iałanii musn/u przeprowadzono następujące badania: • do stawów zwierzęcia wstrzyknięto „tusz chiński". Po krótkim masażu jcd nego stawu, stwierdzono, że tusz został przetransportowany do odległych tkanek, natomiast w stawach nie masowanych tusz pozostawał jeszcze pc kilku godzinach, • przy następnym badaniu wszyto do dużego naczynia chłonnego kaniuU s/.klaną. W normalnym stanie chłonka spływała powoli pojedynczymi kro plami, natomiast po zastosowaniu masażu na odpowiedniej części ciuli stwierdzono ośmiokrotnie szybszy przepływ chłonki przez kaniulc. Masaż wzmaga dopływ tlenu do komórek mięśniowych, przez co zwiekttzi przemianę tlenową w mięśniach. W związku z tym szybciej usuwane są produkty rozpadu powstające w czasie pracy mięśni. Wzrost przepływu krwi w obwodowych częściach ciała wpływa korzystnie na pracę serca, masaż nasila przepływ krwi przez nasze ciało, a tym samym i przez nerki, czego dowodem jest zwiększona ilość oddawanego moczu. Działanie centralne masażu polega na pobudzeniu układu nerwowego, klór> /.a pomocą odruchów i czynności koordynacyjnych kory mózgowej jest w stanic wpłynąć na wszystkie narządy i układy naszego organizmu. Masaż przeprowadzany na mięśniach szkieletowych powoduje pobudzenie receptorów, które je* przenoszone jako bodziec poprzez włókna nerwowe dośrodkowe do mózgu W czasie masażu docierają do mózgu miliony takich bodźców. Są one korzystne dla kory mózgowej, która jest naczelnym narządem sterującym czynnościami wszystkich narządów, a zatem i mięśni. Pobudzenie kory mózgowej powoduje szybsze i bardziej sprawne wykonywanie czynności przez narządy wykonawcze Jeżeli pobudzenie kory mózgowej trwa zbyt długo, drażnienie komórek przekracza dopuszczalną granicę i rozpoczyna się proces odwrotny, czyli tzw. hamowanie.

Celem potwierdzenia odruchowego d/.iałani.i mas.i/ti pi/rprowad/ono następujące badania: pacjent palcem wskazującym U-wrj ivki wykonał ćwic/enia oporowe aż do zmęczenia. 1. Po 10-minutowej przerwie i biernym wypoczynku rejestrowano wydolność i czas, w którym ponownie użyty do ćwiczeń palec uległ zmęczeniu. 2. Podczas przerwy przeprowadzono masaż kończyny górnej lewej, której palec pracował. 3. W czasie przerwy masowano kończynę górną prawą i prawe udo. 4. W czasie przerwy masowano prawe udo. Wyniki badań były różne. Zaobserwowano, że po masażu kończyny górnej lewej nie stwierdzono wzrostu sprawności w porównaniu z odpoczynkiem biernym. Korzystniejszy był wynik po masażu kończyny górnej prawej, natomiast największy wzrost sprawności uzyskano po masażu uda. Wyniki tych badań potwierdzają „centralne" działanie masażu. Stan pobudzenia kory mózgowej podczas masażu na drodze odruchowej powoduje uwalnianie takich hormonów jak histamina i adrenalina, które wpływają na rozszerzanie naczyń krwionośnych. Podczas przeprowadzonych badań wydłużono czas masażu. Badania wykazały, że największy wzrost sprawności uzyskano po 10-minutowym masażu jednej części ciała, a po trwającym 50 minut, obserwowano spadek sprawności w porównaniu ze sprawnością po odpoczynku biernym.

Wykonując ruchy głaskania uciskamy żyły położone pod skórą i przesuwamy słup krwi żylnej w kierunku dosercowym. W opróżnionych żyłach powstaje ujemne ciśnienie, wskutek czego krew z bocznych naczyń żylnych napływa do wicks/.ych naczyń. Głaskanie przyspiesza odpływ krwi żylnej z tkanek, a na jej miejsce napływa krew tętnicza, powodując szybsze i lepsze odżywianie tkanek. Głaskaniem opróżniamy naczynia chłonne powodując szybsze krążenie płynów miv
1.1.5. Techniki masażu klasycznego W masażu klasycznym stosujemy kolejno następujące techniki: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibrację, wałkowanie, wyciskanie. Głaskanie Masaż zaczynamy od głaskania i głaskaniem go kończymy, a także głaskaniem przeplatamy poszczególne techniki. Najczęściej głaskanie wykonujemy dłoniową stroną ręki, która powinna ściśle przylegać do wyniosłości oraz zagłębień masowanej części ciała (ryc.l) oraz zagłębień i wywierać zawsze jednakowy, równomierny ucisk. W zależności od powierzchni masowanej części ciała głaskanie możemy wykonywać: całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (lub dwóch rąk), grzbietową stroną ręki, grzbietową stroną I i II szeregu paliczków, zaciśniętą pięścią, kłębem kciuka lub kłębikiem palca małego oraz całymi powierzchniami dłoniowymi kciuków. Działanie głaskania ma korzystny wpływ na skórę, która oczyszcza się z rogowaciejących łusek naskórka, dzięki czemu polepsza się działanie gruczołów łojowych i potowych. Głaskanie zwiększa oddychanie skórne, działa jako bodziec mechaniczny na zakończenia nerwów czuciowych i ruchowych w skórze, a wpływając na warstwy głębiej położone powoduje zaczerwienienie, dając odczyn przekrwienia. Głaskanie pobudza obieg krwi w naczyniach włosowatych.

Ryć. 1. Głaskanie strony tylnej podudzia

Rozcieranie Rozcieranie wykonujemy silniej i energiczniej niż głaskanie. Rozcieranie polega na stosowaniu półkolistych lub okrężnych mchów na masowanej części ciała (ryć. 2). Rozcieranie najczęściej wykonujemy: opuszkami palców II-V jednej ręki (albo obu rąk), opuszką poszczególnych palców z osobna, kłębem kciuka lub nasadą ręki oraz opuszkami obu kciuków. Okrężne lub półkoliste ruchy rozcierania rozdzielają i rozgniatają nagromadzone złogi stałe i półstałe. Rozluźnia i rozciąga zrosty, a także blizny skóry, ścięgien i mięśni. Za pomocą rozcierania uzyskuje się elastyczność aparatu więzadłowego, wzrost jego ruchomości i większą zdolność do pracy. Rozcieranie powoduje usuwanie czynników chorobowych znajdujących się w tkance podskórnej oraz stawach, a także zmniejsza pobudliwość nerwową i powoduje rozluźnienie mięśni. Rozcieranie wykonujemy w tempie 60-100 ruchów na minutę.

Ryć. 2. Rozcieranie strony tylnej podudzia

Ugniatanie Ugniatanie stanowi zasadniczą część masażu klasycznego, służy przede wszystkim do masowania samych mięśni. Podczas ugniatania masujemy pojedyncze mięśnie i poszczególne ich grupy. Ugniatanie najczęściej wykonujemy: oburącz chwytem „kleszczowym" lub „szczypcowym", stawami międzypaliczkowymi bliższymi jednej ręki (ugniatanie głębokie w formie przesuwania), kciukiem i wskazicielem oraz opuszkami poszczególnych palców (ugniatanie punktowe). Przy ugniataniu unosimy daną grupę mięśniową od podstawy i masujemy ściskając naprzemiennie (ryć. 3). Ugniatanie przyspiesza usuwanie „produktów zmęczenia" z mięśni, a co za tym idzie - przywraca sprawność zmęczonemu mięśniowi, pobudza włókna mięśniowe do skurczu, które wypychają płyny międzytkan-kowe, a w ich miejsce napływają nowe substancje odżywcze. Ugniatanie podnosi napięcie mięśni i odżywianie, co zapobiega zanikom mięśniowym, zwiększa elastyczność ścięgien, sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi. Ugniatanie jest traktowane jako bierna gimnastyka dla mięśni i naczyń, dlatego też stosuje się je w czynnościowej niewydolności mięśni. Sprzyja przyspieszeniu procesów regeneracyjnych uszkodzonych mięśni. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Ugniatanie wykonujemy w tempie 40-50 ruchów na minutę. Oklepywanie Oklepywanie jest silnym bodźcem mechanicznym, który w krótkim czasie wywołuje maksymalne przekrwienie masowanej części ciała i pobudza mięśnie do skurczów. Oklepywanie działa na zakończenia nerwowe w skórze, pobudzając obniżone napięcie nerwowe. Miejscowe działanie oklepywania zależy od bodźca; słabe Oklepywanie zmniejsza napięcie mięśni i wywołuje skurcz naczyń

Ryć. 3. Ugniatanie podłużne grzbietu

krwionośnych; działa uspokajająco na system nerwowy, natomiast silne oklep} wonie /większa napięcie mięśni i rozszerza naczynia krwionośne oraz miejsce wo podwyższa temperaturę ciała; pobudza układ nerwowy. Oklepywanie wyk< nujemy w zanikach mięśni lub gdy są one osłabione, aby pobudzić je do *kurc/ów. Podczas oklepywania ude rzeniu powinny być krótkie i szybko naulcpowuć po sobie. Sprężystość tych ruchów czyni je niebolesnymi i chroni chorego przed powstaniem sińców. Oklepywanie wykonujemy następują cymi częściami rąk: w formie: „miote łek" - stronami bocznymi małych pal ców (ryć. 4), w formie „miseczek" lub „łyżeczek" - stronami dłoniowymi obu rąk (ryć. 5), w formie „siekania" kłcbikami palców małych (ryć. 6) opuszkami palców II-V obu rąk, stro nami dłoniowymi palców obu rąk, w formie „wymiatania". Przy oklepywaniu kierunek masażu II-Y jest do wolny i ruchy uderzające możemy wy konywać z dołu do góry i z powrotem. Oklepywanie wykonujemy w tempie ponad 100 uderzeń na minutę. Ryć. 4. Oklepywanie grzbietu „miotełkami1

Ryć. 2. Rozcieranie strony tylnej podudzia

Ugniatanie Ugniatanie stanowi zasadniczą część masażu klasycznego, służy przede wszystkim do masowania samych mięśni. Podczas ugniatania masujemy pojedyncze mięśnie i poszczególne ich grupy. Ugniatanie najczęściej wykonujemy: oburącz chwytem „kleszczowym" lub „szczypcowym", stawami międzypaliczkowymi bliższymi jednej ręki (ugniatanie głębokie w formie przesuwania), kciukiem i wskazicielem oraz opuszkami poszczególnych palców (ugniatanie punktowe). Przy ugniataniu unosimy daną grupę mięśniową od podstawy i masujemy ściskając naprzemiennie (ryć. 3). Ugniatanie przyspiesza usuwanie „produktów zmęczenia" z mięśni, a co za tym idzie - przywraca sprawność zmęczonemu mięśniowi, pobudza włókna mięśniowe do skurczu, które wypychają płyny międzytkan-kowe, a w ich miejsce napływają nowe substancje odżywcze. Ugniatanie podnosi napięcie mięśni i odżywianie, co zapobiega zanikom mięśniowym, zwiększa elastyczność ścięgien, sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi. Ugniatanie jest traktowane jako bierna gimnastyka dla mięśni i naczyń, dlatego też stosuje się je w czynnościowej niewydolności mięśni. Sprzyja przyspieszeniu procesów regeneracyjnych uszkodzonych mięśni. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Ugniatanie wykonujemy w tempie 40-50 ruchów na minutę. Oklepywanie Oklepywanie jest silnym bodźcem mechanicznym, który w krótkim czasie wywołuje maksymalne przekrwienie masowanej części ciała i pobudza mięśnie do skurczów. Oklepywanie działa na zakończenia nerwowe w skórze, pobudzając obniżone napięcie nerwowe. Miejscowe działanie oklepywania zależy od bodźca; słabe Oklepywanie zmniejsza napięcie mięśni i wywołuje skurcz naczyń

Ryć. 3. Ugniatanie podłużne grzbietu

krwionośnych; działa uspokajająco na system nerwowy, natomiast silne oklep] wanic 7-większa napięcie mięśni i rozszerza naczynia krwionośne oraz miejsce wo podwyższa temperaturę ciała; pobudza układ nerwowy. Oklepywanie wylec n uje w y w zanikach mięśni lub gdy są one osłabione, aby pobudzić je do ftkurc/ów. Podczas oklepywania ude rzeniu powinny być krótkie i szybko ntuilcpowuć po sobie. Sprężystość tych ruchów czyni je niebolesnymi i chroni chorego przed powstaniem sińców. Oklepywanie wykonujemy następują cymi częściami rąk: w formie: „miote łek" - stronami bocznymi małych pal ców (ryć. 4), w formie „miseczek" lub „łyżeczek" - stronami dłoniowymi obu rąk (ryć. 5), w formie „siekania" kłcbikami palców małych (ryć. 6) opuszkami palców II-V obu rąk, stro nami dłoniowymi palców obu rąk, w formie „wymiatania". Przy oklepywaniu kierunek masażu II-Y jest do wolny i ruchy uderzające możemy wy konywać z dołu do góry i z powrotem. Oklepywanie wykonujemy w tempie ponad 100 uderzeń na minutę. Ryć. 4. Oklepywanie grzbietu „miotełkami1

usuwając z nich napięcie powstające pod wpływem ugniatania czy oklcpywaniłi masowanego odcinka ciała. Silna wibracja pobudza ośrodkowy układ nerwowy ora/, powoduje wzmożone napięcie mięśniowe. Drgania spowodowane wibracją przesuwają płyny ustrojowe, co powoduje szybszy dopływ nowych płynów do i horych miejsc. Wykonywanie wibracji jest dla masażysty bardzo męczące ze względu na izometryczny skurcz mięśni kończyny górnej, przy którym mięśnie H/.yhko się męczą. W związku z tym wibrację wykonujemy tylko przez kilkanaście sekund. Przy wskazaniach do dłuższej wibracji posługujemy się różnego rodza-)u aparatami wibracyjnymi (np. Aqvavibron). Odmianą wibracji jest wstrząsanie lub w/,str/,epywanie. Wałkowanie Wałkowanie jest odmianą ugniatania, więc ich działania są podobne. Tę technikę stosujemy jedynie do masowania mięśni ramion oraz ud. Wałkowanie wykonujemy następująco: strony dłoniowe obu rąk przykładamy do masowanej czc-4ci ciała (w przypadku ramienia obie ręce układamy w jego dolnej części w oko licy stawu łokciowego, a w odniesieniu do uda - w okolicy stawu kolanowego) jedną rękę od dołu, drugą od góry. Palce obu rąk zwrócone są w kierunkach prze ciwnych (ryć. 8). Ruch wałkowania odbywa się poprzecznie do osi długiej ramie nią czy uda. Ręce przesuwamy stopniowo, zachowując kierunek masażu doacr cowy.

Ryć. 5. Oklepywanie grzbietu „miseczkami"

Wibracja

Ryć. 6. Oklepywanie ścięgna Achillesa „siekanie"

Drgania wywołane wibracją labilną (ryc.7) lub stabilną działają na mięśnie, nerwy i naczynia obwodowe. Słaba wibracja wpływa uspokajająco na mięśnie,

Ryć. 8. Wałkowanie ramienia

Wyciskanie Wyciskanie jest odmianą głaskania. Wyciskanie jako głaskanie głębokie po lega na wykonywaniu ruchu ręką (rękami), o jednakowym nasileniu, po catyn masowanym odcinku (ryć. 9). Przy wyciskaniu główny nacisk wywieramy pod atawą dłoni i kłębem kciuka. Wyciskanie działa na skórę i tkanki głębiej potoio Ryć. 7. Wibracja labilną strony bocawj podudzia

ne, pobudza receptory nerwowe znajdujące si<; w t karne podskórnej, a także w obwodowych warstwach mięśni i ścięgien. Wyciskanie opróżnia naczynia krwionośne i chłonne przyczyniając się do szybszego przepływu krwi i chłonki, działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy.

Ryć. 9. Wyciskanie ramienia

1.1.6. Wpływ masażu klasycznego na organizm człowieka Masaż klasyczny oddziałuje na następujące tkanki i układy: tkankę skórną i mięśniową, stawy i aparat więzadłowy, układy krwionośny i chłonny, nerwowy, oddechowy, pokarmowy, wydalniczy, a także na przemianę materii. Wpływ masażu na skórę Skóra stanowi zewnętrzną powłokę ciała. Według embriologii skóra, nerwy i tkanka mózgowa rozwijają się z tego samego listka zarodkowego, dlatego też skóra jest ściśle związana z centralnym układem nerwowym i co za rym idzie -odbiera różne bodźce jak: ciepło, zimno, ból, dotyk. Podczas masażu usuwane są ze skóry w postaci łusek obumarłe komórki naskórka, co poprawia oddychanie skórne. Masaż poprawia czynność wydalniczą gruczołów łojowych i potowych. Pod wpływem masażu naczynia skórne rozszerzają się, przez co poprawia się odżywianie skóry oraz znajdujących się w niej gruczołów. Masaż przyspiesza obieg krwi i chłonki w naczyniach skórnych, dzięki czemu z jednej strony następuje bardziej aktywne dostarczanie tkankom i organom masowanego odcinka substancji odżywczych, a z drugiej - szybsze wydalanie produktów przemiany materii. Wpływ masażu na mięśnie

Mięśnie stanowią czynną część układu ruchowego. Czynność mięśni jest regulowana przez centralny układ nerwowy. Mięśnie poruszają nasze ciało, ale sa-

me lxv. bodźca układu nerwowego nic mogą działać. Najważniejsza, wła,4ci' su.i mięśni jest ich zdolność do skurczów. W mięśniach znajdują sic lic/Jic t /ynia krwionośne dostarczające krew nasyconą tlenem i substancjami od/.; i /ymi. Substancje te służą do budowy tkanki mięśniowej i wytwarzania cncr <)/tcki której mięśnie są w stanie się kurczyć. Pod wpływem masażu tkanka mięśniowa jest lepiej zaopatrywana w l » substancje odżywcze oraz następuje szybsze wydalanie produktów pr/cmi, materii. Masaż zwiększa zdolność mięśni do pracy. Po 5-minutowym ma* /dolnosć do pracy zmęczonego mięśnia wzrasta 3-5-krotnie. Masaż pobu< włókna mięśniowe do skurczu i podnosi ich napięcie, co zapobiega zanikom n linowym. Wpływ masażu na stawy i aparat więzadłowy S/.kielet człowieka składa się z poszczególnych kości i ich połączeń. Miej | >oł;ii /cnia kości stanowiące staw jest zamknięte torebką stawową i otoc/.onc a rnlcm więzadłowym. Pod wpływem masażu zwiększa się elastyczność i wytrzymałość aparatu w /^Iłowego, a zarazem stopień ruchomości stawu. Masaż stawu polepsza je iikrwicnie, przez co następuje szybsza wymiana produktów rozpadu na subttlj tjc odżywcze. Pod wpływem masażu zdolność stawów i aparatu więzadłowe do pracy szybko wzrasta. Wpływ masażu na układ krążenia Komórki całego organizmu otrzymują substancje odżywcze i tlen za pośi dnk-iwcm krwi. Krew odprowadza z komórek i tkanek produkty przemiany n Irrii, które są wydalane z organizmu przez płuca i nerki. Za pomocą krwi odh wa się hormonalna regulacja działalności poszczególnych organów, wyrówm »IC i utrzymuje stała temperatura ciała. Płyn tkankowy, oddając komórkom su Mancje odżywcze, a zabierając produkty przemiany materii, przedostaje się p pr/cz naczynia włosowate do krwi lub przez naczynia limfatyczne uchodzące < dużych żył. Układ limfatyczny składa się z naczyń włosowatych, naczyń iiml lycznych właściwych oraz węzłów limfatycznych. W węzłach limfatycznych z Ir/ymywane są bakterie, które zostają tam zniszczone. Masaż pobudza układy krwionośny i limfatyczny do pracy, co powoduje oprócz wspomnianego już zaopatrzenia organów w tlen i substancje odżywcze likwidację objawów zastoinowych, a także wchłanianie obrzęków.

Masaż ułatwia odpływ krwi żylnej, zmniejsza opór krwi w tętnicach, przez c ułatwia pracę serca. Pod wpływem masażu naczynia krwionośne rozszerzała • i wzrasta szybkość obiegu krwi. Wpływ masażu na układ nerwowy Układ nerwowy reguluje wszystkie czynności organizmu człowieka. Ołówr jego cechą jest zdolność odbierania bodźców, przewodzenia ich w postaci bod:

ców nerwowych dośrodkowych i przekazywałiK / ^•iiii.ilnrj-.o układu nerwowego do wszystkich organów. Masaż jako bodziec mechaniczny przede wszystkim działa na obwodowy układ nerwowy, a także na centralny układ nerwowy za pośrednictwem włókien czuciowych obwodowych. Oddziałując na centralny układ nerwowy powoduje wysyłanie bodźców do mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz do poszczególnych narządów ustroju. Masaż wpływa na układ nerwowy uspokajająco lub pobudzająco; głaskanie, delikatne rozcieranie, słaba wibracja działają uspokajająco, natomiast ugniatanie, oklepywanie, silna wibracja - pobudzająco. Wpływ masażu na pozostałe układy Masaż przyspiesza cyrkulację krwi w naczyniach krwionośnych, a tym samym zwiększa ilość krwi dostarczonej do płuc, gdzie następuje wymiana gazowa. Pod wpływem masażu polepsza się działanie układu oddechowego, wzrasta ilość krwi bogatej w tlen, tak potrzebnej tkankom i narządom. Masaż pośrednio wpływa na układ pokarmowy polepszając jego ukrwienie, co w znacznym stopniu poprawia trawienie i przyswajanie substancji odżywczych, a także przyspiesza wydalanie z przewodu pokarmowego produktów nie strawionych. Pod wpływem masażu zwiększa się ilość krwi przepływającej przez nerki, przez co poprawia się czynność filtracyjna nerek i wydalane są substancje przemiany materii w postaci moczu. Masaż powoduje przyspieszenie procesów biochemicznych zachodzących w naszym organizmie.

1.1.7. Wskazania i przeciwwskazania Każdy masażysta musi znać wskazania i przeciwwskazania do wykonywania masażu klasycznego; w przeciwnym razie naraża pacjenta na powikłania , a nawet może odpowiadać za spowodowanie uszkodzenia ciała. Wskazania do wykonywania masażu klasycznego można podzielić na wskazania do masażu częściowego i całkowitego.

Wskazania do masażu częściowego Wskazania do masażu częściowego ustalono na podstawie reakcji zachodzących w skórze i tkance podskórnej, w naczyniach krwionośnych i chłonnych, w mięśniach oraz torebkach stawowych pod wpływem bodźca mechanicznego. 1. W chorobach skóry masaż zaleca się: • w zaburzeniach odżywczych skóry, • w odmrożeniach, • w chorobach naczyń krwionośnych i limfatycznych,

w celu rozmiękczenia blizn pooperacyjnych i zrostów powstałych po inic cjach domięśniowych, w celach kosmetycznych. W schorzeniach układu krążenia wskazania obejmują: stany obniżonego ciśnienia krwi, choroby obwodowych naczyń krwionośnych, niewydolność krążenia, celem ułatwienia odpływu krwi żylnej i chłoń z kończyn dolnych, stwardnienia tętnic obwodowych (wskazany jest masaż delikatny), stany po przebytych zapaleniach żył kończyn dolnych, chorobę Raynauda. W chorobach układu mięśniowego masaż zaleca się: w celu zapobiegania zanikom mięśniowym i leczenia już powstały wskutek bezczynności - bądź długotrwałego przebywania w łóżku, przy występowaniu zaników mięśniowych pochodzenia neurogenncgo, f porażenia i niedowłady, w stanach pourazowych mięśni, jak: zmiażdżenia, rozerwania włóki mięśniowych, wylewy krwawe śródmięśniowe, przewlekłe stany zapal mięśni, aby rozluźnić napięcie mięśni oddechowych w przewlekłych nieżytu oskrzeli oraz w dychawicy oskrzelowej w okresie międzynapadowym, przy likwidacji skurczów błony mięśniowej naczyń krwionośnych (pn bezpośrednie zadziałanie na te naczynia lub na zakończenia nerwów i c/.ynioruchowych poprzez ośrodki naczynioruchowe w mózgu), w celu pobudzenia mięśni gładkich narządów wewnętrznych; poprzez n saż powłok brzusznych wpływa się na czynność tych narządów (masaż * suje się w zaburzeniach żołądka i jelit oraz w zaparciach nawykowych) W chorobach układu nerwowego wskazania obejmują: porażenia i niedowłady pochodzenia neurogennego, przewlekle zapalenia nerwów, nerwobóle, zapalenia splotów nerwowych, /.espół wypadnięcia krążka międzykręgowego, stany po urazach ośrodkowego układu nerwowego, choroby mózgu i opon mózgowych,

choroby naczyń krwionośnych mózgu, przebiegające z niedowładem l porażeniem mięśni. W chorobach narządu ruchu wskazania obejmują: stany pourazowe, takie jak stłuczenia, skręcenia, zwichnięcia, zmiany narządu ruchu z przeciążenia,

• choroby kości i stawów, przebiegające / p i / \ k u u /.mu stawowymi, • stany pooperacyjne narządu ruchu, • przypadki po zdjęciu opatrunku gipsowego celem usunięcia lub rozciągnięcia zrostów oraz poprawy krążenia i trofiki skóry, • stany po przewlekłym zapaleniu stawów, mięśni, wiązadeł i torebek ścięgnistych, • zmiany zniekształcające kostnostawowe w następstwie procesu zwyrodnieniowego, • wady wrodzone oraz zaburzenia rozwojowe narządu ruchu. 6. W chorobach reumatycznych wskazania obejmują wszystkie postacie gośćca, szczególnie tkanek miękkich, celem zmniejszenia obrzęków i bólu oraz zapobiegnięcia zanikom mięśniowym.

Wskazania do masażu całkowitego Masaż całkowity wykonuje się: 1. W rekonwalescencji. 2. Jako masaż kondycyjny. 3. Aby zapobiec odleżynom i zaburzeniom układu krążenia. 4. W stanach związanych z długim przebywaniem w łóżku. 5. W nerwicach typu psychogennego (masaż obniża stan nadpobudliwości układu nerwowego). 6. W otyłości i nadwadze. Są to główne wskazania do masażu całkowitego. W indywidualnych przypadkach, w zależności od występujących zmian patologicznych, od ogólnego stanu pacjenta i rodzaju leczenia, lekarz może te wskazania zmienić.

Przeciwwskazania Masaż klasyczny nie zawsze jest wskazany, dlatego też masażysta powinien znać i przestrzegać przeciwwskazań do masażu, by nie zaszkodzić pacjentowi. Przeciwwskazania do wykonywania masażu obejmują: 1. Stany chorobowe przebiegające z wysoką temperaturą ciała powyżej 38oC (masaż zwiększa krążenie krwi i pobudza pracę mięśni, co wpływa na wzrost temperatury ciała). 2. Krwotoki lub tendencje do ich wystąpienia. 3. Ostre i podostre stany zapalne. 4. Przerwanie ciągłości skóry. 5. Wczesny okres po złamaniach, skręceniach, zwichnięciach. 6. Zapalenie szpiku kostnego z przetokami. 7. Wszelkiego rodzaju zmiany dermatologiczne (np. owrzodzenie, wypryski, egzema, łuszczyca).

K Swic/.c zakrzepy. > Nic wy równane wady serca. K) Tętniaki. II C/.as menstruacji. t J Nowotwory złośliwe i niezłośliwe. l V Chorobę wrzodową żołądka z krwawieniem. 14, Choroby jelit z owrzodzeniem i krwawieniem. l V Stany zapalne dróg żółciowych. 16, Kamicę wątrobową i nerkową.

c

1.2. Metodyka masażu klasycznego 1.2.1. Musu/ grzbietu Ma***/ mięśni grzbietu Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, głowa na bo ku, Slojitc /. lewej strony pacjenta, na wysokości jego odcinka lędźwiowego prwprow.ul/amy masaż na stronie przeciwnej grzbietu stosując wszystkie lech Alki. l*o wymasowaniu jednej strony grzbietu przechodzimy na drugą stronę. Ma Ml gr/.biriu można przeprowadzić również stojąc tylko z jednej strony pacjenta Kod brzuch możemy podłożyć małą poduszkę, aby zmniejszyć lordoze lędźwiowy CMaakanic podłużne - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąl od pośladka do barku, w kilku pasmach. Otokom c poprzeczne przeprowadzamy całymi powierzchniami dłoniowym obu rak od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, w pasmach. Roicie r ani c podłużne - stosujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkami pal ców obu rąk od pośladka do barku, w kilku pasmach. Roscieranie poprzeczne - wykonujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkam palców obu rąk od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, w pasmach . Ugniatanie podłużne - wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równo czesnie, naprzemiennie od pośladka do barku, w kilku pasmach. Ugniatanie poprzeczne - przeprowadzamy chwytem „szczypcowym" oburac; równocześnie, naprzemiennie, od kręgosłupa do linii pachowej środkowej w pasmach. Oklepywanie - wykonujemy w formie „miotełek" albo „miseczek" oraz półpią stek. Oklepujemy górną i środkową część grzbietu do granicy nerek. Wibracja labilna - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki, od bio

drą do barku. Głaskanie - jak wyżej.

Masaż mięśni przykręgosłupowych Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne uło/onc w/.dłu/. ciała, głowa na boku. Masaż kręgosłupa (po obu stronach) możemy wykonywać stojąc z jednej strony pacjenta. Głaskanie - przeprowadzamy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (druga jako obciążenie) raz po jednej stronie kręgosłupa, raz po drugiej, od kości krzyżowej do barku. Głaskanie możemy również wykonać dwoma rękami równocześnie po obu stronach kręgosłupa. Rozcieranie - prowadzimy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obu rąk, najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a później po drugiej. Rozcieranie możemy również wykonać równocześnie po obu stronach kręgosłupa, od kości krzyżowej do karku. Rozcieranie punktowe - przeprowadzamy opuszkami palców II i III jednej ręki. Wykonujemy miejscowo ruchy okrężne opuszkami tych palców, następnie przesuwamy je około 2 centymetrów w górę aż do karku itd. Ugniatanie przeprowadzamy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie, naprzemiennie, najpierw po jednej, a później po drugiej stronie kręgosłupa. Ugniatanie punktowe układamy ręce jak przy rozcieraniu punktowym. Ugniatanie punktowe wykonujemy w formie „kroczących palców". Przełamywanie mięśni - jest to odmiana ugniatania. Przełamywanie wykonujemy kciukami, które ustawiamy prostopadle do kręgosłupa a równolegle w stosunku do siebie (kierunek kciuków przeciwny), na wysokości kości krzyżowej, obok kręgosłupa. Przesuwamy kciuki w strony przeciwne, aż wystąpi przełamanie fałdu skómo-mięśniowego. Następnie „dolny" kciuk przesuwamy powyżej drugiego kciuka, przełamujemy mięśnie kciukami itd. aż do barku, najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a później po drugiej. Oklepywanie - przeprowadzamy w formie „wymiatania" do siebie, stronami dłoniowymi palców V, IV, III obu rąk po jednej i po drugiej stronie kręgosłupa. Wibracja labilna - wykonujemy kłębem kciuka kolejno po jednej i po drugiej stronie kręgosłupa, przesuwając rękę z dołu do góry. Masaż grzbietu w całości Masaż grzbietu w całości przeprowadzamy w następujący sposób. Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, głowa na boku. Masażysta stoi z jednej strony pacjenta i stosuje poszczególne techniki, łącząc masaż kręgosłupa z masażem grzbietu. 1. Głaskanie mięśni przykręgoshipowych oraz głaskanie podłużne i poprzeczne mięsni grzbietu. 2. Rozcieranie mięśni przykręgoshipowych oraz rozcieranie podłużne i poprzeczne mięśni grzbietu. 3. Rozcieranie punktowe mięśni przykręgoshipowych.

•l Ugniatanie mięsni pr/.ykręgosłupowych ora?, ugniatanie podłużne i pojn/rc/.ne mięsni gr/bictu. ^ l Jgniatanic punktowe mięsni przykręgosłupowych. ft i'r/cłamywanie mięśni. / Oklcpywanic mięśni przykręgosłupowych, a także oklepywanic mic&ni gr/bictu do granicy nerek. H Wibracja mięśni przykręgosłupowych oraz wibracja mięśni grzbietu. O (Muskanie - jak na wstępie.

1,2.2. Musu/ karku, obręczy barkowej i kończyny górnej M*tui> kurku i obręczy barkowej Mnna/ karku i obręczy barkowej można przeprowadzić w pozycji sied/uce] hlh If ihtwj. W pozycji siedzącej pacjent układa kończyny górne na stoliku (Ic/anCt), * c/oło opiera na swoich rękach. W pozycji siedzącej pacjent może oprzeć tfMtlo na wałku, a kończyny górne na udach. W pozycji leżącej na brzuchu putjMtl podkłada ręce pod czoło. CMa*kjinic wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk, od potylicy do stawów barkowych. CMft*knnic okolicy łopatkowej - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu ra.k, od przy środkowego brzegu łopatki w kierunku stawu barkowego KOK te r ani c karku - wykonujemy chwytem „kleszczowym" jedną ręką w formie

mchów okrężnych. unie barków - przeprowadzamy chwytem „kleszczowym" na obydwi ftluwach barkowych. Wykonujemy rozcieranie w formie ruchów okrężnych po barkach, aż do karku, równocześnie po obu stronach.

punktowe - wykonujemy analogicznie do masażu mięśni przykrego słupowych. Rozcieranie punktowe przeprowadzamy od potylicy, aż dc wysokości kątów dolnych łopatek. Rowieninie okolicy łopatkowej wykonujemy w formie ruchów okrężnych opuszka mi palców obu rąk, od przyśrodkowego brzegu łopatki do stawu barkowego. Ugniatanie - przeprowadzamy chwytem „kleszczowym oburącz równocześnie naprzemiennie, od stawu barkowego do potylicy. Ugniatanie może odby wuć się równocześnie po obu stronach. Ugniatanie punktowe - wykonujemy analogicznie do masażu mięśni przykrego słupowych, na odcinku od potylicy do wysokości kątów dolnych łopatek Ugniatanie okolicy łopatkowej - przeprowadzamy chwytem „szczypcowym oburącz równocześnie, naprzemiennie, od przyśrodkowego brzegu łopatk do stawu barkowego. Oklepywanie - wykonujemy w formie „miotełek" lub „miseczek". Oklepujem; okolice barkową oraz łopatkową.

Wibracja potylicy - wykonujemy opuszku I I I pak ,i o»i wyrostka sulkowatego kości skroniowej po potylicy do kręgosłupa, po obu stronach. Wibracja okolicy łopatkowej - wykonujemy całą powierzchnia, dłoniową jednej ręki, od dolnego kata łopatki do barku.

Masaż kończyny górnej Masaż kończyny górnej przeprowadza się etapami rozpoczynając od palców ręki. Masaż palców ręki Głaskanie - wykonujemy kciukiem i wskazicielem po stronie grzbietowo-dłoniowej oraz po stronach bocznych. Rozcieranie - przeprowadzamy po tych samych stronach palców co głaskanie, w formie ruchów okrężnych, kciukiem i wskazicielem. Ugniatanie - masujemy te same strony palców co przy głaskaniu, kciukiem i wskazicielem na poszczególnych paliczkach. Masaż strony grzbietowej ręki Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki albo kciukami, wzdłuż poszczególnych kości śródręcza w kierunku nadgarstka. Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami kciuków. Masaż strony dłoniowej ręki Głaskanie - wykonujemy w formie „wymiatania" grzbietową stroną ręki. Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych, opuszkami wyprostowanych palców, w kilku pasmach. Ugniatanie - wykonujemy pięścią, którą przesuwamy przez środek dłoni. Ugniatanie kłębu kciuka i kłębika palca małego - stosujemy chwyt „szczypcowy" kciukami i zgiętymi wskazicielami, równocześnie po obu stronach. Masaż stawu nadgarstkowego Głaskanie - wykonujemy kciukiem i wskazicielem w formie „bransolety" w jedną i drugą stronę. Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych, równocześnie kciukami i wskazicielami, na całej szerokości stawu. Masaż przedramienia Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki raz z jednej strony przedramienia, raz z drugiej, zmieniając ręce. Rozcieranie - wykonujemy w formie ruchów okrężnych, raz jedną ręką masujemy część przedramienia, raz drugą ręką - drugą część przedramienia. Rozcieranie można przeprowadzić oburącz równocześnie obejmując cały obwód przedramienia. Masujemy w formie ruchów okrężnych dwoma rękami równocześnie, naprzemiennie. Ugniatanie - stosując oburącz chwyt „szczypcowy", najpierw ugniatamy część przedramienia, a potem drugą albo dwoma rękami ugniatamy chwytem „kleszczowym", obejmując nimi cały obwód przedramienia.

.«. .IH*H ),»liihilnu wykonujemy po jednej i po drugiej stronie przedramieniu. HMWII łokciowego łokciowy masujemy przy lekko /.giętym przedramieniu pacjenta. Opui»k*iiu wH/ystkich palców jednej ręki wykonujemy rozcieranie w formie ruchów <«4if fityi h Matncgo stawu oraz najbliższej okolicy. Matal rumienili f Mftftkmtie pr/cprowadzamy całą powierzchnią dłoniową ręki od strony mięśniu dwugłowego, a po zmianie rąk masujemy mięsień trójgłowy. fiiifue jedną ręką w formie ruchów okrężnych masujemy mięsień dwugłowy, drugą mięsień trójgłowy. Rozcieranie przeprowadzamy w formie nu hów okrężnych również dwoma rękami równocześnie, naprzemiennie, obejmując nimi cały obwód ramienia. masujemy w taki sam sposób jak przedramię. wykonujemy w formie „miotełek" na mięśniach dwugłowym l irójgłowym. i jit przeprowadzamy wibrację labilną po stronie mięśnia dwugłowego i po stronic mięśnia trójgłowego. Wirowanie - wykonujemy poprzecznie do osi długiej ramienia. Jedną ręką wałkujemy w jedną stronę, druga ręką w stronę przeciwną. litMl mięśniu naramiennego i stawu ramiennego Kinie/as masażu mięśnia naramiennego pacjent siedzi, a jego kończyna goni a JeM o udo masażysty. inic rozpoczynamy na wysokości przyczepu mięśnia na ramieniu i wykonujemy raz jedną ręką, raz drugą. Itowierunic - masujemy w formie ruchów okrężnych po mięśniu w górę, aż do górnej części stawu ramiennego. Następnie ręce przesuwamy na boki i dół u/ do punktu wyjścia. Rękami, które przemieszczamy od górnej części stawu ramiennego w dół wykonujemy głębsze rozcieranie w formie ruchów okrężnych, masując staw ramienny.

C

Ugniatanie - masujemy w trzech pasmach - przednim, środkowym i tylnym. Ugniatanie wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie, naprzemiennie. Ok lepy w unie - stosujemy w formie „miotełek". Wibracja labilną - wykonujemy opuszkami palców jednej ręki, w trzech pa-xmach.

1.2.3. Masaż klatki piersiowej Matni klatki piersiowej Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała.

Głaskanie podłużne - wykonujemy całą powin/i luu.\ dłoniowy jednej ręki (druga ręka jako obciążenie), wzdłuż mostka i poił obojczykiem. Głaskanie poprzeczne przeprowadzamy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk od mostka do linii pachowej środkowej. Mężczyzn masujemy w trzech pasmach - górnym, środkowym z ominięciem sutka oraz dolnym, natomiast kobiety w dwóch górnym i dolnym, z ominięciem gruczołu piersiowego. Rozcieranie podłużne masujemy opuszkami palców obu rąk w formie ruchów okrężnych, wzdłuż mostka i pod obojczykiem. Rozcieranie poprzeczne — wykonujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkami palców obu rąk, od mostka do linii pachowej środkowej. Ugniatanie mięśni piersiowych - kończyny górne krzyżujemy, kciuki wkładamy pod mięśnie piersiowe od strony dołów pachowych. Pozostałe palce przykładamy stronami dłoniowymi do mięśni piersiowych od góry. Wykonujemy kilkanaście energicznych ugniatań kciukami i pozostałymi palcami. Oklepywanie - wykonujemy w formie „miotełek" tylko na górnej części klatki piersiowej (mięśniach piersiowych większych). Wibracja labilna - wykonujemy wibrację podłużną wzdłuż mostka i pod obojczykiem oraz wibracje poprzeczną od mostka do linii pachowej środkowej. Masaż mięśni międzyżebrowych Pacjent siedzi na leżance albo na wysokim krześle bez oparcia. Stajemy za nim. Opuszki palców II, III, i IV jednej ręki przykładamy między poszczególne żebra przy mostku. Masaż mięśni międzyżebrowych przeprowadzamy od mostka do kręgosłupa w przestrzeniach międzyżebrowych. Wykonujemy głaskanie, rozcieranie w formie ruchów okrężnych oraz wibrację. Najpierw masujemy mięśnie po jednej stronie klatki piersiowej, a później po drugiej.

1.2.4. Masaż powłok brzusznych Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, kończyny dolne ustawione w zgięciu w stawach kolanowych, pod które podkładamy wałek. Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki, w prawą stronę od obwodu zmniejszając ruchy spiralnie do pępka. Następnie od pępka ruchy spiralnie zwiększamy. Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców w prawą stronę, spiralnie, zmniejszając ruchy do pępka, a następnie od pępka spiralnie zwiększamy te ruchy na obwód. Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, naprzemiennie, od obwodu do pępka. Ugniatanie przeprowadzamy w 8 pasmach promieniście układających się od obwodu do pępka.. Oklepywanie - wykonujemy w formie „miotełek0 w prawą stronę.

. |,ł tiahilna wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki przyU,ul.»),u M centralnie do pępka. k

ł M. M MMI}, obręczy biodrowej i kończyny dolnej M*»a! młfftiti pośladkowych M*%A/ micśm pośladkowych przeprowadzamy od grzebienia kości biodrowej 4«| tofai ki/y/owej ora/, od szpary pośladkowej w kierunku krętarza więks/cgc ifffci iwlowr) Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowiu 0H«r* na boku Po masażu pośladka jednej strony masażysta przechodzi nu dru iHNK1 • masuje drugi pośladek. Przy masażu więcej uwagi poświęcamy oko Mawu biodrowego. 0|lAk«ltlr wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk. KBUtof Mitr masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obu ruje iUpUatAłur wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie, nu prrrmtennic. rwanie stosujemy w formie „miotełek" i „miseczek". ,'j* Nlabilna wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki przy Mwlitjiic ja. centralnie do pośladka l MJIWII biodrowego ic/Ji* masa/u stawu biodrowego pacjent leży na boku albo na brzuchu. Do dii ilawu biodrowego jest utrudniony, więc ograniczamy się do rozmasowa Okolicy krctarza większego kości udowej wykonując głaskanie i rozcieranie tanie przeprowadzamy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk przy Itlwlujuc je do okolicy krętarza większego. Wykonujemy głaskanie okoli' cy krcturzowej, przy czym jedną rękę przesuwamy na pośladek, a drugą -w kierunku pachwiny. Maranie - wykonujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obi rąk, w okolicy krętarzowej. kończyny dolnej }. kończyny dolnej wykonujemy w pozycji leżenia na plecach, na brzu ilbo nu boku, w zależności od grupy mięśniowej, którą chcemy masować dolną masujemy etapami rozpoczynając od palców stopy, a kończąc Mi Kawie biodrowym. Masaż przedniej strony kończyny dolnej stosujemy u pa f^ania leżącego na plecach, natomiast tylną stronę kończyny dolnej masujemy i pacjenta leżącego na brzuchu. Aby uzyskać rozluźnienie mięśni przedniej strony kończyny dolnej należ) podłożyć wałek pod staw kolanowy, natomiast w celu rozluźnienia mięśni tylne •trony kończyny dolnej podkładamy wałek pod staw skokowy.

K

Masaż palców stopy Masaż palców przeprowadzamy w formie „rozcierania głas/.c/.acego" wszystkich palców równocześnie, po stronach grzbietowej i podeszwowej. Masaż strony podeszwowej stopy Głaskanie - wykonujemy kłębikiem palca małego od stawów śródstopno-palcowych do pięty. Rozcieranie - przeprowadzamy opuszkami palców jednej ręki, w formie ruchów okrężnych, od stawów śródstopno-palcowych do pięty, w kilku pasmach. Ugniatanie - wykonujemy pięścią, którą przesuwamy od stawów śródstopno-palcowych do pięty. Ugniatanie brzegów przyśrodkowego i bocznego stopy - wykonujemy kciukami i zgiętymi wskazicielami (równocześnie, naprzemiennie po obu stronach), jedna ręka od strony palucha, druga od strony palca najmniejszego. Masaż strony grzbietowej stopy Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową ręki od palców do stawu skokowego albo kciukami wzdłuż poszczególnych kości śródstopia. Rozcieranie — wykonujemy w formie ruchów okrężnych kciukami, wzdłuż poszczególnych kości śródstopia. Masaż stawu skokowego Przeprowadzamy rozcieranie wokół kostek bocznej i przyśrodkowej oraz powierzchni przedniej stawu miedzy kostkami. Masujemy dookoła kostek opuszkami palców obu rąk równocześnie po obu stronach, a przestrzeń miedzy kostkami od strony przedniej rozcieramy kciukami w formie ruchów okrężnych. Masaż podudzia - strona przednia Głaskanie - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk od stawu skokowego do stawu kolanowego. Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obu rąk, najpierw po jednej stronie, a później po drugiej, albo całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk równocześnie, naprzemiennie po obu stronach. Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, naprzemiennie, tylko po stronie bocznej. Wibracja - wykonujemy wibrację labilną tylko po stronie bocznej. Masaż stawu kolanowego Głaskanie - wykonujemy po rzepce, a następnie jedną rękę przesuwamy na stronę boczną, a drugą na stronę przyśrodkową stawu. Rozcieranie rzepki - kciukami wykonujemy rozcieranie w formie ruchów okrężnych przez środek rzepki w górę. Z górnego brzegu rzepki kierujemy na boki w dół, do punktu wyjścia.

Ko/cieranic stron bocznych stawu kolanowego - w formie ruchów okrc/ny< opuszkami palców obu rąk, równocześnie po obu stronach stawu kolan wego. Musu/, uda - strona przednia i tylna (iłaskanie - wykonujemy całymi stronami dłoniowymi obu rąk. Ko/cieranie przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami palcC obu rąk, w kilku pasmach, albo powierzchniami dłoniowymi obu raje. Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, nupn micnnie w kilku pasmach. Oklrpywanie - wykonujemy w formie „miotełek". Wibracja - wykonujemy opuszkami palców jednej ręki albo całą powier/chr dłoniową jednej ręki, w trzech pasmach. Wałkowanie - odbywa się po masowaniu stron przedniej i tylnej uda. Musu/, ścięgna Achillesa l'r/.y masażu ścięgna Achillesa stopa pacjenta wystaje poza leżankę. (iłaskanie - przeprowadzamy po stronie grzbietowej ścięgna i po stronach rxx nych. Po stronie grzbietowej głaskanie wykonujemy opuszką kciuka, u stronach bocznych ścięgna masujemy kciukiem i wskazicielem. Ro/.cieranie - wykonujemy kciukiem w formie ruchów okrężnych po slroi grzbietowej ścięgna, po stronach bocznych masujemy kciukiem i w«ku cielem. Przełamywanie ścięgna - kciukami i wskazicielami chwytamy za ścięgno w ot licy pięty, przełamujemy go wykonując ruchy jedną i drugą ręką, w .stro przeciwne, od pięty do łydki. ()klcpywanie - wykonujemy w formie „siekania" kłębikami palców małych obu r Musu/, łydki Masaż przeprowadzamy podobnie jak masaż strony przedniej uda. W c< ro/.luźnienia mięśni tylnej strony kończyny dolnej podkładamy wałek pod ii skokowy.

1.2.6. Masaż głowy i szyi Masaż głowy dzielimy na masaż części owłosionej, masaż mięśni twarzy 01 masaż małżowin usznych. Masaż części owłosionej głowy Pacjent siedzi na krześle a masażysta stoi za nim. Głaskanie - ręce układamy kłębikami małych palców na czubku głowy. Ołaal nie wykonujemy w ten sposób, że ręce kierujemy na boki i głaszczemy łymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk, w trzech pasmach: • od czubka głowy przechodzimy na strony tylno-boczne głowy, a naitep na kark,

• od czubka głowy kierujemy dłonie na strony boc/.ne głowy, /. ominięciem uszu z tyłu, a następnie na kark, • od czubka głowy przesuwamy ręce na strony przednio-boczne głowy, kończąc na żuchwie. Głaskanie można również przeprowadzić od czoła i od skroni do potylicy, masując opuszkami palców II - V obu rąk. Rozcieranie - masażysta staje z boku pacjenta. Jedną rękę ustawia od strony czoła, drugą od strony potylicy. Rozcieranie wykonuje w formie ruchów okrężnych opuszkami wszystkich palców obu rąk, zbieżnie do czubka głowy. Ugniatanie punktowe - ustawienie masażysty i ułożenie rąk jak przy rozcieraniu. Ugniatając punktowo opuszkami wszystkich palców obu rąk, miejsce obok miejsca, masażysta przesuwa ręce do czubka głowy. Masaż twarzy Pacjent siedzi na krześle i opiera głowę o brzuch stojącego za nim masażysty. Masujemy twarz, posmarowaną kremem lub oliwką, wykonując ruchy symetrycznie (równocześnie po obu stronach). Pacjent powinien być ogolony. Poszczególne techniki stosujemy 20 - 30 razy na każdej części twarzy. Głaskanie wargi dolnej i brody - masujemy stronami dłoniowymi kciuków (raz jednym raz drugim) od policzków do środka wargi. Głaskanie wargi górnej - jak wyżej. Głaskanie policzków - masujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk w 3 pasmach: • od wargi dolnej po żuchwie do ucha, • od wargi górnej do ucha, • od kości jarzmowej do ucha. Głaskanie nosa i brwi - przeprowadzamy opuszkami palców trzecich od koniuszka nosa, po grzbiecie nosa i po brwiach, aż do skroni. Głaskanie czoła - wykonujemy stronami dłoniowymi palców obu rąk, od środka czoła na boki do skroni. Rozcieranie wargi dolnej i brody - masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami kciuków od policzków do środka wargi. Rozcieranie wargi górnej —jak wyżej. Rozcieranie policzków - masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obu rąk, w 3 pasmach. Rozcieranie nosa i brwi - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców trzecich od koniuszka nosa, po grzbiecie nosa oraz po brwiach do skroni. Rozcieranie czoła - wykonujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obu rąk, od środka czoła na boki do skroni.

i £itt,ti,uur wargi dolnej i brody - masujemy kciukiem i wskazicielem jednej n k i chwytem „szczypcowym". ł giiMi.mir wargi górnej -jak wyżej, t "giu.tiame policzków - masujemy kciukami oraz zgiętymi wska/iciclun w 11/.ech pasmach. l Ugniatanie c/oła - wykonujemy opuszkami kciuków i wskazicieli chwytc ,.s/.c/.ypcowym", od środka czoła na boki i do skroni, w kilku pasmach. OMrpywanic - przeprowadzamy w formie „wymiatania" stronami dłoniowyr palców obu rąk. Oklepujemy „drugą brodę", policzki oraz czoło. Wil»iiK ja wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki, najpierw i jednym policzku, a potem na drugim. Mami), małżowiny usznej Masa/, małżowiny usznej najczęściej przeprowadza się po masowaniu twar; «lt*> i /esc i owłosionej głowy. l'iu jcnt leży na plecach, głowę opiera o zagłówek ustawiony pod kątem ok In 4,V (albo siedzi na krześle), masażysta stoi z tyłu za pacjentem. Masaż prz pfowad/a się z użyciem kremu lub oliwki, wykonując poszczególne techniki » metr y c/nic po obu stronach. (Mjmkanie - masujemy stronami dłoniowymi obu rąk, od policzków w kicrunl tyłu głowy. k«iA teranie - przeprowadzamy ruchami okrężnymi opuszkami kciuków i w«k y.icicli, od płatka ucha w górę (wzdłuż obrąbka i grobelki ucha), oraz op s/.kami III palców w zagłębieniach małżowiny usznej. Ugniatanie masujemy opuszkami kciuków i wskazicieli, od płatka ucha w gól ściskając miejsce obok miejsca. Na koniec można lekko (z wyczuciem) n ciągać małżowinę uszną do tyłu, w górę oraz w dół. Masaż kończymy gl skaniem jak na wstępie. Masa/ szyi Pacjent leży na plecach, głowa lekko uniesiona i podparta lub siedzi na krz Ale i opiera głowę o brzuch stojącego za nim masażysty. Masujemy strony prz dmo-boczne szyi (z ominięciem krtani i gruczołu tarczycy). Przy masażu praw Mrony szyi pacjent lekko skręca głowę w lewą stronę i odwrotnie. Głaskanie wykonujemy stronami dłoniowymi palców jednej ręki od żuchwy < obojczyka albo odwrotnie, najpierw po jednej, a później po drugiej stroni Ro/cieranie - masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców jedn ręki od żuchwy do obojczyka albo odwrotnie, najpierw po jednej, a późni po drugiej stronie.

Masaż mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowatydi Pacjent siedzi na krześle, a masażysta stoi za nim. Podc/as masa/u lewego mięśnia pacjent lekko skręca głowę w prawą stronę, natomiast prawy mięsień masujemy przy lekko skręconej głowie pacjenta w lewą stronę. Głaskanie wykonujemy opuszkami palców jednej ręki od mostka po mięśniu, aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej. Rozcieranie - masujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkami palców jednej ręki, od mostka po mięśniu, aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej.

1.2.7. Masaż całego ciała Masaż całego ciała rozpoczynamy od największej jego powierzchni, czyli od masażu tylnej strony tułowia. Pacjent leży na brzuchu z kończynami górnymi ułożonymi wzdłuż ciała, głowa na boku. W pierwszej kolejności masujemy grzbiet i kręgosłup, a następnie kark i barki. Przy masażu karku i barków pacjent leży na brzuchu z rękami podłożonymi pod czołem. Kolejno wykonujemy masaż mięśni pośladkowych, a później tylnych stron kończyn dolnych. Rozpoczynamy od masażu ścięgna Achillesa, następnie masujemy łydkę i tylną stronę uda. po masażu tylnych stron kończyn dolnych pacjent obraca się na plecy i masujemy wówczas przednie strony kończyn dolnych. Rozpoczynamy od masażu palców, następnie masujemy stronę podeszwową stopy i jej stronę grzbietową. Kolejno wykonujemy masaż stawu skokowego, podudzia, stawu kolanowego oraz uda. Po masażu kończyn dolnych masujemy powłoki brzuszne i klatkę piersiową w pozycji leżenia pacjenta na plecach. Następnie przeprowadzamy masaż kończyn górnych w pozycji leżenia pacjenta na plecach albo w pozycji siedzącej. W pozycji siedzącej masujemy również głowę, twarz i szyję.

1.3. Masaż sportowy Masaż sportowy jest podobny do masażu klasycznego. Różnica polega tylko na tym, że podczas masażu sportowego stosujemy dłuższe, bardziej energiczne i silniejsze rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie i wyciskanie. Celem masażu sportowego jest zapobieganie objawom patologicznym, które mogą powstać w wyniku dużych przeciążeń występujących w sporcie wyczynowym. Masaż sportowy powinien spełniać następujące funkcje: • rozgrzewającą - przygotowując do treningu czy zawodów, • regenerującą - przyspieszając powrót organizmu po dużym wysiłku do stanu prawidłowego, • leczniczą - wspomagając leczenie urazów powstałych podczas treningu czy zawodów.

Masa/, sportowy jest jednym / elementów, który wchodzi w skład całe kompleksu zabiegów stosowanych w odnowie biologicznej. Aby z wiek s/. •1/iałanie masażu sportowego należy łączyć go z zabiegami fizykalnymi, laki jak sauna fińska, okłady parafinowe, okłady żelowe (zimne i ciepłe), naswicl ma lampa. Sollux, prądy diadynamiczne, interferencyjne i wysokiej czestotliwc ł i (np. Tcrapuls), ultradźwięki, magnetoterapię, laseroterapię, kąpiele wodne (v iowr, podwodne, bicze), kąpiele borowinowe i solankowe. Przedstawione pow fr j /abicgi wchodzą w zakres odnowy biologicznej. Podczas wykonywania masażu sportowego musimy brać pod uwagę kil Wolnych czynników, a mianowicie: płeć i wiek zawodnika, stan jego wytrcn wanta, stopień reaktywności neurowegetatywnej, rodzaj uprawianej dyscyplii •portowej, wielkość obszaru objętego masażem oraz porę roku. Należy pamięu lf> u kobiet stosujemy masaż mniej intensywny niż u mężczyzn; ta sama zasa obowiii/.ujc przy masażu juniorów w stosunku do seniorów. Zawodników o d N>) masie mięśniowej i uprawiających dyscypliny siłowe oraz wytrzymałości^ nalr/y masować energiczniej i silniej niż sportowców startujących w zawoda iKrmic/.nych i precyzyjnych. Biorąc pod uwagę stopień reaktywności neurow §iliilywnej musimy pamiętać, że sportowcy z przewagą napięcia układu Wifk 4'f ulncgo wymagają bodźców o małym natężeniu i łagodnego masowania, nal Ittlftftl /.awodnicy z przewagą układu przywspółczulnego, ze względu na małą • lywno&c, potrzebują zabiegów o dużym natężeniu i energicznych bodźców. W dyscyplinach sportowych szybkościowo-siłowych masaż sportowy moi Niy «wla.pić masażem wodnym wirowym i pneumatycznym, w sportach wytrz •liłoficiowych przeprowadza się masaż o działaniu rozluźniającym i łagodź tym, W dyscyplinach technicznych bardziej wskazane jest zastosowanie kąpi< Wodnych niż masażu ręcznego. Sportowców uprawiających gry zespołowe m IM)cmy ręcznie i stosujemy bicze szkockie. Wielkość obszaru objętego masażem sportowym jest uzależniona od częd Ciała zaangażowanych w daną dyscyplinę sportową. Przy ogólnych obciążenia fiaJt/y zastosować masaż całościowy, natomiast przy obciążeniu poszczególny* partii - masaż częściowy. Wykonując masaż całościowy działamy na organiz Ogolnowzmacniająco i ogólnopobudzająco, natomiast masaż częściowy ukierui kowany na określone grupy mięśniowe, biorące największy udział w zawoda< pnyapicsza usuwanie produktów zmęczenia. Masaż sportowy, tak samo jak masaż klasyczny, aby był skuteczny, nalej wykonywać w seriach nie dłuższych niż 20 zabiegów, po których musimy zasti •owal przerwę 14-dniową, ze względu na odczyn przyzwyczajenia mięsni c bodźców mechanicznych. W przerwach tych wskazane są inne zabiegi fizykot rapcutyczne. W praktyce sportowej bardzo mało czasu przeznacza się na bierr odpoczynek i dlatego masaż stosujemy przez większą część roku kalendarzowi

go. Aby masaż spełniał swoje zadanie, musimy stopniowo /.wieks/.ać czas trwania, jak również intensywność bodźców. Masaż sportowy w zależności od zadań jakie ma spełniać dzielimy na: masa/ podtrzymujący-kondycyjny, masaż przedwysiłkowy-zapobiegawczy, masaż międzywysiłkowy-regeneracyjny i masaż powysiłkowy-treningowy. Masaż p o d t r z ym u j ą c y- k o n d yc yj n y stosowany jest w okresie przejściowym, tzn. w czasie przerwy w regularnych zajęciach sportowych. Zadaniem tego masażu jest utrzymanie organizmu sportowca w sprawności fizycznej. Najczęściej stosuje się masaż całościowy wykonywany co drugi dzień, w celu aktywizacji układów ruchowego i krążenia. Masaż sportowy należy łączyć z innymi zabiegami fizykoterapeutycznymi wchodzącymi w skład odnowy biologicznej. Masaż p rzed w ys iłkow y- zapobiegaw cz y, zwany również masażem przedstartowym, przeprowadza się bezpośrednio przed zawodami. Zadaniem tego zabiegu jest maksymalne rozgrzanie w krótkim czasie tych grup mięśniowych, które mają największy udział w zawodach. Masaż przedstartowy stanowi uzupełnienie rozgrzewki i należy go wykonać ok. 5 minut przed startem. W zależności od ilości masowanych grup mięśniowych czas masażu nie powinien przekraczać 10 minut. W dyscyplinach sportowych wymagających długotrwałego wysiłku stosujemy dłuższy masaż w tempie wolnym, natomiast w dyscyplinach wymagających krótkotrwałego wysiłku wykonujemy krótkie, energiczne masowanie. Szczególną uwagę zwracamy na okolicę stawów i ścięgien przechodzących w brzuśce mięśniowe. Jeśli zawody sportowe będą rozgrywane przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych, masaż przedstartowy wykonujemy z zastosowaniem maści lub kremów rozgrzewających. Masaż mię d z yw ys i łkow y- r egener ac yj n y, zwany również masażem międzystartowym, przeprowadza się w przerwie między poszczególnymi startami albo bezpośrednio po zawodach lub intensywnym treningu. Zadaniem tego masażu jest doprowadzenie w krótkim czasie organizmu sportowca po dużym wysiłku do stanu prawidłowego. Masowanie rozpoczyna się po krótkim odpoczynku i kąpieli zawodnika. Najwięcej czasu, bo 80%, poświęcamy na masaż grzbietu i karku oraz grup mięśniowych, które były najmniej obciążone. Najmniej czasu, około 20%, wykorzystujemy masując mięśnie najbardziej zaangażowane w wysiłek. Czas masażu nie powinien przekraczać 15 minut, a w przypadkach dłuższej przerwy międzystartowej wskazane jest przeprowadzenie powtórnego masażu międzywysiłkowego po upływie 2-3 godzin. Masaż p o w ys i ł k o w y- t r en in go w y stosuje się w okresie całego cyklu treningowo-startowego uwzględniając duże przeciążenia. Zadaniem tego zabiegu jest przygotowanie sportowca do treningu, eliminacja zjawiska przetrenowania oraz przyspieszenie odnowy biologicznej organizmu. Masaż powysiłkowy przeprowadza się około 2 godziny po treningu lub zawodach stosując całościowy ma-

•• -A .t|.|i v M) minut. Po treningach siłowych masujemy dopiero po 5-6 gocl/i ? /<• w/glfdu na procesy adaptacyjne mięśni, co korzystnie wpływa ni '-••« H»łv i masy mięśniowej. Niekiedy w czasie tygodniowego cyklu treningu <. MHk.i/uiu* jest stosowanie masażu powysiłkowego dwa razy dziennie; je » IH.IH.I/ i /<;ś<:iowy - obejmujący partie mięśni najbardziej obciążone, onu «iitośt, iowy.

M* Masa/, i/ometryczny Matit/ i/.omeiryczny jest to masaż wykonywany na napiętych grupach mię 0M0*y< h lub na pojedynczym napiętym mięśniu. Zadaniem tego zabiegu jcs pljrwfocrnir masy i siły osłabionym mięśniom bez obciążenia organizmu ćwi Unii fi/yc/nymi. Przed przystąpieniem do masażu należy wywołać napicci< Iryt/nr. pr/.y którym włókna mięśniowe kurczą się bez zmiany ich długo Napić* ir i/.ometryczne uzyskuje się przez skurcz dowolny lub przykładają t Jako ntx'i;i/enie zewnętrzne. Masaż izometryczny przeprowadzamy w 3 eta l Rlap pirrws/y - przygotowawczy, obejmuje masaż klasyczny na rozlużnio iDlctoiiach (mięśniu) z wykorzystaniem, głaskania, rozcierania i ugniatania Wia*a/u wynosi 5-10 minut w zależności od wielkości obszaru masowane 7a«lftMicm tego masażu jest wywołanie odczynu przekrwienia mięśni i pobu proprioreceptorów. Rlap drugi - zabieg właściwy wykonujemy na napiętych submaksymalni< Iłach. Masujemy szybko i energicznie - stosownie do odczuć pacjenta we Itaatcpujacego schematu: • niiuui/ na napiętych mięśniach — stosujemy rozcieranie, ugniatanie i okle pywanic (w zależności od stanu masowanych mięśni w czasie 15-30 se kurni, • c* MM przerwy 10-20 sekund - wykonujemy delikatną wibrację lub wstrzą tanie. Clą* masażu wynosi 5-8 minut w zależności od aktualnej masy i siły maso łych mięśni. Klap trzeci - końcowy, obejmuje masaż klasyczny rozluźniający z wykorzygłaskania, rozcierania, delikatnego ugniatania oraz wstrząsania w czasie f minut, w celu zmniejszenia napięcia mięśni. Maaaz izometryczny (seria 10-20 zabiegów) przeprowadzamy codziennie aJ feo CO drugi dzień. W trakcie stosowania masażu izometrycznego należy kontro Iowal obwody masowanych części ciała. W przypadku braku pozytywnych wyników naszego działania należy zrezygnować z masażu izometrycznego i zalecU zabieg fizykoterapeutyczny.

1.5. Masaż stawowy centryfugalny Masaż stawowy centryfugalny, stosowany jest po urazach stawowych, takich jak: stłuczenia, zwichnięcia, skręcenia, a także w urazach elementów okołostawowych (więzadła, ścięgna, torebki stawowe, mięśnie). Masaż stawowy przeprowadzamy „na mokro", zbieżnie, w kierunku do szpary stawowej. Masaż ten stosujemy w 2 etapach po ustąpieniu obrzęku i stanu zapalnego: • etap pierwszy to zabieg przygotowawczy, mający na celu wywołanie odczynu przekrwienia samego stawu i najbliższej okolicy. Jako środka poślizgowego używamy wody z mydłem albo oliwki. Czas trwania masażu w tym etapie wynosi 5-7 minut, stosujemy głównie głaskanie i rozcieranie, a jeżeli jest to możliwe (w zależności od wielkości stawu i okolicy) to również ugniatanie, • etap drugi to zabieg zasadniczy, przy czym jako środka wspomagającego używamy kremu, maści lub żelu, który służy jako środek leczniczy lub rozgrzewający. Czas trwania masażu wynosi 5-10 minut. Wykonujemy głównie głaskanie i rozcieranie. Masaż stawowy możemy przeprowadzać codziennie lub co drugi dzień, a liczba zabiegów jest uzależniona od skuteczności naszego działania, tzn. od tempa rekonwalescencji. Po 20 zabiegach należy zastosować przerwę 10-14-dniową, a następnie rozpocząć nowe zabiegi. Masaż centryfugalny zaleca się łączyć z innymi zabiegami fizykalnymi oraz ćwiczeniami zwiększającymi zakres ruchomości stawu, siłę i masę mięśni działających na staw.

1.6. Masaż klasyczny w wybranych jednostkach chorobowych 1.6.1. Migrena i bóle głowy Migrena jest to jednostronny lub obustronny ból głowy występujący okresowo łącznie z zaburzeniami wegetatywnymi i wzrokowymi. Migrena powstaje wskutek mózgowych zaburzeń naczynioruchowych. W przebiegu napadu można wyróżnić trzy okresy: w pierwszym występują objawy wywołane niedokrwieniem mózgu, w drugim pojawia się silny ból głowy, a w trzecim odczuwa się tępy ból głowy. Naczynioruchowy ból głowy występuje po zmęczeniu, po dłuższym przebywaniu w dusznym pomieszczeniu, po nieprzespanej nocy. Niekiedy bóle głowy pojawiają się bez uchwytnej przyczyny, trwają długo i mają charakter przewlekły. Ból naczynioruchowy jest jednostajny, umiejscawia się w okolicach czołowej, skroniowej, ciemieniowej. Może też, być rozlany - obejmować całą czaszkę.

, I . A \ występuje po obudzeniu sic, powstaje pod wpływem /mcc/cnia •«ittiisfei\v/nych. Może też się pojawić wskutek /mian w stawach gńmc *.- • «.«!> utka s/.yjnego kręgosłupa. Wrażenie ucisku i opasania głowy mogi i,»« /r sktiixv.u mięśni głowy i karku. * mrktóiyi h postaciach bólów głowy możemy zastosować masaż klasyczny N****! I*H|.IM\ sposób masażu jest skuteczny, ale nie we wszystkich postaciach 4«4r>» głowy. Je/eli ból głowy ustąpi w trakcie masażu albo po nim i nie powróć • 11 MI •aiiiyin dniu, to można u chorego wykonywać ten sam rodzaj masażu, na •MttftM g«l\ łx»l głowy podczas masażu nasili się albo po nim ustąpi, a po 2-3 go (AUR* li |H»|awi się, /e /dwojoną siłą, to tego sposobu masażu nie należy u dane stosować. Nil sied/i na krześle opierając czoło o podpórkę, a masażysta stoi za nin masa/.. lanie karku i barków. Matur karku.

lanie barków i karku - ta część masażu może spowodować ustąpienie boli głowy, a więc dalej nie musimy już masować. Czas trwania tej części ma*a*u wynosi 10 minut. Jeżeli ból głowy jeszcze nie ustąpił, to przechodzimy «lo dalszej części. Opieramy tył głowy pacjenta o nasz brzuch. Punktowo ugniatamy przez 3-4 sekundy poszczególne miejsca, powtarzając 3-.1 ra/y. lanie punktowe pod kościami jarzmowymi - wykonujemy opuszkami III palców, które przykładamy pod kości jarzmowe (kości policzkowe) i delikatnie uciskamy punktowo w górę, w skos. Ilalanic punktowe na przyśrodkowych końcach brwi - masujemy opuszkami III palców, które przykładamy do przyśrodkowych końców brwi. Ugniatanie punktowe na skroniach - ugniatanie wykonujemy opuszkami III paleń w, które przykładamy do dołów skroniowych. Ugniatanie punktowe na żuchwie - wykonujemy opuszkami III palców, które pr/ykładamy do gałęzi żuchwy w połowie wysokości miedzy kątem żuchwy a stawem żuchwowo-skroniowym. Ugniatanie punktowe czoła - masujemy opuszkami palców obu rąk od środka czoła, na boki, do skroni. Ugniatanie punktowe potylicy - masażysta staje z przodu pacjenta i jego czoło opiera o swój brzuch. Opuszkami III palców wykonuje uciski punktowe od wyrostków sutkowatych kości skroniowych po potylicy do kręgosłupa. Ugniatanie punktowe głowy. CMaakanie żuchwy - masażysta stoi z tyłu pacjenta, jego głowę opiera o swój brzuch. Stronami dłoniowymi palców obu rąk wykonuje silne głaskanie po trzonie żuchwy, od bródki do kątów żuchwy.

Głaskanie czoła. Głaskanie gałek ocznych — delikatne głaskanie opuszkami III palców obu rąk, od środkowych stron do bocznych. Głaskanie głowy.

1.6.2. Porażenie nerwów twarzowego i trójdzielnego Nerw twarzowy jest VII nerwem czaszkowym, który unerwia ruchowo wszystkie mięśnie mimiczne twarzy i głowy, a także mięsień szeroki szyi. Uszkodzenie nerwu twarzowego może być spowodowane nagłym oziębieniem twarzy (np. jazda pociągiem przy otwartym oknie), procesem zapalnym oraz przez uraz. Może też nastąpić wskutek procesów chorobowych w tkankach sąsiednich. Objawami porażenia lub niedowładu mięśni mimicznych twarzy po stronie uszkodzonej są: obniżenie kąta ust, niemożność domknięcia oka, zmarszczenia czoła, wyszczerzania zębów, gwizdania i dmuchnięcia. Nerw trójdzielny jest V nerwem czaszkowym i składa się z trzech gałęzi. Nerw oczny i nerw szczękowy są nerwami czuciowymi i unerwiają czuciowo większą część twarzy. Trzeci nerw żuchwowy jest nerwem czuciowo-ruchowym i unerwia ruchowo mięśnie żwacze. Przy jednostronnym porażeniu nerwu trójdzielnego chory nie może wykonać ruchu żuchwą w stronę zdrową, słabo napina mięśnie żwacze i mięśnie skroniowe, i nie ma możliwości zaciśnięcia zębów. W powyższych przypadkach masaż możemy wykonywać po jednej stronie twarzy albo po obu stronach. Pacjent siedzi na krześle i opiera tył głowy o brzuch masażysty stojącego za nim. Masażysta wykonuje masaż mięśni twarzy. Głaskanie wargi dolnej i brody. Głaskanie wargi górnej. Głaskanie mięśnia okrężnego ust - masujemy stronami dłoniowymi III palców. Jeden palec krąży wokół ust w jedną stronę, drugi palec w stronę przeciwną. Palcami należy tak poruszać, by mijały się w kąciku ust, raz z jednej strony, raz z drugiej. Głaskanie policzków. Głaskanie grzbietu nosa i brwi. Głaskanie mięśnia okrężnego oka - głaszczemy opuszkami III palców obu rąk wokół oczodołów. Kierunek głaskania zgodny jest z kierunkiem ułożenia brwi. Głaskanie czoła. Rozcieranie - rozcieramy wargi dolną i górną, policzki, grzbiet nosa i brwi oraz czoło. Ugniatanie - ugniatamy wargi dolną i górną, policzki oraz czoło. Oklepywanie - oklepujemy policzki i czoło oraz dodatkowo wykonujemy:

nur Kącików ust - oklepujemy opuszkami III palców w górę, w skos, > j p »r t w po jednej stronie, a potem po drugiej, .«. *iur nosa opus/.kami III palców obu rąk wykonujemy oklepywanic ko•tnłt/K.i nosa i gr/.bietu nosa, t*,j , * aiur nucśnia okrężnego oka - masujemy opuszkami palców jednej rcki *«»lk6l (H '/udoili. Oklepywanie należy wykonywać tak, aby nie uderzać po g •!« r iH/no). IftfM)' |*»lic/.ków.

Uto*)« Mabilna pod oczami - wykonujemy opuszką III palca, który przykładamy do kości jarzmowej pod okiem, na polic/.kach i na czole.

/lniany zwyrodnieniowe odcinka szyjnego kręgosłupa my /wyrodnieniowe obejmują najczęściej stawy kręgosłupa oraz krążki flrfgowr /miany zwyrodnieniowe stawów kręgosłupa szyjnego mogą UiC do podrażnienia lub ucisku korzeni nerwowych w otworach mie-fych najczęściej C5-C6 lub C6-C7, co powoduje powstanie tzw. rwy barkowej. Zmiany zwyrodnieniowe odcinka szyjnego mogą powo-tcinic kręgowych, zwężenie ich światła oraz podrażnienie zwojów Inych otaczających tętnice. W takich przypadkach mogą wystąpić bóle |y głowy, /.aburzenia równowagi, szum w uszach. itonr napięcie mięśni karku i obręczy barkowej stwierdza się badaniem, -.ny obejmuje te właśnie mięśnie. Podczas masażu należy zwrócić tą uwagę na przyczepy mięśni karku do potylicy oraz na okolice wyro-Sfyitlcgo VII kręgu szyjnego. Miejsca te stopniowo rozmasowujemy, wy-ro/.cicranie. W indywidualnych przypadkach należy przeprowadzić ma-orn/ mięśni mostkowoobojczykowo-sutkowatych.

Rwa barkowa Karkowa, czyli rwa ramienna - zwana również brachialgią, jest to zespół f, klóry cechuje się bólami promieniującymi od szyi do barku oraz ramie-Ifdfto często bólami objęta jest cała kończyna górna. Przyczynami rwy bar-mogą być: zmiany zwyrodnieniowe szyjnego odcinka kręgosłupa, wypa-jądra miażdżystego, guzy rdzenia, urazy, zapalenie okołobarkowe, skur-tlliciyntowe. LlCMnie usprawniające trwa długo i w okresie ostrym masaż klasyczny nie l lalce on y. Po ustąpieniu tego okresu możemy wykonać masaż, który łączymy ilwlcteniami biernymi chorej kończyny górnej. W pozycji siedzącej pacjent układa kończyny górne na leżance (ręka na ręce), rając na nich czoło. Przeprowadzamy masaż po stronie chorej karku i obre-

czy barkowej, a następnie masaż stawu ramiennego i całej kom /yny górnej chorej. Głaskanie karku i barku. Głaskanie okolicy łopatkowej - okolicy łopatkowej należy poświęcić więcej uwagi tak przy głaskaniu, jak i przy rozcieraniu i ugniataniu. Rozcieranie karku i barku - rozcieramy punktowo na odcinku szyjno-piersiowym kręgosłupa oraz rozcieramy okolicę łopatkową. Ugniatanie barku i karku - ugniatamy punktowo kark oraz ugniatamy okolicę łopatkową. Wibracja potylicy i okolicy łopatkowej. Wibracja karku i barku. Głaskanie - jak na początku. Następnie przeprowadzamy masaż stawu ramiennego, który łączymy z masażem mięśnia naramiennego po stronie chorej. Głaskanie. Rozcieranie - masowanie mięśnia naramiennego łączymy z rozcieraniem stawu ramiennego z lekko odwiedzionym ramieniem od tułowia. Ugniatanie i wibracja. Następnie przeprowadzamy masaż ramienia stosując techniki z wyjątkiem oklepywania i wałkowania. Kolejno masujemy staw łokciowy, przedramię oraz rękę, zachowując dosercowy kierunek masażu.

1.6.5. Rwa kulszowa Rwa kulszowa, czyli ischialgia, występuje po podrażnieniu korzonków L5 i Sl. Wywołuje ona ból umiejscowiony w pośladku i promieniujący ku dołowi, wzdłuż tylnej, a czasem bocznej powierzchni uda i łydki. Za główną przyczynę rwy kulszowej przyjmuje się wypadnięcie jądra miażdżystego krążka międzykręgowego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa. Podczas chodzenia chorzy unikają rozciągania nerwu kulszowego i zmiany pozycji połączonej z ruchem kręgosłupa lędźwiowego. Prostowniki tułowia w odcinku lędźwiowym są silnie napięte. Ruchy kręgosłupa są ograniczone, szczególnie zginanie i prostowanie. Pacjenci chodząc utrzymują kończynę w ułożeniu zgięciowym w stawach biodrowym, kolanowym oraz skokowym. W okresie ostrym choroby zalecane jest przyjmowanie odpowiednich pozycji ułożeniowych zmniejszających ból oraz leków uśmierzających ból i rozluźniających mięśnie. Po tym okresie masaż przeprowadzamy na odcinku lędźwiowo-krzyżowym grzbietu, na całym chorym pośladku oraz na tylnej stronie kończyny dolnej chorej. Pacjent leży na brzuchu (w przypadku powiększonej lordozy lędźwiowej zaleca się podkładanie pod brzuch wałka w celu zwiększenia efektywności masażu): w pierwszym okresie masaż należy wykonywać delikatnie i ostrożnie.

pośladków i odcinka lędźwiowego grzbietu - wykonujemy całymi po wier/.chniami dłoniowymi obu rąk od dolnej części pośladka, pr/c/. cały pośladek i odcinek lędźwiowy grzbietu. W fazie końcowej głaskania rccc kierujemy na boczną stronę grzbietu. Głaskanie przeprowadzamy po obu bronach . Mu** M*tamę punktowe - stosujemy na odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa Hoftinanie odcinka lędźwiowego grzbietu - wykonujemy opuszkami palców Jednej ręki, druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej. Opuszki palców opieramy na bocznej stronie grzbietu (linia pachowa środkowa) na wysokości pośladka. Rozcieranie w formie ruchów okrężnych przeprowadzamy do kręgosłupa, pasmo obok pasma, przesuwając rękę w górę odcinka lędźwiowego grzbietu. ItofilriUMK- pośladków - dłoń zaciskamy w pięść, aby paliczki bliższe tworzyły płask ;t powierzchnię. Pięść przykładamy płasko na środek pośladka i rozrlrramy miejscowo wykonując ruchy obrotowe w stawie nadgarstkowym Ro/cieranie przeprowadzamy na obu pośladkach. lanie wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie, naprzemiennie, od dolnej części pośladka, przez pośladek i odcinek lędźwiowy gr/.bietu. Ugniatamy po obu stronach. tlpflialanie punktowe — masujemy odcinek lędźwiowo-krzyżowy kręgosłupa, racja pośladków. gr/bietu. lianie pośladka - przeprowadzamy tylko po stronie chorej. Przykładamy to-kłeć do środkowej części pośladka i ugniatamy miejscowo. NMIcpnic masujemy tylną stronę chorej kończyny dolnej wykonując głaska-rozcieranie, ugniatanie oraz wibrację. Na tylnej stronie chorej kończyny dol-| dodatkowo stosujemy następujące techniki: rozciąganie mięśni kulszowo-goleniowych - przeprowadzamy w formie „przełamywania" mięśni tylnej strony kończyny dolnej, od pięty do pośladka. Dwoma rękami chwytem „kleszczowym" obejmujemy mięśnie w dolnej części łydki i przesuwamy ręce w strony przeciwne, • rozcieranie posuwiste - masujemy opuszkami palców II, III, IV jednej r$-ki, druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej. Rozcieranie posuwiste wykonujemy od pośladka przez środek uda i środek łydki. NMtepnie pacjent obraca się na plecy. Unosimy kończynę dolną chorą (wy-pMtowaną w stawie kolanowym) do góry kilka stopni, wykonujemy zgięcie plbtotowe stopy 3 razy, następnie znów unosimy kończynę o kilka stopni, zgi-grzbietowe stopę 3 razy itd., aż do granicy bólu.

1.6.6. Lumbago

l 6.7. Choroba Bechterewa

Postrzał, czyli lumbago, zwany też zespołem bólowym krzyża, jest to zespół bólowy odcinka lędźwiowo-krzyżowego. Ból odcinka lędźwiowego pojawia się nagle lub stopniowo i towarzyszy mu silne napięcie mięśni tej okolicy. Przyczynami lumbago mogą być: zmiany zwyrodnieniowe krążków międzykręgowych, zapalenie stawów krzyżowo-biodrowych, choroba reumatyczna. Bólom o charakterze lumbago mogą sprzyjać: skolioza odcinka lędźwiowego kręgosłupa, duży brzuch u osób otyłych, ciąża, nierówność kończyn dolnych. Lumbago charakteryzuje się postacią ostrą lub przewlekłą. W okresie ostrym występuje duży ból w okolicy lędźwiowej, nasilający się przy każdym ruchu. Ból może być większy przy kichaniu lub kaszlu, co jest dowodem na jego korzonkowy charakter. Okres ostry trwa od kilku do kilkunastu dni. Okres przewlekły jest konsekwencją postaci ostrej. Ból jest stały i tępy, również zlokalizowany w odcinku lędźwiowym. Ból promieniuje w kierunku kości krzyżowej i pośladków, czasem na tylne strony ud oraz pachwin. Nasila się on przy staniu, chodzeniu, pod wpływem wilgoci i chłodu. Postać przewlekła trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy, następnie zanika całkowicie. W okresie ostrym nie jest wskazane przeprowadzanie jakichkolwiek rękoczynów. Dobre efekty w likwidowaniu bólu w tym okresie osiąga się poprzez zastosowanie prądów diadynamicznych i interferencyjnych lub też przez podanie leków przeciwbólowych w postaci jontoforezy. Chory powinien leżeć od kilku dni do 2 tygodni. W tym czasie może nagrzewać odcinek lędźwiowo-krzyżowy oraz zażywać środki przeciwbólowe. Po ustąpieniu stanu ostrego można przystąpić do masażu klasycznego. Rozpoczynając zabiegi w pierwszym etapie ograniczmy się do delikatnego głaskania, rozcierania oraz wibracji na odcinku lędźwiowym kręgosłupa i grzbietu. Głaskanie podłużne kręgosłupa i grzbietu. Głaskanie poprzeczne grzbietu. Rozcieranie podłużne kręgosłupa i grzbietu. Rozcieranie poprzeczne grzbietu. Wibracja labilna grzbietu. Po kilku masażach wstępnych możemy przystąpić do masaży zasadniczych, podczas których musimy wymasować odcinek lędźwiowo-krzyżowy kręgosłupa i grzbietu oraz mięśnie pośladkowe. Jeżeli ból promieniuje na tylne strony ud, wykonujemy również masaż tych odcinków. W lumbago należy zwrócić uwagę na bolesne zgrubienia wzdłuż grzebieni biodrowych, w pobliżu kolców biodrowych przednich górnych, oraz na kości krzyżowej, które rozmasowujemy stosując stopniowo głębokie rozcieranie.

( horoba Bechterewa jest przewlekłą chorobą zapalną, która obejmuje stawy iniMliowe i barkowe, stawy kręgosłupa, stawy krzyżowo-biodrowe oraz tkanki tAnlokicgoKłupowe. Choroba rozpoczyna się od zapalenia błony maziowej stawów kr/y/owo-biodrowych, następnie obejmuje stawy kręgosłupa, klatki pierifciwri ora/ chrząstki żeber. Więzadła kręgosłupa wapnieją, a następnie kostnieli, to doprowadza do ograniczenia ruchomości kręgosłupa, aż do jego całkowi-M§<» /es/,tywnienia. Bóle towarzyszące tej chorobie powodują odruchowy skur-£1 itUc&iu, który w konsekwencji się utrwala. Włókna mięśniowe ulegają zwyrofetettiu, a> prowadzi do zaników mięśni przykręgosłupowych oraz obręczy barfeftwc) i siła tych mięśni znacznie się zmniejsza. |NxK /as nasilenia się choroby przeprowadzamy bardzo delikatny masaż miępr/y kręgosłupowych i grzbietu. W tym okresie stawów nie masujemy ze | tf
l. Skoliozy §kolio/a jest to boczne skrzywienie kręgosłupa, czyli zniekształcenie krego-I lutowia, które powoduje zmiany w postawie ciała. żniamy skoliozy funkcjonalne oraz skoliozy strukturalne. Skoliozy [jonalnc są to skrzywienia niekoniecznie związane z wadą kręgosłupa (np. ivz w stawie biodrowym, skrócenie kończyny dolnej). Skoliozy te najeżę-i jednostronne, w kształcie litery „C". Skrzywienia funkcjonalne przeważ-ą nic usunąć przez ćwiczenia i zabiegi fizykalne, a bardzo pomocny jeil klasyczny. Należy również starać się usunąć przyczynę skrzywienia (np. iwienie wadliwego ustawienia biodra, wyrównanie skrócenia kończyny). §koll()7.y strukturalne charakteryzują się nieodwracalnymi zmianami w krego-i tułowiu. Skrzywienie boczne występuje zawsze jednocześnie ze skrece-kregosłupa wzdłuż jego osi długiej, co jest przyczyną zniekształcenia klat-tfiiowej. Najlepiej byłoby wykonać masaż mięśni grzbietu, kręgosłupa i po-ów oraz powłok brzusznych, a także klatki piersiowej z uwzględnieniem i międzyżebrowych.

Rozpoczynamy od masażu mięśni grzbietu i kręgosłupa. Pacjent leży na brzuchu. Po stronie wypukłości, gdzie mięśnie są rozciągnięte, przeprowadzamy masaż pobudzający mięśnie. Stosujemy energicznie następujące techniki: • głaskanie podłużne i poprzeczne, • rozcieranie podłużne i poprzeczne, • ugniatanie podłużne i poprzeczne, • oklepywanie w formie „miotełek", • wibrację. Po stronie wklęsłości, gdzie mięśnie są przykurczone, przeprowadzamy masaż rozluźniający. Wykonujemy go łagodnie, spokojnie stosując: • głaskanie podłużne i poprzeczne, • rozcieranie podłużne i poprzeczne, • wibrację. Następnie masujemy pośladki po czym pacjent obraca się na plecy i przeprowadzamy energicznie (pobudzająco) masaż powłok brzusznych. Kolejno wykonujemy rozluźniający masaż klatki piersiowej, a więc: • głaskanie podłużne i poprzeczne, • rozcieranie podłużne i poprzeczne, • wibrację podłużną i poprzeczną, a potem przeprowadzamy rozluźniający masaż mięśni międzyżebrowych w pozycji siedzącej pacjenta.

1.6.9. Stwardnienie rozsiane Stwardnienie rozsiane jest schorzeniem centralnego układu nerwowego, które atakuje ludzi młodych, najczęściej między 20 a 40 rokiem życia, szczególnie kobiety. Przyczyną choroby są rozsiane zmiany zwyrodnieniowe osłonek mielinowych włókien nerwowych w rdzeniu kręgowym i w mózgowiu. Najczęstszym objawem choroby są niedowłady kończyn. Masaż klasyczny jest przyczyną nie kończących się sporów między specjalistami zajmującymi się tą chorobą. Jedna grupa specjalistów całkowicie wyklucza stosowanie u chorych na stwardnienie rozsiane masażu klasycznego, uznając ten zabieg za wyjątkowo szkodliwy dla pacjenta, druga zaś zaleca wykonanie rozluźniającego masażu klasycznego. Z praktyki wiemy, że przeprowadzenie rozluźniającego masażu klasycznego korzystnie wpływa na aktywność chorych. Jesteśmy przekonani, że stosowanie tego rodzaju masażu na grzbiecie, mięśniach przykręgosłupowych oraz pośladkach spowoduje rozluźnienie mięśni kończyn dolnych, a tym samym poprawi poruszanie się chorego. Na grzbiecie wykonujemy głaskanie, rozcieranie, ugniatanie oraz słabą wibrację.

l'i /v masa/u mięśni przykręgosłupowych stosujemy głaskanie, ro/cicranic • /. irt.um 1 punktowe, przełamywanie mięśni, oraz wibrację. \1.»sa/ pośladków przeprowadzamy po obu stronach wykonując głaskanie »«i/* irt.uuc, ugniatanie oraz wibrację.

1,6.10. Niedowład połowiczy l U/kod/.enie ośrodków i dróg korowo-rdzeniowych powoduje niedowład po fciwit /> albo porażenie połowicze po przeciwległej stronie ciała. Niekiedy dc mmlii władu kończyn dołącza się niedowład dolnej części twarzy oraz połowy je tylut Najczęstszą przyczyną niedowładu połowiczego są zmiany pochodzenii Haisymowcgo (np. krwotok) w okolicy torebki wewnętrznej. Niedowłady poło trk te i harakteryzuje zgięciowe ułożenie kończyny górnej i wyprostne kończyn) itilitr j 7. chwilą cofania się niedowładu w pierwszej kolejności wracają ruch) tnftr/yny dolnej, a następnie kończyny górnej. Niedowład połowiczy często wy Mf|Mi|r / upośledzeniem lub zniesieniem czucia po stronie chorej. Masa/ klasyczny jest zabiegiem wspomagającym rehabilitację ruchową. Ma Ml wprowadzamy w 3-4 tygodniu choroby rozpoczynając od bardzo łagodnych h ruchów na kończynach górnej i dolnej. W przypadkach, w k tory c l niedowład mięśni twarzy, po stronie chorej należy również przcpro trał/k masaż tych mięśni. Przy masażu kończyny górnej trzeba dokładnie wy ai stawy nadgarstkowy, łokciowy, ramienny. zginacze ręki masujemy delikatnie, rozluźniające, z przewagą głaaka l ro/derania, natomiast grupę prostowników ręki - pobudzająco, z przewagi trritma i ugniatania. Mięsień dwugłowy ramienia masujemy rozluźniając* , rozcieranie, delikatna wibracja), a mięsień trójgłowy ramienia pobu (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie). Przy masażu kończy dolnej dokładnie rozcieramy stawy skokowy i kolanowy. Mięśnie przednie ly podudzia masujemy pobudzająco, natomiast mięśnie tylnej strony podu (łydka) rozluźniające. Na udzie przednią stronę masujemy rozluźniające pobudzająco. Pr/y niedowładach połowiczych zalecane jest przeprowadzenie masażu karki | ahr?c/,y barkowej oraz grzbietu po stronie chorej w celu poprawienia k rażeń i

1*6*11. Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych Choroba zwyrodnieniowa stawów biodrowych (coxartroza) rozpoczyna ii kołami w okolicy pachwiny, górnej części uda oraz w stawie kolanowym. W cza tff choroby powstaje przykurcz w stawie biodrowym, powodujący pozom laroccmc kończyny dolnej. Zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające staw bio

drowy nie tylko upośledzają jego czynność, ale równie/, ogranic/ają ogólną sprawność organizmu. Przyczynami coxartrozy mogą być: urazy stawu, długotrwałe przeciążenia narządu ruchu, nieprawidłowa budowa stawu, wrodzone dysplazje i zwichnięcia stawu, stany zapalne. W chorobie tej chrząstka stawowa ulega wysuszeniu, zmętnieniu i zwłóknieniu, powstają w niej ubytki i szczeliny, traci ona gładkość, a torebka włóknieje. Masaż klasyczny jest zabiegiem wspomagającym ćwiczenia rehabilitacyjne. Masujemy mięśnie przykregosłupowe i grzbietu na odcinku lędźwiowym. Dużo uwagi poświęcamy masażowi mięśni pośladkowych i stawu biodrowego. Wykonanie masażu kończyny dolnej chorej zmniejsza napięcie mięśni tej kończyny.

1.6.12. Złamania kończyn Złamanie kości powoduje zakłócenie w dopływie krwi do odłamów kości, co niekorzystnie wpływa na proces gojenia. Po złamaniu mięśnie ulegają skurczowi na drodze odruchu obronnego, występują ból oraz obrzęk. W złamaniach kości długich bez powikłań po 3 tygodniach dochodzi do połączenia odłamów ziarni-ną. Zrost pierwotny tkanką kostną ma miejsce po 2 - 3 miesiącach, natomiast pełna konsolidacja następuje po 4-5 miesiącach. Proces ten można znacznie przyspieszyć poprzez zastosowanie magnetoterapii i laseroterapii. Złamania tego typu mogą się goić z różną szybkością u osób w tym samym wieku. Najpewniejszym sposobem szybkiego gojenia się złamania jest dokładne nastawienie i unieruchomienie odłamów przez odpowiedni czas. Masaż klasyczny wykonujemy w pierwszym okresie po usunięciu unieruchomienia, nad miejscem złamania, w celu zlikwidowania obrzęku. Przy złamaniu kości stopy (ręki) masujemy podudzie, staw kolanowy, udo (przedramię, staw łokciowy, ramię). Przy złamaniu podudzia (przedramienia) masujemy udo (ramię). Przy złamaniu uda (ramienia) masujemy staw biodrowy, pośladek oraz odcinek lędźwiowy grzbietu (staw ramienny, kark oraz obręcz barkową). Pierwsze masaże przeprowadzamy delikatnie stosując głaskanie, rozcieranie, ugniatanie. Po kilku masażach wstępnych przystępujemy również do masażu odcinka nie masowanego po złamaniu. Wykonujemy delikatne głaskanie, rozcieranie i ugniatanie w osi długiej kończyny. Jeżeli występują przykurczę mięśni, intensywnie masujemy (głaszczemy, rozcieramy, ugniatamy) grupę mięśni antagonistów, a na mięśnie przykurczone stosujemy masaż rozluźniający (delikatne głaskanie, rozcieranie, wibrację). Przy zanikach mięśniowych wykonujemy masaż izometryczny.

ł 6.1.\. Amputacje kończyn l upiawmanie lecznicze po amputacjach w obrębie kończyn powinno być di M«»*iivv,inr do ogólnego stanu pacjenta; należy brać pod uwagę z jakiego pow< *fcł nmMpiłu amputacja. Rehabilitację prowadzimy przed zaprotezowaniem i | MfMuir/nwuniu. Przed zaprotezowaniem należy dbać o wzmocnienie mic&ni k ! m«, pi/cnwd/iałanie przykurczom mięśniowym, o zachowanie pełnej ruch< m** l w sławach oraz o zabezpieczenie kikuta przed wadliwym ustawienicn I/ klasyczny jest zabiegiem pomocniczym w zrealizowaniu powyższych u W /alc/ności od wysokości amputacji kończyn dostosowujemy rodzaj mi ilu pos/.c/.ególnych grup mięśniowych. » amputacji w obrębie uda należy dbać, aby nie powstawały przykurcz i inwo odwiedzeniowe w stawie biodrowym. Przeprowadzamy masaż pobi > (energiczne głaskanie, rozcieranie, ugniatanie) mięśni prostującyc l pi»ywod/.a.cych staw biodrowy, czyli mięśni pośladkowych, tylnej strony ud grupy mięśni przyśrodkowych uda. Przednią oraz boczną grupę mięśni ud ijcmy ro/luźniająco (delikatne głaskanie, rozcieranie, wibracja). |N» amputacji poniżej kolana nie wolno dopuścić do powstania przykurcz! ^o w stawie kolanowym. Na mięśniach przedniej strony uda wykonu Jamy masa/, pobudzający, natomiast na mięśniach zginających w stawie kolano trjrm, t/y li na tylnej stronie uda oraz na mięśniu brzuchatym łydki (lej czeaci po/.ostała), przeprowadzamy masaż rozluźniający. » amputacji powyżej stawu łokciowego konieczne jest utrzymanie pcłnegc ruchomości w stawie barkowym, w związku z czym należy wykonywa* * karku i obręczy barkowej. Kikut ramienia ma tendencję do ustawiania si< Igici-iu, odwiedzeniu i rotacji wewnętrznej, dlatego też grupy mięśniowe od' lnc za wyżej wymienione działania masujemy rozluźniające wykonu-||C łagodne głaskanie, rozcieranie i wibrację. Mięśnie prostujące i przywodzące W Ma wic ramiennym masujemy pobudzająco, czyli energicznie głaszczemy, roz-fttfamy, ugniatamy oraz oklepujemy. l*o amputacji poniżej stawu łokciowego należy dbać o utrzymanie pełnego zafcft«u ruchomości w stawie łokciowym. Szczególnie powinno się zwracać uwa-§| na pełne zgięcie w tym stawie, ponieważ ograniczenie zginania uniemożliwi ałłofcmu wykonanie podstawowych czynności. W związku z tym wykonujemy iiafta* pobudzający na mięśniach zginających staw łokciowy i mięśniach odwracających przedramię, natomiast masaż rozluźniający stosujemy na mięśniach premiujących staw łokciowy i na mięśniach nawracających przedramię.

1.6.14. Żylaki podudzia Do powstania żylaków dochodzi w wyniku nieprawidłowego rozszerzania się żył w obrębie podudzia. Przyczynami powstawania żylaków są - dziedziczne osłabienie ścian żył oraz praca wykonywana w pozycji stojącej. Podczas długiego stania mięśnie nie pracują dynamicznie i dlatego nie wspomagają odpływu krwi żylnej do serca. Żylaki pojawiają się również u osób z wrodzoną wiotkoś-cią tkanki łącznej, o czym świadczy obecność płaskostopia, przepuklin i żylaków odbytu. Żylaki są następstwem zaburzeń w krążeniu obwodowym lub zniszczenia przez proces zapalny zastawek żylnych. Żylaki mogą być pierwotne i wtórne. Żylaki pierwotne powstają wskutek wrodzonej wiotkości ścian żył lub niedostatecznego wykształcenia aparatu zastawkowego. Żylaki wtórne są wynikiem niedrożności żył głębokich, które ulegają zaczopowaniu w przebiegu toczącego się procesu zakrzepowego. Żylaki są przeciwwskazaniem do wykonywania masażu, ale gdy udo pacjenta jest wolne od żylaków powierzchniowych i głębokich, to możemy przeprowadzić na nim masaż. Masujemy energicznie stosując wszystkie techniki: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibrację oraz wałkowanie. W przypadku głębokich żylaków podudzia dopuszczalne jest - po energicznym masażu uda - wykonanie delikatnego głaskania i wibracji mięśni podudzia, a gdy żylaki tworzą się również na udzie, masujemy grupy mięśniowe wolne od żylaków. Równocześnie przeprowadzamy masaż powłok brzusznych, mięśni pośladkowych oraz odcinka lędźwiowego grzbietu.

1.6.15. Obrzęki kończyn dolnych Obrzęk jest stanem, w którym w tkankach miękkich gromadzi się nadmierna ilość płynu pochodzącego z krwi w wyniku filtracji poprzez ściany naczyń włosowatych. W warunkach normalnych jest utrzymywana stała równowaga pomiędzy płynem tkankowym przenikającym z naczyń włosowatych a będącym już w tkankach. Nadmiar płynu tkankowego wchłaniany jest z powrotem do krążenia poprzez kapilary oraz system naczyń chłonnych. Obrzęki spowodowane są bezpośrednio pracą stojącą lub długotrwałym chodzeniem i nasilają się wieczorem. Mogą się one pojawić w przebiegu niewydolności krążenia, chorób nerek lub wskutek utrudnionego odpływu żylnego z kończyn, który może być następstwem zakrzepowego zapalenia żył oraz zastoju chłonki spowodowanego poza-palnymi zmianami w węzłach i naczyniach chłonnych. Zmniejszenie obrzęku można uzyskać poprzez zastosowanie odpowiedniego masażu. Przy obrzękach przeprowadzamy tzw. masaż odprowadzający albo masaż limfatyczny (drenaż limfatyczny).

Masa/ odprowadzający rozpoczynamy od uda, następnie masujemy staw ko-. umwy, potem podudzie wykonując głaskanie, rozcieranie i ugniatanie. Na y.aŁ«»m /onic masażu kończyny dolnej stosujemy głębokie głaskanie (wyciskanie) «*ł iiupy do stawu biodrowego. Masa/ limfatyczny (drenaż limfatyczny) wykonujemy w celu usunięcia (rfn/cków po przebytej chorobie. Zasadniczą rolą drenażu limfatycznego kortiiyn jest podwójne wymasowanie stawów zaczynając od części bliższych, a koń-< f* na c/ęściach dalszych, zachowując kierunek dosercowy (patrz rozdział -M««it/ limfatyczny).

2. MASAŻ SEGMENTARNY U, Teoria masażu segmentarnego U.t. Rys historyczny •*ulut)iU rodowodu współczesnego masażu segmentamego należy cofnąć się Sjytl* f A ll.llcada. Head w 1896 r. jako pierwszy stwierdził, że w chorobach poIgólnych narządów wewnętrznych określone odcinki skóry (dermatomy) W iijit s/.c/ególną wrażliwość na bodźce. Bodźce takie jak ucisk, dotyk, cie-llmno, kióre w zwykłych warunkach są niebolesne, wywołują w tych miej-hólc. Od tego czasu odcinki skóry wykazujące w określonym miejscu nad-)|wo&l nazywamy strefami Heada. Headowi zawdzięczamy także jedno lawowych pojęć w masażu segmentamym, tj. określenie „punkty maksy* ii to miejsca o szczególnie wyraźnej przeczulicy w obrębie stref, Bo-Kołowy związany z chorym narządem wewnętrznym biegnie przez włókna autonomicznego (współczulnego i przywspółczulnego), a także *oma-»go. Powiązania między drogami autonomicznymi i somatycznymi truma-możliwość rzutowania bólów trzewnych na skórę. Są to najczęściej drogi ftowune. Silne bóle trzewne występują w takich chorobach jak: ostre niedo-lie mięśnia sercowego (włókna współczulne Th2-Th5) oraz zapalenie wy-ta robaczkowego i pęcherzyka żółciowego, choroba wrzodowa, zapalenie je-gruncgo, kolka nerkowa (włókna współczulne L1-L2). Manuż segmentarny kształtował się równocześnie z rozwojem nauk medycz-głównie z dziedziny fizjologii, histologii, patofizjologii i fizykoterapii, ifOłwojcm wiedzy o objawach odruchowych w schorzeniach narządów wewne-lych, wywołanych w różnych tkankach i narządach. Po odkryciach dokona•JfCh przez Heada okazało się, że choroby narządów wewnętrznych powodują ••liany nie tylko w skórze, ale również we wszystkich tkankach ustroju. Zacze-19 wiei opisywać zmiany w tkance mięśniowej, naczyniach, tkance łącznej, ner-Wtch i kościach. Szczegółowy opis tych odkryć musiałby zająć wiele stron tekstu l prtekroczyłby ramy tego rozdziału. Tu zostaną więc podane tylko nazwiska l fakty, które wprost wiążą się z rozwojem masażu segmentarnego. Wiele szczegółów dotyczących tych zagadnień zawarli O.Gl&er i W.Dalicho w iwcj książce pt. „Masaż segmentarny", wydanej po raz pierwszy w 1952 r. Sta* la się ona fundamentalnym dziełem z tego zakresu i przyczyniła się do populary-

zacji tej formy masażu. Przed 1952 r. nie używano określenia masa/ scgmentar-ny, lecz masaż punktów nerwowych (posłużył się tym pojęciem A.Cornelius 1909 r.) lub masaż odruchowy, (ten termin zastosował B. Barczewski w 1911 r.). Kolejny po odkryciach Heada, milowy krok w rozwoju masażu segmentarne-go zawdzięczamy J.Mckenziemu. On to w 1917 r. zwrócił uwagę, że w schorzeniach narządów wewnętrznych występuje w odpowiednim miotomie wzmożone napięcie (ograniczone lub rozlane), przeczulica bólowa, stwardnienia i zaburzenia ukrwienia. Także R. Kohlrausch w 1937 r. opisał przypadki usunięcia czynnościowych zaburzeń narządowych przez masaż odruchowy stref mięśniowych (strefy Mckenziego), których przynależność segmentarna w pojęciu stref Heada była oczywista. Ponieważ w przeważającej większości wypadków chodzi o wzmożone napięcie mięśni, można za pomocą rozluźniających chwytów (wstrząsanie, wałkowanie, wibracja, ugniatanie i ćwiczenia ruchowe) doprowadzić do rozluźnienia tych mięśni. Kohlrausch uważał strefy odruchowe w układzie mięśniowym za strefy obronne, które częściej niż się przyjmuje pozostają po ustąpieniu schorzenia narządu i mogą wstecznie wywołać odruchowe zaburzenia czynnościowe narządów. Masaż segmentamy ma za zadanie przeciwdziałać tym negatywnym następstwom. Badania kliniczne, prowadzone przez E. Dicke, H. Leube i R. Kohlrauscha, pozwoliły na określenie zmian odruchowych w tkance łącznej. Wyżej wymienieni badacze zaobserwowali zmiany jej konsystencji w postaci obrzmień, pasmowatych wciągnięć oraz płaskich wgłębień. Badania potwierdziły, że w obrębie zmian łącznotkankowych mogą wystąpić swoiste punkty bólowe o charakterze „punktów maksymalnych". W zakresie masażu segmentarnego zasługą Leube i Dicke jest stworzenie przez nie w 1942 r. odmiany masażu przeznaczonego dla tkanki łącznej, tj. masażu łącznotkankowego. Dowiodły one, że najlepiej na zmiany w tkance łącznej oddziaływać za pomocą bodźców towarzyszących rękoczynom, tj. za pomocą przesuwania, wałkowania, rolowania, pocierania. Z czasem stało się oczywiste, że czynnościowe i organiczne schorzenia naczyń krwionośnych rzutują na inne tkanki w obrębie segmentu i przynależne narządy wewnętrzne. Za typowe zaburzenia związane z ukrwieniem uznaje się bóle i tzw. chromanie przystankowe. D. Gross i P. Nounenbruch obserwowali kolki żółciowe, nerwobóle, migrenę, napady drgawkowe, choroby skóry oraz artropatie w zaburzeniach ukrwienia, a także z powodu blizn lub przewlekłych zapaleń. Uznali oni stan uporządkowanych stosunków naczyniowych za klucz do każdej terapii obwodowego układu nerwowego i podstawę każdej terapii fizykalnej.

Kolejna, odmianę masażu segmentarnego stanowi masaż okostnowy, /as Nv.»nv pr/.e/ P. Yoglera w 1953 r. Ho/woj masażu segmentarnego można także rozpatrywać z innego jcs/c punkm wid/.enia, mianowicie dawkowania. Dawkowanie wiąże się ze stanem u «/ynowości ustroju, siłą użytego bodźca, techniką masażu, czasem jego trwun ontynacją. Dużo uwagi tym zagadnieniom poświęcili wspomniani już O. Gllto i W Dulicho, a także A. Cornelius, F. Hartmann, R. Kohlrausch, H. Lcut l- D u k e , J. Putkamer, S. Hirsch-Bernhardt i inni. Rozwinięcie tych zagadnie «lr j u / nie w aspekcie historycznym, lecz praktycznym, znajdzie Czylelr w ilals/.ych rozdziałach tej książki.

1.1.2. Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu masażu segmentarnego Masa/ segmentamy jest to zespół rękoczynów (chwytów i technik), które s! Mi|r MC w celu świadomego odruchowego oddziaływania na wszystkie tkali i u h /iniany chorobowe. Głównym założeniem masażu segmentarnego jesl opi towanie każdej odruchowej zmiany tkankowej przez zastosowanie najwłaAci »ryi h technik. W masażu segmentarnym obowiązują zasady i warunki stosowane w nuuui . W trakcie masażu segmentarnego należy uwzględnić poniżaze Xli trnia

Masaż segmentamy zawsze rozpoczynamy od opracowania krcgoftłu (korzonków).

Poszczególne części ciała masujemy następująco: kręgosłup - z dołu do góry,

grzbiet - z dołu do góry oraz od linii pachowej środkowej do kręgosłup obręcz barkową i kark - korzystniejsze jest masowanie od stawu barków go do potylicy, a nie odwrotnie, s/.yję - z dołu do góry,

głowę - od linii środkowej twarzy do potylicy, klatkę piersiową - od mostka do linii pachowej środkowej oraz do kręg słupa, powłoki brzuszne - w prawą stronę, zgodnie z ruchem wskazówek zegai miednicę i pośladki - od spojenia łonowego, wzdłuż pachwin i grzebie biodrowych do kości krzyżowej oraz do szpary pośladkowej, kończyny dolne - udo, staw kolanowy, podudzie, staw skokowy, stopc z dołu do góry, kończyny górne - ramię, staw łokciowy, przedramię, staw nadgarstków rękę - z dołu do góry.

3. Masaż nie powinien sprawiać choremu bólu i nic nalc/y przekraczać granicy bólu. Siłę masażu musimy dostosować do liczby pobudzanych receptorów: im większa powierzchnia i liczba tkanek jest masowana, z tym większą silą masujemy. 4. Pierwsze masaże wykonujemy delikatnie, aby przygotować poszczególne tkanki do masaży zasadniczych. 5. Terapię segmentarną stosujemy u pacjenta w pozycjach leżącej oraz siedzącej. 6. Przed przystąpieniem do terapii segmentarnej w poszczególnych jednostkach chorobowych musimy najpierw wyszukać wszystkie zmiany odruchowe w tkankach oraz „punkty maksymalne". 7. Przy pierwszych zabiegach należy przede wszystkim masować segmenty położone niżej i dopiero po zlikwidowaniu napięć w ich otoczeniu możemy masaż wykonać w segmentach położonych wyżej. 8. W pierwszej kolejności musimy usunąć napięcia powierzchowne, a później napięcie tkanek położonych głębiej. 9. „Punkty maksymalne" masujemy od początku terapii i stopniowo je usuwamy. 10. Czas trwania masażu jednej „części segmentowej" wynosi około 20-30 minut. 11. Liczbę zabiegów określa skuteczność leczenia; po usunięciu wszystkich zmian odruchowych kończymy terapię segmentarną. Jeżeli po zlikwidowaniu tych zmian będziemy dalej wykonywali masaże, to spowodujemy ponowne pojawienie się zmian odruchowych i dolegliwości. Zabiegi przeprowadzamy codziennie, co drugi dzień albo dwa razy w tygodniu. Po 20 masażach należy zrobić przerwę 10-14-dniową. Po przerwie można masować co drugi dzień lub dwa razy w tygodniu. 12. Podczas masażu segmentarnego niewskazane jest używanie jakichkolwiek środków poślizgowych, ze względu na zaburzenia subtelnego wyczucia palpacyjnego. 13. Masażysta winien znać wszystkie możliwości wystąpienia „przesunięć odruchowych" i sposoby ich usunięcia.

l'r/ystepując do nauki masażu segmentarnego należy dobrze opanować Icor i ('taktykę masażu klasycznego. W masażu segmentamym stosujemy dwa rodzaje rozcierania. Pierwszy rodzaj to rozcieranie klasyczne, polegające na powierzchowny! w>konywuniu ruchów okrężnych lub półkolistych. Drugi rodzaj to rozcieran •rgmrntume, mające za podstawę wykonywanie ruchów okrężnych z tzw. pra wiwaniem iałdu skórnego. Działanie rozcierania segmentarnego jest podobne i Muzycznego. Chwyt piłowania ('h wy t piłowania szczególnie jest stosowany przy masażu kręgosłupa i grabi

Ryć. 10. Piłowanie małe mięśni przykregosłupowych

2.1.3. Działanie poszczególnych technik masażu segmentarnego na ustrój ludzki W masażu segmentamym stosujemy techniki masażu klasycznego (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, wałkowanie, wibrację) oraz posługujemy się chwytami specjalnymi, takimi jak: piłowanie, śrubowanie, chwyt międzykolcowy, rolowanie, posuwanie, pociąganie oraz wstrząsanie miednicy, sprężynowanie klatki piersiowej, a także chwytem podłopatkowym i chwytem na mięśnie biodrowe.

Ryć. 11. Piłowanie duże mięśni przykregosłupowych

(u, ale również może być wykonywany na innej części ciała. Wyróżniamy pił<

wanie małe (ryć. 10), które przeprowadzamy kłebikami palców małych, oraz piłowanie duże (ryć. 11), które wykonujemy kciukami i palcami wskazującymi. Chwyt piłowania polega na przesuwaniu z równoczesnym rozcieraniem (piłowaniem) fałdu skórnego powstałego między rękami, z jednego segmentu na drugi w kierunku dogłowowym. Chwyt piłowania jest połączeniem głaskania i rozcierania posuwistego, więc działanie będzie podobne do działania tych dwóch technik. Połączenie dwóch lub więcej technik jest skuteczniejsze niż zastosowanie pojedynczej. Chwyt piłowania wpływa na tkanki skórną i łączną powodując szybkie przekrwienie miejscowe oraz rozluźnienie napięć występujących w tych tkankach. Chwyt śrubowania Chwyt śrubowania jest stosowany przy masażu kręgosłupa. Wykonujemy go w formie ruchów półkolistych, opuszkami palców II-V jednej ręki, w najbliższym otoczeniu wyrostków kolczystych, po jednej i po drugiej stronie kręgosłupa (ryć. 12a). Odmianą śrubowania jest chwyt przyśrubowania, który szczególnie stosujemy masując grzbiet (ryć. 12b). Chwyt ten wykonujemy w formie ruchów półkolistych stronami dłoniowymi palców II-V jednej ręki zwracając uwagę, aby przed palcami przesuwał się fałd skórny. Chwyt śrubowania (przyśrubowania) jest połączeniem głębokiego rozcierania i ugniatania, więc działanie jest podobne do działania tych technik. Za pomocą chwytu śrubowania masujemy tkankę mięśniową położoną w najbliższym otoczeniu kręgosłupa i grzbietu. Masowanie w ten sposób powoduje szybkie przekrwienie mięśni oraz pobudza zakończenia nerwów w mięśniach. Chwyt śrubowania zwiększa napięcie mięśni.

Ryć. 12a. Chwyt śrubowania

< h w vi n ud kolcowy ( hwyl nadkolcowy wykonujemy j*i/c/ środek kręgosłupa, kciukami i *«k.t/icielami obu rąk. Chwytamy tttK
Ryć. 12b. Chwyt przyśrubowania

Ryć. 13. Chwyt nadkolcowy

Chwyt rolowania Chwyt rolowania służy do masażu mięśni przy kręgosłupowych oraz grzbietu. Wykonujemy go chwytając fałd skórny między kciuki a palce II, III, IV obu rąk i przesuwając go wzdłuż kręgosłupa (ryć. 14). Na grzbiecie stosujemy rolowanie podłużne i poprzeczne. Chwyt ten jest połączeniem głaskania, rozcierania posuwistego oraz ugniatania. W związku z powyższym zakres działania rolowania jest szeroki i odpowiada działaniu poszczególnych technik. Chwyt rolowania jest stosowany do masowania tkanki łącznej i powierzchownych warstw mięśni. Działa pobudzająco na zakończenia nerwów w skórze oraz powoduje szybkie przekrwienie tkanki łącznej i powierzchownych warstw mięśni.

Ryć. 15. Chwyt posuwania

ten hic/y głaskanie z rozcieraniem posuwistym, działa na tkanki skórną oraz na likwidując w nich napięcia. WMr/nsanie miednicy Wstrząsanie miednicy wykonujemy w celu zlikwidowania napięć mięto i tkanki łącznej w obrębie miednicy (ryć. 16). Technika ta jest połączeniem wl HiiHji i wstrząsania. Wstrząsanie przeprowadzamy w ten sposób, że chwytam pwjrntu za talerze miednicze i wykonujemy rękami ruchy krótkie, energiczni napr/cmienne, w strony przeciwne. Ryć. 14. Chwyt rolowania mięśni przykręgosłupowych

Chwyt posuwania Chwyt posuwania (posuwisty, posuwu) stosujemy na mięśniach przykręgosłupowych. Wykonujemy go kłębem kciuka w formie ruchów falujących (ryć. 15). Ruchy te polegają na przesuwaniu kłębu kciuka z jednoczesnym uciskiem wzdłuż kręgosłupa. Ruch w górę odbywa się z uciskiem i przesuwaniem skóry (około 4-5 cm), następnie dłoń wraca (około 2 cm) bez ucisku wraz z naciągniętą wcześniej skórą. Chwyt ten jest połączeniem głaskania i ugniatania posuwistego, więc działanie jest podobne do działania tych technik. Chwyt posuwania, stosowany głównie do masowania powierzchownych warstw mięśni oraz tkanki skórnej, zmniejsza wzmożone napięcie mięśniowe. Chwyt pociągania Chwyt pociągania stosujemy przy masażu kręgosłupa. Wykonujemy go opuszkami palców II i III jednej ręki, druga ręka stanowi obciążenie ręki prowadzącej. Opuszki palców posuwamy po wyrostkach poprzecznych kręgosłupa. Chwyt

Ryć. 16. Wstrząsanie miednicy

Sprężynowanie klatki piersiowej Sprężynowanie klatki piersiowej służy rozluźnieniu zrostów opłucnych, zwiększeniu wentylacji płuc i utrzymaniu prawidłowej ruchomości klatki piersiowej. Technika ta działa również na okostną żeber i na mięśnie międzyżebrowe. Wykonujemy ją w następujący sposób: stajemy z tyłu za pacjentem i układamy dłonie na przednio-bocznych stronach żeber (ryć. 17). Polecamy, aby chory głośno oddychał ustami i na szczycie wydechu uciskamy żebra dobrzusznie. W momencie wdechu zwalniamy ucisk na żebrach. Sprężynowanie powoduje rozluźnienie mięśni oddechowych oraz zmniejsza napięcia mięśni klatki piersiowej.

Ryć. 18. Chwyt podłopatkowy

Ryć. 17. Sprężynowanie klatki piersiowej Chwyt podłopatkowy

Chwyt podłopatkowy stosowany jest w celu rozluźnienia napięć występujących w trudno dostępnym mięśniu podłopatkowym. Aby zastosować ten chwyt musimy rozluźnić obręcz barkową. Jedną ręką podtrzymujemy bark, a drugą wsuwamy pod łopatkę od strony jej przyśrodkowego brzegu (ryć. 18). Następnie wykonujemy rozcieranie i wibrację. Chwyt podłopatkowy działa na mięsień podłopatkowy powodując jego lepsze ukrwienie oraz zmniejszenie napięcia. Chwyt na „mięśnie biodrowe" Chwyt na „mięśnie biodrowe" służy rozluźnieniu napięć w okolicy tych mięśni. Chwyt ten wpływa na zmniejszenie wzmożonego napięcia miednicy małej, powodując lepsze ukrwienie najbliższej okolicy. Chwyt na „mięśnie biodrowe" wykonujemy stopniowo. Najpierw wsuwamy dłonie na stronę brzuszną talerzy miedniczych, potem stosujemy głaskanie i rozcieranie (ryć. 19).

Ryć. 19. Chwyt na „mięśnie biodrowe"

2,1,4. Działanie masażu segmentarnego I)/.i ułan i e masażu segmentarnego jest bardzo skomplikowane. Można { podftielić na działanie lokalne oraz ogólne. Działanie lokalne (miejscowe) je pftyczyną występowania objawów miejscowych, natomiast działanie ogólne w Wohije objawy odległe od miejsca masażu. Objawy działania lokalnego

l. Obiektywny wzrost temperatury ciała również w niemasowanych Cl Aciach; ciepłota ciała obniża się dopiero po kilku godzinach po maili Niekiedy w trakcie masowania obserwuje się obniżenie temperatury, a | zakończeniu następuje znaczny wzrost ciepłoty w porównaniu ze stanę

początkowym. Badania wykazały, że masa/ kręgosłupa na całej jego długości wywołuje większy wzrost temperatury w końc/ynach dolnych ni/ w kończynach górnych. 2. Poprawa ukrwienia tkanek skórnej, podskórnej i łącznej oraz mięśni. Podczas masażu temperatura ciała wzrasta w związku z polepszeniem ukrwienia masowanej okolicy. Pod wpływem masażu tkanka mięśniowa jest lepiej zaopatrywana w tlen i substancje odżywcze, co zwiększa zdolność mięśni do pracy. Lepsze ukrwienie skóry wpływa nie tylko na jej odżywianie, ale również znajdujących się w niej gruczołów. Masaż przyspiesza obieg krwi i chłonki w naczyniach skórnych, dzięki czemu z jednej strony następuje bardziej aktywne dostarczanie tkankom i organom masowego odcinka substancji odżywczych, a z drugiej - szybsze wydalanie produktów przemiany materii. 3. Obiektywny wzrost wydolności stawu i aparatu więzadłowego. Masaż chorego stawu polepsza jego ukrwienie, przez co następuje szybsza wymiana czynników chorobotwórczych na substancje odżywcze. Zwiększa się elastyczność i wytrzymałość aparatu więzadłowego. Objawy działania ogólnego 1. Poprawa czynności układu krążenia oraz ukrwienia tkanek i narządów wewnętrznych. 2. Polepszenie wydolności układu oddechowego. Masaż przyspiesza cyrkulację krwi w naczyniach krwionośnych, a tym samym zwiększa ilość krwi dostarczanej do płuc, gdzie następuje wymiana gazowa. Normalizuje się j napięcie mięśni oddechowych, zwiększa się ruchomość klatki piersiowej oraz pojemność życiowa płuc. 3. Regulacja czynności narządów wewnętrznych, czego obiektywnym wyra- ( żem jest normalizacja perystaltyki jelit, czy też napięcie żołądka, następu-,-je poprawa filtracji nerek itp. 4. Uruchomienie mechanizmu przeciwbólowego działania masażu segmentarnego. Mechanizm ten zaczyna działać po kilku godzinach po zabiegu, a po kilku sesjach terapeutycznych powoduje trwałe działanie przeciw-] bólowe. 5. Hormonalna regulacja działalności poszczególnych narządów oraz znor-j malizowanie stanu pobudliwości układu nerwowego. 6. Poprawa ogólnej wydolności organizmu.

2.1.5. Wskazania i przeciwwskazania Każdy masażysta musi znać wskazania i przeciwwskazania do wykonywania | masażu segmentarnego; w przeciwnym razie naraża pacjenta na powikłania. Ustalenie wskazań i przeciwwskazań do stosowania masażu segmentarnego jest

p.iłtr na reakcjach zachodzących w organizmie człowieka. Masaż wywołuje rc a. ) <• odruchowe w systemie nerwowym, układach krążenia, wewnątrzwyd/.icl *»n / s t u ora/ narządach wewnętrznych. Szczegółowe wskazania i przeciwwskłi *AIU.I /ostaną podane przy omawianiu masażu segmentarnego w wybranych je
2,2. Metodyka masażu segmentarnego Dla potrzeb masażu segmentarnego ciało ludzkie zostało podzielone na c/c lii lak wynika z 20-letniej praktyki twórców masażu segmentarnego, najkorzy Mutr) jrst rozpocząć terapię od kręgosłupa (korzonków). Zalecają oni masowani * piri ws/.cj kolejności tych okolic, z których wychodzą nerwy rdzeniowe zaopu poszczególne segmenty oraz przynależne do nich narządy wewnętrzne uwanie stref zmian odruchowych w obrębie korzonków daje najtrwalsi ryiinosciowe rezultaty. Niekiedy masaż kręgosłupa i grzbietu powoduje ustąpić )f niektórych zmian chorobowych na obwodzie. W związku z powyższym mu umie każdej części ciała będziemy rozpoczynali od korzonków i grzbietu. Jkhrmat odcinkowego masażu segmentarnego przedstawia się następująco: • opracowanie grzbietu, • opracowanie miednicy, • opracowanie klatki piersiowej, • opracowanie karku i głowy, • opracowanie kończyn dolnych, • opracowanie kończyn górnych, • masa/ powłok brzusznych. |<Minic / powyższym schematem przedstawimy masaż całego ciała. Pewni elementy każdego masażu będą się powtarzały i dlatego przy masażu po tf ólnych części będą one tylko wymieniane. Chcąc opanować masaż cało należy kolejno ćwiczyć masaż części, na które zostało podzielone ciałc polr/cb masażu segmentarnego. Jak już wspomniano, masaż zawsze rozpo ny od kręgosłupa i grzbietu.

,1, Opracowanie grzbietu (V Mkres opracowania grzbietu wchodzi masaż kręgosłupa, grzbietu onu ?y łopatkowej. kręgosłupa Ncjent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, głowa na boKręgosłup (po obu stronach) możemy masować stojąc z jednej strony pacjen

ta. Przy masażu segmentamym kręgosłupa (mięsni pt/ykrcgosłupowych) obowiązuje kierunek z dołu do góry. Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (druga jako obciążenie) raz po jednej, raz po drugiej stronie kręgosłupa, od kości krzyżowej do barku. Głaskanie możemy również wykonać dwoma rękami równocześnie po obu stronach kręgosłupa. Rozcieranie - prowadzimy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców II, III, IV obu rąk tak, aby przed palcami powstał fałd skórny. Najpierw rozcieramy po jednej stronie kręgosłupa, a później po drugiej. Piłowanie małe - obie ręce układamy na kości krzyżowej kłębikami małych palców. Ręce zwrócone stronami dłoniowymi do siebie, w odległości około 4 centymetrów. Dłonie zbliżamy do siebie, między kłębikami utworzy się fałd skórny, który piłujemy wykonując rękami ruchy w strony przeciwne (ruchy piłowania). Gdy fałd skórny wysunie się spod kłębików, rękę leżącą wyżej przesuwamy w górę, a znajdującą się niżej dosuwamy do niej. Powstanie ponownie fałd skórny, który piłujemy itd. aż do karku. Chwyt piłowania stosujemy przez środek kręgosłupa. Piłowanie duże - sposób masowania jak przy piłowaniu małym. Duże piłowanie wykonujemy kciukami i wskazicielami, zbliżając ręce stronami grzbietowymi do siebie. Chwyt śrubowania - posługujemy się w tym celu opuszkami palców II, III, IV jednej ręki. Jedną rękę stroną dłoniową przykładamy prostopadle do kręgosłupa na wysokości kości krzyżowej. Chwyt śrubowania stosujemy w najbliższym otoczeniu wyrostków kolczystych kręgosłupa po stronie przeciwnej. Stojąc z lewej strony pacjenta śrubowanie wykonujemy opuszkami palców II, III, IV prawej ręki, po stronie prawej kręgosłupa. Chcąc wykonać śrubowanie opuszkami palców po stronie lewej kręgosłupa, musimy stanąć po prawej stronie pacjenta i masować lewą ręką. Aby przy śrubowaniu nie przechodzić na drugą stronę leżanki, możemy wykorzystać do tego opuszkę kciuka. Chwyt śrubowania przeprowadzamy od kości krzyżowej do karku. Chwyt nadkolcowy - wykonujemy kciukami i wskazicielami obu rąk przez środek kręgosłupa. Palce ustawiamy na odcinku krzyżowo-lędźwiowym kręgosłupa, następnie chwytamy palcami fałd skórny podłużny, kolejno zbliżamy palce obu rąk do siebie i powstaje fałd skórny poprzeczny. Oba fałdy tworzą„krzyż", który „przełamujemy" wykonując rękami ruchy w strony przeciwne. W trakcie „przełamywania" tych fałdów stosujemy również rozcieranie w formie ruchów okrężnych, opuszkami kciuków i wskazicie-li. Po wykonaniu chwytu w okolicy wyrostka kolczystego przesuwamy ręce na wyrostek położony wyżej.

( hwyt rolowania - zwany myszką wykonujemy kciukami i palcami II, III, I obu rąk chwytając fałd skórny i przesuwając go od kości krzyżowej do hu ku po jednej i po drugiej stronie kręgosłupa. ( hwyt posuwania - przeprowadzamy w formie ruchów falujących, kłębem kcii k a. Kłąb kciuka przykładamy jak najbliżej kręgosłupa i przesuwamy ( w górę uciskając mięśnie. Po przesunięciu kłębu kciuka (około 4 ccnlym Iry) w górę zwalniamy ucisk mięśni i ręka wraz z naciągniętą skórą sami c/.ynnie przesuwa się w dół (około 2 centymetrów). Chwyt posuwania ni sujemy po obu stronach kręgosłupa. C "Itwyt pociągania - przeprowadzamy opuszkami palców II i III jednej ręki. Pi cc II i III w kształcie litery „V" przykładamy na wyrostki poprzeczne l, Wyrostki kolczyste poszczególnych kręgów znajdują się między palcan Druga ręka (jako obciążenie) leży na ręce prowadzącej. Ruch pociągon odbywa się dogłowowo, każdorazowo pomiędzy dwoma wyrostkami p< pr/.ecznymi kręgów. Mftftu>. grzbietu Sloimy z lewej strony pacjenta, na wysokości odcinka lędźwiowego i przcpr Wml/amy masaż na stronie przeciwnej grzbietu stosując wszystkie techniki. I Wykonaniu masażu jednej strony grzbietu przechodzimy na druga stronę. (itftftkitnic podłużne - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rq od pośladka do barku, w kilku pasmach. unie poprzeczne - przeprowadzamy stronami dłoniowymi obu rąk, od lir pachowej środkowej do kręgosłupa. Głaskanie rozpoczynamy na dolny odcinku lędźwiowym grzbietu przesuwając pasmo obok pasma w górę < pośladka do barku. cranie podłużne - wykonujemy w formie ruchów okrężnych, opuszka! pulców obu rąk, od pośladka do barku. ;lcrume poprzeczne - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych, op »/.kami palców II-V jednej ręki (druga ręka jako obciążenie), od linii p chowej środkowej do kręgosłupa. Rozcieranie wykonujemy pasmo ob< pasma przesuwając palce od pośladka do barku. |f śrubowanie podłużne - wykonujemy w formie ruchów półkolistych, stron mi dłoniowymi palców II-V jednej ręki (druga ręka jako obciążenie), w ki ku pasmach. /•nic podłużne - przeprowadzamy kciukami i palcami II, III, IV obu n chwytając fałd skórny i przesuwając go od pośladka do barku, w kilku p •mach.

anie poprzeczne - sposób wykonania jak wyżej. Rolowanie poprzeca przeprowadzamy od linii pachowej środkowej do kręgosłupa, pasmo otx pasma, od pośladka w kierunku barku.

Masaż okolicy łopatkowej Masaż mięśnia podłopatkowego (chwyt podłopatkowy) - przy masażu prawe | okolicy łopatkowej lewą rękę podkładamy pod staw barkowy prawy i lek ko go unosimy. Prawą rękę wsuwamy między łopatkę a klatkę piersiowy na wysokości dolnego kąta łopatki, od strony jej brzegu przyśrodkowego Masujemy mięsień podłopatkowy wykonując rozcieranie oraz wibrację. Masaż dolnego kąta łopatki - lewą ręką trzymamy staw barkowy i pociągamy obręcz barkową w kierunku kręgosłupa, dzięki czemu łopatka ustawia się w pozycji „skrzydełkowej". Kciukiem i wskazicielem prawej ręki chwytamy dolny kąt łopatki i przeprowadzamy ruchami okrężnymi rozcieranie z przesuwaniem skóry. Masujemy dolny kąt oraz najbliższe jego otoczenie. Masaż przyśrodkowego brzegu łopatki - lewą ręką utrzymujemy łopatkę w pozycji „skrzydełkowej". Kciukiem prawej ręki wykonujemy ruchami okrężnymi rozcieranie z przesuwaniem skóry. Masujemy po przyśrodkowym brzegu łopatki od dolnego kąta łopatki do górnego. Masaż mięśnia nadgrzebieniowego - opuszkami palców II, III, IV prawej ręki przeprowadzamy ruchami okrężnymi rozcieranie z przesuwaniem skóry, od tylnej strony stawu barkowego nad grzebieniem łopatki, wzdłuż górnego brzegu łopatki, do górnego kąta łopatki. Masaż mięśnia podgrzebieniowego - sposób wykonania jak wyżej. Rozcieranie wykonujemy od tylnej strony stawu barkowego, pod grzebieniem łopatki, do przyśrodkowego brzegu łopatki. Masaż bocznego brzegu łopatki - sposób wykonania jak wyżej. Rozcieram; boczny brzeg łopatki, od tylnej strony stawu barkowego do dolnego k łopatki. Na zakończenie opracowania grzbietu przeprowadzamy wibrację grzbie całą dłonią, w kilku pasmach.

2.2.2. Opracowanie miednicy Opracowanie miednicy przeprowadzamy w dwóch etapach. W pierwszy etapie pacjent leży na brzuchu; masujemy kręgosłup, grzbiet, kość krzyżową o: pośladki. W drugim etapie pacjent zmienia pozycję na siedzącą; masujemy bienie biodrowe, mięśnie biodrowo-lędźwiowe oraz stosujemy wstrząsanie mii dnicy. Masaż kręgosłupa Masaż kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku lędźwiowym. Masaż grzbietu Masaż grzbietu wykonujemy na odcinku lędźwiowym. Najpierw stosuj wszystkie techniki masujemy grzbiet po jednej stronie, stojąc po stronie przeciw

iMcpnie przechodzimy na drugą stronę leżanki i przeprowadzamy masa; tu n.i stronic przeciwnej. kości kr/y/owej K mu k r/y /.ową masujemy w trzech pasmach po stronie prawej i w trzech p< <sj Pasmo środkowe jest wspólnym pasmem dla stron prawej i lewej. l'*Mtto środkowe - przebiega wzdłuż grzebienia krzyżowego pośrodkowego l**»mo pośrednie - ciągnie się wzdłuż grzebienia krzyżowego pośredniego K* uło/ony bocznie i skośnie od grzebienia krzyżowego pośrodkowego. oc/ne masujemy wzdłuż grzebienia krzyżowego bocznego, któr hm /nic i skośnie od grzebienia krzyżowego pośredniego. masażu kości krzyżowej wykorzystujemy głaskanie i rozcieranie z prze Irm lałdu skórnego. Masaż wykonujemy kciukiem, z dołu do góry. l pośladków Mft*jiS pośladków przeprowadzamy w następujących kierunkach: «M| gr/cbienia biodrowego do kości krzyżowej, <x! kolca biodrowego przedniego górnego w stronę kości kulszowej (s>o dr k pośladka), l okolicy krętarza większego kości udowej do szpary pośladkowej na całe tinokości pośladka, w kilku pasmach. ośladków można również wykonywać gdy pacjent jest w pozycji się wOwc/.as masujemy tylko w dwóch pierwszych pasmach. Przy masazi ,ów stosujemy techniki: ir wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk albo jed na rcka., wtedy druga stanowi obciążenie, ic przeprowadzamy ruchami okrężnymi z przesuwaniem fałdu skói nt go, opuszkami palców II-V jednej ręki, a druga ręka stanowi obciążeni* y. ro/.cieraniem - wykonujemy opuszkami palców II-V jednej ręki. Pod stosowania wibracji równocześnie robimy ruchy okrężne. Pozycja siedząca grzebieni biodrowych grzebieni biodrowych przeprowadzamy od kolców biodrowych przed §6mych do stawów biodrowo-krzyżowych. Wykonujemy rozcierani wanicm fałdu skórnego opuszkami palców II, III, IV obu rąk, równoczc po obu stronach. mięśni biodrowo-lędźwiowych mięśni biodrowo-lędźwiowych wykonujemy od górnego brzegu kość przesuwając ręce wzdłuż pachwin, bokiem kolców biodrowych przed dolnych i górnych, po grzebieniach biodrowych do stawów biodrowokrz) , Masujemy równocześnie po obu stronach stosując techniki: te wykonujemy opuszkami palców II, III i IV obu rąk, J

rozcieranie - przeprowadzamy ruchami okrężnymi / pi/.osuwaniem fałdu skórnego opuszkami palców II, III i IV obu rąk, wibrację - masujemy opuszkami palców II, III i IV obu rąk. Aby dokładnie rozmasować mięśnie biodrowe musimy zastosować chwyt na mięśnie biodrowe. Stopniowo wsuwamy dłonie w miednicę na stronę brzuszną talerzy miednicznych i wykonujemy głaskanie i rozcieranie dostosowując siłę masażu do odczuć pacjenta. Wstrząsanie miednicy Siedzimy z tyłu za pacjentem. Oburącz chwytamy za talerze biodrowe, wykonujemy krótkie, energiczne, naprzemienne ruchy rękami w strony przeciwne. Wstrząsanie miednicy możemy wykonać innym sposobem. Dłonie kładziemy płasko na brzuchu pacjenta, następnie przesuwamy je w kierunku kręgosłupa z równoczesnym nawróceniem i staramy się je umieścić między dolnymi żebrami a miednicą. Rękami wykonujemy ruchy falowania na boki i jednocześnie przesuwamy je do tyłu w kierunku kręgosłupa.

2.2.3. Opracowanie klatki piersiowej Opracowanie klatki piersiowej przeprowadzamy w pozycji leżenia pacjenta na brzuchu oraz w pozycji siedzącej. Gdy pacjent leży na brzuchu masujemy kręgosłup, grzbiet, okolicę łopatkową oraz mięśnie czworoboczne. W pozycji siedzącej wykonujemy masaż mostka, mięśni międzyżebrowych oraz stosujemy sprężynowanie klatki piersiowej i wibrację. W poszczególnych przypadkach chorobowych (choroby serca i płuc) masaż segmentarny wykonujemy tylko w pozycji siedzącej pacjenta. Masaż kręgosłupa Masaż kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku piersiowym. Masaż grzbietu Masaż grzbietu wykonujemy na odcinku piersiowym, najpierw po jednej stronie, a później po drugiej. Masaż okolicy łopatkowej Masaż przeprowadzamy najpierw po jednej stronie, a później po drugiej. Masaż mięśni czworobocznych Przy masażu mięśni czworobocznych pacjent leży na brzuchu, dłonie podkłada pod czoło. Masaż przeprowadzamy w dwóch pasmach: pasmo dolne - rozpoczynamy między łopatką a kręgosłupem i kończymy na barku, pasmo górne - masujemy od stawu barkowego przez bark, kark do potylicy. W paśmie dolnym wykonujemy głaskanie oraz rozcieranie z przesuwaniem fałdu skórnego.

W paśmie górnym stosujemy głaskanie, rozcieranie z przesuwaniem ora; , ni.ii.iMK'. Mięsień czworoboczny masujemy najpierw po jednej stronie ,-../mr| po drugiej. P o z yc j a s i ed z ąc a MMIII/ mostka Masa/, mostka przeprowadzamy w trzech pasmach z dołu do góry, a mianc • i, tr pi/e/. środek mostka oraz wzdłuż stron bocznych mostka. <M««kanir wykonujemy opuszkami palców IMV jednej ręki. fto/t irianie - masujemy ruchami okrężnymi z przesuwaniem fałdu skórncg opus/karni palców II-IV jednej ręki. mięśni międzyżebrowych Masa/, mięśni międzyżebrowych przeprowadzamy od linii mostkowej w pnw UTKIU.K h międzyżebrowych do kręgosłupa. Najpierw masujemy mięśnie po jcc B») tironic, a później po drugiej. Masaż rozpoczynamy od dolnych przestrzel §Wf«l/y/ebrowych i przesuwamy ręce pasmami w górę. łkanie - wykonujemy opuszkami palców II, III, IV jednej ręki. ie - masujemy ruchami okrężnymi z przesuwaniem fałdu skórncg opus/karni palców II, III, IV jednej ręki. u ja przeprowadzamy wibrację labilną opuszkami palców II, III, IV jc< nr) ręki. Cynowanie klatki piersiowej Iloimy albo siedzimy za pacjentem i opieramy jego plecy o naszą klatkę pić rą Pr/.ykładamy dłonie do stron przednio-bocznych klatki piersiowej pacjci Polecamy, aby pacjent głośno oddychał ustami, na szczycie wydechu ucisk klfttkr piersiową dobrzusznie, zmniejszając jej objętość. W momencie wd •wnlniumy ucisk na klatkę piersiową, przez co gwałtownie zwiększa się j lott. Technikę sprężynowania przeprowadzamy nie więcej niż 5 razy ; <Ju na możliwość przewentylowania płuc, co byłoby niekorzystne dla p

racju klatki piersiowej Na luikończenie opracowania klatki piersiowej wykonujemy wibracje labiln iy przeprowadzić ją z dołu do góry, od linii mostkowej i pasmami przei ty ręce w kierunku kręgosłupa. Wibrację możemy stosować od linii mostk i do kręgosłupa rozpoczynając od dolnej części klatki i zmierzając do góm

Opracowanie karku, potylicy i głowy Kark, potylicę i głowę masujemy u pacjenta leżącego na brzuchu, a takie l idiąco. W pierwszym położeniu wykonujemy masaż kręgosłupa, grzbicl

okolicy łopatkowej oraz mięśni czworobocznych i karku. W po/y ej i siedzącej masujemy mięśnie mostkowo-objczykowo-sutkowate, potylicę oraz głowę. Masaż kręgosłupa Masaż kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku piersiowym. Masaż grzbietu Masaż grzbietu wykonujemy na odcinku piersiowym, po obu stronach. Masaż okolicy łopatkowej Masaż mięśni czworobocznych i karku Pozycja siedząca Masaż mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowatych Masaż tych mięśni należy wykonywać ostrożnie, ze względu na nerwy splotu szyjnego, które znajdują się w połowie wysokości tylnego brzegu mięśni. Pacjent siedzi na krześle, a masażysta stoi za nim. Podczas masażu lewego mięśnia pacjent lekko skręca głowę w prawą stronę, natomiast prawy mięsień masujemy przy lekko skręconej głowie pacjenta w lewą stronę. Głaskanie - wykonujemy opuszkami palców jednej ręki od mostka po mięśniu, aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej. Rozcieranie - masujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkami palców jednej ręki, od mostka po mięśniu, aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej. Masaż potylicy Pacjent siedzi na krześle. Masażysta staje z przodu pacjenta i jego czoło opiera o swój brzuch. Opuszkami trzecich palców wykonuje ruchami okrężnymi rozcieranie z przesuwaniem skóry. Masaż odbywa się od wyrostków sutkowatych po potylicy do kręgosłupa. Masaż głowy Masaż głowy obejmuje masaż czoła, części owłosionej głowy oraz gałek ocznych. Stajemy z tyłu za pacjentem. Głaskanie czoła - wykonujemy od środka czoła na boki do skroni. Rozcieranie czoła - masujemy od środka czoła na boki do skroni stosując ruchy okrężne z przesuwaniem fałdu skórnego opuszkami palców II-V obu rąk. Rozcieranie środka głowy - przeprowadzamy od czoła do potylicy wykonując ruchy okrężne z przesuwaniem fałdu skórnego opuszkami palców obu rąk. Rozcieranie stron bocznych głowy - wykonujemy od skroni nad uszami do potylicy stosując ruchy okrężne z przesuwaniem fałdu skórnego opuszkami palców obu rąk. Głaskanie gałek ocznych - masujemy opuszkami trzecich palców od kącików przyśrodkowych na zewnątrz.

' 2 . 5 . ()pracowanie kończyn dolnych Opracowanie kończyn dolnych obejmuje masaż kręgosłupa, grzbietu, koi 11/s/owi-), pośladków pacjenta leżącego na brzuchu. Następny etap lo mu.i ai/rłwni biodrowych oraz wstrząsanie miednicy w pozycji siedzącej. U pacjc u Ir/.urgo na plecach masujemy kończyny dolne. Mima/ kręgosłupa Masa/ kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku lędźwiowym. MIMU) grzbietu Masa/, grzbietu wykonujemy na odcinku lędźwiowym, po obu stronach. M*»M> kości krzyżowej Masa/, mięśni pośladkowych

P o z yc j a s i e d z ą c a Masa/ grzebieni biodrowych W*lr/.;\sanie miednicy P o z y c j a l e ż ą c a na p l e c a c h •*«> kończyny dolnej |NM| sław kolanowy podkładamy wałek, aby można było masować równoc • Miony przednią i tylną kończyny dolnej. •ta* udu l*!/, c prowadzamy masaż od stawu kolanowego do pachwiny, stawu biodro\ l fałdu pośladkowego. lanie wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk. i'irranie - masujemy ruchami okrężnymi przesuwając fałd skórny opuszkę palców II-V obu rąk. Ilalmuc - przeprowadzamy chwytami „szczypcowym" i „kleszczowym" o! r«c/., naprzemiennie. iowanic - wykonujemy stronami dłoniowymi obu rąk. cju - stosujemy wibrację labilną w kilku pasmach. utuwu kolanowego i dołu podkolanowego. lanie - masujemy stronami dłoniowymi obu rąk. taranie rzepki - wykonujemy ruchami okrężnymi, za pomocą kciuki pr/cz środek rzepki w górę, następnie bokami w dół, do punktu wyjści taranie stron bocznych stawu kolanowego przeprowadzamy ruchi okrężnymi, za pomocą opuszków palców obu rąk iranie stron bocznych dołu podkolanowego - masujemy opuszkami pale obu rąk, którymi wykonujemy ruchy okrężne równocześnie po obu stroni

Masaż podudzia Masaż podudzia przeprowadzamy od stawu skokowego do stawu kolanowego i dołu podkolanowego. Stosujemy głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i wibra cję, które wykonujemy podobnie jak na udzie. Masaż stawu skokowego Masujemy wokół kostek bocznej i przyśrodkowej oraz między kostkami stosując rozcieranie w formie ruchów okrężnych. Masaż stopy Stopę masujemy w następującej kolejności: głaskanie strony grzbietowej stopy, rozcieranie strony grzbietowej stopy, głaskanie strony podeszwowej stopy, rozcieranie strony podeszwowej stopy, ugniatanie strony podeszwowej stopy, ugniatanie stron bocznych stopy, rozcieranie głaszczące palców stopy.

2.2.6. Opracowanie kończyn górnych Opracowanie kończyn górnych przeprowadzamy w pozycji leżenia pacjenta na brzuchu oraz w pozycji siedzącej. U pacjenta leżącego na brzuchu masujemy kręgosłup, grzbiet, okolicę łopatkową oraz mięśnie czworoboczne. W pozycji siedzącej pacjenta wykonujemy masaż okolicy dołu pachowego i kończyny górnej. Masaż kręgosłupa Masaż grzbietu Masaż okolicy łopatkowej Masaż mięśni czworobocznych P o z y c j a si edząca Masaż okolicy dołu pachowego Masaż okolicy dołu pachowego przeprowadzamy w następujący sposób: siadamy z boku pacjenta, jego kończynę górną masowaną kładziemy na naszym barku. Jedną ręką masujemy z jednej strony, a drugą ręką z drugiej: • od przodu — brzegami mięśni piersiowego większego i mniejszego oraz brzegami mięśni dwugłowego ramienia i części przedniej naramiennego, • od tyłu - brzegami mięśni najszerszego grzbietu i obłego większego oraz brzegami mięśni trójgłowego ramienia i części tylnej naramiennego. Wykonujemy rozcieranie z przesuwaniem fałdu skórnego oraz ugniatanie, zbieżnie do środka dołu pachowego. Masaż kończyny górnej Masaż mięśnia naramiennego Przy masowaniu mięśnia naramiennego kończyna górna masowana przylega; do tułowia. Głaskanie - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk. Rozcieranie masujemy ruchami okrężnymi przesuwając fałd skórny opuszkami palców II, III, IV jednej ręki, w trzech pasmach.

, -111.11. mit* przeprowadzamy chwytem „szczypcowym" oburącz, naprzcmicn mi*, w trzech pasmach. .i.f.u ja wykonujemy wibrację labilną w trzech pasmach. ramienia Masa/, ramienia przeprowadzamy od stawu łokciowego do mięśnia naruniien .mic masujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki. M«I/I irtanic wykonujemy w formie ruchów okrężnych stroną dłoniową jedne »vki albo oburącz, naprzemiennie. Ugniatanie - przeprowadzamy chwytem „szczypcowym" oburącz, naprzemicr mc, najpierw po jednej stronie, a później po drugiej. Mu/omy ugniatać chwytem „kleszczowym" oburącz, naprzemiennie, obejmi |)i i iily obwód ramienia. Wałkowanie - masujemy stronami dłoniowymi obu rąk wykonując rękami ruch popr/eczne do osi długiej ramienia. ja wykonujemy wibrację labilną w kilku pasmach. i) stawu i dołu łokciowego l*i /y masażu dołu łokciowego kończyna górna masowana jest wyprostowtri lir tlrtwic łokciowym. Przeprowadzamy głaskanie oraz rozcieranie stron boci Ji dołu łokciowego. Staw łokciowy masujemy ruchami okrężnymi pr/enuwi fałd skórny. pr/edramienia MAKU/ przedramienia przeprowadzamy od stawu nadgarstkowego do staw Mowcgo. Gtankanic. Rozcieranie. Ugniatanie. Wibracja. dtuwu nadgarstkowego unie - wykonujemy w formie „bransolety" za pomocą kciuka i wskazicieli ?łf ranie - masujemy ruchami okrężnymi z jednej strony kciukami, a z dn gicj wskazicielami, na całej szerokości stawu. ręki masujemy w następującej kolejności: głaskanie kciukami grzbietu rek Leninie kciukami grzbietu ręki, głaskanie strony dłoniowej ręki, rozcierani ly dłoniowej ręki, ugniatanie strony dłoniowej ręki, ugniatanie kłębu kciuk a palca małego, głaskanie palców, rozcieranie palców, ugniatanie palcóv

7. Masaż powłok brzusznych Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, kończyn zgięte w stawach kolanowych, pod które podkładamy wałek. Stajemy po prawej stronie pacjenta, na wysokości jego wątroby.

Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniowy jednej ręki, w prawą stro nę (zgodnie z ruchem wskazówek zegara), od obwodu zmniejszając spiral nie ruchy do pępka. Następnie od pępka ruchy spiralnie zwiększamy. Rozcieranie - masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców od 11 V obu rąk, spiralnie w prawą stronę Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, naprze miennie. Chwytając fałd mięśniowy ugniatamy go od obwodu do pępka. Ugniatanie przeprowadzamy w 8 pasmach promieniście układających si<; od obwodu do pępka. Wibracja stabilna - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki przykładając ją centralnie do pępka. Głaskanie - masujemy jak na wstępie.

2.3. Badanie zmian odruchowych Podstawą skutecznego masażu segmentarnego jest precyzyjne zlokalizowanie wszystkich zmian odruchowych w celu ich usunięcia. Badaniem określamy zmiany odruchowe występujące w tkankach: skórnej, łącznej, mięśniowej oraz i okostnej. Ważne jest, aby podczas badania określić również „punkty maksymalne" położone w wyżej wymienionych tkankach. Przeprowadzenie efektywnego badania w poszczególnych tkankach zależy od doświadczenia masażysty oraz od jego dużego wyczucia palpacyjnego. W masażu segmentarnym nie powinno się stosować środków poślizgowych. Ułatwieniem przy lokalizacji zmian odruchowych są schematy oraz ich opisy! zamieszczone w rozdziale 2.5. Powiązania segmentowe poszczególnych stref sal zmienione nie na całej długości, lecz na pewnych odcinkach. Lokalizacja i roz4 miary tych zmian nie zawsze są stałe i mogą istnieć obszary położone daleko o4| ogniska choroby. Niekiedy podczas badania nie można stwierdzić stref odruchom j wych, ale mogą się one pojawić w czasie leczenia. W związku z powyższym każ-) dego pacjenta musimy traktować indywidualnie i każdorazowo masować wszystkie obszary, w których występują zmiany odruchowe.

2.3.1. Badanie zmian odruchowych w tkance skórnej Zmiany odruchowe w tkance skórnej charakteryzują się przeczulicą, czyli5 wrażliwością czuciową (strefa Heada), oraz zaburzeniami ukrwienia. Zmiany te manifestują się tępym bólem uciskowym, uczuciem pieczenia i napięcia. Techniki służące do określenia tych zmian w tkance skórnej: 1. Technika wzrokowa (wizualna) - musimy nauczyć się obserwować badaną skórę okolicy oraz całego ciała. Zwracamy uwagę czy występują: przebarwienia, zbyt duża bladość, suchość oraz potliwość skóry. Badanie prze-

piowad/amy przy dobrym oświetleniu naturalnym. Prawidłowe okrcslcni< st.mu skóry będzie pomocne w diagnostyce. l erhnika termiczna - różnice temperatury między symetrycznie położony t ni obs/.arami ciała możemy stwierdzić ze znaczną dokładnością dotykają Ki/.biciową stroną palców jednej ręki albo obu rąk. Należy pamiętać o tym aby ręka badająca nie była zimna. Miejscowy wzrost temperatury jest wy tukiem zwiększonego przepływu krwi, co może być następstwem stanu '/M palnego albo zaburzeń krążenia. i Technika igłowa - posługujemy się igłą lub szpilką, której ostry konie płasko przykładamy do badanej okolicy. Tak ułożoną igłę przesuwamy p< skor/.c wzdłuż segmentów oraz prostopadle do nich. W strefie nadwrużli wosci pacjent odczuwa takie delikatne przesuwanie jako bolesne. Druji sposób z zastosowaniem szpilki polega na przesuwaniu jej główki w kić nutkach jak wyżej. Łagodny dotyk w obszarze przeczulicy chory odczuw jako ostry i kłujący ból. 4 Technika fałdu skórnego - ujmujemy fałd skórny kciukiem i wska/icic lem, następnie przesuwamy go prostopadle do dermatomów. Należy y.wri i-K- uwagę na grubość fałdu oraz łatwość jego powstania i pr/csuwunu W polu przeczulicy fałd jest grubszy, trudniej go utworzyć i przesunąć. Pi i-jent przy fałdowaniu skóry odczuwa dotkliwy ból. Podobna metoda tworzenia fałdu skórnego polega na zagłębianiu pale tkorc i przesuwaniu go prostopadle do przebiegu segmentów. W miejscu nad f^tntlliwym palec z trudem zagłębia się, skóra gorzej się przesuwa i upodabnia »i tarki. Pacjent wówczas odczuwa przejmujący ból. Innym sposobem określenia stref przeczulicy za pomocą fałdu skórnego jei nic skóry kciukiem i wskazicielem. Po utworzeniu fałdu unosimy go i śc W strefach Heada chory czuje piekący albo tępy, ugniatający ból. 5, Technika dotykowa - aby zastosować ten sposób trzeba mieć odpowiedni doświadczenie i duże wyczucie palpacyjne. Metoda ta polega na delika nym dotykaniu opuszkami palców najbardziej powierzchownych warst' skóry. Badamy przesuwalność tych warstw skóry, które w miejscach stn pr/.cczulicy ulegają zmniejszeniu. ft. Technika łaskotania - używamy do tego celu lekkiego pędzelka albo piói ku puchowego, które delikatnie przesuwamy po skórze. W obszarach nać wrażliwości chory nie czuje łaskotania, ponieważ tak słaby bodziec w tyć miejscach nie jest odbierany.

7. Technika wywołania przekrwienia - opuszkami palców II-V obu rąk izyl ko i energicznie przesuwamy po skórze wzdłuż dermatomów oraz proiU padle do nich. W obszarach chorobowo zajętych na skórze może wystąpi ciemnoczerwone zabarwienie albo trudno będzie wywołać barwę blad(

czerwoną. Bladoczerwony kolor skóry po cncrgu /.nyin głaskaniu jest sta nem normalnym.

2.3.2. Badanie zmian odruchowych w tkance łącznej Zmiany odruchowe w tkance łącznej charakteryzują się obrzmieniami, wda. gnieniami oraz wgłębieniami, które umiejscawiają się w tkankach skórnej i pod skórnej, a także w powięzi podskórnej. Techniki umożliwiające stwierdzenie zmian odruchowych: 1. Technika wzrokowa (wizualna) - należy nauczyć się prawidłowego określania i wyszukiwania wyżej wymienionych zmian. Badania przeprowadzamy przy dobrym dziennym świetle. 2. Technika opukiwania według Grugurina - metoda ta polega na delikatnym uderzaniu po skórze pacjenta całą powierzchnią dłoniową trzeciego palca. Opukiwaniem można stwierdzić różnice w napięciach tkanki łącznej badanej części ciała. 3. Technika przesuwania - badanie wykonujemy płasko ułożoną dłonią ze zgiętymi palcami. Podczas przesuwania ręki po badanej okolicy opuszkami palców wywieramy lekki ucisk na skórę. W zmianach chorobowych możemy stwierdzić zmniejszoną elastyczność skóry, ograniczoną przesilwalność tkanki łącznej oraz występowanie oporu. 4. Technika fałdu skórnego - ujmujemy kciukiem i wskazicielem fałd skór-j ny i unosimy go prostopadle do osi długiej ciała. Przy zwiększonym pięciu tkanki łącznej unoszenie fałdu jest utrudnione. Niekiedy występujl trudności z uchwyceniem fałdu. Drugi sposób polega na chwytaniu kciukami i wskazicielami fałdów skórnych tak, aby z tych fałdów powst ,,krzyż". W miejscach zmian odruchowych wykonanie powyższej czynru ści będzie utrudnione albo zaznaczy się tylko ślad „krzyża". Inna metoda polega na przesuwaniu fałdu. Kciukami i wskazicielami ujmujemy fałd skórny i przesuwamy go prostopadle do segmentów. W strefu o wzmożonym napięciu tkanki łącznej wystąpią ograniczenia w przesuwaniu fałdu, a grubość wału skórnego będzie zmniejszona.

2.3.3. Badanie zmian odruchowych w tkance mięśniowej Zmiany odruchowe w tkance mięśniowej charakteryzują się przeczulicą bólową, wzmożonym napięciem, zaburzeniami ukrwienia oraz myogelozami. Badanie i lokalizację stref odruchowych przeprowadzamy przy rozluźnionych i mięśniach pacjenta znajdującego się w pozycji leżącej. Techniki ułatwiające określenie zmian w tkance mięśniowej:

l (H hnika w/.rokowa (wizualna) - musimy ocenić kształt i wielkość UIIIK .niema chorego. Różnice masy mięśniowej po obu stronach ciała hcda, \H n u mu- w rozpoznawaniu zaników oraz wzmożonego napięcia micśniowegi l «H hnika dotykowa-w stanach zapalnych obmacywanie mięśni opus/.k; mi palców może ujawnić obolałe strefy. Dotykiem wyraźnie powieks/i nrj',o mięśnia można stwierdzić ciastowatą konsystencję (przerost r/.cki m v ) zamiast prawidłowo sprężystej tkanki mięśniowej. I n hnika fałdu mięśniowego - chwytamy kciukiem i wskazicielcm lal mięśniowy, pozwalamy aby ten fałd wyślizgiwał się spod palców i poiei Kr m wskazującym staramy się ponownie go uchwycić. Zwięks/or wia/liwość mięśnia na ból (strefa Mckenziego) chory odczuwa jako siln; pt/rs/.ywający, kłujący albo uciskowy ból. Tedmika głębokiego rozcierania - wykonujemy głębokie okrężne rud pionowo ustawionymi palcami. Obszar o wzmożonym napięciu mieśni< wym charakteryzuje się zgrubieniem miejscowym. Ucisk tych miejsc p< woduje tępy, przeszywający ból oraz jeszcze większe napięcie micśniow I C H hnika przesuwania - polega na przesuwaniu palcami II - V po mi HMIU , poprzecznie do przebiegu włókien mięśniowych. Myogelo/.y naje// •w u-1 występują na brzegach mięśni i charakteryzują się zbitą konny Mci i \,\. Podczas uciskania pionowo ustawionymi palcami tych miejsc wym; k,i),\ si? one spod palców. Łatwo można je uchwycić, a na ściśnięcie re guj;i rozlanym bólem.

, Badanie zmian odruchowych w okostnej gminny odruchowe w okostnej charakteryzują się wgłębieniami, zgrubieni l om/ obrzmieniami. Badanie przeprowadza się przy rozluźnionych micśniai iwnjac palcami przykrywające okostną tkanki miękkie. Techniki stosowane do lokalizacji zmian w okostnej: 1. Technika przesuwania - opuszki palców jednej ręki albo obu rąk przykl damy do badanej okolicy. Pionowo ustawione palce przesuwamy po ok MMCJ. 2. Technika rozcierania - wykonujemy ruchy okrężne opuszkami palec jednej ręki albo obu rąk równocześnie przesuwając je po okostnej. Tymi metodami możemy stwierdzić występowanie miejsc powyższych zmi chowych, które będą reagowały bólem na ucisk. Bolesne miejsca są ski mechanicznego napięcia, a więc świadczą o zaburzeniach funkcji or katują, na kierunek zaburzeń czynnościowych.

2.3.5. Badanie „punktów maksymalnych" „Punkty maksymalne" są to miejsca występujące w skórze, w tkankach łąc/ nej i mięśniowej oraz w okostnej, które charakteryzują się dużą wrażliwości;; bólową. Bolesny punkt jest pochodzenia odruchowego. Lokalizacja „punktów maksymalnych" musi być przeprowadzana w pozycji leżącej chorego, przy ro/. luźnionych mięśniach. Techniki umożliwiające wyszukiwanie „punktów maksymalnych": 1. Technika kulkowa - określa bolesne punkty w skórze. Kulkę metalową o średnicy jednego centymetra przesuwamy z lekkim uciskiem po skórze badanej okolicy. W miejscach o wzmożonej wrażliwości odczuwamy silny, kłujący, biegnący w głąb ciała ból. 2. Technika uciskowa — za jej pomocą wyznaczamy „punkty maksymalne" w tkankach łącznej, mięśniowej oraz okostnej. Badanie przeprowadzamy uciskając skórę pionowo ustawionymi palcami. Miejsca „punktów maksymalnych" charakteryzują się kłującym bólem.

2.4. Przesunięcia odruchowe Przesunięcia odruchowe są to nieoczekiwane (niezamierzone) reakcje na masaż segmentamy, które mogą wystąpić w trakcie masażu albo po jego zakończeniu. Dolegliwości te mogą się pojawić w tych tkankach czy narządach, w których wcześniej nie występowały. Niezastosowanie się do głównych zasad terapii segmentarnej, czyli schematyczne (rutynowe) podejście do pacjenta, niedostosowanie siły masażu oraz nieuwzględnienie osobniczej odczynowości chorego na pewno doprowadzi do ujawnienia tych przesunięć odruchowych. Każdy masażysta ma obowiązek znać przesunięcia odruchowe oraz sposoby ich usunięcia, aby nie narażać pacjenta na dodatkowe dolegliwości (patrz rozdz. 2.5.).

2.5. Masaż segmentarny w wybranych jednostkach chorobowych Aby leczenie segmentarne było skuteczne, należy prawidłowo rozpoznać wszystkie odruchowe zmiany chorobowe i uwzględnić je podczas masażu. Musimy znać wskazania i przeciwwskazania do stosowania terapii segmentarnej, a także możliwości wystąpienia przesunięć odruchowych oraz sposoby ich likwidacji. Warunkiem powodzenia naszego działania leczniczego jest wykonanie najwłaściwszych rękoczynów, a także dostosowanie siły masażu do indywidualnej odczynowości chorego.

Th

Ryć. 20. Schemat zmian odruchowych przy migrenie i bólach głowy

SJ.l. Migrena i bóle głowy Nic wszystkie postacie migren i bólów głowy udaje się zlikwidować masaże l^nienłarnym, ale można zmniejszyć skłonności do skurczów naczyniowych, /•burzenia naczynioruchowe mózgu (migrena właściwa) są podatne na lei pil tegmentarną, która skraca fazę bólową oraz zmniejsza liczbę napadów. M |il likwiduje objawy towarzyszące, takie jak wymioty i nudności. Aby leczenie było skuteczne, ważne jest ustalenie przyczyny schorzenia or trykluczcnie organicznych zmian śródczaszkowych. /jiuuny odruchowe występują w segmentach szyjnych i piersiowych po ol HNmach kręgosłupa, oraz na klatce piersiowej (ryć. 20). EfltUmy w tkance skórnej • okolica karku C3 - C4

• pomiędzy łopatkami Th3 - Th5 • po obu stronach kręgosłupa Th8 - Th9 • poniżej obojczyków Th2 Zmiany w tkance łącznej • okolica potylicy i karku C3 - C4 • między łopatkami Th3 - Th6 • grzbietowe segmenty skórne ThlO - Thl l • powyżej obojczyków C3 - C4 • klatka piersiowa w linii sutkowej Th3 - Th4 Zmiany w tkance mięśniowej • mięśnie potyliczne poprzeczne C3 • mięśnie płatowe głowy C3 • mięśnie czworoboczne C3 - C4 • mięśnie równoległoboczne Th3 - Th6 • mięśnie podgrzebieniowe Th3 • mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowate C3 • mięśnie piersiowe większe - część obojczykowa Th2 • mięśnie piersiowe większe - część mostkowo-żebrowa Th3 - Th4 Zmiany okostnowe • kresa karkowa górna C2 • kresa karkowa dolna C3 • wyrostki barkowe łopatek Th2 • łopatki Th2 - Th6 „Punkty maksymalne" • kresa karkowa dolna C3 • okolica skroni C2 • mięśnie podgrzebieniowe Th3 • mięśnie piersiowe większe - część podobojczykowa Th2

Wskazania do masażu • • • • •

migreny, bóle głowy na tle chorób reumatycznych, bóle głowy na tle zmian chorobowych w odcinku szyjnym kręgosłupa, bóle głowy wywołane chorobami narządów wewnętrznych, bóle głowy po urazie czaszki i wstrząśnieniu mózgu (po wykluczeniu zmian ogniskowych).

Przeciwwskazania do masażu • zmiany zapalne i nowotworowe mózgu, • guzy mózgu,

/upalenie opon mózgowo-rdzcniowych, tętniaki, obr/ck mózgu, w/.możone ciśnienie śródczaszkowe, /.unik mózgu, hole głowy spowodowane zaburzeniami przemiany materii. l r< hniku masażu l ()kreślenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach IN) umiejscowieniu tych zmian odruchowych przystępujemy do m a,s u/u | tjrnt.i le/acego na brzuchu. Pierwsze masaże (4-6 zabiegów) przeprowadzał l*i\vuT/.diownie dostosowując siłę poszczególnych technik do odczuć pucjcn .V M usaż kręgosłupa V M usaż grzbietu po obu stronach 4 M usaż okolicy łopatkowej po obu stronach Ir/.cli są trudności z chwytem podłopatkowym i rozmasowaniem mic-ft pmlłopatkowego, nie należy stosować tego chwytu na siłę, gdyż po kilku mu Im h grzbietu będziemy mogli go wykonać. Należy ostrożnie przeprowadzić r ctfMnic mięśnia podgrzebieniowego ze względu na występowanie w tym ni imu ..punktu maksymalnego". l*o usunięciu napięć powierzchownych w segmentach piersiowych nit grał* it* pi /.ystępujemy do opracowania zmian w warstwach głębiej położonych o f l DUM odruchowych umiejscowionych w segmentach piersiowych klalki pień Wtj, a także w segmentach położonych wyżej. /abicg każdorazowo rozpoczynamy od masażu kręgosłupa, grzbietu i oki ty łopatkowej. l) pacjenta leżącego na brzuchu, z rękami położonymi pod czołem, może prnrprowadzić masaż mięśni czworobocznych i karku. 5. M usaż mięśni czworobocznych i karku Pr/y rozcieraniu dolnego pasma musimy zwrócić szczególną uwagę na ok' Cf miedzy łopatką a kręgosłupem. Przy rozcieraniu i ugniataniu wału mięśni czworobocznych C3-C4 nal Hopwowo zwiększać siłę masażu. P o z yc j a s i e d z ą c a W pozycji siedzącej przeprowadzamy masaż mięśni piersiowych większ od mostka, w kierunku pachy i linii pachowej środkowej. 6. Masaż mięśni piersiowych większych: • głaskanie, • rozcieranie z przesuwaniem, • ugniatanie.

Przy masażu części podobojczykowej mięśni piersiowych większych należy dostosować siłę z jaką masujemy do odczuć pacjenta, ze względu na „punkty ma ksymalne" występujące w tej części. 7. Masaż mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowatych 8. Masaż potylicy Rozcieranie z przesuwaniem przeprowadzamy od wyrostków sutkowatych po potylicy do kręgosłupa, równocześnie po obu stronach. Ze względu na strefy bólowe występujące w okolicy potylicznej masaż należy dostosować do odczuć pacjenta. Stopniowo zwiększamy siłę rozcierania, od delikatnych ruchów do silnych, aż do likwidacji stref bólowych. 9. Masaż głowy Przy masażu czoła szczególną uwagę zwracamy na okolicę łuków brwiowych. Przy rozcieraniu z przesuwaniem fałdów skórnych głowy pamiętamy o okolicy skroniowej, gdzie występują „punkty maksymalne" oraz o okolicy potylicy, którą dokładniej masujemy. Siłę masażu należy dostosować do odczuć pacjenta. Przesunięcia odruchowe 1. Przy masażu mięśni nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego mogą wystąpić drętwienia i mrowienia kończyn górnych. Należy przeprowadzić masaż okolicy dołu pachowego (rozcieranie, ugniatanie).: 2. Przy masażu karku mogą pojawić się bóle i zawroty głowy oraz senność, j Wskazane jest rozcieranie skroni, głaskanie i rozcieranie czoła oraz głaskanie gałek ocznych. 3. U osób ze schorzeniami serca, przy masażu pasma dolnego mięśnia czwo-j robocznego po stronie lewej, może wystąpić napad dusznicy bolesnej. Powinno się wykonać masaż okolicy mostkowej po stronie lewej (głaskanie,] rozcieranie) oraz masaż dolnego brzegu klatki piersiowej od linii mostkowej do kręgosłupa (głaskanie, rozcieranie, wibracja). 4. Masaż kresy karkowej dolnej może wywołać nudności. Zaleca się rozcieranie dolnego kąta lewej łopatki. U w a gi ko ń co w e 1. Masaż przy migrenie i bólach głowy wykonujemy co drugi dzień. 2. Czas trwania jednej sesji wynosi 20-30 minut. 3. Skuteczna liczba masaży to 10-20 zabiegów.

2.5.2. Choroby kręgosłupa Zmiany odruchowe w chorobach kręgosłupa mogą występować w segmentach wzdłuż kręgosłupa oraz w innych segmentach, w zależności od umiejsco-j wienia się zmian chorobowych (ryć. 21). Zmiany w tkance skórnej • wzdłuż kręgosłupa - po obu stronach C4, Th4 - Th6, Th 10 -Th 12, L l -L2

Ryć. 21. Schemat zmian odruchowych w chorobach kręgosłupa

my w tkance łącznej w/,dłuż kręgosłupa - po obu stronach C4, Th2 - Thl2, LI - L2 my w tkance mięśniowej mięśnie płatowe głowy C3 mięśnie czworoboczne C3 - C4 mięśnie prostowniki grzbietu C3 - C4, Th3 - Th5, ThlO - Thl2, LI - L mięśnie najszersze grzbietu Th4 - Th6, Thl l - Th 12, LI mięśnie pośladkowe wielkie S l - S3 mięśnie biodrowo-lędźwiowe Thl l - Thl2, LI iny okostnowe wyrostki kolczyste łopatki

• kość krzyżowa • kości biodrowe • kości kulszowe • krętarze większe kości udowych • mostek • żebra • spojenie łonowe „Punkty maksymalne" • mięśnie czworoboczne - część szyjna • między łopatkami a kręgosłupem • w obrębie części lędźwiowej kręgosłupa • w obrębie pośladków

Wskazania do masażu • • • •

złamania i zwichnięcia kręgosłupa, zmiany zwyrodnieniowe chrząstek i stawów kręgosłupa, przewlekłe zapalenie stawów kręgosłupa, wady postawy.

Przeciwwskazania do masażu • choroby nowotworowe rdzenia i kręgosłupa, • ostre stany zapalne rdzenia kręgowego, • ropnie rdzenia kręgowego, • ostre stany zapalne stawów i tkanek miękkich kręgosłupa. Technika masażu 1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Po zlokalizowaniu zmian odruchowych masujemy pacjenta, najpierw leżące- j go na brzuchu, a później w pozycji siedzącej. 2. Masaż kręgosłupa Te techniki i chwyty, które powodują ból należy przy pierwszych zabiegach! wyeliminować, a siłę masażu dostosować do indywidualnych odczuć chorego. 3. Masaż grzbietu po obu stronach Przy masażu grzbietu należy szczególną uwagę zwrócić na segmenty Thll -LI oraz Th4 - Th6 i dokładniej te okolice rozmasować. 4. Masaż kości krzyżowej Okolica kości krzyżowej w chorobach kręgosłupa jest wrażliwa na ucisk i dlatego należy stopniowo zwiększać siłę masażu. 5. Masaż pośladków

l ' t /Y masażu pośladków tr/eba dokładniej wymasować okolice kości biodro . h poili/.ej grzebieni biodrowych oraz okolice krętarzy większych kości udo .. , kh f» Masa/ okolicy łopatkowej po obu stronach t 'h wy t podłopatkowy i rozmasowanie mięśnia podłopatkowego przy picrw m«h /abiegach mogą sprawiać kłopoty. Siłę masażu dostosowujemy do indywi *l»u»l»u\ h odczuć pacjenta. Masując mięsień podgrzebieniowy stopniowo zwick siłc rozcierania. f Masaż mięśni czworobocznych i karku ł'i/y rozcieraniu strefy między kręgosłupem a łopatkami należy masaż dosta *,u do odczuć chorego, ze względu na występowanie „punktów maksymal l'i/y rozcieraniu i ugniataniu wału mięśnia czworobocznego stopniow rlcks/-»my siłę masażu. Pozycja siedząca H Masaż mięśni biodrowo-lędźwiowych l*i/y wykonaniu rozcierania szczególną uwagę zwracamy na spojenie łonow tf*/ tu gr/ebienie biodrowe. Po kilku zabiegach wprowadzamy chwyt na mi( f biodrowe. U Wstrząsanie miednicy 10 Masaż mostka i jąć rozcieranie oraz miejscowe ugniatanie pamiętamy o połać żeniąc tik a /. żebrami. 11. Masaż mięśni międzyżebrowych 12. Sprężynowanie klatki piersiowej Hiniccia odruchowe 1. l*r/.y rozcieraniu mięśni nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego moż wystąpić drętwienie lub mrowienie kończyny górnej. Mule/y wykonać masaż okolicy dołu pachowego (rozcieranie, ugniatanie) 2. Podczas masażu karku i segmentów szyjnych mogą pojawić się bóle i zi wroty głowy,. Powinno się przeprowadzić masaż skroni (rozcieranie) oraz głaskanie gałę lycli.

U osób ze schorzeniami serca, przy masażu pasma dolnego mięśnia czwc robocznego po stronie lewej, może wystąpić napad dusznicy bolesnej. Zł lecą się wykonanie masażu okolicy mostkowej po stronie lewej (głaiki nic, rozcieranie) oraz masażu dolnego brzegu klatki piersiowej od lin mostkowej do kręgosłupa (głaskanie, rozcieranie, wibracja). Masaż połączeń mostka z żebrami może wywołać uczucie pragnień! i dławienia.

Należy przeprowadzić masaż okolicy wyrostka kolc/.ysiego VII kręgu szyjnego (głębokie głaskanie, rozcieranie). 5. U osób ze schorzeniami żołądka, po masażu mięśnia podgrzebieniowego lewego mogą wystąpić bóle żołądka. Wskazany jest masaż dolnego brzegu klatki piersiowej po stronie lewej (głaskanie, rozcieranie, wibracja). 6. Przy masażu grzbietu (część dolna) oraz miednicy mogą się pojawić bóle w okolicy pęcherza moczowego. Konieczne jest masowanie powłok brzusznych. Uwagi k o ń c o w e 1. Masaż przeprowadzamy 3 razy w tygodniu. 2. Czas trwania jednego zabiegu wynosi 25-35 minut. 3. Jeżeli 10 zabiegów nie zlikwiduje zmian odruchowych, leczenie należy przedłużyć o 10 masaży. 4. W razie wykonania zbyt dużej liczby zabiegów możemy spowodować wystąpienie nowych zmian odruchowych. Należy zastosować przerwę 14dniową, po której możemy przystąpić do następnej serii masaży.

2.5.3. Rwa kulszowa Zmiany odruchowe (dla strony prawej) stwierdza się w następujących segmentach (ryć. 22): Zmiany w tkance skórnej • okolica lędźwiowa LI - L2 • okolica krętarza większego L3 • dół podkolanowy S l - S2 • pasmo biodrowe L3 • pasmo piszczelowe L5 Zmiany w tkance łącznej • okolica lędźwiowa LI - L2 • wzdłuż fałdu pośladkowego S2 - S3 • dół podkolanowy S l - S2 • łydka S1-S2 • udo - część przednia L2 i L3 • strona boczna podudzia L5 Zmiany w tkance mięśniowej • mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy Thll-Thl2po stronie chorej LI - L2 po stronie przeciwnej • mięsień biodrowy Thl2 - LI • mięsień pośladkowy wielki S l - S3 • mięsień podeszwo wy S l - S 3

Ryć. 22. Schemat zmian odruchowych przy rwie kulszowej (prawostronnej)

• mięsień brzuchaty łydki S l - S3 • mięsień krawiecki L2 — L3 • mięsień piszczelowy przedni L5 £miuny okostnowe • kość krzyżowa • kość kulszowa • krętarz większy kości udowej

• spojenie łonowe „Punkty maksymalne" • mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy po stronie przeciwnej • mięsień podeszwowy • mięsień brzuchaty łydki

- mięsień piszczelowy przedni

Wskazania do masażu -

zmiany zniekształcające lub gośćcowe kręgosłupa, choroby miednicy, choroby narządów wewnętrznych, przepukliny lub wypadnięcia jądra miażdżystego.

Przeciwwskazania do masażu - stany ostre i podostre rwy kulszowej, - choroby nowotworowe, - wysoka temperatura ciała. Technika masażu 1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Po zlokalizowaniu zmian odruchowych przystępujemy do masażu pacjenta leżącego na brzuchu. W drugim etapie masowanie przeprowadzamy w pozycji siedzącej. W ostatniej fazie wykonujemy masaż pacjenta leżącego najpierw na brzuchu, a później na plecach. Masaż chorej kończyny dolnej możemy przeprowadzić również bez obracania pacjenta na brzuch. P o z y c j a l e ż e n i a na b r z u c h u 2. Masaż kręgosłupa 3. Masaż grzbietu po obu stronach 4. Masaż kości krzyżowej Pierwsze 3-5 masaży powinno się ograniczyć tylko do tych części. Techniki, które sprawiałyby pacjentowi silny ból należy wyeliminować na tym etapie leczenia. Podczas masażu grzbietu po stronie zdrowej wskazane jest, aby poszczególne techniki w segmentach LI - L2 dostosować do odczuć pacjenta ze względu na występowanie „punktu maksymalnego". 5. Masaż pośladka po stronie chorej Więcej uwagi należy poświęcić okolicy krętarza większego kości udowej oraz w miarę możliwości rozmasować zatokę kulszową wykonując głębokie rozcieranie. Poszczególne techniki musimy dostosować od odczuć pacjenta. P o z y c j a sie dz ąc a 6. Masaż grzebienia biodrowego po stronie chorej Należy również uwzględnić strefę poniżej grzebienia biodrowego, która jest wrażliwa na ucisk. 7. Masaż mięśnia biodrowego po stronie chorej - głaskanie, - rozcieranie.

l't/.y pierwszych zabiegach może się okazać, że dostęp do mięśnia biodrow , i. K-d/.ic niemożliwy w związku z dużym jego napięciem oraz obolałą całą ok u* .1. Proponujemy w pierwszym etapie przeprowadzić łagodniejszą formę i i Musować masaż mięśnia biodrowo-lędźwiowego po stronie chorej (głaskan M . A icranie, wibracja). Okolicę spojenia łonowego masujemy za pomocą rozci I.UU.I.

K. Wstrząsanie miednicy P o z y c j a l e ż e n i a na p l e c a c h Pod staw kolanowy chorej kończyny dolnej podkładamy wałek. ( ). Masaż uda Na tylnej stronie uda, w okolicy fałdu pośladkowego często występują zmi iiy odruchowe w tkance łącznej, które wskazane byłoby dokładniej masować ul tujju1 rozcieranie i ugniatanie. K). Masaż stawu kolanowego i dołu podkolanowego Podczas masażu wyciągamy wałek spod stawu i masujemy przy wyprostow nr) kończynie dolnej. Ro/.cieranie dołu podkolanowego musimy dostosować do odczuć pacjenta w/gU*(lu na zmiany okostnowe oraz na „punkty maksymalne" znajdujące i w mic&niu podeszwowym. 11. Masaż podudzia Masaż tylnej strony podudzia wykonujemy ostrożnie dostosowując tUf f Mi1/ogólnych technik do odczuć pacjenta, ze względu na dużą boleaność ły< otd/ na „punkt maksymalny" zlokalizowany w mięśniu brzuchatym łydki. Mai )* pr/cdnią stronę podudzia zwracamy uwagę na „punkt maksymalny" znąjc Jacy się w mięśniu piszczelowym przednim. 12. Masaż stawu skokowego 13. Masaż stopy Przesunięcia odruchowe W prawostronnej rwie kulszowej podczas masażu tkanek na wysokości k |6w lędźwiowych 3 i 4 po stronie lewej mogą wystąpić w chorej kończynie d rwj bóle, mrowienie i drętwienie oraz kłucia w okolicy kostki wewnętrznej. Wskazane jest przeprowadzenie masażu okolicy krętarza większego ko udowej oraz guza kulszowego. U w u g i k o ń c o w e 1. Masaż przeprowadzamy 3 razy w tygodniu. 2. Czas trwania jednego pełnego zabiegu wynosi 30 minut, części wstępne około 10 minut.

3. W łagodniejszych formach rwy kulszowej dolegliwości mogą ustąpić po 7 zabiegach. W bardziej uciążliwych przypadkach powinno wystarczyć zabiegów.

Jeżeli po 20 masażach dolegliwości nie ustąpią, wska/anc jest /.badanie, czy powodem bólu nie są schorzenia innych narządów. Po usunięciu tych przyczyn należy zastosować następną serię masaży. 4. Przy rwie kulszowej obustronnej zmiany odruchowe są rozmieszczone sy metrycznie po obu stronach i wtedy wykonujemy masaż zarówno po jednej jak i po drugiej stronie. 5. Masaż chorej kończyny dolnej będzie dokładniejszy jeżeli najpierw u pacjenta leżącego na brzuchu wymasujemy tylną stronę, a później - gdy będzie leżał na plecach - przednią.

2.5.4. Lumbago Lumbago należy do najczęstszych przypadków zespołu bólowego odcinka lędźwiowo-krzyżowego, dlatego poniżej omówiono zmiany odruchowe tego schorzenia (ryć. 23). W lumbago największe napięcia występują w mięśniach czworobocznych lędźwi LI - L2. Zmiany w tkance skórnej • wzdłuż kręgosłupa po obu stronach ThlO - Thl2, LI - L2 Zmiany w tkance łącznej • okolica lędźwiowa LI - L2 • okolica kości krzyżowej S l - S4 • grzbietowa strona kości biodrowej L3 - L5 Zmiany w tkance mięśniowej • mięśnie czworoboczne lędźwi LI - L2 • mięśnie krzyżowo-grzbietowe LI - L2 • mięśnie pośladkowe wielkie L4 - L5, S l - S2 • mięśnie biodro wo-lędźwio we Thll-Thl2, LI Zmiany okostnowe • kość krzyżowa • kości biodrowe • kości kulszowe • spojenie łonowe „Punkty maksymalne" • mięśnie czworoboczne lędźwi

Wskazania do masażu • • • • •

lumbago, dyskopatia, osteoporoza, choroby kręgosłupa, schorzenia zniekształcające stawy kończyn dolnych i stawy kizyżowo-biodrowe,

R>< .' ł. Schemat zmian odruchowych w zespole bólowym odcinka lędźwiowo-kr/.y/owc

bolę odcinka lędźwiowo-krzyżowego wywołane spastycznymi i czynn sdowymi chorobami kobiecych narządów płciowych.

Przeciwwskazania do masażu ostre stany zapalne kręgosłupa i miednicy, choroby nowotworowe kręgosłupa i miednicy. Ttchnika masażu l Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Pierwszą część masażu przeprowadzamy u pacjenta leżącego na brzuchu, M Mtjemy kręgosłup, grzbiet, kość krzyżową oraz pośladki. W drugim etapie u p •|§nia siedzącego masujemy grzebienie biodrowe oraz mięśnie biodrowe-1 dl w 10 we. Masaż kończymy wstrząsaniem miednicy.

2. Masaż kręgosłupa Przy pierwszych masażach rezygnujemy z tych technik, które będą pacjento wi sprawiać ból, a siłę poszczególnych technik dostosujemy do odczuć chorego 3. Masaż grzbietu Stosowanie rolowania podczas pierwszych masaży może wywołać jeszc/o większy ból, dlatego zaleca się odstąpienie od tej techniki. Masaż kręgosłupa i grzbietu możemy przeprowadzić na odcinkach dolnym piersiowym i lędźwiowym, zgodnie z rozmieszczonymi zmianami odruchowymi, albo na całej długości, przez co będzie on dokładniejszy i wywrze korzystniejszy wpływ na ogólne samopoczucie pacjenta. 4. Masaż kości krzyżowej Masaż należy wykonać dokładnie, ponieważ przynosi on dużą ulgę pacjentowi. Powinno się pamiętać o stopniowym zwiększaniu siły rozcierania. 5. Masaż pośladków Okolica talerzy biodrowych poniżej grzebieni biodrowych jest wrażliwa na dotyk, dlatego konieczne jest dostosowanie masażu do odczuć pacjenta. P o z y c j a sie dz ąc a 6. Masaż grzebieni biodrowych Masaż przeprowadzamy dostosowując siłę rozcierania do indywidualnych odczuć chorego. Zbyt silne bodźce spowodują zwiększenie napięcia masowanej okolicy. 7. Masaż mięśni biodrowo-lędźwiowych Podczas pierwszych zabiegów mogą wystąpić trudności z rozmasowaniem mięśni biodrowych na przednich stronach kości biodrowych. Duże napięcie i ból tych mięśni nie pozwolą na zastosowanie chwytu na mięśnie biodrowe. 8. Wstrząsanie miednicy Stosowanie tej techniki korzystnie wpływa na rozluźnienie napięć w całej miednicy. Przesunięcia odruchowe 1. Po masażu „punktów maksymalnych" na mięśniach czworobocznych lędźwi mogą wystąpić bóle promieniujące do podbrzusza i pęcherza moczowego. Należy wykonać masaż okolic kolców biodrowych przednich górnych, spojenia łonowego oraz podbrzusza, stosując głaskanie i rozcieranie. U wa g i ko ńco we 1. Bez rozpoznania bólu odcinka lędźwiowo-krzyżowego nie wolno przeprowadzać masażu segmentarnego. 2. Masaż wykonujemy 3 razy w tygodniu. 3. Czas trwania jednego zabiegu wynosi około 25 minut. 4. Wskazane jest leczenie uzupełniające, czyli stosowanie środków przeciwbólowych oraz zabiegów cieplnych.

v W lumbago masaż segmentarny w krótkim czasie likwiduje dolegliwoi bólowe. (> Pr/y bólach odcinka lędźwiowo-krzyżowego, w których przyc/ynii i jest lumbago, konieczna jest dłuższa terapia - około 20 zabiegów.

2.5.5. Choroby stawów barkowych i ramion /iniany odruchowe stwierdza się w następujących segmentach (ryć. 24): /.iniany w tkance skórnej • okolica karku C3 • wzdłuż kręgosłupa Th5 - Th6 • poniżej obojczyka Th2

Ryć. 24. Schemat zmian odruchowych w chorobach stawów barkowych i ramion (prawa strona)

• na ramieniu C5 Zmiany w tkance łącznej • wzdłuż kręgosłupa Th3 - Th6 • poniżej grzebienia łopatki Th3 • okolica łuków żebrowych Th5 - Th7 • przednia strona ramienia C4 - C5 i Th2 • dół łokciowy C6 i Thl Zmiany w tkance mięśniowej • mięsień płatowy głowy C3 • mięsień czworoboczny C3 - C4 • mięsień równoległoboczny większy Th3 - Th4 • mięsień podgrzebieniowy Th3 - Th4 • mięsień najszerszy grzbietu Th6 - Th8 • mięsień naramienny C5 • mięsień piersiowy większy Th4 Zmiany okostnowe • grzebień łopatki • obojczyk • mostek • • nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ramiennej „Punkty maksymalne" • tkanka łączna między kręgosłupem a łopatką • mięsień podgrzebieniowy • mięsień piersiowy większy

Wskazania do masażu • • • • • • •

stany pourazowe mięśni, kości i stawów, stany po urazach i zapaleniach nerwów obwodowych, choroby zwyrodnieniowe stawów, zapalenia okołostawowe, przykurczę mięśniowe, choroby ścięgien, reumatoidalne zapalenie stawów.

Przeciwwskazania do masażu • ostry stan zapalny stawów barkowych, • choroby zakaźne • nowotwory. Technika masażu l. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach

Ir/i-li pacjent może leżeć na br/uchu, to pierws/.y etap terapii pr/cprowad, m\ w po/ycji leżącej. Masujemy kręgosłup, grzbiet, okolicę łopatkową. W poi 11 sunl/ącej pacjenta wykonujemy masaż mięśnia czworoboc/nego, inosll inii.-snia piersiowego większego, okolicy dołu pachowego, mięśnia nnramicm .•••. iainienia i dołu łokciowego. .'. Masaż kręgosłupa l )opóki stopniowo nie zlikwidujemy „punktów maksymalnych" umiejsców n \ k h między kręgosłupem a łopatką, po stronie chorej nie zaleca się stosował , Im yiów piłowania oraz rolowania. Należy dostosować siłę masażu do indy\ •Iti.ilnych odczuć pacjenta. ł. Masaż grzbietu po stronie chorej Podczas masażu grzbietu szczególną uwagę należy zwrócić na ro/masowai iiucsnia najszerszego grzbietu. l Masaż okolicy łopatkowej po stronie chorej l'i/y pierwszych kilku masażach zastosowanie chwytu podłopatkowego im IIM niemożliwe, ze względu na duże napięcie mięśniowe okolicy łopatkow W\ konując rozcieranie mięśnia podgrzebieniowego należy stopniowo /.więksi %ilc masażu w związku z występującym w tym mięśniu „punktem maksym mm". Pozycja siedząca •> Masaż mięśnia czworobocznego po stronie chorej Wał mięśnia czworobocznego może być wrażliwy na dotyk, wice ugniata) musimy dostosować do odczuć pacjenta. (» Masaż mostka l'nłac/enia mostka z żebrami należy dokładnie rozmasować stopniowo y.wi< •/.i|.|i- siłę masażu, a po kilku zabiegach zastosować rozcieranie miejscowe. / Masaż mięśnia piersiowego większego po stronie chorej: • głaskanie, • ro/cieranie z przesuwaniem, • ugniatanie. W y.wiązku z występowaniem w tym mięśniu „punktu maksymalnego Ugniatanie wprowadzamy dopiero po jego zlikwidowaniu. Żebra pod tym m (toticin masujemy od strony dołu pachowego.

K, Masaż okolicy dołu pachowego po stronie chorej Jc/.eli nie możemy ułożyć chorej kończyny górnej na naszym barku, to mu ftiy \,\ ustawić w lekkim odwiedzeniu. Szczególną uwagę podczas masażu zw famy na mięśnie - najszerszy grzbietu, obły większy oraz na głowę długą m Ifiin trójgłowego. Okolica poniżej dołu pachowego jest wrażliwa na ucisk i dlatego musimy miejsce ostrożnie masować.

9. Masaż mięśnia naramiennego Niekiedy w początkowej fazie leczenia ugniatanie mo/e być zbyt bolesiu dlatego podczas pierwszych kilku masaży należy zrezygnować ze stosowania u i techniki. 10. Masaż ramienia Wykonując rozcieranie więcej uwagi poświęcamy przyczepowi mięśnia nai .1 miennego, znajdującego się na ramieniu. 11. Masaż stawu i dołu łokciowego Należy dokładnie rozmasować nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ra mieniowej, dostosowując siłę rozcierania do indywidualnych odczuć chorego. Przesunięcia odruchowe Przy masażu okolicy dołu pachowego mogą wystąpić dolegliwości sercowe, Wskazane jest głaskanie i rozcieranie lewego dolnego brzegu klatki piersiowej. Uwagi k o ń c o w e 1. Masaż przeprowadzamy co drugi dzień. 2. Czas trwania jednego zabiegu wynosi około 30 minut. 3. W zależności od schorzenia wykonujemy od 10 do 20 zabiegów. Im wcze«| śniej rozpoczniemy masaże, tym szybciej nastąpi wyleczenie. Jeżeli 20 biegów nie zlikwiduje dolegliwości, należy zastosować przerwę 14-dnk wą, a następnie wykonać kolejną serię masaży. 4. Po każdym masażu zalecane jest przeprowadzenie ćwiczeń biernycl i czynnych.

2.5.6. Choroby stawów łokciowych, przedramion i rąk Zmiany odruchowe w poszczególnych tkankach podane są dla prawej stron] (ryć. 25): Zmiany w tkance skórnej • okolica karku C3 • wzdłuż kręgosłupa Th6 - Th7 • z tyłu na ramieniu C8, Thl - Th2 • poniżej obojczyka Th2 • okolica mięśnia naramiennego C5 • na ramieniu od przodu Th2 • na przedramieniu od strony dłoniowej C6, Thl Zmiany w tkance łącznej • między kręgosłupem a łopatką Th3 - Th6 • poniżej grzebienia łopatki Th4 - Th5 • na łukach żebrowych Th5 - Th7 • na ramieniu od przodu C5, Th2 • dół łokciowy C6, Thl

r« J!
• na pr/edramieniu po stronie łokciowej Thl • w stawie nadgarstkowym po stronie dłoniowej C6, C8 Rmlany w tkance mięśniowej • mięsień płatowy C3 • mięsień czworoboczny C3 - C4 • mięsień równoległoboczny większy Th3 - Th4 • mięsień podgrzebieniowy Th4 - Th5 • mięsień naramienny C5 • mięsień dwugłowy ramienia C5, Th2 • mięsień promieniowy C6 • mięsień zginacz łokciowy nadgarstka Thl

• mięsień przywodziciel kciuka C6 • mięśnie międzykostne dłoniowe i grzbietowe C(> C8 Zmiany okostnowe • grzebień łopatki • obojczyk • mostek • nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ramieniowej • wyrostki rylcowate kości promieniowej i łokciowej • kości śródręcza „Punkty maksymalne" • tkanka łączna między kręgosłupem a łopatką • mięsień podgrzebieniowy • mięsień ramienno-promieniowy • mięsień przywodziciel kciuka

Wskazania do masażu • stany pourazowe mięśni stawów i kości kończyn górnych, • stany po zapaleniu stawów, więzadeł, ścięgien i mięśni z upośledzeniem J funkcji, • zmiany zwyrodnieniowe stawów kończyn górnych, • stany po zapaleniu nerwów obwodowych.

Przeciwwskazania do masażu • ostre stany zapalne stawów łokciowych i nadgarstkowych, • choroby zakaźne, • nowotwory. Technika masażu 1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Po umiejscowieniu zmian masaż przeprowadzamy u pacjenta leżącego brzuchu. Masujemy kręgosłup, grzbiet, okolicę łopatkową. Jeżeli pacjent rnoa podłożyć kończyny górne pod czoło, to w pozycji leżącej masujemy jeszcze sień czworoboczny. W przeciwnym razie masujemy ten mięsień w pozycji się dzącej. Na siedząco wykonujemy masaż mięśnia naramiennego, ramienia, sta> i dołu łokciowego, przedramienia, stawu nadgarstowego oraz dłoni. 2. Masaż kręgosłupa Przy pierwszych zabiegach należy zrezygnować z tych technik, które sprawiają pacjentowi ból, szczególnie w okolicy między kręgosłupem a łopatką po stronie chorej. 3. Masaż grzbietu po stronie chorej 4. Masaż okolicy łopatkowej po stronie chorej

r - > / i iiM.mie mięśnia podgr/ebieniowego /ulecą się pr/eprowad/ać oslrn/.ni • • Mi wu ją c siłę masażu do indywidualnych odczuć pacjenta. Masa/ mięśnia czworobocznego po stronie chorej .'mi. mv chorobowe mięśnia czworobocznego mogą wywołać silny boi po .losowania ugniatania. W związku z tym wskazane jest stopniowe ro/inas A .m 1 1- tej części mięśnia. P o z y c j a s i e d z ą c a f. Masa/, mostka Mir|scc połączenia mostka z żebrami po stronie chorej może być wra/liv K /.is stosowania rozcierania, więc należy dostosować siłę masa/u do odc/i |rill.l.

Masaż mięśnia naramiennego H Masaż ramienia '> Masaż stawu i dołu łokciowego l n Masaż przedramienia: • głaskanie, • lo/.cicranie, • ugniatanie, • wibracja. W obrębie mięśnia ramienno-promieniowego masaż należy dostosować < /tu- pacjenta, ze względu na „punkt maksymalny" znajdujący sic w lym mii

lwu 1 1 Masaż stawu nadgarstkowego I.' Masaż ręki 1 w a ^ i końcowe l Pierwsze 3-4 zabiegi możemy ograniczyć do masażu kręgosłupa, gr/.bicti okolicy łopatkowej i mięśnia czworobocznego. »V Po ustąpieniu napięć w mięśniach przedramienia można zacząć stosowi ćwiczenia bierne i czynne stawów łokciowego, nadgarstkowego oraz pu ców ręki. ł /.abiegi wykonujemy co drugi dzień. Powinno wystarczyć 10-20 masaży 4 ('/.as trwania jednego zabiegu terapeutycznego wynosi około 30 minut.

. Choroby stawów biodrowych i ud /lniany odruchowe w poszczególnych tkankach podane są dla prawej stron (ryć, 26): Kmiuny w tkance skórnej • poniżej grzebienia biodrowego LI • obszar pośladka S2 - S3 • w paśmie ścięgnistym biodrowo-piszczelowym L3

......-- Th7 •---. ,.--..••"T h8~""--—..

Ryć. 26. Schemat zmian odruchowych w chorobach stawów biodrowych i ud (prawa strona)

Zmiany w tkance łącznej • okolica pośladkowa L3 - L4, S l - S2 • wzdłuż fałdu pośladkowego S2 - S3 • okolica pachwiny LI - L2 • okolica krętarza większego kości udowej LI - L2 Zmiany w tkance mięśniowej • mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy L2, S2 - S3 • mięsień pośladkowy wielki L3 - L4, S l - S3 • mięsień biodrowo-lędźwiowy ThlO-Thl2, LI • mięsień obszerny boczny L4 • mięsień krawiecki L2 - L3

• mięsień smukły L2 L3 /niian y okostnowe • gr/ebień kości biodrowej • kość krzyżowa • kość łonowa

• krętarz większy kości udowej „1'iinkty maksymalne" • mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy • mięsień pośladkowy wielki

Wskazania do masażu stuny pourazowe mięśni, stawów i kości kończyn dolnych, stany po zapaleniu stawów, mięśni, więzadeł i ścięgien z upośledzenie*! ich funkcji, /.miany zwyrodnieniowe stawów biodrowych, stany po urazach i zapaleniach nerwów obwodowych, pr/.ykurcze w stawach biodrowych.

Przeciwwskazania do masażu ostre stany zapalne mięśni, stawów i kości kończyn dolnych, choroby zakaźne, nowotwory miednicy i kończyn dolnych. Tftlmika masażu 1 ()krcślenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach l'o umiejscowieniu tych zmian przystępujemy do masażu kręgosłupa, gr/bi< | M, kości krzyżowej oraz pośladka pacjenta leżącego na brzuchu. W drugim cU irrapii chory siedzi. Udo masujemy gdy pacjent leży na plecach. 2 Masaż kręgosłupa na odcinku lędźwiowym ł Masaż grzbietu na odcinku lędźwiowym po stronie chorej JŚ/A /.ogólną uwagę należy zwrócić na „punkty maksymalne" znajdujące si$ r krzyżowo-guzicznym grzbietowym. 4, Masaż kości krzyżowej Okolica kości krzyżowej może być wrażliwa na rozcieranie i dlatego masa iMowujemy do odczuć pacjenta. l Masaż pośladka po stronie chorej Na lym mięśniu znajdują się „punkty maksymalne", które rozmasowujcm

Hwpuiowo zwiększając siłę masażu. Po zlikwidowaniu tych „punktów" możem ć rozcieranie głębokie, aby dotrzeć do mięśni znajdujących się pod mi< tii pośladkowymi.

Więcej uwagi musimy poświęcić krętarzowi wii;ks/i-mu kosi i talowej oraz je go otoczeniu. Należy również rozmasować strefę łącznoikankowa., umiejscowić) na wzdłuż fałdu pośladkowego. Pozycja siedząca 6. Masaż grzebienia biodrowego po stronie chorej Okolicę poniżej grzebienia biodrowego musimy dokładnie rozmasować stopniowo zwiększając siłę rozcierania. 7. Masaż mięśnia biodrowo-lędźwiowego po stronie chorej Szczególną uwagę poświęcamy okolicy kości łonowej oraz mięśniowi biodrowemu. Stosowanie chwytu na ten mięsień przy pierwszych masażach może być nieskuteczne, ze względu na duże napięcie mięśniowe całej miednicy. 8. Wstrząsanie miednicy Technika ta zmniejsza napięcie mięśniowe miednicy i przynosi ulgę pacjentowi P o z y c j a l e ż e n i a na p l e c a c h 9. Masaż uda Pod staw kolanowy podkładamy wałek, aby mieć dostęp do tylnej strony uda. Najwięcej uwagi poświęcamy całej przedniej stronie uda (przednio-boczna, przednio-przy środkowa). Przesunięcia odruchowe W czasie masażu segmentów lędźwiowych w obrębie grzbietu i miednicy mogą pojawić się tępe bóle w okolicy pęcherza moczowego. Zalecany jest masaż powłok brzusznych z uwzględnieniem podbrzusza (głaskanie, rozcieranie). U w a g i końcowe 1. Zabiegi wykonujemy co drugi dzień. 2. W zależności od schorzenia stosujemy 10-15 masaży. 3. Czas trwania jednego zabiegu terapeutycznego wynosi około 20 minut. 4. Masaż powinien być uzupełniony zabiegami cieplnymi oraz ćwiczeni* biernymi i czynnymi stawu biodrowego.

2.5.8. Choroby stawów kolanowych, podudzi i stóp Zmiany odruchowe w poszczególnych tkankach podane są dla prawej stron] (ryć. 27): Zmiany w tkance skórnej • poniżej grzebienia biodrowego LI • okolica pośladkowa S3 - S4 • tylna powierzchnia uda S2 • pasmo biodrowo-piszczelowe L3 • część przednio-przyśrodkowa uda L2

.'7. Schemat zmian odruchowych w chorobach stawów kolanowych, podud/i i sióp (prawa strona)

\v tkance łącznej okolica pośladkowa L3 - L4, S l - S2 w/.dłuż fałdu pośladkowego S2 - S3 pasmo biodrowo-piszczelowe L3 okolica krętarza większego kości udowej LI - L2 okolica pachwiny LI - L2
• mięsień obszerny boczny L4 • mięsień smukły L2 - L3 • mięsień krawiecki L2 - L3 • mięsień brzuchaty łydki S l - S 2 • mięsień płaszczkowaty S l - S2 • mięsień piszczelowy przedni L5 Zmiany okostnowe • grzebień biodrowy • kość krzyżowa • krętarz większy kości udowej • kość piszczelowa „Punkty maksymalne" • mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy • mięsień pośladkowy wielki • mięsień brzuchaty łydki • mięsień piszczelowy przedni

Wskazania do masażu • stany pourazowe mięśni, stawów i kości kończyn dolnych, • stany po zapaleniu stawów, mięśni, więzadeł i ścięgien z upośledzeniem! ich funkcji, • zmiany zwyrodnieniowe stawów kolanowych i skokowych, • przykurczę w stawach kolanowych i skokowych, • stany po urazach i zapaleniach nerwów obwodowych.

Przeciwwskazania do masażu • ostre stany zapalne mięśni, stawów i kości kończyn dolnych, • choroby zakaźne, • nowotwory miednicy i kończyn dolnych. Technika masażu 1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach W pierwszej fazie masujemy pacjenta leżącego na brzuchu, następnie leźć go na plecach. 2. Masaż kręgosłupa na odcinku lędźwiowym 3. Masaż grzbietu na odcinku lędźwiowym po stronie chorej Podczas masażu odcinka lędźwiowego wskazane jest dokładne rozmasowani „punktu maksymalnego" występującego w mięśniu krzyżowo-guzicznym grzbw towym, z uwzględnieniem indywidualnych odczuć chorego. 4. Masaż kości krzyżowej

W ra/ie pojawienia się silnego bólu w trakcie ro/cicrania należy dostosować masażu do odczuć pacjenta. '^ Masaż pośladka po stronie chorej l ' t / v masażu tego mięśnia stopniowo likwidujemy „punkt maksymalny", po m możemy przystąpić do masowania mięśni położonych głębiej. Masując M pośladkowy wielki więcej uwagi poświęcamy okolicom poniżej gr/ebic »u,» tundrowego, krętarza większego kości udowej oraz wzdłuż fałdu pośladko W«Y.«>.

P o z y c j a l e ż ą c a na p l e c a c h 1'oii staw kolanowy podkładamy wałek, aby mieć dostęp do tylnej strony uda IMA / łvdki. t» Masaż uda Pt»(kv.as masażu szczególną uwagę poświęcamy całej przedniej stronie uda. / Masaż stawu kolanowego i dołu podkolanowego IM /v masażu stawu wyciągamy wałek, aby mieć dostęp do dołu podkolanowego, K Masaż podudzia l'i/ y pierwszych masażach ugniatanie mięśnia brzuchatego łydki może spraUrlt pacjentowi silny ból, ze względu na występujący tam „punkt maksymalny", Ma*-»/ należy dostosować do odczuć pacjenta. Konieczne jest dokładne ma.KowaMir Ht i r l y łącznotkankowej powyżej pięty, w okolicy ścięgna Achillesa. *> Masaż stawu skokowego 10 Masaż stopy Pt f r sunięcia odruchowe W t/asie masażu segmentów lędźwiowych mogą wystąpić tępe bóle w okoli-r | K< hor/.a moczowego. Należy wykonać masaż powłok brzusznych /e s/c/clnym uwzględnieniem podbrzusza (głaskanie, rozcieranie). *ngi końcowe /abiegi wykonujemy co drugi dzień. ('/.as jednego zabiegu wynosi około 25 minut. W /.ależności od schorzenia stosujemy 10-20 masaży. Masaże uzupełniamy ćwiczeniami biernymi i czynnymi stawów kolanowego i skokowego.

P

. Masaż łącznotkankowy Masa/, łącznotkankowy jest przeznaczony do likwidowania stref zmian odrufflowych występujących w obrębie tkanki łącznej. Zmiany odruchowe charaktefyiuja. si
suwalność tkanki łącznej oraz występowanie oporu. W oku-sloncj okolicy ciał.i stwierdza się wzmożone napięcie tkanki łącznej, co jest elektem powiązali u i tkanki z autonomicznym układem nerwowym. Zastosowanie powierzchniowe r > > masażu łącznotkankowego zmniejsza napięcia i umożliwia przesuwanie tkanki przez co korzystnie wpływa na likwidację zaburzeń czynnościowych narządou wewnętrznych. W związku z powyższym masaż łącznotkankowy znajduje zasto sowanie w leczeniu chorób wewnętrznych. Masaż łącznotkankowy polega na wykonywaniu ruchów okrężnych opuszkami palców oraz przesuwaniu fałdu skórnego kciukami i wskazicielami. Techniki te stosujemy równolegle i prostopadle do przebiegu segmentów. W zależności od przesuwanej warstwy tkanki łącznej podczas zabiegu, wyróżniamy trzy chwyty masażu łącznotkankowego: 1. chwyt skórny, który stosujemy do masowania warstw powierzchownych między skórą a tkanką podskórną; 2. chwyt podskórny, służący do masażu warstw leżących między tkanką podskórną a powięzią; 3. chwyt powięziowy wykorzystujemy do masażu powięzi. W prawidłowo przeprowadzonym masażu łącznotkankowym należy uwzglę-; dnić stopniowanie siły poszczególnych technik oraz głębokość masowania. Naj- j pierw wykonujemy powierzchowne i delikatne ruchy okrężne, a później stosujemy głębokie i mocne techniki przesuwania fałdu skórnego w obrębie wrażliwych] stref tkanki łącznej. Masujemy pacjenta leżącego na boku (uzyskuje się najlepszai rozluźnienie pacjenta), na plecach, na brzuchu oraz w pozycji siedzącej. Przy sto-j sowaniu masażu łącznotkankowego obowiązują zasady oraz wskazania i przeciwwskazania masażu klasycznego.

2.7. Masaż okostnowy Masaż okostnowy jest przeznaczony do likwidowania stref zmian odruchc wych występujących w obrębie okostnej. Zmiany odruchowe w okostnej charak<j teryzują się wgłębieniami, zgrubieniami oraz obrzmieniami. Masaż okostno\ przeprowadzamy przy rozluźnionych mięśniach odsuwając palcami przykrywi jące okostną tkanki miękkie. Zabieg polega na stosowaniu technik przesuwami rozcierania oraz ucisków miejscowych na określonych powierzchniach kostny cl Celem masażu okostnowego jest wywołanie odczynu przekrwienia oraz pobu«j dzenie regeneracji komórek w tkance kostnej. Podczas masażu oddziałujemy drodze odruchowej na tkanki i narządy wewnętrzne unerwione przez te same rw wy rdzeniowe co okostną. Z tego względu masaż okostnowy ma zastosowi w leczeniu chorób wewnętrznych. W zależności od jednostki chorobowej żmii ny odruchowe w okostnej będą występowały w określonych miejscach: •- dla chorób kręgosłupa - wyrostki kolczyste kręgosłupa, łopatki, kość krzyi żowa, grzebienie biodrowe, kości kulszowe, kretarzc większe kości udc

wych, spojenie łonowe, potylica, wyrostki sutkowate kości skroniowycl mostek, żebra; • pr/.y bólach głowy - potylica, grzebienie łopatki, wyrostki kolc/.ysle ot. cinka szyjnego kręgosłupa, wyrostki sutkowate kości skroniowych, koś* | ar/mowe; • pr/.y chorobach kończyn górnych - grzebienie łopatek, obojczyki, moslcl nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ramiennych, kości sródrec/.a; • pr/y chorobach kończyn dolnych - grzebienie kości biodrowych, koś kr/yżowa, kość łonowa, krętarze większe kości udowych, nadkłykcie pr/.) środkowy i boczny kości udowych, kości piszczelowe; • w chorobach serca - łopatka po stronie lewej, mostek, żebra po stronie lewe • w chorobach płuc - łopatki, obojczyki, mostek, żebra; • w chorobach żołądka - łopatka i żebra po stronie lewej, mostek; • w chorobach jelit i dróg moczowych - kość krzyżowa, grzebienie biodrc we, kość łonowa, dolne żebra; • w chorobach dróg żółciowych - łopatka i żebra po stronie prawej, moslcl wyrostki kolczyste dolnych kręgów piersiowych; • w chorobach kobiecych - grzebienie biodrowe, kość krzyżowa, spojeni łonowe, krętarze większe kości udowych. M.isa/ okostnowy przeprowadzamy od bodźców delikatnych do mocnych dc Mów iwu jąć siłę poszczególnych technik do indywidualnych odc/.uć pacjenta, /.ibiegi wykonujemy u pacjenta w pozycji leżącej lub sied/.accj. Hr/y Ktcm *
3. MASAŻ LIMFATYCZNY .VI. Teoria masażu limfatycznego ,V l. l. /asady stosowania masażu limfatycznego i l'o/>vja pacjenta podczas masażu (drenażu) I'.u |iMit powinien przyjąć pozycję, która ułatwi odpływ chłonki z drenowani 1 /vst i uała. Dla przykładu - podczas drenażu kończyn górnych, dolnych i gh *\ powinny być one znacznie uniesione w stosunku do tułowia, a końc/.yny d< ilaikown /gięte pod niewielkim kątem w stawach, co zmniejsza napięcie miesi tilniu-\.\\i\c odpływ krwi. 2 K jerunek wykonywania masażu l )ienaż wykonujemy od obwodu w kierunku ujść żylnych. W celu ułatwień iulpls wu chłonki do układu krwionośnego należy najpierw udrożnić pnie lun! l>< /nr i węzły chłonne leżące przy ujściu żylnym, a następnie stopniowo, /.udu «ni|.u odpowiedni kierunek opracowywać dalsze części. Przetoc/enie limly / ol «HM!U w innej kolejności będzie bardzo utrudnione i w pewnym sensie ogranu /on l Stosowane techniki Stosowane techniki (głaskanie, rozcieranie i ugniatanie) powinny mieć ch. fttklri wypychający, czyli każda z nich - poprzez odpowiednio rozłożony sił? iv fitku winna spowodować przepchnięcie limfy we właściwym kierunku. Si II* isku na tkanki wzrasta w kierunku wykonywanego chwytu i nie powinna bj jjfWiYyną zbytniego wzrostu temperatury tkanek. Należy masować precy/yjn ftickko i płynnie. 4 Tempo masażu i odpowiednia liczba powtórzeń K,i/da. technikę powtarzamy 4-5 razy, a tempo poszczególnych technik - II ~0 ruchów na minutę - podyktowane jest wolnym prądem chłonki. % ('/as masażu ('/as /.abiegu częściowego wynosi 15-20 min, a całościowego do 60 min. ft ()pracowanie większych węzłów chłonnych W trakcie masażu dwukrotnie opracowujemy większe węzły chłonne. 7 l, i c /ba zabiegów O ile nie ma przeciwwskazań, zabieg można wykonywać codziennie. Licz! labicgów jest dowolna, zależna od postępów w leczeniu schorzenia.

3.1.2. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania Wskazania do masażu limfatycznego szczególnie uwzględniają te przypaiH patologiczne, którym towarzyszą obrzęki, wysięki oraz zmiany skórne spowoilt > wane zaburzeniem krążenia limfy. Zawsze jednak w takich przypadkach nakv\ skonsultować z lekarzem czas rozpoczęcia drenażu (zbyt wczesne rozpoczęć umoże na przykład doprowadzić do remisji choroby), obszar zabiegu (całkowih lub częściowy) oraz liczbę powtórzeń (kontrola na bieżąco stanu zdrowia pacjenta). Dotyczy to pacjentów po przebytych chorobach zakaźnych, amputacjach, z podostrymi stanami zapalnymi przebiegającymi z obrzękami jak również z obrzękami powstałymi pod wpływem zaburzeń pracy serca i nerek.

Przeciwwskazania Głównymi przeciwwskazaniami do stosowania masażu limfatycznego są choroby nowotworowe układu chłonnego, nowotwory oraz ich przerzuty, choroby zakaźne, a także obrzęki i wysięki w przebiegu ostrych stanów zapalnych.

3.1.3. Techniki masażu limfatycznego Znaczna grupa chorób narządów wewnętrznych jest spowodowana zaburzęniami w krążeniu limfy. Celem masażu limfatycznego jest usprawnienie krążenid chłonki w układzie limfatycznym, tzn. od naczyń chłonnych włosowatych dój ujść żylnych. Osiągamy to w sposób mechaniczny poprzez przepchnięcie chłonki i udrożnienie węzłów chłonnych. Efektami prawidłowo przeprowadzonych drenaży powinny być między innymi: poprawa warunków do produkcji limfocy-tów, transportu wody i soli mineralnych, zwalczanie bakterii oraz następstw za< uważalnych na zewnątrz, czyli likwidacja obrzęków. Aby do takiego stanu d( prowadzić, należy wykonać drenaż limfatyczny zgodnie z podanymi wcześnie zasadami i z zastosowaniem następujących technik: • głaskanie • rozcieranie • ugniatanie Głaskanie Celem głaskania w formie „wyciskania" (ryć. 28) jest przygotowanie niewielkiej powierzchni ciała lub jego części (np. kończyna górna) do szeregu techni które będziemy stosować w dalszej kolejności. Głaskaniem w formie „wyciski nią" również kończymy masaż danego odcinka. Głaskanie w zależności od miejsca drenażu staramy się wykonywać jak największą powierzchnią dłoni.

Ryć. 28. Głaskanie w formie „wyciskania"

Ro/fitTanie Ws ro/.niamy trzy sposoby rozcierania: koliste, posuwiste, spiralne. KoAieranie koliste (ryć. 29) polega na wykonaniu trzech, czterech kółc » MIU - ISCU , a następnie przesunięciu dłoni i zatoczeniu następnych kółcc/c » mu-1 si u zachodzącym na jedną trzecią poprzedniego kółeczka itcl.

Ryć. 29. Rozcieranie koliste

Ko/cieranie posuwiste (ryć. 30), to ruch głębokiego naprzemiennego praci wanta wykonany powierzchniami dłoniowymi obu rąk lub opuszkami palców III, IV obu rąk w linii prostej.

Ryć. 30. Rozcieranie posuwiste

Rozcieranie spiralne (ryć. 31) charakteryzuje się tym, że opuszkami palców II, III, IV wykonujemy rozcieranie po linii w kształcie spirali.

Ryć. 32. Ugniatanie „szczypcowe"

Ponadto wyróżniamy jeszcze dwa inne sposoby ugniatania: • punktowe falujące (ryć. 33), wykonywane opuszkami palców II, III, IV, wskazującym.

Ryć. 31. Rozcieranie spiralne

Ugniatanie Działanie ugniatania w drenażu limfatycznym ma przede wszystkim spow< dować rozluźnienie mięśni i przepchnięcie chłonki. W sposób optymalny uzy« skuje się ten efekt poprzez ugniatanie „szczypcowe" (ryć. 32), tzn. ugniatani tkanek ujętych pomiędzy kciuk i palec wskazujący lub pomiędzy kciuk i pos stałe palce ręki. Na twarzy wykonuje się również ugniatanie „szczypcowe", któl różni się od poprzedniego tym, że masowaną tkankę obejmujemy palcami środ4J kowym i

Ryć. 33. Ugniatanie punktowe, falujące

w formie „kołyski" (ryć. 34), czyli dłoń w pierwszej fazie ma styczne /, ciałem pacjenta tylko poprzez kłąb kciuka i kłębik palca małego, nu.Ht< nic również przez śródręcze, a w fazie końcowej opiera się tylko na op H/.kach palców.

Ryć. 34. Ugniatanie w formie „kołyski" (faza końcowa)

3.2. Metodyka masażu limfatycznego

Ryć. 35. Kierunki masażu na przedniej ofłv-\rłi*» /M a ł u

Ryć. 36. Kierunki niusa/u na tylnej stronie ciuła

\ . l . l . Masaż limfatyc/ny końc/yny górnej Pacjent leży tyłem, kończyny górne wzdłuż tułowia. Obie końc/yny goi . li ilne lekko ugięte w stawach. l (iłaskanie całej kończyny Stojąc na wysokości bioder pacjenta wykonujemy oburącz jednocześnie >i •.k.tni e całej kończyny od palców do stawu barkowego włącznie. .' l ) renaż dołów pachowych Masażysta jedną ręką chwyta za staw nadgarstkowy odwiedzioną końc/.j • l «i k ą t a prostego i zgiętą w stawie łokciowym pod kątem 90°, a ręką drugą v kutuije kolejno: • głaskanie miejscowe, • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. i I )renaż stawu ramiennego < iłaskanie Dłonie układamy tak, aby obejmowały cały mięsień naramienny. Głaska io/poczynamy poniżej przyczepu mięśnia naramiennego. Jedną rękę prowm M I N po przedniej stronie mięśnia, a w fazie końcowej przesuwamy nu mic* pirisiowy większy, drugą zaś głaszczemy tylną część mięśnia i koric/ymy n w okolicy dołu pachowego w sąsiedztwie łopatki. Ko/cieranie koliste Przeprowadzamy w tych samych pasmach co głaskanie. KOA 'ic ranie posuwiste jedną ręką ()bejmujemy mięsień naramienny jedną ręką kładąc kciuk na stronie pr/edi umilenia, a pozostałe palce na stronie tylnej i w ten sposób przepychamy ch!< kc w obrębie tego mięśnia. Ko/cieranie posuwiste oburącz równocześnie, naprzemiennie. Wykonujemy podobnie jak powyżej z tą różnicą, że pracują obie ręce napr micnnic. K o/.c i e ranie spiralne Ko/cieranie spiralne rozpoczynamy -jak wszystkie poprzednie techniki -ni/.o j przyczepu mięśnia naramiennego i wykonujemy oburącz równocześnie, pr/omiennie, w tych samych pasmach co głaskanie, oraz tak samo kończymy Ugniatanie punktowe, falujące 4, Drenaż ramienia Pr/y drenażu ramienia stosujemy następujące techniki:

• głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe".

Każdą z powyższych technik wykonujemy jedną ręką, w t r/ech pasmach: po stronie boczno-tylnej, przedniej oraz przy środkowej. Ruch odbywa się zawsze i >< l stawu łokciowego do mięśnia naramiennego. 5. Drenaż stawu łokciowego Jedną ręką chwytamy za przedramię pacjenta tak, aby jego kończyna gonu była lekko zgięta w stawie łokciowym. Drugą ręką (rozpoczynając w połowic przedramienia, a kończąc w połowie ramienia) wykonujemy kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. Następnie - poruszając ręką w tym samym kierunku - przystępujemy do masowania kciukami dołu łokciowego, w trzech pasmach - od strony przyśrodkowej, pośrodku i od strony bocznej, stosując: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 6. Drenaż stawu ramiennego - opracowanie powtórne 7. Drenaż przedramienia Opracowanie przedramienia rozpoczynamy od stawu nadgarstkowego, a kończymy w okolicy stawu łokciowego. Drenaż wykonujemy w czterech pasmach: łokciowym, grzbietowym, promieniowym oraz dłoniowym, stosując kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". 8. Drenaż stawu nadgarstkowego Podobnie jak dół łokciowy, staw nadgarstkowy opracowujemy dwoma kciukami równocześnie rozpoczynając poniżej stawu na śródręczu, a kończąc przedramieniu tuż powyżej stawu. Wykonujemy kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 9. Drenaż stawu łokciowego - opracowanie powtórne 10. Drenaż śródręcza Na opracowanie śródręcza składa się drenaż strony grzbietowej i strony dł< niowej. Wykonujemy go dwoma kciukami, w kilku pasmach (liczba zależna wielkości dłoni pacjenta i kciuków masażysty), zaczynając od stawów śródreca nopaliczkowych, a kończąc w okolicy stawu nadgarstkowego. Stosujemy następujące techniki rozpoczynając od strony grzbietowej, a następnie w ten sam sób masując stronę dłoniową: • głaskanie,

• ro/.cieranie koliste, posuwiste i spiralne, l l >iena/ palców Podobnie jak przy drenażu śródręcza stosujemy w kolejności następujące •«. hniki: • głaskanie, • ro/cieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. l ' l )irnaż stawu nadgarstkowego opracowanie powtórne l i (iłaskanie ogólne całej kończyny górnej w formie „wyciskania"

.1,2.2. Masaż limfatyczny kończyny dolnej I >HMUIŻ limfatyczny kończyny dolnej składa się z dwóch faz: • / drenażu przedniej strony kończyny dolnej w pozycji leżenia pacjenta ni plecach, • / drenażu tylnej strony kończyny dolnej w pozycji leżenia pacjenta m

brzuchu. Drcna/ przedniej strony kończyny dolnej l1.u jcnt leży na plecach. W celu uzyskania rozluźnienia mięśni przedniej siro fty konc/yny dolnej należy podłożyć wałek pod staw kolanowy. Kończyny dol t* pacjenta powinny być lekko odwiedzione, aby umożliwić opracowanie pr*y ihMlkowej strony uda. | (iłaskanie ogólne Stosując z boku pacjenta masażysta wykonuje głaskanie całej kończyny, dwo M lekami jednocześnie, od palców stopy do stawu biodrowego. l Henaż pachwiny ('hcąc właściwie udrożnić węzły chłonne pachwinowe - zarówno pasmo po unie, jak i pionowe — należy zastosować w każdym z tych pasm jedną ręką lu' ibuiitc/ następujące techniki: • głaskanie, • ro/.cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące, l Drenaż uda Drenaż uda przeprowadzamy oburącz w trzech pasmach: bocznym, przednir l pt/yśrodkowym. Rozpoczynamy powyżej stawu kolanowego, a kończyn •r okolicy stawu biodrowego, stosując następujące techniki: • głaskanie, • ro/cieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". 4 Drenaż stawu kolanowego

Drenaż stawu kolanowego przeprowadzamy w pasm,ich podłużnych i po przecznych. W pasmach podłużnych drenaż rozpoczynamy poniżej stawu kol.i nowego na podudziu, a kończymy powyżej stawu na udzie. Drenaż wykonuje m \ jedną ręką lub oburącz na całym stawie, w następującej kolejności: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 5. Drenaż pachwiny - opracowanie powtórne 6. Drenaż podudzia Podobnie jak przy opracowaniu uda, na podudziu przeprowadzamy drenaż oburącz, w trzech pasmach: bocznym, przednim oraz przyśrodkowym. Rozpoczynamy powyżej stawu skokowego, a kończymy w okolicy stawu kolanowego. Stosujemy następujące techniki: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 7. Drenaż stawu skokowego Opracowujemy kciukiem tylko obszar zawarty pomiędzy kostkami przyśrodkową i boczną rozpoczynając drenaż na śródstopiu, a kończąc poza stawem na] podudziu. Wykonujemy kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 8. Drenaż stawu kolanowego - opracowanie powtórne 9. Drenaż śródstopia Drenaż limfatyczny grzbietowej strony stopy wykonujemy całą ręką orj kciukami, w kilku pasmach, rozpoczynając od stawów śródstopno-paliczkc wych, a kończąc w okolicy stawu skokowego. Stosujemy kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, 10. Drenaż palców Stosujemy następujące techniki: , • głaskanie, • rozcieranie koliste i spiralne • ugniatanie punktowe, falujące. 11. Drenaż stawu skokowego - opracowanie powtórne 12. Głaskanie ogólne całej kończyny w formie „wyciskania"

h ma/ tylnej strony kończyny dolnej l'.u jcMit znajduje się w pozycji leżenia na brzuchu. W celu rozluźnienia mię ni tylnej strony kończyny dolnej podkładamy wałek pod staw skokowy. ( iłaskanie ogólne Stojąc z boku pacjenta masażysta wykonuje głaskanie całej kończyny obiema ^.mii jednocześnie, od guza piętowego do stawu biodrowego. l )rcnaż pasma pionowego węzłów pachwinowych ( )pracowujemy tylną, górną część przyśrodkowej strony uda, wykonując ko oburącz równocześnie: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. Dienażuda N. i tylnej stronie uda stosujemy następujące techniki: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". l ) ii%naż dołu podkolanowego K o/ poczynając poniżej dołu podkolanowego na podudziu, a kończąc powyżej u podkolanowego na udzie wykonujemy kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. Drenaż pasma pionowego węzłów pachwinowych - opracowanie powtórne (§ l >i m aż podudzia Dirnaż limfatyczny podudzia wykonujemy oburącz równocześnie zaczynając y /.c j stawu skokowego, a kończąc w okolicy dołu podkolanowego. Stosuje mistcpujące techniki: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". Drenaż stawu skokowego Drenażowi w tym obszarze podlegają okolice kostek zewnętrznej i wewnetrz ora/ ścięgno Achillesa. Drenaż wykonujemy kciukami stosując kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. Drenaż dołu podkolanowego - opracowanie powtórne Drenaż strony podeszwowej stopy

Podobnie jak przy stawie skokowym, drena/. strony podcs/wowej stopy \\ ••. konujemy przede wszystkim kciukami rozpoczynając od stawów śródstopiu> p liczkowych, a kończąc na tylnej krawędzi pięty. Stosujemy: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 10. Głaskanie ogólne całej kończyny

3.2.3. Masaż limfatyczny grzbietu Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne odwiedzione w stawach ramicn nych, zgięte w stawach łokciowych, a ręce wsunięte pod czoło. Masażysta słoi z boku pacjenta. 1. Głaskanie ogólne grzbietu Wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk równocześnie, od pośladków do barków, w kilku pasmach 2. Drenaż dołów pachowych Każdy z dołów pachowych opracowujemy oddzielnie, w trzech pasmach (tyl^ ny brzeg dołu, dół pachowy, przedni brzeg dołu), wykonując kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 3. Drenaż okolicy mięśnia czworobocznego W czterech pasmach oburącz równocześnie, naprzemiennie, przepych* chłonkę od kręgosłupa do okolicy dołu pachowego stosując następujące techni • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". 4. Drenaż przestrzeni międzyżebrowych W przestrzeniach międzyżebrowych - od kręgosłupa w kierunku linii pachc wej - stosujemy: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie w formie „kołyski". 5. Drenaż dołów pachowych - opracowanie powtórne 6. Drenaż odcinka krzyżowo-lędźwiowego grzbietu Podobnie jak przy drenażu w przestrzeniach międzyżebrowych, w odcu krzyżowo-lędźwiowym grzbietu wykonujemy: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie w formie „kołyski".

1

t

" ii. i/ w liniach pachowych A .1 teką w linii prawej pachy, a lewą ręką w linii lewej pachy wykonuje 'lr|!H>:

'.'ł.iskanie, • t../i teranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie w formie „kołyski", i t M cna/, dołów pachowych - opracowanie powtórne * ».ł.iskanie ogólne grzbietu

11,4. Masaż limfatyczny klatki piersiowej l',u jent leży na plecach, kończyny górne ma lekko odwiedzione w stu w uch ra i w u h i zgięte w stawach łokciowych, ułożone wzdłuż ciała. < ilaskanie ogólne klatki piersiowej i Cil.łskanie wykonujemy w trzech pasmach. Rozpoczynamy dwoma rckuni IUK /esnie wzdłuż mostka i pod obojczykami aż do stawów barkowych, na .r jM/.eprowadzamy całymi powierzchniami dłoni obu rąk równocześnie o< nr j t./esc i klatki piersiowej, po linii równoległej od linii pachowej oru; nilu/ linii pachowej aż do dołów pachowych. hiena/, dołów nadobojczykowych W\ konujemy drenaż wzdłuż dołów nadobojczykowych oburącz równocw? M i/poczynając od linii środkowej ciała, a kończąc w okolicy stawów barko li Stosujemy następujące techniki: • głaskanie, • to/.cieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. Drenaż dołów pachowych Dłonie pacjenta spoczywaj ą nad jego głową w celu dobrego dostępu do dołóv .Nowych. (Ca/dy dół pachowy opracowujemy oddzielnie wykonując kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. Drenaż przedniej powierzchni klatki piersiowej Drenaż przedniej powierzchni klatki piersiowej wykonujemy wzdłuż mostki obojczykami, w kierunku stawów barkowych, oraz od dolnego brzegu klu icwowej, w pasmach równoległych do linii pachowej (z ominięciem gruczc |H piersiowego). Stosujemy kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące.

K

5. Drenaż dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne 6. Drenaż dołów pachowych - opracowanie powtórne 7. Drenaż wzdłuż przestrzeni międzyżebrowych Drenaż limfatyczny tego obszaru przeprowadzamy jedną ręką, kolej m wzdłuż przestrzeni międzyżebrowych rozpoczynając od trzonu mostka, a koń cząc w linii pachowej. We wszystkich pasmach wykonujemy: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 8. Drenaż w liniach pachowych Drenaż wykonujemy jedną ręką stosując kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie w formie „kołyski". 9. Drenaż dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne 10. Drenaż dołów pachowych - opracowanie powtórne 11. Głaskanie ogólne klatki piersiowej

3.2.5. Masaż limfatyczny brzucha Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, kończyny dol« ne zgięte w stawach kolanowych, pod które podkładamy wałek. Obszar drenowania brzucha dzielimy na część nadpępkową, z której odprawa* dzamy limfę w kierunku dogłowowym, oraz na część podpępkową - z drenaże! w kierunku węzłów pachwinowych. 1. Część nadpępkową Drenaż rozpoczynamy od linii pachowych oburącz równocześnie, a kończy-j my w linii białej wykonując kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 2. Część podpępkową Opracowanie części podpępkowej wykonujemy również oburącz równoa śnie rozpoczynając od pasm bocznych, a kończąc w Unii białej. Stosujemy kolejne • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące.

* 2.6. Masaż limfatyczny okolic pośladkowej i biodrowej P.u )ent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, głowa n '•., ku. l ( iłaskanie Wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk, w t r/cc h pa im, u h: od grzebienia kości biodrowej, od kości krzyżowej oraz od szpary poślatl k n u c ) w kierunku krętarza większego kości udowej. .' ( > pracowanie koliste przy środkowej strony uda Icdną rękę układamy na przyśrodkowej stronie uda w okolicy pachwiny wy lk«uiu|.|c rozcieranie koliste kolejno w trzech miejscach (coraz niżej). Po kitka liuUiyni roztarciu każdego obszaru wracamy do punktu wyjścia. l ( ) pracowanie mięśni pośladkowych W tych samych pasmach co głaskanie wykonujemy kolejno: • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". 4 ( ) pracowanie stawu biodrowego ( )p uszkami palców jednej ręki (druga stanowi obciążenie) ułożonej tu/ poni |r l pt/edniego górnego kolca biodrowego, w kierunku dogłowowym wykonuje im kolejno: • ro/cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. $ ( )pracowanie kości krzyżowej l >tenaż tej okolicy przeprowadzamy opuszkami palców jednej ręki (drugu Ma MII w i obciążenie), w trzech pasmach, tj. przez środek, wzdłuż grzebienia kr/.y/o o pośredniego oraz równolegle do krawędzi bocznych kości krzyżowej, sto • io/.cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. $ ( )pracowanie okolicy kręgosłupa lędźwiowego Strona. dłoniową ręki ułożonej z jednej strony kręgosłupa przeprowadzam] W kierunku przedniego górnego kolca biodrowego kolejno: • ro/cieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie w formie „kołyski". f ( ilaskunie - jak na wstępie

1.2.7. Masaż limfatyczny twarzy 1'łit'jcnt leży na grzbiecie, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, głowa lek ko uniesiona. Masażysta stoi za głową pacjenta. | (iłaskanie twarzy

Głaskanie twarzy wykonujemy w następujących pasmach: • od środka brody pod żuchwą do kątów żuchwy (stronami dłoniowymi p.il ców II-V obu rąk, po obu stronach jednocześnie), • od środka brody po krawędzi żuchwy do kątów żuchwy (stronami dłon i« wymi palców II-V obu rąk, po obu stronach jednocześnie), • od kącików ust do kątów żuchwy (stronami dłoniowymi palców II-V u l u . rąk, po obu stronach jednocześnie), • od skrzydełek nosa do kątów żuchwy (stronami dłoniowymi palców 11 V obu rąk, po obu stronach jednocześnie), • głaskanie nosa i brwi (opuszkami palców trzecich od koniuszka nosa, JHI grzbiecie nosa i po brwiach aż do skroni), • głaskanie czoła (stronami dłoniowymi palców obu rąk, od środka czoła ni boki do skroni). 2. Drenaż dołów nadobojczykowych Masaż dołów nadobojczykowych rozpoczynamy od okolicy stawów mostko* wo-obojczykowych i przesuwamy się w kierunku wyrostków barkowych. Wykc nujemy kolejno: • głaskanie (palcami wskazującymi), • rozcieranie kolistei spiralne (palcami wskazującymi), • ugniatanie punktowe, falujące. 3. Drenaż okolicy podżuchwowej Zaczynając od środka brody, zgiętymi palcami obu rąk rozcieramy okolic podżuchwową stosując kolejno: • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 4. Drenaż wzdłuż krawędzi żuchwy Rozpoczynając od środka brody, poprzez krawędź żuchwy, a kończąc w tach żuchwy, wykonujemy opuszkami palców II-V obu rąk kolejno: • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). 5. Drenaż od środka wargi dolnej do kątów żuchwy Od środka wargi dolnej poprzez policzki do kątów żuchwy wykonujemy opi szkami palców II-V obu rąk kolejno: • rozcieranie kolistei spiralne, • ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). 6. Drenaż od kącików ust do kątów żuchwy W linii od kącików ust przez policzki do kątów żuchwy opuszkami palców obu rąk przeprowadzamy kolejno: • rozcieranie kolistei spiralne,

• ugniatanie „s/c/ypcowe" (krawęd/iami palców II III). M.ii.t/ od środka wargi górnej do kątów żuchwy 1 ipi.u owujemy tkanki w paśmie od środka wargi górnej pr/e/. polic/.ki do k«\ .MU hwy opuszkami palców II-V obu rąk stosując: • H)/.c i e ranie kolistei spiralne • ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). i l MIMU/, od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych SS \ k on ujemy kolejno: • to/.cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. * l >!cna/ dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne |0 I >u-na/ od nasady nosa po kości jarzmowej do skroni 1'osuwając się od nasady nosa w kierunku skroni wykonujemy opus/kani v h palców obu rąk kolejno: io/,cierame koliste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). |l l >i o n aż od skrzydełek nosa do kątów żuchwy Wykonujemy opuszkami palców obu rąk kolejno: • to/.cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). 112 l > 101uiż od wewnętrznych kącików oczu do żuchwy K(»/poczynając od wewnętrznych kącików oczu posuwamy się wzdhli nów [§Kok kącików ust w kierunku żuchwy, stosując techniki w kolejności: lo/.cieranie koliste i spiralne, ugniatanie punktowe, falujące. f |$ l)HMuiż od zewnętrznych kącików oczu do kątów żuchwy Stosujemy kolejno: • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". |4 Drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych - opracowanie p< wionie |$, Drenaż powiek górnych (Masko ułożonymi opuszkami palców wskazujących, zaczynając od kącikó trtwnctr/nych oczu, wykonujemy na powiekach górnych: • ro/cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 16 Drenaż wewnętrznych kącików oczu Kciukami ułożonymi na nasadzie nosa wykonujemy głębokie głaskanie w ki ftutku wewnętrznych kącików oczu. 17. Drenaż dolnej krawędzi oczodołu

Tak samo jak przy drenażu powiek górnych, płasko ułożonymi opus/k palców wskazujących, zaczynając od kącików wewnętrznych oczu, wykomi|< kolejno: • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 18. Drenaż od środka czoła do skroni Opuszkami palców II-V obu rąk, od środka czoła do skroni, w dwóch smach, wykonujemy kolejno: • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 19. Drenaż od skroni do kątów żuchwy Opuszkami palców II-V obu rąk wykonujemy jednocześnie: • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie „szczypcowe". 20. Drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych - opracowanie wtórne 21. Drenaż dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne 22. Głaskanie twarzy - jak na wstępie

3.2.8. Masaż limfatyczny karku i głowy Pacjent leży na brzuchu, dłonie ułożone pod czołem. Masażysta stoi z pacjenta. 1. Drenaż dołów nadobojczykowych Drenaż dołów nadobojczykowych rozpoczynamy w okolicy stawów mostk< wo-obojczykowych, a kończymy w obszarze wyrostków barkowych. Wykonuj my kolejno: • głaskanie, • rozcieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 2. Drenaż bocznych powierzchni szyi Rozpoczynamy od okolicy wyrostków sutkowatych. Stronami dłoniowyi palców obu rąk, które przesuwamy w kierunku dołów nadobojczykowych wyk< nujemy: • głaskanie, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. 3. Drenaż od wyrostków kolczystych drugiego i pierwszego kręgu piersiowej oraz wyrostków kolczystych kręgów szyjnych do dołów nadobojczykowychl Zaczynając od wyrostka kolczystego drugiego kręgu piersiowego, opuszkami* palców obu rąk przeprowadzamy kolejno:

• głaskanie, • m/cicranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. l MIMU / kres karkowych dolnych MU |.\ C /a głową pacjenta zgiętymi palcami obu rąk opracowujemy kresy kar »

r wykonując: • u>/cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące wzdłuż kres dochodząc do wyrostków sut

A

k D waty ch. % DUMKI/ bocznych powierzchni szyi - opracowanie powtórne 6 DUMKI/ tylnej powierzchni głowy DUMKI/ limfatyczny tylnej powierzchni głowy przeprowadzamy w tr/ech p;i vtt.u ti

P.istno pierwsze prowadzi od guzowatości kości potylicznej do wyroslkó> Avatych i kątów żuchwy, a następnie do dołów nadobojczykowych. W p; tym w y konujemy kolejno: • głaskanie, • ł i >/cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. DUMKI/ w paśmie drugim rozpoczynamy od połączenia kości cienuemowyi | poi y lic ą i prowadzimy go w kierunku uszu. Następnie z tyłu us/.u kierujemy n H d(i k;\tów żuchwy, aby zakończyć masaż w dołach nadobojc/ykowych, 1'odnbnie jak w paśmie pierwszym stosujemy: • głaskanie, • ro/cieranie koliste i spiralne, • ugniatanie punktowe, falujące. W paśmie trzecim przesuwamy ręce od czubka głowy po kościach cierniem tryth /.a uszami kierując się do kątów żuchwy, a następnie do dołów nadobojcz lawy c h. Wykonujemy kolejno: • głaskanie, • ro/cieranie koliste, • ugniatanie punktowe, falujące. f Drenaż dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne

4. MASAŻ DZIECI Masaż opracowany przez Fryderyka Leboyer na podstawie hinduskiej mcii) »1\ Shantala jest przeznaczony dla dzieci zdrowych z pewnym opóźnieniem \s in/.woju psychoruchowym i szczególnie wskazany dla dzieci z mózgowym po i.i/iMiiem dziecięcym, które przygotowujemy do ćwiczeń ruchowych. Można go luwnież stosować profilaktycznie u prawidłowo rozwijających się dzieci w ich VM /c sny m okresie życia (zaleca się wykonywanie masażu przez matkę). Siła bodźców dotykowych w trakcie wykonywania masażu powinna być dostosowywana indywidualnie i stopniowo zwiększana w miarę lepszej tolerancji IM/C/ dziecko.

4.1. Warunki wykonywania masażu l Masaż powinno się wykonywać przed posiłkiem lub co najmniej god/.in< po posiłku (karmieniu piersią). Należy go powtarzać dwukrotnie w ciągi dnia, najlepiej rano i wieczorem. ^ W pomieszczeniu, w którym wykonuje się masaż powinno być cic|>ło; nie mówię trzeba rozebrać. ł. Masaż należy zakończyć kąpielą. 4. Masujący powinien siedzieć na podłodze (leżance) z wyprostowanym kończynami dolnymi, prostymi plecami i rozluźnionymi ramionami. Ni nogach winien położyć mały koc, a na nim pieluchę z podłożoną ccratk (/.abezpieczenie przed notowanym często po masażu opróżnianiem pechc r/.a moczowego). V I)/.iecko należy położyć wzdłuż lub w poprzek, na kończynach dolnycl masażysty.

4*2. Kolejność wykonywania masażu • • • •

Leżenie dziecka na plecach wzdłuż kończyn dolnych masażysty klatka piersiowa, kończyny górne, br/uch, kończyny dolne. Leżenie dziecka na brzuchu w poprzek kończyn dolnych masażysty

• gr/biet i pośladki

Leżenie dziecka na plecach wzdłuż końc/yn dolnych masażysty • twarz. Na zakończenie należy przeprowadzić kilka ćwiczeń rozluźniających. Ma powinien być wykonywany w tempie wolnym i delikatnie, zachowując szybki, ruchów jednakową od początku do końca. Każdy ruch ma być powtórzony l razy. Powinno się masować dziecko systematycznie, aż do momentu zdobyi i przez nie samodzielności w poruszaniu się.

4.3. Metodyka wykonywania masażu Przed przystąpieniem do masażu masażysta natłuszcza swoje ręce oliwką lub posypuje pudrem dla niemowląt. Powinien nawiązać z dzieckiem kontakt wzrokowy i słowny. W masażu wykorzystujemy technikę głaskania i rozcierania.

4.3.1. Masaż klatki piersiowej

i * 2. Masaż kończyn górnych l > /uvko obracamy raz na jeden bok, raz na drugi. Gdy dziecko le/y na prą ni boku, lewą ręką ujmujemy delikatnie lewą rękę dziecka i unosimy ja,. Prą •> t, i c L\ obejmujemy bark dziecka w ten sposób, że palce i kciuk twor/.a. mały •!•••-1 M u-n, który posuwa się w dół wzdłuż ramienia. W końcu ręka prawa spoty i » MC / lewą trzymającą rękę dziecka. Ręką prawą chwytamy nadgarstek d/.icc i A .1 l c w i\ przenosimy na bark i opuszczamy wzdłuż ramienia. Ręce zaws/.e po-MIU ,i|.\ sic od ramienia do dłoni. Do tej pory pracowały naprzemiennie, jedna po «liu^u-|. Teraz będą pracowały jednocześnie. Ułożone jedna nad drugą obejmują. i*ituc iworząc pierścienie. Pierścienie te posuwają się w kierunku dłoni d/iecka. l Mumia rękami wykonujemy ruch śrubowy, jak przy wyżymaniu biel i/.n y l iv W). Po dojściu do dłoni dziecka obie ręce masażysty wracają do ramienia i *,u /vnamy masaż od początku. Istotne jest zmniejszenie tempa i krótkie /atr/.y >ic na poziomie nadgarstka.

Kładziemy wyprostowane ręce na klatce piersiowej dziecka, dłonie obok si< bie. Głaszczemy od mostka do linii pachowych po obu stronach. Ręce pracujl jednocześnie w przeciwnych kierunkach. Później masujemy naprzemiennie czynając od lewej strony dziecka. Prawą rękę przesuwamy przez klatkę piersk wą i kładziemy na prawym barku dziecka, natomiast lewą rękę na lewym. pracują jedna za drugą, jak fale (ryć. 37). Pod koniec każdego ruchu należy łym palcem ześlizgnąć się po powierzchni szyi dziecka.

Ryć. 38. Masaż kończyny górnej Ryć. 37. Masaż klatki piersiowej

Następnie przechodzimy do masażu rąk. Najpierw za pomocą kciuków maił Jtmy dłonie, od podstawy do palców. Dalej ujmujemy palce, które zginamy i w; bonujemy ruch, jakbyśmy chcieli przepchnąć krew od podstawy do koniuszków

4.3.3. Masaż brzucha Zaczynamy od podstawy klatki piersiowej, od łuków żebrowych, dłońmi ułu żonymi prostopadle do ciała dziecka, kierując się w dół brzucha. Masujemy pł.i sko, jedna ręka za drugą, ruchem falowym, jakby delikatnie opróżniając jamv brzuszną niemowlęcia. Dalej masujemy brzuch prawym przedramieniem, a lew,\ ręką unosimy kończyny dolne (ryć. 39). Przedramię zawsze przesuwamy z góry w dół.

II la/a: to masaż wzdłuż grzbietu. W I ia/.ic ręce pracowały ra/.em, kolejno .Ina /.a drugą, natomiast w II fazie masujemy tylko lewą ręką płasko pr/.esuwa u ją po grzbiecie niemowlęcia od karku do pośladków (ryć. 40). Prawa. rvM -ln-| inujemy pośladki dziecka i kontrujemy siłę ręki lewej. Masując ręka /.suwa i«. / tułowia, aby ponownie dotrzeć do punktu wyjścia w górnej części gr/.biclu /c|sc / powrotem. Ruchy mają być powolne i ciągłe, aby masaż był skutec/niejs/y.

Ryć. 39. Masaż brzucha przedramieniem Ryć. 40. Masaż grzbietu

4.3.4. Masaż kończyn dolnych Z rąk tworzymy bransolety opasujące udo i kolejno, jedną rękę za drugą opu-j szczamy wzdłuż nogi w kierunku stopy dziecka. Rękami wykonujemy ruch śrubowy, jak przy wykręcaniu bielizny. Zatrzymujemy się na poziomie kostek. Ni zakończenie masujemy podeszwę stopy, najpierw kciukami, następnie całą dłc nią.

III la/a: to masaż wzdłuż grzbietu aż do stóp. Masujemy podobnie juk w fu lir U. Lewą ręką masujemy ruchem od góry w dół, ale nie zatrzymujemy nic ni •>Hokosci pośladków. Przechodzimy dalej przez uda, podudzia do piel, nastcp ftlr k KM ujemy ku górze, zstępujemy i wracamy. Ręką prawą, która popr/cdni< Miibili/owała miednicę dziecka, teraz przytrzymujemy kończyny dolne.

4.3.5. Masaż grzbietu i pośladków

4*3,6. Masaż twarzy

Dziecko układamy w poprzek na brzuchu. Głowa dziecka znajduje się po na szej lewej stronie. Masaż grzbietu wykonujemy w trzech fazach. I faza: masaż w poprzek grzbietu. Kładziemy ręce na grzbiecie dziecka na wysokości jego ramion. Dłonie posuwamy jedna za drugą, masując do przodu i tyłu, z większym naciskiem, gdy przesuwamy je do przodu. W trakcie tego ruchttj ręce przemieszczamy stopniowo ku dołowi ciała niemowlęcia. W ten sposób, począwszy od okolicy łopatek, stopniowo masujemy części dolne grzbietu, okolicą) nerek i w końcu pośladki. Następnie wracamy do góry. To przechodzenie od! strony lewej ku prawej i z powrotem jest płynne, łagodne, jak w ruchu falowym.

Kłail/iemy dziecko na grzbiecie równolegle do osi naszych nóg. Zaczynam •d masowania czoła (ryć. 41 a). Opuszki palców od środka czoła przesuwamy r buki Ka/dorazowo nasze palce kierujemy nieco dalej na zewnątrz, to znaczy d< •fcod/.t one do skroni i okrążając oko opuszczamy je wzdłuż policzków. W da Mi) kolejności posługujemy się kciukami, które prowadzimy bardzo delikatn po obu stronach nosa, następnie do góry i znów w dół. Jest to ruch tam i z p< tftolcm. z dołu do góry i odwrotnie. Etapem aktywnym jest ruch z dołu do gór ply kciuki zmierzają w kierunku czoła. Następnie kładziemy kciuki na zamkni Ipth CK /ach dziecka i lekko naciskamy. Jeśli dziecko ma oczy otwarte, to zam hHny je bardzo delikatnie. Stąd kciuki przesuwamy w dół zewnętrznymi brzeg l nona ku kącikom ust i zatrzymujemy na policzkach (ryć. 41 b).

i hwytamy obie stopy dziecka, końc/.yny dolne /gięte w stawach biodro-w vi-h i kolanowych. Krzyżujemy podudzia, doprowadzając je do br/.uchu. Następnie prostujemy kończyny dolne w stawach kolanowych i oddalamy liod siebie. Kończyny dolne cały czas są zgięte w stawach biodrowych i odwiedzione. Ryć. 41 a. Masaż twarzy palcami II-IV

Ryć. 41 b. Masaż twarzy kciukami

4.3.7. Ćwiczenia rozluźniające 1. Chwytamy obie rączki dziecka, krzyżujemy ramiona na klatce piersiowi Następnie otwieramy je powracając do pozycji wyjściowej. Ruch po rzamy kilka razy. 2. Obejmujemy nóżkę dziecka w okolicy kolana, a rączkę w okolicy łokc; po przeciwnej stronie i krzyżujemy rękę z nogą - kolano styka się z łold ciem. To samo powtarzamy przeciwnymi kończynami.

5. MASAŻ W ŚRODOWISKU WODNYM 5.1. Masaż wirowy Jest to masaż podwodny kończyn dolnych lub górnych, który wykonujcm s* specjalnych wannach z urządzeniem powodującym ruch wirowy wody. 'I cni jHM.itura wody powinna wynosić 35-40°C. Ruch wirowy wody wpływa n umniejszenie napięcia mięśniowego, rozluźnienie zbliznowaceń, przykurc/.ó> iłk.uu-k, poprawę koordynacji nerwowo-mięśniowej, zmniejszenie zastoju /.yliu g<> i obrzęków poprzez usprawnienie krążenia obwodowego. Wpływ masażu wirowego na powierzchnię ciała można porównać do tcchni iu/11 e ranią i oklepywania w masażu klasycznym. Masaż wirowy w zależności u WHku/ań wykonuje się codziennie lub co drugi dzień przez 10-15 dni, równoc/j fctir bądź oddzielnie dla każdej kończyny. Czas zabiegu wynosi 20-30 minut.

Wskazania do masażu wirowego l. Choroby układu krążenia: zwężające zapalenie tętnic, 7.wc/aj«\cc Mwu dnienie tętnic, stany po zakrzepach żylnych, choroba Raynuudu, sumo l ul l sinica kończyn, stany po odmrożeniach, stany w chirurgic/Jiym lecien /y laków. .'.. Choroby reumatyczne: gościec przewlekle postępujący, gościec tkam miękkich, stany zwyrodnieniowe stawów. ł. Choroby i urazy ortopedyczne: stany pourazowe tkanek miękkich, a tak więzadeł i torebek stawowych oraz kości i stawów, zmiany w nar/odii ruchu powstałe z przeciążenia, stany po chorobie Heinego-Medina i | chirurgicznym leczeniu narządu ruchu, zespół choroby wibracyjnej. Przeciwwskazania do stosowania masażu wirowego nie różnią się od pn tiwwskazań ogólnych masażu, szczególną uwagę należy jednak zwrócić na ni ptłny /.rost kostny i odwapnienia kości.

1.2. Masaż podwodny Masaż podwodny jest połączeniem dwóch zabiegów wodnych, tj. podwodi §i> natrysku o ciśnieniu około 250 kPa (2,5 atm) i kąpieli wodnej o tempcratui wtnly 34-37°C. Wykonuje się go w wannach o specjalnym kształcie, umożliw ) *ym ćwiczenia kończyn dolnych i górnych w pełnym zakresie oraz swobód dottlcp do pacjenta z każdej strony.

Do zabiegu potrzebne jest specjalne ur/;id/.c*mV /.wane langentorem, które w\ twarzą ciśnienie strumienia wody i po/wala na jego regulację. Oprócz ciśnień i strumienia wody, siła bodźca w masażu podwodnym zależy także od rodzaju / stosowanej nasadki, jej odległości od powierzchni ciała (10-30 cm) oraz kąt a p dania strumienia wody na masowane tkanki (im ostrzejszy kąt, tym silnu-p,/. działanie). Największe działanie bodźcowe wywiera strumień wody padaj.n \ pod kątem 10-15°. Nasadka o małej średnicy działa na małą powierzchnię i £\c biej położone tkanki, natomiast nasadka o dużej średnicy działa na powierzchnie większą, ale za to płyciej. Rozróżniamy następujące nasadki: „deszczową", ,,/u-bi pyszczek", „wirującą", „wgniatającą". Rodzaj zastosowanej nasadki zależy od schorzenia i celu zabiegu. Zabieg rozpoczyna się dopiero po upływie około 5 minut od wejścia pacj< ta do wanny. W tym czasie następuje przystosowanie się organizmu do w< ków środowiska wodnego. Zabieg może być całościowy lub częściowy. Zabi< całościowy rozpoczyna się od kończyn dolnych przesuwając strumień wody stóp, wzdłuż osi długiej kończyn do okolic dołu pachwinowego. Następr w podobny sposób, tzn. od dłoni do stawu barkowego masuje się kończynę gt na. Masaż kończyn można również zacząć od ud i ramion przechodząc do pódl dzi i stop oraz przedramion i dłoni. Przy masażu kończyn należy uważać na br gi kości, świeże blizny, przebieg nerwów, doły podkolanowe i łokciowe, poni waż są to miejsca szczególnie wrażliwe. Po masażu kończyn wykonuje się masaż brzucha, prowadząc strumień we koliście, zgodnie z ruchem wskazówek zegara. W masażu klatki piersiowej mień wody kierujemy od mostka po pachy i od mostka wzdłuż przestrzeni dzyżebrowych. Masaż pleców wykonuje się wzdłuż przebiegu mięśni powie chownych i głębokich grzbietu oraz równolegle do przestrzeni międzyżel wych. Przy masażu tułowia należy omijać narządy płciowe, wyrostki kolczys nerki i grzebienie łopatek. Miejsca wrażliwe chroni się za pomocą płasko ułoi nej nad nimi dłoni. Czas trwania zabiegu całościowego wynosi 5-20 minut. St suje się 1020 zabiegów, najczęściej co drugi dzień. Masaż podwodny ma koi stny wpływ na poprawę elastyczności skóry i ukrwienie tkanek miękkich, co woduje wzrost ich napięcia, zmniejszenie bolesności stawów oraz zwiększ zakresu ich ruchomości. Technika zabiegu częściowego zależy od rodzaju choroby. 1. Przy wzmożonym napięciu mięśniowym wykonuje się masaż strumienie o małym ciśnieniu i nasadką o szerokim przekroju, często z domieszką wietrzą. 2. Przy zwiotczeniach, które towarzyszą zanikom mięśni po opatrunkach psowych, stosuje się masaż o wysokim ciśnieniu i nasadkę o wąskim pi

kroju. Dodatkowo stosuje się delikatny masaż okolic /łamania ora/, masi okolic stawów unieruchomionych na skutek złamania. < W nerwobólach wykonuje się najpierw łagodny masaż zdrowej końc/yn .1 następnie chorej. U ska /an ia i przeciwwskazania do masażu podwodnego są podobne ( •i,. h. k lorę występują w masażu klasycznym.

M. Masaż natryskowy Masa/, natryskowy wykonuje się strumieniem wody pod odpowiednim cisni w pozycji stojącej pacjenta. Strumień wody kierowany jest na pucjcn l k a t r d i y natryskowej specjalnymi nasadkami o średnicy około 0,5 cm; mo/i ji. « ka/.dej chwili przerwać i automatycznie włączyć. Masaż o ciśnieniu !-.< ;i NIĆMI ,

Ryć. 42. Kierunek strumienia wody w biczu szkockim (wg Jankowiaka)

mosfer z zastosowaniem na przemian wody gorącej i /iinncj jest natryskiem hi czowym szkockim (ryć. 42). Zabieg polega na stosowaniu przez 30-60 sekund gorącego natrysku o te m peraturze 38 -42°C, a następnie przez kilka sekund zimnego natrysku o tempera turze 10- 15°C. Po kilkakrotnych zmianach (czas zabiegu ok. 3 min) masaż na leży zakończyć zimnym natryskiem.

6. MASAŻ PRZYRZĄDOWY Masaż przyrządowy jest rodzajem masażu, w którym stosuje się różnorodne .ip.uaty jako źródło bodźca dla masowanych tkanek.

6.1. Masaż wibracyjny Wibracją nazywamy krótkotrwałe rytmiczne uderzenia o powierzchnię ciała * wyniku których powstają w tkankach drgania. Źródłem wibracji dla aparatów * ihiucyjnych może być prąd elektryczny, sprężone powietrze lub ciśnienie wody Wibrację można wykonywać ręcznie, aparatami wibracyjnymi lub metoda, po iinlnią, tzn. za pomocą aparatów wibracyjnych trzymanych przez masa/ystc Wibracja pośrednia pozwala na lepsze dostosowanie do odczuć pacjenta ampli HM lv ruchu i siły ucisku. Podczas wibracji należy przestrzegać zasady, że im bardziej napięty jest dań] nhs/ar tkanek, tym delikatniej musi być wykonana wibracja. Do wibracji naje/c fc icj stosuje się aparaty Aquavibron i Redor. Aquavibron jest ręcznym aparalcn wiluacyjnym o częstotliwości drgań około 7000 na minutę, wytwarzanych pr/e jti/opływającą wodę, oraz o zmiennej amplitudzie. Kształt i rodzaj membrany l* Ic/.t od masowanej części ciała. Aparat Redor przekazuje drgania za pomocą śpi cjulnych taśm. Stopień napięcia taśmy wpływa na siłę bodźców. Aparat Rtdo wykor/.ystywany jest do masażu dużych grup mięśniowych, np.: uda, podudttl imiucnia, przedramienia oraz okolic miednicy. Wskazania i przeciwwskazani l* takie same jak w masażu klasycznym.

6.2. Masaż podciśnieniowy Masaż podciśnieniowy polega na miejscowym przymocowaniu kilku przyśni We k połączonych z aparatem wytwarzającym ujemne ciśnienie. W trakcie zabi< |u następuje wessanie do końcówek aparatu masowanych okolic ciała, co powc duje ich intensywne przekrwienie, odżywianie i regenerację. Przeciwwskazi *Mami do wykonania tego zabiegu są kruchość naczyń włosowatych i uszkodzi ma skory.

6.3. Masaż pneumatyczny Masaż pneumatyczny polega na naprzemiennym wtłaczaniu powietrza • ! • specjalnie skonstruowanych mankietów (dla kończyn górnych lub dolnych) i |> go wypuszczaniu w odpowiednich proporcjach czasowych. W trakcie powstau i nią dużego ciśnienia w mankiecie założonym na kończynę masowane tkanki >..\ uciskane, co powoduje przemieszczanie krwi i chłonki. Działanie tego masa/u podobne jest do techniki ugniatania w masażu klasycznym. Masaż pneumatyc/ ny jest stosowany głównie przy zaburzeniach krążenia obwodowego. Wpływa on na poprawę ukrwienia i odżywiania mięśni, ułatwiając ich regenerację powysiłkową. Po masażu odczuwa się wyjątkową lekkość kończyn.

6.4. Masaż synkardialny Główną zasadą masażu synkardialnego jest synchronizacja ucisku mankietu] pneumatycznego na naczynia obwodowe z systemem pracy serca. Ucisk następuje w momencie fizjologicznych skurczów tętnic, wzmacniającl ich siłę skurczową. Siłę ucisku mankietu mierzy się w mm Hg; jest ona zależi od ciśnienia skurczowego pacjenta. Im wyższe jest ciśnienie skurczowe chorego, tym mniejszą siłę ucisku należy zastosować. Mieści się ona zazwyczaj w granicach 50100 mm Hg. Czas trwania ucisku zależy od tętna pacjenta, tzn. im wolniejsze tętno, tym dłuższy ucisk. Czas zabiegu wynosi 20-30 minut. Zabieg st suje się codziennie lub dwa razy w ciągu dnia. Masaż synkardialny wpływa wzmocnienie fizjologicznego skurczu naczyń, zwiększa ich elastyczność, poprj wia krążenie obwodowe. Wykonanie tego rodzaju masażu możliwe jest specjalnemu urządzeniu sprzężonemu z aparatem do EKG. Metodą tą można leczyć: zgorzel cukrzycową, zgorzel pochodzenia miażdży* cowego, zwężające stwardnienie tętnic, pooperacyjny lub pourazowy obi kończyn oraz żylaki kończyn.

7. REFLEKSOTERAPIA \\stvp Ko/d/iał ten jest poświęcony najpopularniejszym we współczesnej incdyc) HM- naturalnej formom profilaktycznego i terapeutycznego oddziaływania n «»i£.ini/.m człowieka. Zalicza, się do nich: akupresurę według systemu chińskiego i f s h nuisaż punktowy, oraz akupresurę stóp, opierającą się na założeniach sio: Miniowanych przez amerykańskiego lekarza Fitzgeralda. Tworzą one podstaw irllrksoterapii, czyli metod terapii odruchowej. 11- techniki terapii, które bazują na systemie chińskim określa się umown nukiosysytemem reflesoterapii, a te, które wykorzystują w tym celu stopi*. r<,4 lul> iu ho - mikrosystemami refleksoterapii. Na gruncie masażu chińskiego rozwinęły się techniki oddziaływania na punl ly .ikupresury (zwane dalej punktami aktywnymi - PA lub biologicznie akty v HMIII punktami - BAP) różnymi czynnikami fizycznymi, jak: ciepło, światł |Mi|il. magnes i in. W dalszej części rozdziału opisano podstawy masażu chiński |o, iiaktując je jako punkt wyjścia biostymulacji organizmu innymi c/ynnikai lk/yiY.nymi tj. prądem, polem magnetycznym i promieniowaniem laserowy! go znalazły się tam podstawowe wiadomości i wskazówki praktyczne o cc się do elektropunktury, magnetopunktory i laseropunktury, u także m ły » innych technik. Dla masażu punktowego przyjęto za podstawę mechanizmu objaśniającej Jfgn lrcY.nicze działanie prawo pięciu elementów i teorię energii Qi, a wice żal Irnia filozofii medycyny chińskiej. Tak rzecz ujmując można by masa/u pun Uiwrgo nie zaliczyć do refleksoterapii. Jednak, kiedy odrzucimy wspomniane a ło/rnia filozofii medycyny chińskiej, to istotę masażu punktowego tłumaczyć b il/irmy /a pomocą tych samych zjawisk fizjologicznych, co wszystkie pozosti fortny oddziaływania czynnikami fizycznymi na organizm człowieka. Przy O| »ir po/.ostałych technik oddziaływania na PA podano niekiedy także inne inf< Ittttcjc / zakresu nauk biologicznych i technicznych. /dajemy sobie sprawę, że czytelnik interesujący się profesjonalnie dziedzi wflcksoterapii będzie odczuwał niedosyt informacji o mechanizmach wpty omawianych czynników fizycznych na organizm człowieka. Niestety, objęte k M H/.k t nie pozwala na rozwinięcie tego zagadnienia. Pozostaje wiec z konia noAci posługiwanie się pewnymi uproszczeniami i ogólnymi pojęciami, szczeg nic przy objaśnianiu pewnych zjawisk fizjologicznych w aspekcie medyczny

Przyjmujemy więc, że refleksoterapia to działanie popr/e/. odruch (stąd inna jn nazwa: leczenie metodą odruchową), czyli mechanizm sprzężenia zwrotnemu który zachodzi pomiędzy pobudzonym receptorem a narządem wykonawc/vm przy udziale ośrodkowego układu nerwowego. Niezależnie od tego, jaki czynnik zostanie wykorzystany do tego działania zakładamy, ze zjawiskom tym towar/y szy ciągła wymiana materii, energii i informacji. Mimo, że jest to energia bardzo mała, istnieją jednak dowody na to, ze energia czynnika stymulującego jest swoistym sygnałem dla określonych struktur czynnościowych w całym układzie istniejących między nimi sprzężeń zwrotnych i zastępczych. Procesy te określa się terminem biostymulacji. Wyrazu biostymu-lacja pierwotnie użyto do określenia działania światła laserowego małej mocy na organizm, ale aktualnie pojecie to rozszerzono na cały obszar refleksoterapii.

7.1. Podstawy teoretyczne makrosystemu 7.1.1. Teoria (prawo) pięciu elementów U podstaw tradycyjnej filozofii medycyny chińskiej leży założenie, ze sposób organizacji wszechświata jest uniwersalny, tzn. że organizacja ta w takim samym stopniu dotyczy całości, jak i jej składowych, np. istot żywych oraz każdej fizjologicznej funkcji. Materialną podstawę świata stanowi 5 elementów. Są to: drzewo (D), ogień (O), ziemia (Z), metal (M) i woda (W) (ryć. 43). wzajemne pobudzanie wzajemne akcja destrukcyjna

Ryć. 43. Schemat prawa pięciu elementów przeciwdziałanie

Element to tylko symbol, pod który Chińczycy podstawiają równoważni] znajdujące się we wszechświecie. Do nich zalicza się pory roku, stany emocj< nalne, produkty żywnościowe, zioła itp. • Drzewo - odpowiada wschodowi, wiośnie, smakowi kwaśnemu, kolorowi zielonemu, kamieniowi turkusowi. Psychicznie łączy się z ekstrawersją.

Nar/ądy anatomiczne związane z elementem drzewa to wątroba i pech r/.yk żółciowy. Ogień - odpowiada południu, latu, ciepłu, smakowi gorzkiemu, koloro\ czerwonemu i kamieniowi koralowi. W sferze psychicznej przy porządki wana jest mu ciekawość. Narządy związane z elementem ognia to: serc osierdzie, jelito cienkie i potrójny ogrzewacz*. /iemia - odpowiada kierunkowi środkowemu, późnemu latu, wilgo*, smakowi słodkiemu, kolorowi żółtemu, kamieniowi bursztynowi. Ps chicznie wiąże się ze zdolnościami do utrzymania porządku, pamięć i koncentracją. Narządy anatomiczne łączące się z tym elementem to
7.1.2. Energia Qi i jej formy W organizmie człowieka istnieje i krąży niewidzialna energia - siła żyć n > v, którą Chińczycy nazywają Qi (ryć. 44). Energia ta jest niezbędna dla praw i, li wego funkcjonowania zarówno całego organizmu, jak i jego najdrobni<.• |s/, elementów składowych. Energia Qi jest właściwa wszystkim istotom /y u \.. Każda komórka i narząd mają większy lub mniejszy zasób Qi. Suma encr^n u. stanowi o potencji życiowej całego organizmu. Krążenie energii Qi w zdrow\in organizmie ma charakter ciągły i odbywa się ustalonymi szlakami - meridianaim MałeYin

Małe Yang

Ryć. 44. Znak TAO, zwany chińską monadą; symbol energii Qi - Yang i Yin

Cykl krążenia energii Qi trwa 24 godziny. Rozpoczyna się ono od serca i serca wraca. Wysokość fali przepływu energii w danym narządzie zależy od ziomu Qi w narządzie przed nim leżącym. Jeżeli z przyczyn chorobowych pój Qi w narządzie będzie obniżony, to fala płynąca do narządu następnego również niska. Zadziałanie na punkty meridianu chorego narządu - czyli osh nego energetycznie wyrównuje w nim poziom energii, a przez to podnosi płynącą do następnego narządu. Narządy wykazują różny stopień aktywn< w ciągu doby, co daje podstawę do podziału ich na narządy; dzienne (7.( 15.00) dziennonocne (3.00 7.00 i 15.00 - 19.00) oraz nocne (19.00 - 3.DO) (tab.^ Energia Qi występuje w dwóch formach, tj. Yang i Yin. Formy te są przeciwstawne jak dwa bieguny, które istnieją tylko razem (nie mogą istnieć modzielnie), egzystują we wzajemnym powiązaniu - harmonii. Zachwianie równowagi między nimi ma wpływ na pracę narządów, a więc i równowagę organizmu i jego zdolność do samoregulacji. Narządy, które mają kanały energetyczne, czyli meridiany, zakwalifikowi są do Yang lub Yin. Yang to narządy „puste" Fu (mające światło). Są to: żołądek, jelito i cienkie, pęcherz moczowy, potrójny ogrzewacz i pęcherzyk żółciowy.

Yin to narządy „pełne" Zang (miąższowe), Zaliczmy do nich: płuca, śl< nę, trzustkę, serce, nerki, osierdzie i wątrobę.

|u/ wcześniej stwierdzono, energia Qi potrzebna jest do nie/.akłócon ii.it /.;(dów, a to pozwala na zachowanie harmonii pomiędzy pięcioma cl K i / i lv c/łowiek ma wrodzony zasób energii Qi. Ten, który ma jej więcej, o *••••»•• sio aktywnością, lepszym zdrowiem i samopoczuciem, mniej się mcc/ * I N > /tnci/cniu szybciej regeneruje siły. Istota terapii w medycynie starochii «*MJ polega na udrożnieniu przepływu energii Qi w organizmie, aby pr/.cmi< M« /.łł.i MC ona w sposób niezakłócony. W tym celu stosuje się różne techniki p< ife»l/4'm.t meridianu. Do najpopularniejszych należą m.in. akupunktura, akupn », moxa, elektropunktura i magnetopunktura. l <-<>ni pięciu elementów używa się głównie do wyjaśnienia zmian chorofa i l i , u h etiologii i patomechanizmów. W zastosowaniu klinicznym teor »U/\ in oraz pięciu elementów uzupełniają się i nie można wytyczyć międ/y n *M.i/nicj granicy.

f J. Meridiany główne parzyste i główne dodatkowe Mci idiany to szlaki przepływu energii Qi. Biegną one wzdłuż ciała: 6 po koi t»r K.°rneJ» 6 po kończynie dolnej. Pomiędzy meridianami a narządami w< i istnieją połączenia określane jako kolaterale. Mu I . Meridiany główne i ich ogólna charakterystyka N.i/.wa meridianu Typ Liczba Element CMM energii pkt aklywnodc M płuc (P) M |dita grubego (JG) M /.oładka(Ż) M śled/.iony-trzustki (ST) M serca (S) M jelita cienkiego (JC) M pęcherza moczowego (PM) M, nerki (N) M, osierdzia (O) M. potrójnego ogrzewacza (PO) M. pęcherzyka żółciowego (PŻ) M. wątroby (W) M, główny regulator tylny (GRT) M, główny regulator przedni (GRP)

yin yang yang yin yin yang yang yin yin yang yang yin yang yin

11 20 45 21 9 19 67 27 9 23 44 14 28 24

M M Z Z O

o

w w

o o D D -

, 'L - ziemia; O - ogień; W - woda; D - drzewo

3.00 -S.tt! 5.00 7.0C 7.00 - 9.0C 9.00- 11.0 11.00- 13.0 13.00- 15.C 15.00- 17.C 17.00- 19.C 19.00 -21. C 21.00-23.0 23.00-1.0 1.00-3.00 -

I. Meridian płuc (P) Przebieg: rozpoczyna się w punkcie P.l, tj. na powierzchni klatki piersiowe) na wysokości pierwszej przestrzeni międzyżebrowej, 6 cunów od linii środkou < t ciała. Dalej biegnie w górę i na zewnątrz do punkt P.2. stąd kieruje się w dół .1 przyśrodkowej powierzchni ramienia i dochodzi do stawu łokciowego, zinici/ po stronie promieniowej przedramienia, przez nadgarstek przechodzi na KMIIU « promieniową i osiąga koniuszek kciuka - 3 mm obok od promieniowego Lit.* macierzy paznokcia (P. 11).

Ryć. 45. Meridian płuc

II. Meridian jelita grubego (JG) Przebieg: rozpoczyna się w punkcie JG.l, tj. 3 mm w bok po stronie proi niowej od rogu paznokcia II palca przechodzi poprzez nadgarstek, przeć ramię do przedniego brzegu wyrostka barkowego łopatki, od tego punktu na przednią powierzchnię klatki piersiowej do dołka nadobojczykowego. Sl wznosi się i biegnie przez środek trzonu żuchwy, policzek do wargi górnej.

l. Meridian żołądka (Ż) |'r/,cbieg: rozpoczyna się w punkcie Ż.l, tj. na dolnym brzegu oczodołu, prc ulic do źrenicy oka. Stąd biegnie w dół, okala wargi i dalej wzdłuż dolne u /.uchwy do jej kąta, dzieląc się po drodze na dwie odnogi. Jedna odnóg wana jest do góry, do kąta czoła (punkt Ż.8). Druga przemieszcza si$ w d< »/yi, klatce piersiowej, brzuchu, pachwinie, przedniej powierzchni uda, pódl lii i po grzbietowej części stopy. Kończy się na palcu drugim stopy, 3 mm o u pa/nokcia, po stronie strzałkowej (Ż.45).

u; ii.t górnym br/.cgu bru/.dy skr/.ydełka nosa po stronie pr/cciwncj ciał, .M in ku do pr/ebiegu mcridianu (J. G. 20 ).

12 10 9 8 Ryć. 46. Meridian jelita grubego

32

11

10

15

30 "N.

:»«

.\ / Ryć. 47. Meridian żołądka (część górna) Ryć. 48. Meridian żołądka (część dolna)

IV. Meridian śledziony-trzustki (ST) Przebieg: rozpoczyna się w punkcie ST.l, tj. 3 mm do wewnątrz od macie paznokcia palucha. Następnie biegnie po przyśrodkowej powierzchni stój podudzia, uda, bocznej powierzchni brzucha (gdzie wielokrotnie wchodzi do my brzusznej) i dalej w górę do drugiego międzyżebrza — w odległości 6 ci od linii środkowej ciała. Stąd kieruje się w dół, gdzie kończy się w pi ST.21, tj. w środku linii pachowej w szóstym międzyżebrzu.

-J(>. Meridian śledziony-trzustki (część górna)

Ryć. 50. Meridian ślcd/ionytrzustki (cześć dolna)

Mcridian serca (S) Pfrrhicg: rozpoczyna się pod pachą w punkcie S.l, tj. przy dolnym brzegi Mu piersiowego większego i wewnętrznym brzegu mięśnia dwugłowego ra lin Sliid biegnie wzdłuż łokciowego brzegu wewnętrznej powierzchni ramie tlawu łokciowego, przedramienia, nadgarstka i dalej przez dłoń, po stroni' Nowej, 3 mm od wewnętrznego kąta paznokcia V palca ręki (S.9).

2

1

Ryć. 51. Meridian serca

VI. Meridian jelita cienkiego (JC) Przebieg: zaczyna się na V palcu ręki, 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy paznokcia (punkt JC.I). Następnie biegnie wzdłuż łokciowego brzegu tego palca i ręki, przechodzi na tylną powierzchnie nadgarstka, stąd po stronie łokciowej wznosi się na bark. Z barku (po stronie grzbietowej) przechodzi na szyję, kieruje się w okolicę kąta żuchwy, policzka, zewnętrznego kąta oka i kończy się w okolicy skrawka ucha w punkcie JC.I9.

Ryć. 52. Meridian jelita cienkiego

VII. Meridian pęcherza moczowego (PM) łjr/ebieg: rozpoczyna się w punkcie PM.l, tj. 3 mm od wewnętrznego ki tik a, stąd wznosi się na czoło i po szczycie głowy biegnie na potylice. Tu rozdz IM się na dwie gałęzie (w punkcie PM.10). Pierwsza gałąź biegnie dokładr w/dłuż kręgosłupa, w odległości 1,5 cuma od linii środkowej ciała, do miej* nieco powyżej fałdu pośladkowego, skąd z punktu PM.35 przechodzi przez F Alndck na tylną (środkową) powierzchnię uda i kończy się w dole podkolar wym. Druga gałąź kieruje się wzdłuż wewnętrznego brzegu łopatki do dołu pc kolanowego, gdzie łączy się z gałęzią pierwszą w punkcie PM.40. Dalej wzdł tylnej powierzchni goleni skręca za kostką i w odległości 3 mm od zewnetrzi yo kuta podstawy paznokcia palca V kończy się w punkcie PM.67.

MII. Meridian nerki (N) Przebieg: rozpoczyna się na podeszwie stopy w punkcie N.l, tj. w y.agłcbic mu między II a III kością śródstopia. Stąd wznosi się w kierunku pięty i po /aU , A-niu koła w okolicy kostki przyśrodkowej biegnie w górę po przyśrodkow< stronie goleni i uda. Między narządami płciowymi a odbytem wnika do miccln t v, aby wyłonić się w punkcie na górnym brzegu spojenia łonowego w odlcgk s, i 0.5 cuna od linii środkowej ciała (punkt N. 11). Dalej wznosi się i na wysok< su między zagłębieniem pierwszego żebra a obojczykiem w odległości 2 cunó w bok od linii środkowej ciała, kończy się w punkcie N.27.

Ryć. 53. Meridian pęcherza moczowego (część górna)

Ryć. 55. Meridian nerek (część górna) 63 64 65 66

Ryć. 54. Meridian pęcherza J

r

moczowego (część dolna)

Ryć. 56. Meridian nerek (część dolna)

IX. Meridian osierdzia (O) Przebieg: rozpoczyna się w punkcie O. l, tj. w czwartej przestrzeni międzyżebrowej, w odległości l cuna na zewnątrz od brodawki sutkowej (5 cunów od linii środkowej ciała). Stąd wznosi się łukiem nad dołem pachowym i przechodzi na przednią powierzchnię ramienia. Biegnąc środkiem ramienia, między głowami mięśnia dwugłowego, przecina staw łokciowy od wewnątrz do ścięgna tego mięśnia. Na przedramieniu meridian jest zlokalizowany pośrodku, dalej podąża w poprzek stawu nadgarstkowego i kie-

potrójnego ogrzewacza

ruje się do palca środkowego, gdzie w odległości 3 mm po wewnętrznej stronie kąta podstawy paznokcia kończy się w punkcie O.9.

X. Meridian potrójnego ogrzewacza (PO) Przebieg: zaczyna się na palcu serdecznym (palec IV) ręki, 3 mm przy macierzy paznokcia po stronie łokciowej (PO.l). Dalej biegnie przez grzbietową część ręki, przedramię, ramię i dochodzi do tylnej doliny barku,

19

Ryć. 57. Meridian osierdzia

Ryc. 58. Meridian 22 20

skc\d przechodzi przez szyję, okrą/a od góry ucho i końc/y się w punkcie PO.2. 11 iui zewnętrznym brzegu brwi.

XI. Meridian pęcherzyka żółciowego (PŻ) Przebieg: meridian ten swój kręty przebieg rozpoczyna od zewnętr/ncgo ki\ oka (PŻ.l), skąd kieruje się nieco w dół w stronę ucha (PŻ.2). Później pr/cmn s/c /a się ku górze do rogu czoła (PŻ.4). Ponownie podąża w stronę ucha (1*7.7 otacza go, by znów się wznieść (PŻ.14). Następnie biegnie w dół, gdzie na ko& potylicznej w zagłębieniu pomiędzy przyczepami mięśnia mostkowo-obojc/.yk< wo-sutkowego i czworobocznego zmienia kierunek. Stamtąd zmierza w slroi barku, gdzie z punktu PŻ.21 linią łamaną schodzi po bocznej ścianie klatki pić siowej i jamy brzusznej. W okolicy krętarza większego osiąga punkt PŻ.30, ski łl.ilej przesuwa się po bocznej powierzchni nogi, by przedostać się na gr/bicl sli P\ i zakończyć swój bieg na zewnętrznej stronie IV palca stopy (PŻ.44).

28 Ryć. 59. Meridian pęcherzyka żółciowego (cześć górna)

Ryć. 60. Meridian pęcherzyki żółciowego (cześć dolna)

XII. Meridian wątroby (W) Przebieg: rozpoczyna się w punkcie W.l, tj. 3 mm od kąta podstawy paznokcia - od strony zewnętrznej I palca stopy. Następnie przechodzi na grzbiet stopy i kieruje się w górę po wewnętrznej powierzchni goleni i uda (między meridia-nami nerki a śledziony i trzustki). Na wysokości grzebienia kości biodrowej me-ndian ten rozgałęzia się dochodząc do zewnętrznych narządów moczowo-płcio-wych i wchodzi w dolną część jamy brzusznej, skąd dalej biegnie po przedniozewnętrznej stronie ściany brzucha i kończy się na VI międzyżebrzu, w linii sutkowej punktem W. 14.

XIII. Główny regulator tylny (GRT) Przebieg: meridian rozpoczyna się w narządach rodnych, w jamie międli schodzi w kierunku krocza do punktu GRT.l, tj. w połowie odległości inic kością ogonową a odbytem. Dalej wznosi się wzdłuż linii wyrostków kok stych, przechodzi przez głowę, środek czoła, nosa i kończy się na wewncln powierzchni wargi górnej, w środku jej wędzidełka - w punkcie GRT.28. M dian GRT jest kanałem zbiorczym wszystkich meridianów typu yang. Inna j nazwa „Guwerner" (z jęz. ang.)

13

R y

Ryc. 63. Meridian główny regulator tylny

XIV. Główny regulator przedni (GRP) Przebieg: punkt GRP.l, dający początek zewnętrznej gałęzi kanału, znajd połowie odległości między

zewn narzą płciow odby środk przed powi ciała brzuc piersi żuchw końc punk w śro warg

bródkowej. Jest odpowiedzialny za wszystkie meridiany typu yin. Bywa określany terminem „Conception" (z jęz. ang.).

Ryć. 64. Meridian główny regulator przedni

7.3. Metody lokalizacji punktów Punkty chińskie są to miejsca na ciele o szczególnych właściwościach. Nakłucie, ucisk lub inny sposób pobudzenia tych punktów są podstawą leczniczego oddziaływania na organizm. W przebiegu wyżej wymienionych meridianów leży 670 punktów: 12 Meridianów głównych = 309 x 2 (parzyste) = 618 Meridian główny regulator tylny 28 Meridian główny regulator przedni + 24 Razem 670 punktów

Oprócz tych punktów opisano około 800 dodatkowych , t/.w. Hxlra. Punkty /nujdują się na skórze człowieka od urodzenia i mają jednakową lokuli/w u każdego. Wielkość punktów chińskich u ludzi zdrowych waha się od 2 do 5 nim (4 dnica), a w czasie choroby narządu mogą się one powiększyć do 10 mm. Istnieje kilka sposobów lokalizacji punktów. Poniżej podajemy nicku / nich. 1. Według informacji dotyczących miejsc anatomicznych ciała, na pr/yki Ż.45 znajduje się po stronie strzałkowej drugiego palca u nogi, 3 mm rogu paznokcia. Tą metodą będziemy się posługiwać najczęściej. 2. Metoda cuna indywidualnego. Cun jest to jednostka, która nie odpowiada żadnej znanej dotychczas jednostce pomiarowej. Od tysięcy lat stosowany jest w akupunkturze, służąc do lokalizacji punktów. W akupunkturze szerokość kciuka uznajemy za l cun. Także odległości między dwoma fałdami na środkowym paliczku III palca ręki (u kobiet prawej, u mężczyzn lewej) określa l cun indywidualny (ryć. 65). 3. Metoda cuna proporcjonalnego. Chińczycy podzielili poszczególne okolice ciała wzdłuż i wszerz na różne odcinki, tzw. proporcjonalne jednostki cun. W metodzie tej l cun na czole nie jest równy l cunowi na klatce piersiowej. Mierzony w jednostkach układu SI w każdej okolicy ciała będzie miał inna Ryć. 65. Cun indywidualny długość. Zawsze jednak odle-

głość od punktu Extra l, tj. leżącego u nasady nosa w środku mię brwiami - do przedniej linii włosów, niezależnie od tego, czy będzie to bieta czy mężczyzna, dorosły czy dziecko, o wysokim czy niskim ero wynosić będzie 3 cuny. Inne przykłady: odległość między brodawk

sutkowymi wynosić będzie 8 cunów*, odległość od górnego brzegu spojenia łonowego do pępka - 5 cunów. 4. Metoda palpacyjna - szczególnie przydatna w stanach chorobowych, kie dy punkt jest powiększony i bolesny. 5. Lokalizacja za pomocą punktoskopu (ryć. 66). Punktoskop jest to aparat, którego działanie opiera się na wykorzystaniu niższego oporu elektrycznego punktu od otaczającej go skóry. Inaczej mówiąc, punktoskop jest to bardzo czuły omomierz.

Ryć. 66. Rodzaje aparatów do elektropunktury: a) Aparat „Zeń" z punktoskopem: l — sonda (+ elektroda czynna), 2 — elektroda bierna, 3 - potencjometr, 4 - sygnalizator pracy elektrostymulacji, 5 - przełączniki rodzaju pracy, 6 - sygnalizator pracy punktoskopu, 7 - sygnalizator odnalezienia punktu, 8 - regulator natężenia prądu, 9 - włącznik, 10 - gniazdo wtykowe (lub przewód elektryczny) b) Autopunktor typ S-M: l - elektroda czynna, 2 - elektroda bierna, 3 - włącznik z potencjometrem, 4 - sygnalizator impulsowy, 5 - pokrywa pojemnika na baterie

6. Lokalizacja punktów przez odpowiednie ułożenie ciała lub przyjęcie właściwej pozycji. Przykład: punkt PŻ.31 można zlokalizować przyjmując pozycję wyprostną („na baczność") z przyłożeniem rąk do ud. Koniec palca środkowego wskazuje ten punkt. Sposób ten wykorzystuje się najczęściej celem wyznaczenia punktów: U kobiet między liniami środkowoobojczykowymi

a) PŻ.31, b)ŚT.10, c) JG.4, d) P.7, e) N.l. Potwierdzeniem właściwej lokalizacji punktu jest wystąpienie zjawiska Dc (

7.4. Techniki oddziaływania na punkty aktywne 7.4.1. Akupunktura Nazwa metody pochodzi od słów łacińskich, tj. acus - igła i puncturc - nuk w.mie. Igła do akupunktury zbudowana jest z trzech elementów. Są to: od g< uiY.ko (inaczej ucho igły), rękojeść i trzon (ryc.67). Kilka tysięcy lat temu za igły służyły ostre kawałki roślin, odłamki kosi ości ryb. Później pojawiły się igły kamienne, z brązu, metali szlachetnych (s bi.i i złota), a dziś są używane głownie igły ze stali nierdzewnej. Igły mają roi U/tałt (najczęściej jednak okrągły), rozmaita grubość i długość. Długość i), w.tlia się od 1,5 cm do 13 cm, a średnica od 0,26 mm do 0,45 mm. Do wkłuwania igieł przystępuje się dopiero po dokładnym zlokalizował punktu, zdezynfekowaniu igieł (aktualnie używa się wyłącznie igieł jednoru wych) i skóry w miejscu nakłucia. Wkłuwaną igłę najwygodniej jest przylr/.yn dwoma palcami, tj. kciukiem z jednej strony i wskazicielem g / drugiej. Igły zazwyczaj wkłuwa się ustalając (fiksacja) skórę wokół punktu. Ułatwia to przekłucie skóry, stabilizuje punkt i /nosi uczucie bólu nakłuwania. W zależności od rodzajów sto sowanej fiksacji skóry wyróżnia się kilka sposobów wkłuwania ip,ieł (ryć. 68). Wyżej wymienione sposoby stosuje się w zależności od warunków anatomicznych i długości stosowanych igieł. Odrębny problem to sama technika wprowadzania igły w ciało. Wyróżnia się dwa sposoby: • pierwszy, wkłuwanie ruchami obrotowymi, • drugi, wkłuwanie proste. W pierwszym sposobie wyróżnia się dwie odmiany: a) wkłuwanie powolne - igły wprowadza się do ciała zgodnie z profilem punktu ruchami obrotowymi (w zakresie 0-180°) raz w lewo, raz w prawo z równoczesnym naciskiem na punkt. Technikę te uznaje się za standardową i stosuje się ją przy igłach krótkich i średnich; b) wkłucie szybkie - powierzchnię skóry (do 0.5 cm) prze kłuwa się szybko, a następnie ruchami obrotowymi wpro wadza się igłę na określoną głębokość. R ,. . . akupunktu

), a tym samym uzyskać najkorzystniejszy wynik zabiegu. Pro!ii pun /tuczony jest przez kąt i głębokość wkłucia igły (ryć. 69). (i górna część ciała 1) dolna część ciała u kąt nakłucia (tutaj 45°) /akres penetracji (uzależniony od wspomnianych wyżej czynników) utybokość nakłucia I skóra a - naskórek

b - skóra właściwa II tkanka podskórna III - mięsień G

D

Ryć. 69. Poglądowy profil punktu P. l

lii

Ryć. 68. Różne sposoby wkłuwania igieł: a-f - z przytrzymywaniem skóry, g — bez przytrzymywania skóry, h, i — przez rurkę

Profile punktów podawane są w podręcznikach do akupunktury. Nalc/y miotać, że przy każdym nakłuciu - niezależnie od tego, czy ma to być nukh piostopadłe, czy skośne powierzchniową warstwę skóry przekłuwa si
W drugim sposobie nakłuwanie polega na szybkim lub powolnym wprowadzeniu igły do ciała, ale bez ruchów obrotowych. Ten rodzaj nakłuwania stosuje się głównie przy igłach długich. Długie igły można wkłuwać za pomocą krótszej od niej rurki (średnica 3-4 mm) ze szkła, plastyku lub metalu. Po wkłuciu igły rurkę się zdejmuje. Profile punktów Przez profil punktu w zabiegach akupunktury (także laseropunktury) rozumie się taki sposób wprowadzenia igły do tkanki, aby wywołać efekt tzw. odbicia Ryć. 70. Kierunki wkłuwania igieł: a) prostopadłe, b) skośne, c) poziome

Głębokość wkłuwania igieł jest uzależniona od indywidualnych cech bud ciała. U osób dobrze umięśnionych i otyłych nakłuwa się głębiej, a u osób o J nicznej budowie - płycej. Wybrane elementy metodyki akupunktury l. Nakłuwanie należy wykonywać w pozycji na leżąco lub na siedząco zawsze przy rozluźnionych mięśniach.

2. Efekt leczniczy powinno się uzyskać pr/.c/ nakłucie powodujące niewielki ból. Silny ból wskazuje błąd w zabiegu. 3. Okolicę klatki piersiowej i brzucha nakłuwa się w fazie wydechu. 4. Przy poziomych nakłuciach cienkimi i długimi igłami nie stosuje się obrotów. 5. Pierwszy zabieg (z ograniczoną liczbą igieł) jest zabiegiem testowym, informującym o tym, jak chory reaguje na akupunkturę. Przy następnych zabiegach stosuje się taką liczbę igieł i rodzaj stymulacji igłami, jakiej wymaga normalna procedura lecznicza. Rodzaj stymulacji - tonizującą (pobudzającą) lub sedatywną (uspokajającą) - w sposób szczegółowy opisują poradniki z tego zakresu. 6. Igły muszą być do zabiegu odpowiednio przygotowane. 7. Nakłuwanie rozpoczyna się w kolejności zgodnej z „receptą punktową". 8. Igły wyjmuje się w odwrotnej kolejności niż wkłuwa, najczęściej: • wolnymi ruchami obrotowymi, • powolnym lub szybkim wyciągnięciem z przytrzymaniem skóry, • szybkimi ruchami obrotowymi (inaczej z wibracją). Po wyjęciu igły otwór powstały w skórze należy delikatnie ucisnąć kawałkiem waty zwilżonej alkoholem, a skórę łagodnie rozmasować. 9. Najczęściej zaleca się stosować 2-3 zabiegi w tygodniu w serii 15-20 zabiegów. Pomiędzy seriami należy stosować 2-tygodniową przerwę. 10. Jeżeli po 3 seriach akupunktury nie ma pozytywnych efektów, to należy zaniechać dalszych zabiegów.

7.4.2. Akupresura Akupresura, czyli masaż punktowy (inaczej chiński lub japoński - shiatsu), polega na udrażnianiu kanałów energetycznych poprzez zastosowanie różnych form ucisku na punkty w celu uzyskania efektu profilaktycznego lub terapeutycznego. Prawidłowo wykonany ucisk wyzwala zjawisko określone terminem De-Qi. De-Qi to reakcja sensoryczna ustroju na bodziec działający na punkt. Może ona przybierać różne postacie od odczucia przyjemnego ciepła i rozluźnienia w pierwszej fazie ucisku na punkt, do mrowienia, swędzenia, drętwienia, przepływu prądu elektrycznego w końcowej fazie ucisku. Odczucia te zależą między innymi od: lokalizacji punktu, sposobu ucisku, rodzaju dysfunkcji, indywidualnej wrażliwości na bodziec. De-Qi może występować w miejscu bezpośredniego oddziaływania na punkt przenikając w głąb ciała, ale także promieniować na dużej powierzchni ciała, a nawet do miejsc odległych od punktu. Efekty masażu są ściśle związane z objawami De-Qi i są tym lepsze, im odczucia są silniejsze. Jeżeli nie występują wyżej opisane objawy, to może ozna-

t /ać, że niedokładnie zlokalizowano punkty albo nic dobrano właściwej NI Inni/ca.

Kod/aje ucisków Ucisk może być wykonany dowolnym palcem lub specjalnym precikie () wyborze techniki ucisku decydują - położenie punktów i wskazania dotyc; i r siły. W masażu punktowym najczęściej stosuje się: • ucisk punktowy - ucisk punktu bez odrywania palca od miejsca UC IN i bez jakichkolwiek ruchów; palec (pręcik) najczęściej jest ustawiony p kątem 45-90°, • ucisk punktowy połączony z ruchem okrężnym w prawo (zgodnie z chem wskazówek zegara) dla strony prawej, a w lewe dla strony lewej, • ucisk połączony z ruchem spiralnym od środka na zewnątrz (także w p wo lub lewo), • ucisk połączony z ruchami posuwistymi w przód i w tył oraz na boki. W praktyce masażu punktowego stosuje się kombinacje powyższych ucisk t ruchów, a także techniki masażu klasycznego i segmentarnego. Techniki masażu punktowego Ze względu na sposób pobudzenia punktów, tj. stopień intensywności bod i i /.as jego trwania, rozróżnia się dwie metody masażu punktowego: • masaż metodą sedatywną (uspokajającą), • masaż metodą tonizującą (pobudzającą). Technika sedatywną charakteryzuje się lekkim i średnio-silnym uci.ski punktowym, trwającym najczęściej 20-30 s. Następnie uciskamy ruchem oki nym (w prawo ręką prawą, w lewo ręką lewą) także ok. 30 s. Ponawiamy ut punktowy jak za pierwszym razem i dalej stosujemy ucisk połączony z ruch; posuwistymi (w przód, w tył i na boki). Kończymy opracowaniem punktu uci palcami II - V, ruchami spiralnymi od środka do zewnątrz. Czas masażu jed go punktu wynosi ok. 2 min. Czas trwania zabiegu zależy od liczby punk w „recepcie". Technikę tonizującą cechuje silny, krótki ucisk z oderwaniem palca (pr ka) od punktu. Czas ucisku wynosi 3-7 s (maksymalnie 10 s.), przerwa pomię uciskami powinna być równa czasowi jednorazowego ucisku. Uciskamy 4-6 /y. Czas masażu jednego punktu wynosi ok. l min.

7.4.3. Elektropunktura Elektropunkturą nazywamy sposób oddziaływania na PA za pomocą pi elektrycznego zarówno stałego jak i zmiennego. W niniejszym rozdziale opił tylko wykorzystanie prądu stałego (inaczej galwanicznego), czyli takiego, k w czasie przepływu nie zmienia kierunku ani wartości natężenia.

Nie wdając się w szczegółowe opisy mechani/mów objaśniających reakcje organizmu na prąd elektryczny należy podkreślić, że przepływowi prądu stałego przez tkanki towarzyszą złożone reakcje fizjologiczne, do których zaliczamy: reakcje elektrochemiczne, elektrokinetyczne, elektrotermiczne oraz reakcje n IM wów i mięśni. W celu praktycznego wykorzystania tych fizjologicznych zjawisk produkuje się specjalnie aparaty do elektropunktury (patrz ryć. 66a) Aparaty te często pełnią dwojaką funkcję. Poza wytwarzaniem prądu lokali żują PA za pomocą czułych omomierzy (punktoskopów). Wykrycie PA sygnalizowane jest światłem lub dźwiękiem. Aparaty do indywidualnej elektropunktury mają jedną elektrodę czynną (jest to katoda lub anoda) i jedną elektrodę bierną -w celu zamknięcia obwodu przepływu prądu. Zakłada się, że katoda, jako elektroda czynna, powoduje zwiększenie pobudliwości tkanek, a anoda zmniejsza pobudliwość i bywa wykorzystywania do stymulacji w stanach patologicznych, którym towarzyszy ból. Producent aparatu określa elektrodę czynną — jest nią najczęściej anoda. Parametry aparatów - napięcie: 5-12 V, natężenie 10-500uA. Różnica pomiędzy techniką tonizującą a sedatywną w elektropunkturze wyraża się natężeniem prądu i czasem działania. Krótki czas działania i silne bodźce cechują technikę tonizującą (do l min. na punkt). Częstość zabiegów i wskazania Jak w klasycznej akupunkturze i akupresurze.

/asadniczo tkanki ustroju ludzkiego wykazują właściwości diamagnclyc/nc A w KM* u jednak różnorodnych strukturach biologicznych występują właściwość , it.unagnetyczne*. ()d(l/jaływanie zewnętrznego pola magnetycznego zmienia ich stan encrgc • s v / n y (spin), co zapewne wpływa na realizowane funkcje biologiczne. W magnetopunkturze wykorzystuje się statyczne pole magnetyczne pr/c M / U I C magnesów ferrytowych. Magnesy ferrytowe przyklejane do skóry na P< m.i|;i natężenie 1000-3000 Gs (ryć. 71). Irilnostką pomiarową natężenia pola magnetycznego jest ersted (Oe), ale sk Miwane są też gaus (Gs) lub tesla (T). Gaus jest jednostką indukcji magnctyc/ji< mniejszą od tesli. l Cis = 0.001 T = 0.1 mT Magnesy nakładane na PA są zwrócone przeważnie biegunem południowym ( «lu skóry, chociaż mogą istnieć wskazania do stosowania odwrotnej polary/acj Magnesy zaleca się stosować w zabiegach krótkotrwałych przez (kilka lub k i kanaście godzin) w celach profilaktycznych i w długotrwałych (do 10 dni) ul

Przeciwwskazania 1. Nowotwory. 2. Ciąża. 3. Rozrusznik serca. 4. Inne implanty elektroniczne.

7.4.4. Magnetopunktura Magnetopunktura to oddziaływanie na energetykę organizmu stałym polem magnetycznym (SPM) poprzez PA. Jest to dział magnetoterapii wykorzystujący leczniczy wpływ magnesów. Czynnik SPM zdobywa coraz większe uznanie. Sprawia to fakt, ze pole magnetyczne przenika przez wszystkie struktury organizmu, podczas gdy inne postacie energii są pochłaniane tylko do określonej głębokości tkanek. Szczególnie małe magnesy są wykorzystane w refleksoterapii.

Ryć. 71. Magnesy ferrytowe do magnetopunktury • 1'aramagnetykiem nazywa się pierwiastek, który posiada różny od zera sumaryczny moment raagnetycmy, (H)wodujc, ze pierwiastki takie są wciągane w zewnętrzne pole magnetyczne. Ukształtowanie atomów p magnetyka w określone struktury krystaliczne zwane domenami, tworzy ferromagnetyk. Ciała o właściwa •th fcromagnetycznych mają zdolności silnego namagnesowania się w zewnętrznym polu magnetycaiym określonej krzywej, zwanej „pętlą histerezy magnetycznej".

nach chorobowych. Ich użycie nie jest kłopotliwe, gdyż nie uwierają ciała, nie s;\ widoczne i można się nimi posługiwać wielokrotnie. Stosowane też bywają plastry magnetyczne (kilka lub kilkanaście magnesów na jednym plastrze) w celu stymulacji większych powierzchni ciała (stref). Do biostymulacji magnetycznej należy także zaliczyć noszenie opasek, bran solet, klipsów, pasów, naszyjników magnetycznych, których coraz więcej znajduje się w sprzedaży. Zaleca sieje zarówno w celach profilaktycznych dla regeneracji sił i polepszenia samopoczucia, jak i w leczeniu. Szczególnie dobre rezultaty odnotowano w przypadkach nadciśnienia, astmy, nerwobólów, przy gojeniu się ropni i zrostach kostnych, a także przy wszelkich bólach.

Przeciwwskazania 1. Niskie ciśnienie. 2. Zawał mięśnia sercowego. 3. Choroby krwi. 4. Ostre krwiopochodne zapalenie kości. 5. Rozrusznik serca. 6. Inne implanty elektroniczne.

7.4.5. Laseropunktura Technika ta polega na działaniu wiązki światła laserowego na PA. Laser to urządzenie emitujące promienie laserowe. Ze względu na ograniczoną objętość książki nie sposób objaśnić tu zjawisk fizycznych leżących u podstaw budowy i stosowania laserów. Czytelnik zainteresowany tą problematyką powinien sięgnąć do uzupełniającej literatury z tego zakresu (w tym miejscu ograniczymy się tylko do charakterystyki promieniowania laserowego). Cechuje go: • spójność (zwana również koherentnością wiązki światła), • monochromatyczność (światło jednobarwne), • równoległość (kąt rozbieżności wiązki światła jest bardzo mały), • intensywność (wypadkowa powyższych cech). Lasery dzielimy (ze względu na rodzaj ośrodka czynnego) na: gazowe, półprzewodnikowe, cieczowe oraz z zastosowaniem ciał stałych. W interesującej nas dziedzinie biostymulacji wykorzystuje się lasery małej mocy. Energia laserów małej mocy wynosi kilka J/cm2, a moc do ok. 50 mW. Promieniowanie laserowe o podanych parametrach wywołuje podwyższenie temperatury tkanek nie więcej niż o 0.1-0.5°C. Z tego powodu lasery takie określa się jako zimne. Do laseropunktury wykorzystuje się najczęściej lasery He-Ne (helowo-neonowe), które emitują promienie czerwone (1 = 632.8 nm) lub lasery

pt/.ewodnikowe z diodą arscnowo-galowa. (As-Ga), emitujące bliską pod-k /i-rwień - IR (1=904 nm), (ryć. 72). Promienie tych laserów He-Ne wnikają na głębokość ok. 10 mm, a laserów Ga-As - do 30 mm. Natężenie u/.yskiwane przy użyciu tych laserów waha się w przedziale 15-200 W/cm2 w czasie ekspozycji trwającej 30 s -K) min. Profile PA w zabiegach laseropunktury powstają przez prostopadłe kierowanie wiązki laserowej na tkanki i są jednakowe dla wszystkich punktów. Mogą jedynie się różnić głębokością penetracji promieni lasera w głąb tkanek, zależną od długości stosowanej fali, mocy lasera i specyfiki samych struktur tkankowych. Precyzyjniokreślenie profili w tych zabiegach jest Ryć. 72. Przykład stymulacji lunetowej możliwe ze względu na właściwości optyczne tkanek. Punkty aktywne naświetla się z odległości 0-2 mm przez czas nie króUzy 15 s - 2 min na punkt. Wskazania Jak akupresurze i elektropunkturze.

Przeciwwskazania Zaleca się ostrożność przy chorobach nowotworowych. Uwaga! Jakkolwiek lasery produkowane dla potrzeb biostymulacji nie wyi gają specjalnych zabezpieczeń, zwraca się uwagę na potrzebę przestrzegania Icceń producenta.

7.4.6. Moxa Technika ta jest znana w Polsce także pod innymi nazwami: przyżega przypieczka, fitotermopunktura. Polega ona na zastosowaniu ciepła na pi chiński. Ciepło to pochodzi z palącego się cygara moxy (Arthemisium moxi chiński piołun) i stąd określenie moxa (ryć. 73). Technika wykonania tego zabiegu może być różna.

• /imne, • gorące. Do baniek zimnych należą: bańka lekarska szklana (ryć. 74a) oraz bańki 1110 we (ryć. 74b) określane bańkami akupunkturowymi.

Ryć. 73. Przykład działania moxy na punkt chiński

1. Palącym się cygarem ogrzewamy punkt z pewnej odległości (odległość dobieramy indywidualnie w zależności od odczuć pacjenta) od skóry przez 2-3 minuty. W innej odmianie tej techniki raz zbliżamy cygaro do skóry (na kilka sekund), to znowu oddalamy i tak ok. 2-3 min. 2. Odcinamy 1.5-2 cm zapalonego cygara i stawiamy ten palący się stożek na cienkim plasterku czosnku, chrzanu lub imbiru. Plasterek można przed zabiegiem podziurawić. W tej odmianie moxy możemy równocześnie stymulować kilka punktów w zależności od „recepty punktowej". Zabieg moxy może być skojarzony z akupunkturą, tzw. termopunkturą. Po wbiciu igły nasadza się na nią kawałek cygara, które się zapala. Wskazana jest osłona skóry wokół igły, chroniąca przed oparzeniem gorącym popiołem. Oprócz ciepła moxa w czasie palenia się wydziela związek chemiczny o nazwie mokaina, który daje przyjemny zapach i działa także stymulujące poprzez zmysł powonienia.

Ryć. 74a. Terapia próżniowa bańkami lekarskimi

7.4.7. Bańki Leczenie bańkami określamy terapią próżniową (vacuum), gdyż do wytworzenia podciśnienia (ok. 0.2 atm.) wykorzystuje się bańki, które wskutek rozrzedzenia w nich powietrza przyczepiają się do skóry powodując jej wessanie na wysokość około 1-3 centymetrów. Podciśnienie wytworzone w bańce w sposób mechaniczny podrażnia znajdujące się w skórze receptory, a także wpływa na naczynia krwionośne. Efekt terapeutyczny wzmaga także zastosowanie jako „podkładu mokrego" odpowiedniego środka wspomagającego masaż, tj. maści lub żelu. Ogólnie bańki dzielimy na:

Ryć. 74b. Terapia próżniowa bańką gumową W przypadku bańki gumowej podciśnienie jest wytwarzane przez naciął mowej kopuły i nagłe jej zwolnienie. Bańki gorące to takie, które podpalamy najlepiej nad płomieniem św u wcześniej w tym celu smarujemy ich ścianki spirytusem. W literaturze Oj wane są także inne sposoby stawiania baniek gorących.

Ze względu na działanie baniek zarówno tych zimnych, jak i gorących stosu jemy je w dwóch odmianach: 1. Jako zabiegi w konwencji akupunkturowej na BAP zgodnie z „reccpi.i punktową". Ordynacja zabiegów w takich przypadkach jest taka sama jak w akupresurze. 2. Jako masaż bańką (na podkładzie wspomagającym) wykonywany w odpo wiednich strefach refleksyjnych*. Zabiegi zaleca się stosować codziennie lub co drugi dzień w serii 5-10 zabiegów. Bardzo dobre rezultaty daje zastosowanie terapii próżniowej w świeżych urazach narządu ruchu, głównie w uszkodzeniach tkanek miękkich i stawów. Zabieg polega wtedy na masażu bańką miejsca uszkodzenia w formie kilkuminutowego masażu z użyciem środka wspomagającego w celu wywołania silnego miejscowego odczynu, co poznajemy po przekrwieniu skóry. Jeśli terapia nie przynosi wyraźnej poprawy po pierwszym zabiegu, to powtarzamy go 2 lub 3 razy w odstępach kilku dni. Terapeuci, a szczególnie masażyści stosują także bańki jako element urozmaicenia masażu. Masaż „bańką ruchomą" wykonujemy na środku poślizgowym (olejek, oliwka, krem itp.). Tą odmianą masażu najczęściej obejmujemy grzbiet ze szczególnym uwzględnieniem mięśni przykręgosłupowych.

7.5. Inne techniki oddziaływania na punkty aktywne 7.5.1. Elektroakupunktura Jest to oddziaływanie prądem podłączonym do igły akupunkturowej. Wykorzystuje się prąd stały i impulsowy o różnej wartości natężenia i częstotliwości impulsów.

7.5.2. Laseroakupunktura Coraz powszechniejsza staje się technika łącząca właściwości igły i lasera. Polega ona na głębokiej laserowej stymulacji punktu aktywnego przez igłę, do której wprowadza się światłowód lasera (ryć. 75). Oczywiście wymaga to igły o innej budowie niż używanej do akupunktury klasycznej.

* Patrz masaż segmentarny.

Ryć. 75. Miniaturowy laser do akupunktury LP-5F1

7.5.3. Sonopunktura Polega na oddziaływaniu na PA wiązką ultradźwięków, która kieruje NK punkt za pomocą specjalnych urządzeń.

7.5.4. Tsubo Technika ta polega na oddziaływaniu na PA za pomocą małych metalów; drewnianych lub plastykowych kuleczek przyklejonych do skóry plastrem. * ho ma tę zaletę, ze pacjent sam może wykonywać uciski w formie uutoakupr ty. Metoda ta podobna jest do magnetopunktury.

7.6. Punkty samodzielne Niektóre punkty chińskie wykazują bardzo szczególne właściwości, ł można wykorzystać do udzielenia pierwszej pomocy lekarskiej, np. przy on niu, napadzie padaczki, silnym bólu, oparzeniu itp. Poniżej podano kilkani punktów samodzielnych wraz ze wskazaniami. Technika ucisku uzależnioni od rodzaju punktu i celu działania. Przy braku większego doświadczenia z. się stosować jeden ucisk silny (technika tonizująca), drugi ucisk słabszy dłuższy (technika sedatywna) i powtarzać je minimum 2-3 razy. Wybrane punkty samodzielne P.7. - wskazania: przy oparzeniach, stymulowane zaraz po oparzeniu spn

lepszemu gojeniu się rany. P.ll. - wskazania: łagodzi bóle gardła i bóle zębów.

JG.4. - wskazania: uniwersalny, także przeciwzmęczeniowy. JG.ll. - wskazania: działanie ogólnie wzmacniające i immunologiczne. Ż.36. - wskazania: jak JG.4. S.5. - wskazania: jak PM.15. S.7. - wskazania: działanie uspakajające. S.9. - wskazania: punkt cucący, stosować przy omdleniu. JC.l. - wskazania: jak S.9. (Uwaga! Oba punkty są na małym palcu ręki, dlatego mały palec uznawany jest za palec cucący. Wystarczy ucisk przez paznokieć silny, trwający około l min.). PM.2. - wskazania: poprawia ostrość wzroku. PM.15. - wskazania: punkt ten znosi lęk, objawy tremy i przywraca spokój (u sportowców). PM.60. - wskazania: przeciwbólowy. O.7. - wskazania: usuwa zawroty głowy, zastępuje aviomarin. GRT.12. - wskazania: przy gwałtownym ataku epilepsji. GRT.26. - wskazania: cucący (wydaje się być silniejszy w działaniu niż S.9. i JC.L). Położenie punktów samodzielnych P.7. - przy dłoni zwróconej ku górze punkt ten leży po promieniowej stronie w odległości 1.5 cuna od zgięcia poprzecznego nadgarstka. P.ll. - po promieniowej stronie kciuka, 3 mm od dolnego rogu paznokcia. JG.4. - w połowie długości II kości śródręcza po stronie promieniowej. JG.ll. - na zewnętrznym brzegu zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem łokciowym a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie kolanowym). Ż.36. - w odległości 3 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki i 1.5 cuna w bok od grzebienia kości piszczelowej. S.5. - między ścięgnem łokciowym zginacza ręki a powierzchniowym zginaczem palców, w odległości l cuna nad fałdem nadgarstkowym. S.7. - w bruździe poprzecznej nadgarstka po stronie dłoniowej (na linii łączącej S.4, S.5 i S.6. S.9. - po promieniowej stronie V palca ręki, 3 mm od dolnego rogu paznokcia. JC.l. - po łokciowej stronie V palca ręki, 3 mm od dolnego rogu paznokcia. PM.2. - na wewnętrznym brzegu brwi, nad PM.l. PM.15. - 1.5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th5. PM.60. - w zagłębieniu, w środku linii łączącej ścięgno Achillesa z tylnym brzegiem kostki zewnętrznej, na wysokości szczytu kostki. O.7. - w środku poprzecznego zgięcia nadgarstka po stronie dłoniowej. GRT.12. - w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th3-Th4. GRT.26. - w rynnie nosa, w odległości dwóch trzecich od dolnego brzegu wargi górnej.

7.7. „Recepty punktowe" i przeciwwskazania Pr/ez „receptę punktową" rozumiemy zbiór punktów biologicznie uk uyrh, które zaleca się w danym przypadku (chorobie) masować lub odd/.iał] na nie innymi czynnikami. Akupresurę - ale także inne techniki refleksolcru należy stosować 2-3 razy w tygodniu w serii 10-20 zabiegów. W celach teru lvi /.nych w niektórych stanach, jak: kaszel, katar, astma, ból, zabiegi mogli wykonywane codziennie, a nawet 2-3 razy w ciągu dnia. Uwagi metodyczne ..u-ceptach" odnoszą się głównie do akupresury. Przeciw skazania do masażu punktowego podzielono na be/w/.gli i w/.ględne.

Przeciwwskazania bezwzględne 1. Nowotwory. 2. Stany chorobowe z gorączką. 3. Choroby zakaźne. 4. Choroby krwi. 5. Gruźlica. 6. Niewydolność narządów wewnętrznych. 7. Zmiany skórne.

Przeciwwskazania względne 1. Ciąża (nie pobudzać punktów wpływających na czynności hormonów 2. Miejsca mocno bolące. 3. W stanach wyczerpania. 4. Po obfitym posiłku. 5. Po spożyciu alkoholu. 6. Przy gwałtownych zmianach ciśnienia.

7.7.1. Migrena Punkty: 1) P.7, 2) JG.4, 3) PM.62, 4) P.2. Masować techniką tonizującą. Położenie punktów. 1) P.7. - przy dłoni zwróconej ku górze punkt ten leży po promieniowej strc powyżej wyrostka rylcowatego, w odległości 1,5 cuna od zgięcia poprzeć: go nadgarstka. 2) JG.4. - w połowie długości II kości śródręcza po stronie promieniowej, 3) PM.62. - w odległości 0.5 cuna poniżej dolnego brzegu kostki zewnętrzu 4) P.2. - we wgłębieniu pod wewnętrznym brzegiem obojczyka, w jednej t ciej odległości od barkowego końca obojczyka.

7.7.2. Bóle głowy (niezależnie od przyczyny) Punkty 1) PM.2, 2) PŻ.12, 3) PO.23, 4) PM.10, 5) PŻ.21, 6) PM.l. Masować stosując naprzemienne techniki tonizującą i sedatywną. Z techniki sedatywnej wykonujemy ucisk połączony z ruchami okrężnymi. Uwaga! Punkt PM.l. należy uciskać nieco wyżej, tj. między kącikiem ok.i a punktem PM.2. poprzez ułożenie ręki na głowie pacjenta tak, aby palce II i III tej samej ręki uciskały jednocześnie punkty lewy i prawy. Lokalizacja. 1) PM.2. — na wewnętrznym brzegu łuku brwiowego (nad PM.l). 2) PŻ.12. - we wgłębieniu z tyłu i poniżej wyrostka sutkowatego kości skroniowej. 3) PO.23. - na zewnętrznym brzegu brwi (punkt końcowy). 4) PM.10. - l 1/3 cuna od środka otworu potylicznego. 5) PŻ.21. - w połowie odległości między wyrostkiem barkowym łopatki a C7 (lub w linii środkowo-obojczykowej na krawędzi mięśnia czworobocznego). 6) PM.l. - 3 mm od wewnętrznego kąta oka.

7.7.3. Kosmetyczny masaż twarzy Punkty: 1) PO.23, 2) PŻ.l, 3) PM.3, 4) PM.l, 5) Ż.2, 6) PŻ.14, 7) Ż.4, 8) GRP.24, 9) PO.22. Masować techniką tonizującą. Zaleca się akupresurę po uprzednim masażu klasycznym twarzy. Położenie punktów. 1) PO.23. - na zewnętrznym brzegu brwi (końcowy punkt). 2) PŻ.l. - ok. 6 mm w bok od zewnętrznego kąta oka. 3) PM.3. - na czole w linii PM.2 w odległości 0,5 cuna przed linią włosów 4) PM.l. - 3 mm od wewnętrznego kąta oka. 5) Ż.2. — w odległości 0,7 cuna poniżej dolnego brzegu oczodołu, prostopadle do źrenicy oka. 6) PŻ.14. - na czole, pionowo nad źrenicą oka, w odległości l cuna od brwi 7) Ż.4. - w odległości 0,4 cuna (ok. l cm) z boku kącika ust. 8) GRP.24. - w środku bruzdy wargowo-brudkowej, we wgłębieniu (końcowy punkt). 9) PO.22. - na przednio-górnym brzegu podstawy małżowiny usznej, nad podstawą wyrostka jarzmowego kości skroniowej.

7.7.4. Bóle kręgosłupa szyjnego Punkty: 1) GRT.14, 2) JC.15, 3) PŻ.21. Masować techniką sedatywną.

Poło/.enie punktów. I i (iRT.14. - w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolc/ystymi C7 i' i J( '.15. - w odległości 2 cunów w bok od dolnego brzegu wyrostka kolc/y >',<>• II l*/.21. - w połowie odległości pomiędzy wyrostkiem barkowym łopatki ii (lub w linii środkowej obojczyka na krawędzi mięśnia czworoboczricgo).

7.7.5. Bóle kręgosłupa piersiowego Punkty: 1) GRT.10, 2) GRT.ll, 3) PM.15, 4) PM.43, 5) PM.45. Masować techniką sedatywną. Zaleca się łączenie „recepty" poswięc< łx>l<>m kręgosłupa odcinków szyjnego i piersiowego. Położenie punktów. 11 (iRT.10. - w linii środkowej między wyrostkami kolczystymi Th6-Th7. .') (iRT.ll.-jw. Th5-Th6. ł) PM.15. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kol< stego Th5. •ł) I'M.43. - w odległości 3 cunów w bok od dolnego brzegu wyrostka kol< stego Th4. «>) PM.45.-jw.Thó.

7.7.6. Bóle pleców i barków (także przy złej postawie ciuła) Punkty: 1) JC.10, 2) P.2, 3) PM.41, 4) PM.42, 5) PŻ.21, 6) PM.15, 7) PM 8) PM.13, 9) PM.12, 10) PM.23. Masować techniką sedatywną. Lokalizacja. l) JC.10. - na tylnej powierzchni stawu ramiennego, na tylnej linii pióru przechodzącej przez dół pachowy. l) P.2. - we wgłębieniu pod wewnętrznym brzegiem obojczyka (jednej tr» odległości od barkowego końca obojczyka). .*) PM.41. - w odległości 3 cunów bok od dolnego brzegu wyrostka kolcz; goTh2. 4) PM.42. -jw. Th3. 5) PŻ.21. - w połowie odległości między wyrostkiem barkowym łopatki l (lub w linii środkowo-obojczykowej na krawędzi mięśnia czworoboczne 6) PM.15. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka koi stego Th5. 7) PM.14.-jw. Th4. 8) PM.13. -jw.Th3. 9) PM.12.-jw.Th2.

10) PM.23.-jw. L2.

7.7.7. Rwa kulszowa Punkty: 1) PM.22, 2) PM.23, 3) PM.24, 4) PM.25, 5) PŻ.30, 6) PM.36, 7) PM.37, 8) PM.40, 9) PM.57, 10) PM.60, 11) PO.3. Masować techniką sedatywną. Lokalizacja. 1) PM.22. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczy stego LI. 2) PM.23.-jw.L2. 3) PM.24.-jw.L3. 4) PM.25.-jw.L4. 5) PŻ.30. - na bocznym zagłębieniu pośladka, powyżej najwyższego szczytu krętarza większego, w jednej trzeciej odległości od kości krzyżowej. 6) PM.36. — w środku fałdu pośladkowego, w miejscu spotkania trzech mięśni: pośladkowego wielkiego, dwugłowego uda i półścięgnistego. 7) PM.37. - w środku tylnej powierzchni uda, między mięśniem dwugłowym a mięśniem półścięgnistym w odległości 6 cunów poniżej PM.36. 8) PM.40. - w środku dołu podkolanowego, w bok od tętnicy kolanowej. 9) PM.57. - na dolnym brzegu mięśnia brzuchatego łydki, między jego głową boczną a przyśrodkową. 10) PM.60. — w zagłębieniu, w środku linii łączącej ścięgno Achillesa z tylnym brzegiem kostki zewnętrznej, na wysokości szczytu kostki. 11) PO.3. - na grzbietowej stronie ręki między IV a V kością śródręcza, tuż za stawem śródręczno-paliczkowym.

7.7.8. Bóle stawu ramiennego Punkty: 1) GRT.14, 2) JC.15, 3) PO.23, 4) PO. 14, 5) JG.4. Punkty 1-4 masować techniką sedatywną, natomiast punkt 5 techniką tonizu-jącą. Lokalizacja. 1) GRT.14. - w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi C7-Thl. 2) JC.15. — w odległości 2 cunów bok wyrostka kolczystego C7. 3) PO.23. - na zewnętrznym brzegu brwi (końcowy punkt). 4) PO.14. - w tył i w dół od wyrostka barkowego łopatki. Podczas odwiedzenia ramienia w miejscu tym powstaje jamka. 5) JG.4. - w połowie II kości śródręcza po stronie promieniowej.

7.7.9. Reumatyczne bóle ramion Punkty: 1) PŻ.21, 2) JG.16, 3) JG.15, 4) JG.14, 5) JC.9. Masować techniką sedatywną.

l okali/acja. i i P/.21. - w połowie odległości miedzy wyrostkiem barkowym łopatki u ( lub w linii środkowo-obojczykowej na krawędzi mięśnia czworoboc/.ncg< i J (i. 16. - w zagłębieniu między końcem barkowym łopatki a grzebieniem patki. »i .Ki.15. - nad stawem ramiennym, między barkowym wyrostkiem lopi .1 guzkiem kości ramiennej. •ł > .1 (i.14. - na bocznej powierzchni ramienia, tuż nad przyczepem mięśnia n* nuennego do kości ramiennej ^ i J('.9. - w tył i w dół od stawu ramiennego, między kością ramienmi a ło| k a,, na tej samej linii pionowej co dół pachowy.

7.7.10. Bóle stawu łokciowego i „łokieć tenisisty" Punkty: 1) JG.ll, 2) JG.12, 3) P.5, 4) JC.4, 5) PO.5, 6) JC.9. Masować techniką sedatywną. Położenie punktów. h J (i. 11. - na zewnętrznym brzegu zgięcia łokciowego, pośrodku mied/.y «lem łokciowym a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowy ,') J(i.l2. - na bocznej powierzchni ramienia, w odległości l cuna powyżej wnctrznego brzegu zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem łokciov a /.ewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowym) ł) l>.5. - we wgłębieniu stawu łokciowego, po stronie promieniowej Acu mięśnia dwugłowego ramienia. 4) J(i.4. - w połowie długości II kości śródręcza po stronie promieniowej. M PO.5. - w odległości 2 cunów powyżej środka linii poprzecznej gr/bietu garstka, pomiędzy kością łokciową i promieniową. d) JC.9. - w tył i w dół od stawu ramiennego, między kością ramienia a ł< k;\, na tej samej linii pionowej co dół pachowy.

7,7.11. Bóle stawów kończyn dolnych Punkty: 1) PŻ.39, 2) PM.62, 3) ŚT.6, 4) N.5, 5) Ż.35, 6) ST. 10. Masować techniką tonizującą. Zaleca się połączenie akupresury powyżs punktów z masażem centryfugalnym stawów kończyn dolnych. Lokalizacja. 1) PŻ.39. - w odległości 3 cunów nad kostką boczną (na wysokości ŚT.C przednim brzegu kości strzałkowej.

2) PM.62. - w odległości 0,5 cuna poniżej dolnego brzegu zewnętrznej ko ,ł) &T.6. - na wewnętrznej powierzchni łydki, w odległości 3 cunów po> Arodka kostki przy środkowej, bezpośrednio z tyłu krawędzi kości pisze wej.

4) N.5. - w odległości l cuna poniżej zagłębienia pomicd/y kostką przyśrodko-wą a ścięgnem Achillesa w linii pionowej. 5) Ż.35. - przy zgiętym kolanie punkt leży we wgłębieniu na zewnątrz więzadła rzepki, na poziomie dolnego brzegu rzepki, tzw. oko tygrysa. 6) ST.10. - na wewnętrznej powierzchni uda, przy zgiętym kolanie w odległości 2 cunów powyżej górnego brzegu rzepki i przyśrodkowego kłykcia kości udowej.

7.7.12. Bóle kolan (w następstwie urazu lub przeciążenia) Punkty: 1) Ż.36, 2) PŻ.34, 3) PM.40, 4) Ż.34, 5) Ż.35. Masować techniką sedatywną. Zaleca się połączenie akupresury powyższych punktów z masażem centryfugalnym stawów kolanowych. Lokalizacja. 1) Ż.36. - w odległości 3 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki i 1,5 cuna w bok od grzebienia kości promieniowej. 2) PZ.34. - w odległości 2 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki, w zagłębieniu poniżej i z przodu główki kości strzałkowej. 3) PM.40. - w środku dołu podkolanowego, w bok od tętnicy podkolanowej. 4) Z.34. - w zagłębieniu, w odległości 2 cunów powyżej górno-bocznej krawędzi rzepki. 5) Z.35. - przy zgiętym kolanie punkt leży we wgłębieniu na zewnątrz więzadła rzepki, na poziomie dolnego brzegu rzepki, tzw. oko tygrysa.

7.7.13. Dolegliwości na tle reumatycznym Punkty: 1) ŚT.6, 2) S.7, 3) P.9, 4) P.ll, 5) P.5, 6) S.3. Masować techniką tonizującą. Lokalizacja. 1) ST.6. - na wewnętrznej powierzchni łydki w odległości 3 cunów powyżej środka kostki przy środkowej, bezpośrednio z tyłu krawędzi kości piszczelowej. 2) S.7. - w bruździe poprzecznej nadgarstka po stronie dłoniowej, na linii łączącej S.4, S.5 i S.6. 3) P.9. - przy promieniowym brzegu ścięgna mięśnia promieniowego zginacza ręki, na dolnym fałdzie stawu promieniowo-nadgarstkowego. 4) P.ll. - po promieniowej stronie kciuka, 3 mm od rogu paznokcia (końcowy punkt). 5) P.5. - we wgłębieniu stawu kolanowego, po stronie promieniowej ścięgna mięśnia dwugłowego ramienia (ułatwia lokalizacje pozycja zgięcia przedramienia z dłonią zwróconą ku górze - można wtedy zauważyć nieznaczne wgłębienie, w którym leży ten punkt).

f . ) S.3. - na brzegu łokciowym przedramienia, w odległości 12 cunów od 7.gi a a poprzecznego nadgarstka.

7.7.14. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie w obszarze tułowiu i karku) Punkty: 1) PM.43, 2) PM.15, 3) PŻ.21, 4) JC.15, 5) JC.12. Masować techniką sedatywną. Akupresurę można łączyć z masażem klaayi MV III grzbietu. W takim przypadku liczbę punktów możemy ograniczyć do 3. I'M.43., PŻ.21. i JC.15. Akupresura wykonana jest jako ostatnia z technik ugn «.uiia, przed oklepywaniem i wibracją. Lokalizacja, l) PM.43. - w odległości 3 cunów w bok od dolnego brzegu wyrostka kolca stego Th4. .'.) PM.15. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolca stego Th5. ł) PŻ.21. v w połowie odległości między wyrostkiem barkowym łopatki u < (lub linii środkowej na krawędzi mięśnia czworobocznego). •l) JC.15. w odległości 2 cunów w bok od wyrostka kolczystego C7. S) JC.12. - w centrum dołu nadgrzebieniowego łopatki we wgieciu.

7.7.15. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie kończyn dolnych) Punkty: 1) N.l, 2) ŚT.l, 3)ŚT.2, 4) PM.60, 5) Ż.41, 6) Ż.36. Punkt l masować techniką sedatywną, natomiast punkty 2-6 techniką UNlll |;icą.

Lokalizacja. 1) N.l. - we wgłębieniu na podeszwie stopy, między II a III stawem śródpali kowym, przy zgiętych palcach stopy. 2) ŚT.l. - 3 mm do wewnątrz od dolnego kąta paznokcia palucha stopy, .ł) ŚT.2. - na wewnętrznej powierzchni palucha, u podstawy falangi palucha, jej dolnym brzegu. 4) PM.60. - w zagłębieniu, w środkowej linii łączącej ścięgno Achillesa z l nym brzegiem kostki zewnętrznej na wysokości szczytu kostki. 5) Ż.41. - w poprzecznym zgięciu grzbietu stopy, między ścięgnem mięśnia p stownika palców długiego a ścięgnem mięśnia prostownika palucha. (>) Ż.36. - w odległości 3 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki i 1,5 cuna w t od grzebienia kości piszczelowej.

7.8. Mikrosystem refleksoterapeutyczny stopy Wstęp Organizm człowieka, w którym zachodzą reakcje chemiczne dostarczające energii, opiera się nie tylko na makrosystemie, ale również na zespole mikrosystemów. Mikrosystemy są to obszary - części ciała (m.in. ręka, stopa, ucho), które zawierają punkty łączące się z odpowiednimi narządami i tkankami ustroju. Przykładem takiego niezwykle dokładnego mikrosystemu jest stopa człowieka. W obecnym stuleciu do dynamicznego rozwoju sztuki leczenia opartej na tym właśnie systemie przyczynili się Amerykanie: pielęgniarka Eunice Ingham oraz lekarz Wiliam Fitzgerald, dzięki którym w krajach Europy Zachodniej na początku XX wieku wprowadzono akupresurę stóp do medycyny oficjalnej. Fitzgerald odkrył, że wskutek masowania pewnych punktów na stopach otrzymuje się efekty w wielu innych miejscach położonych na całym ciele. Odkrycie to było zaląż54324 4 2 3 4 5

kicm sformułowania teorii stref, zgodnie z którą mamy 10 stref, z których ka biegnie równolegle: od stóp poprzez kończyny dolne, tułów, szyję aż do gło' Strefy te łączą się w obszarze klatki piersiowej z analogicznymi strefami bieg i-y mi od palców obu rąk (ryć. 76). Bolesny, wrażliwy punkt na stopie może świadczyć o zaburzeniu pr/cpły energii w odpowiedniej części tej samej strefy, ponieważ ta energia w kanał lub strefach ludzkiego ciała kształtuje odpowiadające strefie punkty lub obx7 na stopach, tzw. strefy refleksyjne. Równowagę całego systemu można przywrócić przez masaż odpowicdr punktów, co powoduje usunięcie blokady i zaburzeń.

7.8.1. Obszary anatomiczne stopy Stopa podzielona jest na cztery obszary, które odpowiadają budowie ciała człowieka. Poszczególne obs/ary oddzielone są od siebie liniami. Pierwsza linia to „linia ranuon", przebiegająca na wysoko-vi stawów śródstopno-paliczko-wych. Do przodu od tej linii znajduje mc strefa głowy, szyi oraz ramion OK 77). Druga linia - „linia talii" biegnie pomiędzy kośćmi śródstopia n kośćmi stepu. W obszarze tym Ryć. 77. Cztery strefy anatomiczne stopj yjiajdują się receptory klatki pierftiowcj. Trzecia linia - „linia pięty" pr/cbiega w połowie kości piętowej i skokowej. Ku przodowi od tej linii, c w strefie trzeciej, znajdują się receptory brzucha, a do tyłu od tej linii - w sU c/.wartej, organy miednicy i kończyny dolne.

Ryć. 76. Strefy przepływu energii

7.8.2. Lokalizacja głównych receptorów stopy (ryć. 78 a, b, c, d, c) Głowa - mózg - strona lewa Zatoki czołowe po stronie lewej Pień, mózg, móżdżek Przysadka mózgowa Nerw trójdzielny, skroń po stronie lewej Nos Kark Oko lewe Ucho lewe Ramie prawe Umięśnienie trapezoidalne po stronie prawej Tarczyca Gruczoły przytarczycowe Płuca i oskrzela po stronie prawej Żołądek Dwunastnica Trzustka . Wątroba . Pęcherzyk żółciowy , Splot słoneczny Nadnercze po stronie prawej Nerka po stronie prawej Przewód moczowy po stronie prawej Pęcherz moczowy Jelito cienkie Wyrostek robaczkowy Ujście krętniczo- okrężnicze Okrężnica wstępująca Okrężnica poprzeczna Kolano prawe Gruczoły płciowe - moszna lub jajniki - strona prawa Staw biodrowy po stronie prawej Układ nerwowy

1. Głowa - mó/.g (strona praw*) 2. Zatoki czołowe po stronie prawe) 3. Pień, mózg, móżdżek 4. Przysadka mózgowa 5. Nerw trójdzielny, skroń po utroru prawej 6. Nos 7. Kark 8. Oko prawe 9. Ucho prawe 10. Ramię lewe 11. Umięśnienie trapezoidulnc po Mu lewej 12. Tarczyca 13. Gruczoły przytarczycowe 14. Płuca i oskrzela po stronic lewej 15. Żołądek 16. Dwunastnica 17. Trzustka 20. Splot słoneczny 21. Nadnercze po stronic lewej 22. Nerka po stronie lewej 23. Przewód moczowy po stronie lcvi 24. Pęcherz moczowy 25. Jelito cienkie 29. Okrężnica poprzeczni! 30. Okrężnica zstępując N 31. Odbytnica 32. Odbyt 33. Serce 34. Śledziona 35. Kolano lewe 36. Gruczoły płciowe - mo»/n« tub j ki (strona lewa) 38. Staw biodrowy po Mronic lewej 57. Układ nerwowy

Ryć. 78b. Lokalizacja głównych receptorów stopy: podeszwa stopy lewej

JT7-

Ryć. 78a. Lokalizacja głównych receptorów stopy: podeszwa stopy prawej

39. Węzły chłonne w górnej części tułowia 40. Węzły chłonne trzewne 41. Przewód piersiowy limfatyczny 42. Narząd równowagi 43. Piersi 44. Przepona 45. Migdały 46. Szęka dolna 47. Szczęka górna 48. Krtań i tchawica 59. Węzły chłonne pachwinowe

Ryć. 78c. Lokalizacja głównych receptorów stopy: grzbiet stopy

6. Nos

13. Gruczoły przytarc«>wc 24. Pęcherz moczowy 38. Staw biodrowy 40. Węzły chłonne trzewnc 49. Pachwina 50. Macica lub prostata 51. Penis, pochwa, cewka mocą)' 52. Odbytnica, hemoroidy 53. Kręgi szyjne 54. Kręgi piersiowe 55. Kręgi lędźwiowe 56. Kość krzyżowa i ogonowa 59. Węzły chłonne pachwinowe

Ryć. 78d. Lokalizacja głównych receptorów stopy: strona wewnętrzna itopy Badanie rozpoczynamy od stawu łączącego duży palec ze stopą. Jego < ti>v/ność odpowiada elastyczności mięśni szyjnych. Wykonujemy ruchy okrf 5. Skronie, nerw trójdttolny 10. Ramię

35. Kolano 36. Gruczoły płciowe - jajniki, jajowód, jądra 37. Podbrzusze (bóle menstruacj 38. Staw biodrowy 39. Węzły chłonne w górnej c ze tułowia 42. Narząd równowagi 43. Piersi 44. Przepona 59. Węzły chłonne pachwinowe

Ryć. 78e. Lokalizacja głównych receptorów stopy: strona zewnętrzna stopy

7.8.3. Analiza diagnostyczna stóp oraz zasady i metody refleksowania Wnikliwe badanie obejmuje obszar czubków palców, poprzez całą po wierzchnie stopy do 10 cm powyżej kostek. Oprócz właściwej koncentracji po trzebne nam będzie również dobre oświetlenie w celu zaobserwowania nawri najdrobniejszych znaków, wychwycenia wszystkich zmian na skórze. Anali/;t diagnostyczna stóp obejmuje poniższe techniki. Oglądanie Pomaga nam znaleźć miejsca zmienione na skórze w postaci odcisków, odgnieceń, zadr, pęknięć itp. Przyglądając się i porównując łuki podłużne obu stóp możemy zaobserwować pewne zmiany i dysproporcje, które mogą świadczyć o nieprawidłowościach w układzie mięśni po obu stronach dolnej części kręgosłupa. Wilgotność Nogi są wilgotne, jeśli obciążamy nerki zbyt dużą ilością słodkich napojów, owocami, cukrem lub chemikaliami. Bardzo często skłonności do pocenia si$ stóp towarzyszy pęknięcie skóry pod małym palcem. Sprawcami tych pęknięć są mikroorganizmy, którym sprzyja wilgotne środowisko. Temperatura Badamy ciepłotę skóry w różnych punktach stopy poprzez delikatny dotyk. Porównujemy i zestawiamy dane z analogicznych miejsc na obu stopach. Badanie przeprowadzamy paliczkami palców (stroną grzbietową). Elastyczność Sprawdzamy głównie elastyczność stawu łączącego duży palec ze stopą, elastyczność ścięgien, skóry, stawu skokowego oraz ścięgna Achillesa.

s 1.1 wic, w obu kierunkach, prostoniic i /.ginanie dużego palca. Wy• i\i-u- podczas badania bolesności ./iywności oznacza te same zmiany A k.u ku (ryć. 79). Stopa o wrażliwych, krótkich, t ss .u dych i mało elastycznych ścię-KII .U h informuje o stanie układu mięMttowego całego ciała pozostającego * ilu/ym napięciu. Ścięgna grzbietu *iopy obrazują mobilność mięśni ple-»ów i klatki piersiowej (badanie przez u» tsk). Ścięgna podeszwy stopy wska-/u|.\ na kondycję mięśni brzucha • środkowej części pleców (ryć. 80), a ścięgno Achillesa - na stan mięśni dolnej części pleców i mięśni ud. (ryć. Ml ). K uchomość i płynność poszczególn y i h ruchów w stawie skokowym <»d/wierciedla stan miednicy i bioder. Ryć. 80. Chwyt pr/.y badaniu podeszwy stopy Mrak usztywnień i napięć oznacza prawidłowe funkcjonowanie obu partii ciała.

Ryć. 79. Chwyt przy badaniu stawu śródstopno-paliczkowego palucha

Ryć. 81. Chwyt przy badaniu ścięgna Achillesa

Podczas badania wykonujemy ruchy okrężne w stawie skokowym w obu l runkach, prostowanie i zginanie oraz odwodzenie i przywodzenie stopy. Zwn

my uwagę, aby wszystkie ruchy były delikatne i płynne (ryc.82).

Ucisk

Ryć. 82. Chwyt przy badaniu ruchomości stawu skokowego

Do badania stopy przez ucisk używamy techniki zwanej „spacerowaniem"dla podeszwy stopy - ucisk opuszką

. kciuka, dla strony grzbietowej - ucisk opuszką palca II. Za pomocą tej techniki ustalamy bolesne i wrażliwe na dotyk obszary.

erowamem

Jeżeli przepływ energii nie jest zaburzony, ucisk jest bezbolesny, przyjemny. W innym przypadku pacjent nie odbiera żadnych bodźców, bądź odczuwa ból. W jednej i drugiej technice kciuk oraz palce podczas ucisku są zgięte pod kątem 90°, co ułatwia diagnozowanie (ryc.83) Zapach Nietypowa, ostra woń - jaką wydzielają stopy - powinna zawsze zwrócić uwagę masażysty. Na podstawie analizy powyższych informacji otrzymujemy obraz stanu zdrowia pacjenta, przeważnie bardzo szczegółowy. Możemy porównać wła- w***^^^^^^^^^^^^ sną diagnozę z subiektywną opinią pa- R V7«^^^^^^^^^^^™ P "ł P* Ryć. 83. Chwyt przy technice „spacerowania"

irnta. Weryfikacja następuje przez zestawienie danych /. „mapy" stóp /. ni? - hm oby pacjenta. Istnieje zawsze parę czynników, które mogą budzić wątpliwości, np.: • nie wyjaśnione symptomy na stopach, • dolegliwości, które nie pozostawiają śladów. /awsze należy brać pod uwagę każdy stan dysharmonii w całym organi; Ir/Hi /naki istnieją, a choroba się nie ujawniła bądź nie ujawnia, o/.nuć skłonności dziedziczne, przewidywanie choroby. Niektóre znaki na stopi mus/ą odzwierciedlać chorób, ale mogą być następstwem specyficznego cl v harakteryzującego się odmiennym od normy stawianiem stóp. Istotne jest także zwrócenie uwagi na usytuowanie znaków na stopie w ilrm siebie. Jeżeli któryś z nich występuje poza granicą jednej strefy, swiadc t • problemach zdrowotnych w sąsiednim obszarze ciała. Do wykonania prawidłowego masażu stref refleksyjnych, znajdujących ^ stopie, niezbędne jest nie tylko dokładne poznanie ich rozmieszczenia i odp< dających im narządów, ale również wiedza o metodach działania, sile, c tiwania i częstotliwości ucisku, o wskazaniach i przeciwwskazaniach, pozy wyjściowych, kolejności masażu poszczególnych stref, przygotowaniu tera] i pacjenta, warunkach, jakie powinien spełniać gabinet oraz kilku innych cz k ach. Dopiero znajomość tych wszystkich składowych oraz w łąk11 we poa wanie może doprowadzić do końcowego sukcesu. Czas masowania stref refleksyjnych obu stóp nie powinien przekroczyć l min (1520 min. na stopę). Zabieg można wykonywać dwa razy w ciągu ( pierwszy najlepiej bezpośrednio po przebudzeniu. Siłę ucisku, początkowe wielką, zwiększamy stopniowo aż do granicy bolesności, aczkolwiek masa winien być raczej przyjemny niż bolesny. Równomierny nacisk na punkt kilka sekund, a przerwa między kolejnymi uciskami 2-3 s. Masaż w świetle teorii „odtruwania" Istnieją dwa główne sposoby refleksowania poszczególnych receptoró stopie. Jeden z nich nawiązuje do tzw. teorii „odtruwania" organizmu, a dni teorii „centrum". Opierając się na tych teoriach możemy objaśnić mechl d/.iałania akupresury stóp. Teoria „odtruwania" organizmu nakazuje rozpocząć masowanie od oprać nią lewej stopy, od stref refleksyjnych nerek, przewodu moczowego i pecl w celu usprawnienia wydalania substancji trujących, a poprzez to wzmocr powyższych organów. Czas refleksowania technikami „spacerowania" i „f gania" wynosi około 5 min. Rozpoczęcie masażu w innej kolejności mogłob prowadzić do „zablokowania" nerek toksynami i złogami.

W drugim etapie przechodzimy do masażu receptorów głowy i okolic l jako centrum sterującego poszczególnymi narządami. Czas refleksowania -

ło 3 min — technikami: rozcierania palców, „toczenia", ugniatania punktowego (łącznie z kilkakrotnym, kilkusekundowym uciskiem na receptor przysadki mózgowej), „wyciągania i wykręcania" palców, „odciągania" palców, ściskania tkanki miękkiej między palcami, krążenia palców. W dalszej kolejności masujemy receptory żołądka, jelit, wątroby i trzustki, czyli narządy odpowiedzialne za przemianę materii. Czas refleksowania technikami „spacerowania" i „pociągania" wynosi około 3 min. Następnie masujemy receptory węzłów limfatycznych - czas refleksowania około 2 min, techniką „spacerowania" oraz „śrubą". Wreszcie przystępujemy do masażu punktów związanych z chorym narządem oraz pozostałych nie opracowanych jeszcze receptorów. Czas ich refleksowania wynosi od 2 do 7 min. Stosuje się następujące techniki: „spacerowania" - kciukiem na podeszwie stopy, a palcem wskazującym na grzbiecie stopy, „śrubę" na grzbiecie stopy, „pociąganie" na podeszwie stopy. Masaż tak zgrupowanych receptorów w zależności od opracowanej okolicy przeplatamy technikami pomocniczymi („pracujący kręgosłup", „wkręcanie żarówki", „rolowanie poprzeczne" krawędzi stopy, „wałkowanie podłużne" krawędzi stopy oraz „skręcanie" stopy). Po masażu wszystkimi powyższymi technikami wykonujemy głaskanie, rozcieranie, ugniatanie punktowe ścięgna Achillesa (receptor miednicy, prostaty i macicy) oraz stosujemy technikę „splot słoneczny". Następnie przeprowadzamy oklepywanie i wstrząsanie stopy. Masaż stopy kończy kolejno głaskanie tylnej części podudzia od pięty w kierunku kolana, przedniej strony podudzia i strony grzbietowej stopy. Masaż w świetle teorii „centrum" Kolejność rerfleksowania stóp według teorii „centrum". 1. Palce-głowa Techniki - rozcieranie palców, „toczenie", ugniatanie punktowe paliczków, „wyciąganie i wykręcanie", „odciąganie" palców. 2. Pomiędzy palcami Techniki — ściskanie tkanki miękkiej między palcami. 3. Strona podeszwowa palucha, w miejscu gdzie zbiegają się linie papilarne tworząc maleńkie kółeczko - punkt przysadki mózgowej. Refleksowanie wykonujemy poprzez kilkakrotny, kikunastosekundowy ucisk kciukiem. Techniką kończącą masaż tego obszaru (ryć. 84) jest krążenie palcami. 4. Na całej szerokości podeszwowej części stopy, pod palcami receptory -tarczycy, oczu i uszu. Stopę refleksujemy wszerz (ryć.85), tzn. od krawędzi wewnętrznej do zewnętrznej i odwrotnie. Techniki - „pociąganie", „spacerowanie" oraz „śruba". 5. Strefa refleksyjna klatki piersiowej. Techniki - „pociąganie", „spacerowanie", „śruba".

Ryć. 84. Kierunek refleksowania na palcach

Ryć. 85. Kierunek rtft waniu na podetitwlc •

6. Strefa refleksyjna brzucha. Refleksujemy stopę wszerz (ryć.85), tzn. o krawędzi zewnętrznej do linii wy sklepienia wewnętrznej stopy. Techniki - „pociąganie", „spacerowanie", „śruba" - wykonujemy l kiem oraz „rolowanie poprzeczne" krawędzi stopy - obiema dłońmi. 7. Pięta - okolica podeszwowa. Refleksujemy wszerz (ryć.85), tzn. od kr; dzi zewnętrznej do wewnętrznej i odwrotnie. Techniki - „pociąga „spacerowanie" oraz „śruba" - wykonujemy kciukiem. 8. Zewnętrzna krawędź stopy (ryć. 86). Zaczynamy opracowaniem mi palca, a kończymy masażem okolicy zewnętrznej kostki (barki, rami nogi). Techniki - „spacerowanie" oraz „śruba" - wykorzystujemy k lub palec wskazujący. 9. Wokół pięty. Techniki - „spacerowanie" oraz „śruba" - wykonuj kciukiem lub palcem wskazującym, również stosujemy „wkręcani* rowki". 10. Wewnętrzna strona stawu skokowego, tzn. pięta i okolica kostki we 1 trznej, a następnie posuwając się w górę - krawędź wewnętrzna itoj do stawu śródstopno-paliczkowego palucha (ryć. 87). Techniki - „S|

rowanie", „śruba" - wykonujemy kciukiem lub palcem wskazującym

Ryć. 86. Kierunek refleksowania na zewnętrznej krawędzi stopy

Ryć. 89. Kierunek refleksowania okolicy ścięgna Achillesa

15. Głaskanie tylnej części podudzia od pięty w kierunku kolana, a powrót p dnia stroną podudzia, stroną grzbietową stopy aż do czubków palców technika kończy refleksowanie stopy. Teoria „centrum" jest łatwiejsza do zastosowania w praktyce, ponieważ n Ksujemy stopę przechodząc kolejno z receptora na receptor, co nic wymaga k ładnej znajomości położenia receptorów i odpowiadających im naraąd a wiec ryzyko opuszczenia któregoś z nich podczas masażu jest niewielkie, na/ według tej teorii powinien być wykonywany przez osoby początkujące; nale/.y go stosować także w profilaktyce. W odróżnieniu od refleksowania Mop według teorii „centrum" — masowanie zgodnie z teorią „odtruwania" organizmu - ze względu na wybiórcze (celowe) potraktowanie kolejności od-«ł/iaływania na receptory wymaga większej wiedzy i precyzji ruchu.

Ryć. 87. Kierunek refleksowania na wewnętrznej krawędzi stopy

nadto stosujemy „wałkowanie podłużne" krawędzi stopy i „pracujący kręgosłup". 11. Grzbietowa część stopy od palców do linii zgięcia stopy w stawie skokowym. Techniki -śruba" oraz „spacerowanie" wykonujemy palcem wskazującym (ryc.88). 12. Węzły limfatyczne. Refleksujemy zgięcie grzbietowe stopy w stawie skokowym od wewnętrznej kostki do zewnętrznej i na odwrót. Techniki - „śruba", „spacerowanie" - wykonujemy palcem wskazującym, ponadto stosujemy „skręcanie" stopy (ryć. 88). 13. Strefa refleksyjna miednicy, macicy i prostaty ścięgno Achillesa - masujemy od pięty w górę, w kierunku kolan. Techniki - głaskanie, rozcieranie oraz ugniatanie punktowe (ryć. 89). 14. Strefa refleksyjna splotu słonecznego. Refleksujemy przez kilkakrotny, kilkusekundowy ucisk receptora. Następnie wykonujemy oklepywanie i wstrząsanie stopy.

7.8.4. Techniki refleksoterapeutyczne

Ryć. 88.Kierunek refleksowania na grzbiecie stopy

W akupresurze stóp wyróżniamy techniki główne (4) oraz pomocnicze (17). Techniki główne I. „ C h ó d gąsienicowy" „ s p a ce r o w a n ie k ciu k a" Ręką podtrzymującą obejmujemy •law skokowy i piętę układając kciuk t, jednej strony stawu, a pozostałe pal-

Ryc. 90. „Chód gąsienicowy"

ce po jego stronie przeciwnej. Częścią promieniową opuszki kciuka drugiej dłoni uciskamy - punkt po punkcie -tkanki znajdujące się na podeszwie stopy. Ucisk zwiększamy stopniowo i płynnie podczas ruchu pełzającego kciuka, osiągając maksimum, gdy jego dystalny paliczek znajdzie się pod kątem prostym względem podeszwy stopy (ryć. 90). Powyższą technikę można zastosować - wykorzystując palec wskazujący - na grzbiecie stopy oraz wokół kostek stawu skokowego.

'<() względem podeszwy stopy iu\ 92). Jest to odwrotność techniki .v hod gąsienicowy". l Te ch n i k a obrotowa „śruba" Ręką podtrzymującą obejmujemy ni.t w skokowy i piętę układając kciuk / jednej strony stawu skokowego, ,i po/ostałe palce po jego stronie prze-t iwnej. Opuszką palca wskazującego łliugiej ręki wykonujemy ruchy okrężnr w miejscu — punkcie, nie przesuwa^U palca po skórze, a powodując tylko lekkie naciągnięcie skóry. Ruchy okrężne przeprowadzamy zgodnie / ruchem wskazówek zegara, uciskajiU jednocześnie z odpowiednią siłą

2. Te c h n i k a p a l c o w a „toczenie" Ręką podtrzymującą obejmujemy palce stopy od strony grzbietowej, a kciuk układamy na stronie podeRyć. 91. „Toczenie"

Ryc. 92. „Pociąganie"

Ryć. 93. „Śruba"

szwowej śródstopia. Szczytem opuszki palca wskazującego drugiej ręki wykonujemy ruchy okrężne w formie „toczenia" (ryć. 91), z jednoczesnym uciskiem. „Toczenie" stosujemy przede wszystkim na opuszkach palców stopy.

w głąb. Kciuk ręki wykonującej mi stanowi dodatkową stabilizacje strony podeszwowej stopy - przy l sowaniu jej grzbietowej powierzeni w paśmie, w którym stosujemy wyższą technikę (ryć. 93).

3. „ P oc i ąg an i e" Ręką podtrzymującą obejmujemy staw skokowy i piętę układając kciuk z jednej strony stawu skokowego, a pozostałe palce po jego stronie przeciwnej. Kciukiem drugiej ręki wykonujemy ruchy pociągania skóry przez szczyt opuszki kciuka, z jednoczesnym uciskiem, który jest maksymalny, gdy kciuk znajduje się pod katem

1. Rozcieranie p alców Ręce ustawiamy poprzecznie stopy. Jedną rękę stroną dłonl< przykładamy do palców od Itr grzbietowej stopy, drugą rękę - r nież stroną dłoniową - od Strony |X szwowej stopy. Wykonujemy roi ranie głaszczące, poruszając rei w strony przeciwne (ryć. 94).

Techniki pomocnicze

Ryć. 94. Rozcieranie palców

2. „ Wy c i ą g an i e i w yk r ę c a n i e " p a l c ó w Ręka podtrzymująca obejmuje śródstopie masowanej stopy (kciuk na stronie podeszwowej. pozostałe palce na stronie grzbietowej). Kciukiem i palcem wskazującym drugiej ręki chwytamy kolejno każdy palec stopy (obejmując go w całości) i wyciągając go delikatnie ze stawu śródstopno-paliczkowego, wykonujemy nim delikatne ruchy skrętne w prawą i lewą stronę (ryć. 95).

i . . Od c i ą g a ni e " p a l c ó w ()bie ręce kładziemy na grzbietowej stronie stopy, na wysokości palc< / wyją tk ie m kciuków ułożonych na stronie podeszwowej. Kciukami i palci * tk.i/ujucymi chwytamy dwa sąsiednie palce odciągając je na boki, w pr/cc mv h kierunkach (ryć. 97).

Ryć. 97. „Odciąganie" palców Ryć. 95. „Wyciąganie i wykręcanie" palców

3. U g n i a t a n i e pa l ic z kó w Ręka podtrzymująca obejmuje śródstopie pacjenta (kciuk na stronie podeszwowej, pozostałe palce na stronie grzbietowej). Kciukiem i palcem wskazującym drugiej ręki wykonujemy ugniatanie na poszczególnych paliczkach w kierunku stawów śródstopno-paliczkowych (ryć. 96). Czas ucisku na jeden punkt wynosi 2-3 s zarówno po stronach bocznych, jak i po stronie podeszwowo-grzbietowej. Przy ugniataniu omijamy stawy.

^ Ś ci s k an i e tkanki miękkiej między p a l c a m i R<;ka podtrzymująca obejmuje staw skokowy masowanej stopy. Kciuki i palcem wskazującym drugiej ręki ściskamy tkankę miękką (jak kleszczar kolejno pomiędzy każdą parą palców stopy (ryć. 98).

Ryć. 98. Ściskanie tkanki miękkiej między palcami Ryć. 96. Ugniatanie paliczków 210

6. K r ą ż e n i e p a l có w Ręka podtrzymująca obejmuje śródstopie masowanej stopy (kciuk na stronie podeszwowej, pozostałe palce na stronie grzbietowej). Drugą ręką obejmujemy wszystkie palce stopy i wykonujemy ruchy okrężne w stawach śródstopno-paliczkowych w obu kierunkach (ryć. 99). Ryć. 100. „Pracujący kręgosłup" - faza ucisku na podeszwę i zgięcia podeszwowego stopy

Ryć. 99. Krążenie palców

7. „Pr acuj ąc y kręgosłup" Rękę podtrzymującą układamy poprzecznie na stronie grzbietowej stopy, obejmując palcami II - V krawędź zewnętrzną stopy, kciukiem krawędź wewnętrzną. Zaciśniętą pięść drugiej ręki przykładamy do podeszwy rytmicznie ją uciskając. Zaczynamy poza stawami śródstopno-paliczkowymi, a kończymy w okolicach pięty. W chwili ucisku pięści na podeszwę stopy następuje również zgięcie podeszwowe stopy (za pomocą ręki podtrzymującej (ryć. 100). W momencie zwolnienia ucisku przez pięść ręka podtrzymująca prostuje stopę, a następnie zgina ją wzdłuż, zbliżając jej krawędzie do siebie (ryć. 101).

Ryć. 102. „Wkręcanie żarówki"

Hyc-. 101. „Pracujący kręgosłup" - faza /wolnienia ucisku i zgięcia stopy wzdłuż osi długiej

H „Wkręcanie żarówki" -r u c h y o k r ę ż n e w o k ó ł p i ę t y Ręką podtrzymującą chwytamy za palce stopy. Stroną dłoniową kciuka i palca wskazującego drugiej ręki wykonujemy ruchy okrężne wokół pięty, /.godnie z ruchem wskazówek zegara (ryć. 102).

9. „ R o l o w a n i e p o p r z e c z n e " krawędzi stopy Jedną rękę układamy na krawędzi wewnętrznej stopy, a drugą na jej krawędzi zewnętrznej. Wykonujemy ruchy rolowania równoległe, naprzemiennie w jednym obszarze stopy (ryć. 103).

M ,,S k r ę c a n i e " s t o p y Ręką podtrzymującą stabilizujemy »kolice stawu skokowego. Drugą ręką ^ skopiujemy na grzbiecie stopy ruchy obtotowe w kształcie obrączki, w kielunku palców stopy (ryć. 105). Te saiw ruchy możemy powtórzyć na podeszwie stopy.

Ryć. 103. Rolowanie poprzeczne krawędzi stopy

Ryć. 105. Skręcanie stopy

12. Ok lep yw an ie s t r o n y podeszwowej stopy Kciukiem i palcem wskazuju jednej ręki trzymamy za palce sl a opuszkami palców drugiej ręki rzamy równocześnie w podeszwę py (ryć. 106). Uderzenia są rytmu krótkie i sprężyste, o niewielkiej i

10. „ Wa ł k o w a n i e po dł u żn e " krawędzi stopy Obie ręce układamy równolegle do siebie, jedną na krawędzi wewnętrznej, a drugą na krawędzi zewnętrznej stopy. Wykonujemy równoległe, naprzemienne ruchy wałkowania stopy. Jedną dłoń przesuwamy w kierunku palców, a drugą w kierunku pięty (ryć. 104).

Ryć. 104. Wałkowanie podłużne krawędzi stopy

Ryć. 106. Oklepywanie strony podeszwowej •topy

13.„ S p l o t s ło n eczn y" Rękę podtrzymującą układamy na grzbiecie stopy w okolicy stawów śródstopno-paliczkowych, a szczyt opuszki kciuka drugiej ręki - w strefie refleksyjnej splotu słonecznego. Ręką podtrzymującą wykonujemy ruchy zginania podeszwowego stopy, czyli w kierunku do siebie, uciskając w ten sposób receptor splotu słonecznego poprzez naciągnięcie stopy na opuszkę kciuka (ryć. 107). 14.Wstrząsanie s top y Jedną ręką obejmujemy piętę układając kciuk z jednej, a pozostałe palce z drugiej strony stawu skokowego. Kciukiem i palcem wskazującym drugiej ręki chwytamy poprzecznie za palce stopy, wykonując rytmiczne wstrząsanie stopą (ryć. 108).

r> < l ł u s k a n i e ś c i ę g n a A c h i l l e s a K c i u k i palec wskazujący ręki masującej ustawiamy w kształcie liter ,/ • 'lx-| nuijąc ścięgno Achillesa. Ręką podtrzymującą chwytamy śródstopie. G .k.umprzeprowadzamy od guza piętowego w kierunku stawu kolanowego )»-»liu'j c/.wartej wysokości łydki (ryć. 109).

Ryć. 109. Głaskanie ścięgna Achillesa Ryć. 107. Ucisk na „splot słoneczny'

lO.R ozcier an ie ścięgna Achillesa Rvka podtrzymująca obejmuje palce stopy. Rozcieranie wykonujemy rów kglc, naprzemiennie, w formie ruchów okrężnych, opuszkami palca wskazuj] go t kciuka od guza piętowego do jednej czwartej długości łydki (ryć. 110).

Ryć. 108. Wstrząsanie stopy

Ryć. 110. Rozcieranie ścięgna Achillesa

17.U g n i a t a n i e ś cięgna A c h i l l e s a Ręka podtrzymująca obejmuje śródstopie. Ugniatanie przeprowadzamy rów nocześnie opuszkami kciuka i palca wskazującego drugiej ręki, na tej samej dłu gości co głaskanie i rozcieranie (ryć. 111).

Ryć. 111. Ugniatanie ścięgna Achillesa

7.8.5. Zastosowanie refleksoterapii stopy w wybranych jednostkach chorobowych Podane poniżej przypadki kliniczne wymagają masażu receptorów stóp. Za wskazówkę posłużą poszczególne receptory i odpowiadające im narządy. Nie należy zapominać, że masaż stóp to także profilaktyka, a jako element codziennej higieny ciała ułatwia on swobodny przepływ energii.

Przeciwwskazania 1. Choroby krwi i skóry. 2. Ciąża. 3. Niewydolność serca.

Hole głowy - l, 2, 5, 7 /.iwroty głowy - l, 42, 7

Nerwoból nerwu twarzowego i trójdzielnego -1,5 ('horoby szyjnego odcinka kręgosłupa - 53, 7, oraz bezpośredni nui.su/ k ogonowej K wa barkowa-53, 7, 10, 11 ('horoby piersiowego odcinka kręgosłupa - 54, 11, 10 ('horoby lędźwiowokrzyżowego odcinka kręgosłupa - 55, 56 Rwa kulszowa- 22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59 l .uinbago - 55, 56, 13, 39, 40, 41, 59 ('horoba Bechterewa 22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59, 53, 54, 55, 56, 10, 11 Skoliozy - 22, 23, 24, 39, 40, 41, 59, 53, 55, 56 ('horoby stawów barkowych - 7, 11, 10, 13 oraz bezpośrednio masa/ bit ('horoby stawów łokciowych - 7, 11, 10, oraz bezpośrednio masaż kolan ('horoby stawów nadgarstkowych - 7,11,10, oraz bezpośrednio masaż sl skokowego Choroby stawów biodrowych - 22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59, 38 bezpośrednio masaż stawu barkowego Choroby stawów kolanowych 22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59, 38 bezpośrednio masaż stawu łokciowego Choroby stawów skokowych 35, 38 oraz bezpośrednio masaż Ml n adgarstko wego Gościec przewlekle postępujący - 22, 23, 24, 13, 15, 16, 17, 25, 28, 29 31 '/apalenie stawów - 22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59 oraz receptory odpou nich stawów Osteoporoza - 22, 23, 24, 39, 40, 41, 59, l, 12, 13 Choroba Parkinsona 22, 23, 24, l, 7, 13, 15, 16, 17 Stwardnienie rozsiane - 22, 23, 24, l, 53, 54, 55, 56, 13, 39 ,40, 41, 59, 16, 17,25 Obrzęki podudzi - 22, 23, 24, 39, 40, 41, 59, 15, 16, 17, 25 /ylaki podudzia- 22, 23, 24, 55, 56

Wskazania Wskazania obejmują tak szeroki wachlarz przypadków klinicznych, że nie sposób ich wszystkich wymienić w niniejszym opracowaniu. Podane zostały najczęściej występujące schorzenia w obrębie narządu ruchu i niektóre im towarzyszące - liczby występujące po nazwie schorzenia oznaczają numery stref refleksyjnych.

Migrena - 5, 42, 13, 15

7.9. Masaż grup receptorów przeciwstawnych Grupy receptorów przeciwstawnych są częściami ciała posiadającymi • „odbicie". Są to specyficzne pary, w których działając bodźcem na jedną ze dowych, uzyskujemy efekt w miejscu drugim - „zaprzyjaźnionym" (ryć. 11

Ryć. 112. Receptory przeciwstawne 1. Ręka- stopa 2. Nadgarstek - staw skokowy 3. Przedramię - podudzie 4. Staw łokciowy - staw kolano\s \ 5. Ramię - udo 6. Staw barkowy - staw biodrowy 7. Pas barkowy - pas miednicy.

Powyższe receptory masuje się stosując techniki takie same jak przy masażu klasycznym z zachowaniem wszelkich warunków, zasad oraz wskazań i przeciwwskazań do tego rodzaju masażu. Wskazania do masażu receptorów przeciwstawnych z użyciem technik masażu klasycznego są oczywiste; jeden receptor oddziałuje na drugi, więc wpływa na kondycję zdrowotną związanych z nim narządów. Do tego rodzaju masażu sięgamy w określonych sytuacjach: • po wypadkach lub operacjach (wzmożone ukrwienie skraca czas gojenia ran), • przy dokuczliwym bólu, zablokowaniu się jednego z przeciwstawnych receptorów, • podczas przerwania ciągłości skóry, zmian dermatologicznych lub w innych chwilowych uszkodzeniach stopy (brak możliwości oddziaływania na strefę refleksyjną), • wspomagając refleksoterapię stopy, • podczas rehabilitacji pacjenta unieruchomionego w gipsie oraz w pierwszym etapie po jego zdjęciu.

H. FIZYKOTERAPIA WSPOMAGAJĄCA MASAŻ \\slvp

l i/ykoterapia to stosowanie w celach leczniczych różnych bodźców fiy.y «»\. h, które wywierają określony wpływ na organizm. Są to m.in.: energia HIH /tu», świetlna, elektryczna, woda i masaż. Bodźce te działają bezpośrednie %kmc lub błonę śluzową oraz na narządy i tkanki głębiej położone; oprócz d; miejscowego wywierają wpływ na cały organizm na drodze odruchowe I t/ykoterapia w leczniczym usprawnianiu odgrywa rolę czynnika pomo< ł /«Y.»> Stosuje się ją przed ćwiczeniami usprawniającymi, w czasie tych ćwic •ll*> po nich, sporadycznie jako podstawowy zabieg leczenia zachowawczeg ()ulynowanie zabiegów fizykoterapeutycznych należy traktować tak jak tcpty, /. podaniem rodzaju zabiegu, miejsca, czasu trwania, lic/by i przerw r il/N nimi oraz chronologii stosowania poszczególnych zabiegów w całym proj nur lec/niczym chorego. l )okładne postępowanie lecznicze lekarz powinien każdorazowo omówić l /(otcrapeutą, zapoznać go z rozpoznaniem choroby i celem jaki się chct pntl hicy. osiągnąć. Z drugiej strony fizykoterapeuta ma za zadanie informować h r/
Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę wybranych zabiegów, naj fk-icj stosowanych z masażem, szczególnie klasycznym.

8.1. Sauna 8. l. l. Ogólna charakterystyka zabiegu Sauna jest zabiegiem fizykoterapeutycznym, który stosuje się w lecznic! w odnowie biologicznej (dla szybkiego uzyskania restytucji po dużych wyiifti

fi/ycznych) i do celów higieniczno-kosmetycznych.

Kąpiel w saunie często łączy się z masażem ręcznym. Wówczas w pierwszej kolejności stosuje się saunę, a dopiero później, gdy organizm trochę się ochłod/i i odpocznie (po upływie minimum 40 minut) masaż. Kąpiel w saunie bardzo do brze przygotowuje do masażu ręcznego, gdyż na rozgrzanych i rozluźnionych mięśniach lepiej wykonuje się odpowiednie rękoczyny. Zabieg polegający na kąpieli w gorącym powietrzu przeprowadza się w specjalnie do tego celu zbudowanym pomieszczeniu, czyli w tzw. komorze sauny. Ściany komory są wykonane z dwóch warstw drewnianych, izolowanych najczęściej folią aluminiową. Wewnątrz zamontowane są na różnych wysokościach przeważnie dwie drewniane ławy (niższa i wyższa). Pozwalają one na korzystanie z gorącej kąpieli na różnych poziomach. Źródłem wysokiej temperatury w komorze jest specjalny piec, którego elektryczne grzałki podgrzewają do temperatury ok. 200°C położone na nim granitowe kamienie, oddające ciepło powietrzu znajdującemu się w komorze. Osoba korzystająca z sauny poddana jest działaniu gorącego powietrza o niedużej wilgotności oraz w przerwach działaniu niskich temperatur - najczęściej zimnej wody lub chłodnego powietrza. W saunie oprócz wyżej wymienionych zmian temperatury i wilgotności powietrza występuje zmienne natężenie pola elektrycznego oraz obniżone ciśnienie parcjalne tlenu. Autorzy fińscy (Patoharju i Teeri) przyjmują, że temperatura powietrza w saunie powinna się kształtować w granicach 80-110°C, a wilgotność względna* wynosić około 10-15%. Przy niskiej względnej wilgotności powietrza dochodzi -wg tych autorów - do zbyt szybkiego parowania potu z ogrzanej powierzchni skóry, która staje się bardzo sucha. Odpowiednią wilgotność osiąga się przez polewanie kamieni pieca wodą (w ilości około jednej czwartej do trzech czwartych litra). Powoduje to chwilowe zwiększenie zawartości pary wodnej w powietrzu wewnątrz komory. Wskutek zwiększonej wilgotności względnej następuje przegrzanie osoby przebywającej w saunie, które jest wynikiem utrudnienia parowania potu. Dobra wentylacja w prawidłowo zbudowanej saunie zapewnia jednak szybkie obniżenie wilgotności względnej do poziomu około 10-15%. W trakcie omówionego wyżej „uderzenia pary wodnej" dochodzi do krótkotrwałego (do 5 min), ale dużego zwiększenia natężenia pola elektrycznego wewnątrz sauny (do wartości 2000-3000 V/m). Temperatura powietrza i jego wilgotność względna zależą od wysokości zajętego w saunie miejsca. Najcieplej jest pod sufitem, najchłodniej zaś tuż nad podłogą. Odwrotne zjawisko obserwujemy w przypadku wilgotności powietrza, która jest największa przy podłodze, a najmniejsza pod sufitem. * Stosunek prężności pary wodnej, zawartej w badanym powietrzu, do prężności pary nasyconej w danej temperaturze, wyrażony w odsetkach

Komora sauny powinna być usytuowana w pomieszczeniu, w którym /.na| 11 MV : natrysk z ciepłą i zimną wodą, basen, drewniane kozetki służące do wy /Nnku oraz stanowisko do masażu.

K. l .2. Czas i częstotliwość korzystania z sauny Wyniki badań Zegvelda dają podstawę do stwierdzenia, że w istocie nic ustalonego czasu przebywania w saunie. Nie ulega bowiem wątpliwości, i/, c l»v o małym wzroście i o dużym ciężarze ciała mogą być w saunie znacznie ( /r) niż osoby o mniejszej masie ciała, ale względnie wysokie. Według Zcgvc o długości czasu przebywania w saunie powinien przesądzać wskaźnik, który nowi iloraz całkowitej powierzchni skóry i ciężaru ciała. W celu odnowy powysiłkowej Ott zaleca saunę jeden raz w tygodniu, /c sl mowy m wydłużaniem pobytu w niej. Przy szczególnie ciężkich wysiłkach fiy.) iiyi-h można - zdaniem Otta - stosować saunę codziennie, ale nie dłużej ni/, pi lyti/.icń, przestrzegając jednak bardzo krótkiego czasu kąpieli. Dla zwicks/* tpiuwności fizycznej nie należy - według tego autora - korzystać z sauny c/.c.< m/ dwa razy w tygodniu, przy czym można stopniowo wydłużać czas przeby ma w niej. Uprawiający sport wyczynowy mogą zażywać kąpieli w saunie li/.cch razy tygodniowo, ale nie bezpośrednio przed zawodami sportowymi.

M. 1.3. Kontrola stanu organizmu w trakcie pobytu w saunie Do kontroli czynnościowego stanu ustroju w saunie wykorzystuje się n badania tętna, ciśnienia tętniczego, oddychania, ciężaru ciała i wskaźników Tcino pod koniec pierwszego seansu nie powinno przekraczać wartości wyjl wcj o 5060%, po 5 minutach w okresie przerwy między seansami - o 5-1 a w czasie drugiego seansu o 70-80%. Po saunie obserwuje się wzrost skur wcgo ciśnienia tętniczego krwi (o 20-30%) z szybkim powrotem do wafl wyjściowych. Utrata ciężaru ciała nie powinna być większa niż 500-700g po n y m zabiegu.

K.1.4. Sposób korzystania z sauny 1. Najlepiej wziąć saunę wieczorem. 2. Z sauny powinno się korzystać nie wcześniej niż l godzinę po posiłki 3. Przed kąpielą należy opróżnić pęcherz moczowy ewentualnie oddać st< 4. Kąpieli w saunie można zażywać nie wcześniej niż 3-4 godziny po w ku fizycznym. 5. Po zakończeniu kąpieli w saunie nie wolno podejmować wysiłku fizyczr 6. Przed wejściem do komory należy dokładnie umyć całe ciało my< i ciepłą wodą (nie wskazane jest stosowanie na przemian ciepłej i zil wody), a następnie , co jest bardzo ważne, wytrzeć się do sucha.

7. Nie zaleca się, aby w saunie przebywała jedna osoba, gdyż może nagle s.\ słabnąć i stracić przytomność. 8. W saunie nie powinno się rozmawiać. 9. Podstawą zażywania kąpieli w saunie jest naprzemienne nagrzewał 11. i ochładzanie całego ciała. W zależności od tolerancji ustroju można i< stosować w 2 lub 3 następujących po sobie cyklach. 10. Czas jednego cyklu wynosi maksymalnie 24 min w tym 8-12 min to ia/.i przebywania w nagrzanej saunie, a następne 8-12 min to faza ochładzania ciała). 11. W trakcie pobytu w saunie należy się przenieść z niższej ławki na wyższą, zwiększając w ten sposób oddziaływanie ciepła na organizm (pod ciało trzeba podłożyć suchy ręcznik). 12. W saunie powinno się przyjąć pozycję leżącą lub siedzącą z przyciągniętymi kolanami do klatki piersiowej (przed opuszczeniem komory należy usiąść na ok. 2 min z opuszczonymi nogami w celu przygotowania układu krążenia do pozycji pionowej). 13. Podczas kąpieli w saunie można ochładzać twarz i okolice serca zimną wodą, wykonywać automasaż lub chłostać się wierzbowymi albo brzozowymi gałązkami w celu zwiększenia odczynu ze strony naczyń krwionośnych skóry (można też masować skórę specjalnymi szczotkami). 14. Polewanie wodą kamieni leżących na piecu, co wzmaga efek; przegrzania, powinno się stosować w zależności od zdolności przystosowania się danej osoby do wysokiej temperatury (można polać kamienie już przy pierwszym wejściu lub dopiero podczas kolejnych). 15. W czasie pobytu w saunie należy starać się rozluźnić mięśnie i osiągnąć] stan odprężenia psychicznego. 16. Fazę ochładzania przeprowadzamy w różny sposób; może to być zanurzenie w małym basenie z zimną wodą, zimny natrysk, wyjście na zimne świeże powietrze z ewentualnym nacieraniem się śniegiem. 17. Istotne jest, aby ochładzanie ciała nie było zbyt gwałtowne. 18. Strumień chłodnej wody (o temperaturze maks. do 18°C) z końcówki natrysku kierujemy zaczynając od stóp wzdłuż kończyn dolnych na tułów, następnie od dłoni wzdłuż przedramion i ramion na klatkę piersiową, a na końcu polewamy twarz, kark i cały tułów. 19. Po chwilowej przerwie w chłodnej kąpieli, kiedy pojawi się uczucie ciepła, ponownie należy się ochłodzić. 20. Dla lepszego efektu chłodzenia, w szczególności dróg oddechowych, można stosować odpowiedni sposób oddychania, który polega na wydłużeniu fazy wydechu (dzięki temu w czasie wdechu wciągamy głęboko w płuca więcej powietrza).

l l'o ochłodzeniu całego ciała wskazane jest ogrzanie bardzo ciepłu wot stop i dolnych części podudzia. l'o 1'azie ochłodzenia należy wytrzeć ciało do sucha i przystąpić do kole nr j iazy ogrzewania. 1 < W każdym cyklu kąpieli należy zadbać o dobre ogrzanie i o/.icbicn ustroju, gdyż w innym przypadku mogą nastąpić niekorzystne objawy, l kić jak dreszcze, bóle głowy, skoki ciśnienia krwi. M Po zakończeniu ostatniego cyklu stosuje się najczęściej chłodną kąpie be/ korzystania z mydła, oraz zaleca się 20-30 min odpoczynek w po/, i j i leżącej. .'Y W trakcie wypoczynku można wypić niedużą ilość wody mineralnej, .s ku z owoców lub warzyw (szczególnie polecany jest sok pomidorowy względu na dużą zawartość potasu). .'(>. Nie wolno pić napojów alkoholowych zarówno przed kąpielą w saunie ji i po jej zakończeniu. .'/. W przypadku złego samopoczucia należy przerwać zabieg. JH.'/ sauny jako środka leczniczego można korzystać na wyraźne zlecenie l karzą.

9, l .5. Działanie sauny na organizm człowieka Wpływ sauny na układ krążenia W trakcie fazy ogrzewania naczynia krwionośne skóry rozszerzają sic or równocześnie, zgodnie z prawem Dastre-Morata, zwężają się wewnątrz cia tkutkiem czego krew przemieszcza się na obwód. W wyniku tych zmian nasi jnijc pogorszenie ukrwienia i dostawy tlenu do tkanek i narządów głębiej poi lonych. Są to zmiany korzystne, ponieważ uruchamiają mechanizmy adaptac; nr w postaci usprawnienia gospodarki tlenowej, zwiększenia liczby krwin 4'wrwonych oraz liczby czynnych naczyń włosowatych w narządach wewneti nych i mięśniach. W saunie ulega przyspieszeniu akcja serca (do 100-120 uderzeń na minut iwipksza się objętość wyrzutowa oraz pojemność minutowa. Ciśnienie tętnic krwi ulega obniżeniu (szczególnie u osób z nadciśnieniem tętniczym), wzrasta < ftnicnie żylne. Zbyt długie przebywanie w saunie powoduje podwyższenie ctśn ma skurczowego krwi. Obciążenie układu krążenia w saunie można porówn t obciążeniem wysiłkowym w lekkiej pracy fizycznej. Sauna działa na miesi tercowy i na zdolność wysiłkową ustroju jak systematyczny trening fizyczf Notowane w saunie zmiany ze strony układu krążenia mają charakter czynu kiowy i ulegają normalizacji w ciągu około godziny po opuszczeniu sauny.

Wpływ sauny na układ oddechowy W czasie pierwszych minut pobytu w saunie obserwuje się zwolnienie odd\ chania, po czym następuje stopniowe pogłębianie i przyspieszenie oddechów ii. • 24-36 na minutę, Zwiększa się pojemność życiowa płuc i minutowa pojemnu^ oddechowa. Zwiększona wentylacja prowadzi do obniżenia we krwi ciśnień u parcjalnego CO2 oraz podwyższenia ciśnienia parcjalnego Or Nasila się też w\ dzielanie gruczołów błony śluzowej dróg oddechowych oraz spada napięcie mi v śniówki gładkiej oskrzeli, co powoduje zmniejszenie oporów oddechowych. I'o wyjściu z sauny wentylacja płuc maleje, ale za to poprawiają się czynnościowe wskaźniki oddechowe oraz dyfuzja gazów. Wpływ sauny na termoregulację ustroju człowieka W trakcie pobytu w saunie dochodzi do oddawania ciepła przez ciało człowieka i do zwiększenia ciepłoty ciała (do 38-39°C). W ciągu pierwszych minut przebywania w saunie w temperaturze 100°C ciepłota ciała obniża się o 0.032°C, w siódmej minucie osiąga wartość wyjściową, a w czasie dalszych 10 minut rośnie z szybkością 0.114°C na minutę. Po wyjściu z sauny ciepłota ciała nadal podwyższa się ciągle do 8 minut. Powrót temperatury ciała do normy odbywa się równomiernie (średnio 0.066°C na min). Procesy termoregulacyjne organizmu rozpoczynają się od zmniejszenia W( twarzania ciepła w przebiegu przemiany materii. Ta kompensacja nie wystarcj i w chwili, kiedy temperatura ciała zaczyna przewyższać normalny poziom (j ok. 7 minutach pobytu w saunie), ulegają wznowieniu procesy termoregulacji zycznej: oddawanie ciepła poprzez pocenie się, przez drogi oddechowe 01 przez rozszerzenie układu żylnego skóry. Zwiększone pocenie się, które jest podstawą mechanizmu ochładzania usta ju, ma początek dopiero po upływie ok. 3 minut pobytu w saunie i osiąga m większą wartość po 10 minutach. Ubytek wody w trakcie pocenia się jest zm ny i dochodzi do 800 ml, a w przypadkach wybitnie dużego obciążenia ciepl go nawet do 2000 ml. Utrzymująca się podwyższona temperatura ciała po opuszczeniu sauny ka z dynamiki procesów przemiany materii oraz przesunięcia nagrzanej r z naczyń skórnych do tkanek głębiej położonych. Następowe obniżanie się ci płoty ciała wiąże się z poprawą warunków oddawania ciepła, co pozwala usprawnienie procesu termoregulacji. Panująca opinia o odchudzającym wpływie sauny jest błędna. Spadek cieżt ciała jest tylko chwilowy i spowodowany wydzielaniem wody z potem. Powsu ły ubytek wody nadrabia się po wyjściu z sauny wypijając wcześniej wymieni< ne napoje.

S wyniku procesów adaptacyjnych podczas kolejnych pobytów w saunie < nij>ani/mu na działanie wysokiej temperatury są słabsze, a c/.łowick lej

U l»h\v suuny na przemianę materii SV i /asie pobytu w saunie wykorzystanie tlenu maleje do około jednej d; *ni<*i /awartości wyjściowej (równocześnie notujemy wzrost pojemności mi *)..*(•) serca o około 25%), w wyniku czego rośnie ciśnienie parcjalne tlenu i \ o« mir tlenem krwi żylnej. K.ipiel w saunie wywiera korzystny wpływ na przemianę wodno-cleklrol «M / potem ustrój traci chlorki i potas. Pod wpływem działania wysokiej Ic l«r i.iiuty następuje zwolnienie przepływu krwi przez nerki i szybkości jej pr/c ifiłm.i w kłębkach nerkowych, przy jednoczesnym zwiększeniu wchłania 0*nitnrgo sodu i chloru; maleje wydalanie mocznika z moczem. Część bada< *>k,i/uła, że sauna wpływa na przemianę węglowodanów i białek, ora/, /e j *|»l\ wem sauny dochodzi do utlenienia tłuszczów. Wpływ sauny na zmiany hematologiczne 1'od wpływem gorącej kąpieli w saunie rośnie poziom hemoglobiny w cryl f y i,u h, /większa się liczba krwinek czerwonych oraz liczba młodych posl fciwinek układu ziarnistokrwinkowego, a maleje liczba limfocytów i granulo Wm ro/.ynochłonnych. Wpływ sauny na układ nerwowy Korzystny wpływ sauny na stan organizmu człowieka po dużych wy.siłkj ft*yc/.nych znajduje wyjaśnienie w początkowym krótkotrwałym impulsie poi djUłjucym układ współczulny, po którym następuje silne pobudzenie przywnp gnilne, co wzmaga procesy asymilacyjne i przyśpiesza odnowę powyniłko> *yulematyczne korzystanie z sauny prowadzi do „nastawienia parasympatyko HU'/i»ego" organizmu i w efekcie przyczynia się do zwiększenia wydolności tyc/nej, do wzrostu siły i szybkości skurczu mięśniowego; może zapobiegać | Wftluwaniu zaburzeń emocjonalnych. Wpływ sauny na narząd ruchu D/.iałanie sauny, zwiększające wydolność mięśni, zależy głównie od poprą1 tlkrwienia mięśni. Przyśpieszenie usuwania z układu mięśniowego kwasnj produktów przemiany materii doprowadza do skrócenia fazy zmęczenia i w/rostu wydolności wysiłkowej ustroju. Pod wpływem wysokiej temperatury w saunie zwiększa się elastyczność i n eiągliwość elementów łącznotkankowych. Kfakty endokrynologiczne sauny Badania dowiodły, że po pobycie w saunie zwiększa się wydzielanie pn przysadkę hormonu adrenokortykotropowego, jak również kortyzolu i amin l lecholowych przez nadnercza, które zanika po kilkunastu godzinach. Wyni

stąd wniosek, że sauna pobudza wydzielanie wewnętrzne, szczególnie honim nów kory nadnerczy. Zwiększenie wydzielania kortyzolu poprawia wydolno-* wysiłkową. Wpływ fazy ochładzania na ustrój człowieka W trakcie fazy ochładzania obserwujemy rzadsze skurcze serca oraz podw\. szenie ciśnienia rozkurczowego krwi (u osób z nadciśnieniem należy przepnm ,i dzać mniej intensywne chłodzenie).

8.1.6. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania 1. Pielęgnacja ciała, odprężenie, wypoczynek po dużych wysiłkach fizycinych i psychicznych oraz zwiększenie wydolności organizmu. 2. Hartowanie organizmu. 3. Nieswoiste choroby dróg oddechowych. 4. Przewlekle choroby reumatyczne. 5. Choroby zwyrodnieniowe stawów. 6. Nadciśnienie tętnicze w I i l/U stopniu według podziału WHO. 7. Zaburzenia w obwodowym krążeniu krwi. 8. Stany pourazowe narządu ruchu: kości, stawów, tkanek miękkich. 9. Niektóre choroby skóry (zapalenie atopowe, trądzik, pyodermia). 10. Przewlekłe stany zapalne narządów rodnych.

Przeciwwskazania 1. Ostre i przewlekłe choroby zakaźne. 2. Stwierdzone nosicielstwo chorób zakaźnych, choroby weneryczne do ca su ukończenia leczenia. 3. Czynna postać gruźlicy płuc i innych narządów. 4. Ostre choroby z gorączką (również początkowy okres przeziębienia). 5. Choroby nowotworowe, nerek, wątroby i niedokrwistość. 6. Wszystkie postacie krwawień jawnych i utajonych. 7. Choroby układu krążenia ze zmianami organicznymi w zakresie mieś sercowego i naczyń (zwłaszcza na tle miażdżycy), stany po przebytym wale mięśnia sercowego, objawy niewydolności krążenia. « 8. Zarostowe schorzenie naczyń krwionośnych oraz zakrzepowe zapalenie żyŁ j 9. Zaburzenia wydzielania wewnętrznego, takie jak nadczynność tarczycy^ obrzęk śluzowaty oraz niedomoga kory nadnerczy. 10. Padaczka i stany psychotyczne. 11. Niektóre choroby skóry. 12. Ciąża z powikłaniami wskutek zatrucia ciążowego lub niedokrwistości.

i '• I. iskra.

l i Alkoholizm i narkomania. K i u /y stanie z sauny w sposób nieumiejętny i niewłaściwy wpływa na pow? mrpo/.adanych reakcji organizmu. Mogą one zaburzyć istniejący stan hor -.i.i/v organizmu i przyczynić się do wyraźnego pogorszenia stanu zdrov ' tr>M> powodu istnieje konieczność przestrzegania przeciwwskazań i postępom -M, i /f.odnie ze wskazaniami do przeprowadzania tego rodzaju kąpieli.

11,2. Paraflnoterapia i, 2 . l . Ogólna charakterystyka zabiegu l )la /.większenia efektywności masażu ręcznego i uelastycznienia tkanek t %4<> u/ywa się zabiegów parafinowych, które silnie i głęboko przegrzewają ol ilonc okolice ciała. Parafina jest ciałem stałym, którego punkt topliwości wynosi od 45 do 50 • Irmperatura wrzenia 250°C. l )o /abiegów parafinę przygotowuje się w tzw. kuchni parafinowej, zbudo1 nr) /o /.biornika na parafinę oraz elektrycznych grzałek z termoregulatorem, f walających utrzymać stałą, odpowiednią temperaturę. Aby parafina była l dficj plastyczna, dolewa się do niej oleju parafinowego (na 20 kg parafiny nt dodaje się 400-800 g parafiny płynnej). Parafinę można używać wiele razy pod warunkiem jej oczyszczenia i wyji ia w temperaturze do 100°C.

11,2.2. Sposób stosowania parafiny /abieg polega na stosowaniu parafiny o temperaturze od 55 do 60°C, w Mm.1 i kąpieli (w specjalnej wannie urządzenie ogrzewcze, umieszczone w A nać h, umożliwia utrzymanie stałej temperatury parafiny - około 40-5C w wannie zanurza się kończynę górną lub dolną), albo na wskazane miejsce kładą się 1-2 cm warstwę parafiny, którą przykrywa się ceratką lub folią i cal okrywa się ciepłym kocem (okład parafinowy), rzadziej w postaci pędzlom i opasek parafinowych. Czas zabiegu wynosi 30-60 min. Działanie lecznicze polega na przegrzaniu skóry i tkanek głębiej połozon] Mimo wysokiej temperatury parafina nie powoduje - o ile skóra jest sucha - c rocń, ponieważ w chwili zetknięcia się ze skórą, której temperatura powien niowa wynosi od 29 do 33°C, natychmiast krzepnie i tworzy cienką warstwę lucyjną. Przed zastosowaniem parafiny należy skórę wysuszyć, inaczej bow gorąca parafina podgrzeje wodę na skórze, co da efekt parzący. Zaletą para juko źródła ciepła jest to, że posiada dużą pojemność cieplną, jest złym prze

dnikiem ciepła, wskutek czego utrzymuje wysoką temperaturę i traci ją powoli Gdy zastyga zmniejsza swoją objętość (do 20%) i w wyniku tego wywiera ucisk który dodatkowo zwiększa się przy wzroście objętości przegrzanej w czasie / . \ biegu okolicy ciała. Efektem tego jest zwiększone przekazywanie tkankom u r pła oraz dzięki uciśnięciu naczyń skórnych - zmniejszenie odprowadzania cu-pl z płynącą krwią. Skóra pod okładem parafinowym osiąga temperaturę od 39 do 41°C. Jest to optimum dla wzmożenia aktywności procesów przemiany tkankowej. Zaraz po zdjęciu okładu skóra jest spocona, blada i gorąca, by po chwili się mocno zaczerwienić w wyniku rozszerzenia naczyń. Parafinoterapia usprawnia krążenie w naczyniach włosowatych skóry, zmniejsza obrzęki, uelastycznia tkanki i przez to osłabia przykurczę elementów miękkich stawów i mięśni, ułatwia wchłanianie się długotrwałych krwiaków, wzmaga procesy utleniania tkankowego, ułatwia resorbcję i wydalanie z tkanek toksycznych produktów procesu zapalnego, uśmierza ból, przyśpiesza regeneracjf j włókien nerwowych. W związku z tak szerokim spectrum działania zabieg para«j finowy bardzo dobrze przygotowuje tkanki do masażu w wielu schorzenie neurologicznych, reumatycznych i ortopedycznych. Zabiegi parafinowe wykonuje się codziennie lub co drugi dzień w liczbie l O-j 30 zabiegów w jednej serii. W trakcie leczenia parafiną należy przestrzegać reguł zabiegowych, kontrok wać stan chorego, ze zwróceniem uwagi na jego reaktywność na bodźce cieplne Trzeba pamiętać, że większą wrażliwość na ciepło wykazują dzieci, osoby będl ce w złej kondycji fizycznej oraz osoby starsze.

8.2.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania 1. Przewlekłe stany zapalne stawów i tkanek miękkich kończyn, na któi można zastosować ucisk występujący w czasie stygnięcia parafiny. 2. Przykurczę elementów miękkich narządu ruchu. 3. Blizny i zrosty pooperacyjne. 4. Choroby gośćcowe.

Przeciwwskazania 1. Choroba nowotworowa. 2. Nadciśnienie. 3. Niewydolność krążenia. 4. Gruźlica płuc. 5. Wiek starczy.

'i (iora.c7.ka, osłabienie. ()stcoporoza kości. ^ Niedostateczny zrost kości po złamaniu.

H J. Promieniowanie podczerwone H,.*. l. Ogólna charakterystyka zabiegu Irst to popularny zabieg cieplny, zaliczany do światłolecznictwa, c/esto st *»* ,my w celu rozgrzania tkanek. Często wykonuje się go przed przystąpienie (k* masa/u klasycznego. l'iomieniowanie podczerwone, określane skrótem IR (pochodzącym od a girlskich słów infra-red), jest niewidzialnym promieniowaniem elektromugn ly* /nyin. W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umicjsc wtuiumiędzy widzialnym obszarem czerwieni a mikrofalami. W fizykoterii] wy kor/y stuje się promieniowanie o długości fali od 770 do 15 000 nanometró Clfahokość wnikania IR do tkanek zależy od długości fali - maksymalnie prom Hlr krótkofalowe wnikają do tkanek na głębokość ok. 30 mm, ale zostają poch; nicu* pr/ede wszystkim w warstwie do głębokości 10 mm. l )/iałanie biologiczne IR to oddziaływanie cieplne na tkanki. Promieniował pi/rdiodzi przez skórę oraz tkankę podskórną i w ten sposób energia promień Warna /większa energię kinetyczną tkanek a tym samym ich ocieplenie. Wytv MUMie ciepło zostaje pochłonięte przez krew, która płynąc w ustroju przekazuje tkankom położonym głębiej. Pod wpływem promieniowania podczerwonego powstaje na skórze tzw. Wich cieplny, czyli zaczerwienienie o charakterze plamistym. Rumień zn Mybko po zakończeniu zabiegu. 1.3.2. Wpływ promieniowania podczerwonego na ustrój człowic 1. Następuje rozszerzenie naczyń włosowatych skóry i w wyniku tego zwi s/a się przepływ krwi tętniczej przez tkanki. 2. Powstaje reakcja ze strony naczyń głębiej położonych, zgodnie z praw Dastre-Morata (bodźce termiczne - zimno lub ciepło, działając na duże wierzchnie skóry, powodują odwrotne do naczyń skóry zachowanie się żych naczyń klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledzi i mózgu wykazują odczyn taki sam, jak naczynia skóry). .V Zmniejsza się napięcie mięśni. 4. Ulega podwyższeniu próg odczuwania bólu.

5. Wzmaga się tempo przemiany materii.

6. Następuje pobudzenie receptorów cieplnych skóry i w efekcie powstają rr akcje odruchowe na narządy głębiej położone. Najczęściej używanym generatorem promieniowania podczerwonego jest lampa typu Sollux. Posiada ona komplet filtrów ze szkła uwiolowego kołom czerwonego i niebieskiego. Światło niebieskie działa przeciwbólowe i diakon stosuje sieje w leczeniu nerwobólów i przeczulicy. Filtr czerwony wykorzystuje się w naświetlaniu stanów zapalnych tkanek miękkich oraz w leczeniu trudno go jących się ran. Naświetlania lampą Sollux wykonuje się w różnych odległościach od powierzchni skóry: 40-50 cm w zabiegach miejscowych i ok. 100 cm w zabiegach ogólnych. Promienie powinny padać na powierzchnię skóry pod kątem prostym, Czas zabiegu wynosi 10-30 min. Przy naświetlaniach okolic twarzy i klatki piersiowej należy osłonić oczy chorego okularami ochronnymi.

8.3.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania 1. Przewlekłe i podostre procesy zapalne, a także reumatyczne stawów oraij części miękkich kończyn. 2. Stany po urazach kończyn, ale nie wcześniej niż po upływie 48 godzin od urazu. 3. Dyskopatie (zwłaszcza szyjne), nerwobóle i zespoły bólowe (np. rwa kulszowa). 4. Stany po przebytym zapaleniu skóry i tkanek miękkich pochodzenia b't teryjnego. 5. Odmrożenia. 6. Przewlekle stany zapalne jamy nosowej, zatok przynosowych, ucha wnętrznego i stawów żuchwy. 7. Porażenia spastyczne. 8. Przygotowanie do masażu, jontoforezy i ćwiczeń ruchowych.

Przeciwwskazania 1. Nowotwory. 2. Zaawansowana miażdżyca naczyń krwionośnych, zwłaszcza serca i móz*| gu, niewydolność krążenia, nadciśnienie tętnicze od II stopnia wg WHO, 3. Ciąża. 4. Czynna gruźlica. 5. Gorączka. 6. Nieodwracalne uszkodzenia skóry i jej naczyń (zmiany troficzne, uszkodzenia układów żylnego i chłonnego).

/. Obrzęki (nie zapewniając fizjologicznej reakcji „odprowadzenia" cnci cieplnej, mogę spowodować termiczne uszkodzenie tkanek). H. '/aburzenia czucia (brak oceny nasilenia nagrzania przez pacjenta). ( >. Świeże urazy grożące krwawieniem. K). Choroby zakrzepowe, szczególnie zakrzepowe zapalenie żył. 11. Zagrażające krwawienia z przewodu pokarmowego, układu moc/owe narządu rodnego kobiet (również w trakcie miesiączki) oraz płuc.

H.4. Leczenie zimnem H.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegów zimnoleczniczych l uczenie zimnem polega na oziębieniu miejscowym (obniżenie temperul iknry, mięśni, stawów) lub oziębieniu całkowitym (ogólne schłodzenie org /mu). Obniżanie temperatury tkanek odbywa się drogą przewodzenia lub pr/c wcnia ich energii cieplnej do środowiska oziębiającego, zastosowanego w di metodzie. ()rganizm człowieka w różny sposób reaguje na zimno. Reakcje ustroju i * harakter zależą przede wszystkim od różnicy między temperaturą ciała, u t pciuturą oziębienia. Pod wpływem działania niskich temperatur następuje pobudzenie mech rmów regulacji cieplnej ustroju, które ma na celu zmniejszenie utruty cic Kurczą się naczynia krwionośne skóry i tkanki podskórnej, maleje przepływ l l w efekcie następuje ograniczenie oddawania ciepła otoczeniu. Dzieje nie tul łkutck wyładowań, które powstają we włóknach współczulnych unerwiając nac/.ynia krwionośne. Od temperatury oraz od szybkości jej obniżania nie za lempo zachodzących wyżej zmian. Krew „uciekająca" z zewnętrznych pov ciału przemieszcza się do głębiej położonych tkanek i tym sposobem ciepłe rtajc w ustroju zatrzymane. Inaczej jest z głową, która w spoczynku, w temperaturze 4°C traci ok. < całkowitej ilości ciepła powstającej w organizmie. Jest to prawdopodo ochrona mózgowia przed przegrzaniem. Dlatego głowę raczej pomijamy wykonywaniu zabiegów zimnoleczniczych. Zabiegi zimne powodują oprócz wyżej wymienionych następujące reakc • drżenie z zimna, czyli mimowolne drobne skurcze mięśni wytwanu ciepło, • przyspieszenie przemiany materii w celu wyrównania ubytków ciepła • zwolnienie i pogłębienie oddechu, • wzmożenie wydzielania nerek, • hamowanie wydalania potu.

8.4.2. Kud/aje zimnych zabiegów miejscowych 1. Chlorek etylu. 2. Worki z gumy wypełnione zimną wodą lub lodem. 3. Worki z plastyku napełnione małymi kawałkami lodu. 4. Nacieranie lodem. 5. Masaż lodem. 6. Okłady z chust, ręczników zamoczonych w wodzie z lodem. 7. Zimne okłady z solanki. 8. Leczenie zimnym powietrzem (bardzo popularny zabieg wykorzystujący specjalny aparat, który jest zbudowany z zbiornika na ciekły azot z wentylem nastawczym, regulującym wpływ pozostającego pod ciśnieniem gazu ze zbiornika oraz z elastycznego przewodu zakończonego dyszą, z której pod ciśnieniem 3-5 barów wydostaje się strumień mieszaniny powietrza i rozprężonego azotu (ryć. 113). W punkcie wylotu dyszy gaz ma temperaturę w granicach od -100 do -180° C. Zabieg trwa od l do 3 minut. W czasie oziębiania danej okolicy ciała należy unikać punktowego działania gazu. W tym celu powinno się stale poruszać dyszą, najlepiej w formie ruchów okrężnych - tak unikniemy odmrożenia. Podczas zabiegu na poszczególnych stawach pacjent powinien wykonać w nich ruchy czynne. Po zakończeniu zabiegu należy zastosować dosyć intensywne ćwiczenia ruchowe. Przed zabiegiem ciało powinno być idealnie suche i rozgrzane, w ciągu dnia zabieg można powtórzyć trzykrotnie).

Ryć. 113. Aparat do krioterapii - Kriopol TR26

8.4.3. Cele stosowania niskich temperatur 1. Zmniejszenie dolegliwości bólowych i pobudliwości włókien nerwowych (szybkości ich przewodzenia). 2. Obniżenie napięcia mięśniowego (przy długotrwałym zabiegu oziębiania).

V /większenie pobudliwości obwodowych nerwów czuciowych i ruchów oraz napięcia mięśniowego (przy krótkim działaniu zimnego bod/.ca). ł Hamowanie stanów zapalnych (czas zabiegu - 15-30 minut), s /wełnienie procesów przemiany materii. (>, Likwidacja obrzęków. /. Polepszenie ruchomości stawów.

H.4.4. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania l. Choroby narządu ruchu: stłuczenia, krwiaki, urazy tkanek miękkich O pośrednio po urazie do 4-5 dni), obrzęki po złamaniach i zwichnięci (w okresie wczesnym), ostre stany zapalne ścięgien, torebek stawów i mięśni, przykurczę stawowe pourazowe, które 6-8 tygodni po ura/.ic |i dano zabiegowi chirurgicznemu. 1. Choroby reumatyczne: okresy ostre reumatoidalnego zapalenia sław ostre stany bólowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów, o zespoły zapaleń okołostawowych, ostra postać dny. V Choroby układu nerwowego: nerwobóle nerwów obwodowych, rwa l szowa i ramienna w okresie ostrym, stany zwiększonego napięciu mic^i wego szczególnie niedowładów spastycznych jako przygotowanie do i sażu i ćwiczeń leczniczych. 4. Choroby układu krążenia: częstoskurcz napadowy, okres początkowy krzepowego zapalenia żył. 5. Choroby przewodu pokarmowego: ostre zapalenie pęcherzyka żółciow i dróg żółciowych, ostre zapalenie wyrostka robaczkowego. o. Inne rodzaje schorzeń: obrzęk limfatyczny kończyny górnej po radyka operacji raka sutka, odleżyny, oparzenia, ostry ból zębów.

Przeciwwskazania 1. Nadwrażliwość na zimno. 2. Zespół Raynauda. 3. Zespół Sudecka. 4. Choroby, które wywołuje zimno (krioglobulinemia, hemoglobinuria ni dowa nocna). 5. Zmiany skóry popromienne. 6. Zapalenie pęcherza moczowego i miedniczek nerkowych.

8.5. Elektroterapia 8.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegów elektroleczniczych W elektroterapii stosuje się w celach leczniczych prądy stałe oraz prądy impulsowe małej i średniej częstotliwości. Prąd stały to taki prąd elektryczny, który w czasie przepływu nie zmienia kierunku i wartości natężenia. Mechanizm działania prądu stałego polega na ciągłym przepływie prądu od jednego bieguna do drugiego i występujących zjawiskach elektrochemicznych, elektrokinetycznych oraz elektrotermicznych. Przepływ prądu stałego Ryć. 114. Analogowe aparaty do elektrostyprzez tkanki nerwową i mięśniową mulacji: powoduje zmianę ich pobudliwości a) Madyn Dl l — aparat do terapii prądami (elektrotonus). Jest to efekt przediadynamicznymi oraz prądem stałym, mieszczenia jonów i zmian w polaryzacji b) Timer D12 - timer sterujący z pamięcią błon komórkowych. Gdy prąd stały umożliwiającą automatyczne dozowanie prąpłynie pod katodą - pobudliwość dów impulsowych i galwanicznych, rośnie, a pod anodą - maleje. Oprócz c) Inter D14 - aparat do terapii statycznymi i dynamicznymi prądami interferencyjnymi, d) tego stały prąd elektryczny powoduje Stim D15 — aparat do jedno- i dwubiegunowej rozszerzenie naczyń krwionośnych stymulacji mięśni i nerwów oraz elek(większe rozszerzenie notujemy pod troakupunktury katodą, mniejsze pod anodą). Prąd stały służy do wykonania przede wszystkim zabiegów galwanizacji i jontoforezy.

l rps/y przepływ prądu u/.ysku-i' przy ułożeniu elektrod na i"Im-j płaszczyźnie skóry (naczym.t krwionośne i limfatyczne oraz •MMwy - będące dobrymi przewo-. Imkami prądu - przebiegają swłlłu/ długiej osi ciała człowieka > Dużo gorszy przepływ jest j»i/v poprzecznym ułożeniu elek-iiod (ryć. 116,117). l r dna z elektrod jest zawsze elektrodą czynną i dzięki niej osiągamy zamierzony skutek lecznit / v. Druga elektroda (zamykająca olłwod prądu) to elektroda bierna, tur biorąca udziału w działaniu teluprutycznym. Z tych wyżej wymienionych powodów w zależno** t od bieguna prądu przyłożonego
Ryc. 115. Elektroda cynowa (wg Konurnkic

'

• n»'

Ryć. 116. Umieszczenie elektrod w gulwnni/ podłużnej i poprzecznej: a - galwanizują podłużna, b - galwanizacja poprzeczna (wg Miki)

8.5.2. Galwanizacja Sposób wykonywania zabiegu W tym zabiegu wykorzystuje się elektrody płaskie (ryć. 115), które są wykonane z folii cynowej o grubości gwarantującej ich elastyczność, co ułatwia ich dopasowanie do powierzchni ciała. Są najczęściej prostokątnego kształtu. Ze względu na duży opór warstwy rogowej naskórka, między elektrodami a skórą umieszcza się podkłady z flaneli lub kilku warstw gazy, grubości 1-2 cm, zwilżone wodą. Ryć. 117. Przepływ prądu przez ciało człowieka w zależności od położenia i wymitrt! elektrod (wg Kovacsa za Konarską)

nizację można wykonać codziennie lub co drugi dzień. W jednej serii stosujemy od 10 do 20 zabiegów.

Wskazania do galwanizacji anodowej 1. Nerwobóle i zespoły bólowe. 2. Zapalenia nerwów, splotów i korzeni nerwowych. 3. Dyskopatie. 4. Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa i dużych stawów.

Przeciwwskazania do galwanizacji anodowej 1. Porażenia wiotkie i spastyczne. 2. Zmiany zapalne i ubytki na skórze.

Wskazania do galwanizacji katodowej 1. Porażenia wiotkie. 2. Zaburzenia czucia. 3. Zaburzenia krążenia obwodowego. 4. Degeneracja uszkodzonych włókien nerwowych.

Przeciwwskazania do galwanizacji katodowej l. Porażenia spastyczne. Galwanizację podłużną lub poprzeczną wykorzystuje się też w przypadkach trudno gojącego się złamania kości.

8.5.3. Jontoforeza Sposób wykonywania zabiegu Jest to zabieg elektroleczniczy, polegający na wprowadzaniu przez skórę do tkanek - za pomocą prądu stałego - jonów lub cząsteczek leków. Używa się tylko takich leczniczych związków chemicznych, które ulegają dysocjacji elektroli-, tycznej (elektrolity). Bezpośrednio na skórę kładziemy gazik nasycony wodnym roztworem związku chemicznego, ulegającego dysocjacji na jony, z których jeden ma być wprowadzony do tkanek, następnie podkład zwilżony wodą i elektrodę z folii cynowej. Skóra musi być oczyszczona alkoholem lub eterem z ciał tłuszczowych i produktów rozpadu potu. W niewielkiej odległości od pierwszej elektrody umieszcza się drugą, zamykającą obwód elektryczny, tylko z podkładem zwilżonym wodą. Elektrodę nad roztworem leku kładzie się z biegunem jednoimien-nym z biegunem jonu leku, który ma być wprowadzony do tkanek. Jontoforeza działa na zasadzie odpychania ładunków jednoimiennych (prawo Coulomba: jo-

lodatnic bed;\ poday.ały w kierunku bieguna ujemnego, a jony ujcinr • kierunku bieguna dodatniego). lontolbrezę wykonuje się codziennie w serii 10-20 zabiegów, w c/asie o< .!•• .'() minut. Czas trwania zabiegu zależy od rodzaju leku, stanu chorego i o< <1\ widualnej wrażliwości pacjenta na prąd elektryczny.

Wskazania l. Blizny, przykurczę bliznowate (jod). .!. Stany zapalne gałki ocznej, obwodowe zaburzenia naczynioruchowc, spół Sudecka, niepełny zrost kostny (wapń). <. Nerwobóle, rwa kulszowa, bóle głowy, (prokaina, lidokaina). •1. Odmrożenia, przewlekłe stany zapalne stawów i okolic stawowych, kulszowa (histamina). .V Stany bólowe (adrenalina razem z lidokaina lub prokainą). (>. Stany zapalne skóry, tkanek miękkich, małych stawów i pochewek ści<; stych (hydrokortyzon).

Przeciwwskazania l. Należy mieć na uwadze, że jony działające korzystnie w chorobie poi wowej, mogą nie być zalecane z powodu współistnienia innych schor

8.5.4. Elektrostymulacja Hlektrostymulacja to wykorzystanie prądu galwanicznego do pobudzenia wow i uzyskania skurczów określonych grup mięśniowych w celu ich u spray ui,i. jest to metoda wyjątkowo pomocna w procesie reedukacji siły i napięciu im, szczególnie szkieletowych. W wielu jednostkach chorobowych z żal neurologii i ortopedii może być bardzo potrzebna, a nawet niezbędna, jednał /ustąpi ona fizjologicznej funkcji mięśni. W wyniku działania na mięsień na] bodźcem elektrycznym wywołujemy jego skurcz, ale nie udrażniamy w pełń war/yszącego mu w warunkach fizjologii, skomplikowanego procesu afereni elerentacji i sprzężeń zwrotnych, który reguluje koordynację i precyzje rucl Dlatego należy wykonać zabiegi elektrostymulacji wraz z różnymi rodzi masażu i odpowiednio dobraną kinezyterapią. Sposób wykonania zabiegu Warunkiem prawidłowo wykonywanej elektrostymulacji „elektrodą czy jest znajomość topografii tzw. punktów motorycznych. Punkt motoryczny ni lo miejsce na skórze, w którym nerw położony jest najbliżej jej powierzchni lomiast punkt motoryczny mięśnia to miejsce, w którym nerw wnika do mli (ryć. 118, 119).

m. czołowy

m. naramlenny m. podgrzebieniowy

n. twarzowy

f- m. skroniowy m. m. obły mniejszy m.

okrężny oka mm. nosowe

n. twarzowy m. żwacz

m. czworoboczny wargi górnej m. jarzmowy

głowa długa m. trójgłowigo głowa boczna m. trójgłowigo

m. śmiechowy

m. okrężny ust

m. mostkowo-obojczykowo-sutko*ty\

m. bródkowy

głowa przyśrodkowa m. trójgłowego

n. dodatkowy

n. twarzowy n. podjęzykowy m. łopatkowo-gnykowy m. farczowo-gnykowy

n. łokciowy m. łokciowy

n. przeponowy splot ramienny

m. mostkowo-tarczowy

m. ramlenno-promlenlowy m. prostownik nadgantka promieniowy długi m. prostownik palców

m. prostownik nadgarstka promieniowy krótki -———™ m. prostownik nadgarstka łokciowy m. odwodziciel kciuka długi m. odwodziciel kciuka krotki

' m. prostownik palca V m. m. piersiowy większy

m. czworoboczny grzbietu prostownik kciuka długi

b m. naramienny m. czworoboczny grzbietu m. najszerszy grzbietu n. piersiowy długi

m. skośny brzucha zewnętrzny

m. czworoboczny grzbietu m najszerszy grzbietu

m. prosty brzucha m. skośny brzucha wewnętrzny

m. pośladkowy średni — m. pośladkowy wielki

Ryć. 118. Punkty motoryczne: a - w obrębie głowy, b - w obrębie tułowia z przodu, c - w obrębie tułowia z tyłu. Punkty motoryczne nerwów zaznaczono prostokątami, a punkty motoryczne mięśni kółeczkami (wg Konarskiej)

W punktach motorycznych przykłada się elektrody czynne, połączone z biegunem ujemnym źródła prądu, których wymiary są znacznie mniejsze od elektrod biernych usytuowanych w pewnej odległości na skórze.

m. odwodziciel palca V m.

m. przywodzicie! kciuka

Hyc. 118. Punkty motoryczne: d - w obrębie kończyny górnej po stronie grzbietowej. ISmkty motoryczne nerwów zaznaczono prostokątami, a punkty motoryczne mietai kółe< karni (wg Konarskiej).

Przy elektrostymulacji mięśni odnerwionych (na skutek uszkodzenia komói mchowych rdzenia lub gałęzi ruchowych nerwów rdzeniowych) stosuje się n lo
a

m. naramienny

— m. pośladkowy ind

m. naramienny m. kruczo-ramienny

m. dwugłowy ramienia m. ramienny

m. pośladkowy wielki m. trójgłowy ramienia

m. przywodzicie! wielki

głowa przyśrodkowa m. trójgłowego n. łokciowy n. pośrodkowy

m. ramienno-promieniowy

m. nawrotny obły

m. zginacz nadgarstka łokciowy

m. dłoniowy długi

m. półścięgnisty m. dwugłowy ud* m. smugły

K u-. 119. Punkty motoryczne: « w obrębie kończyny dolnej / t\ hi, d - w obrębie kończyny «Mm-| po stronie przy środkowej. 1'unkiy motoryczne nerwów zazii.u /ono prostokątami, a punkty nintoryczne mięśni kółeczkami (wg Konarskiej).

m. zginacz nadgarstka łokciowy m. zginacz palców powierzchowny m. zginacz kciuka długi m. nawrotny czworoboczny n. pośrodkowy m. odwodziciel kciuka krótki m. zginacz kciuka krótki m. przywodzicie! kciuka

n. łokciowy m. odwodziciel palca V

m. półbłoniasty —- n. plazcialowy n. strzałkowy m. brzuchaty łydk i

m. zginacz palców długi n. piszczelowy

mm. międzykostne n. udowy n. m. naprężacz powięzi szerokiej

Ryć. 119. Punkty motoryczne: a — w obrębie kończyny górnej po stronie dłoniowej, b w obrębie kończyny dolnej z przodu. Punkty motoryczne nerwów zaznaczono prostokątami, a punkty motoryczne mięśni kółeczkami (wg Konarskiej).

m. krawiecki m. prosty uda

zasłonowy m. przywodzicie! długi m. smukły m. przywodzicie wielki

m. obszerny boczny m. obszerny przyśrodkowy n. strzałkowy m. piszczelowy przedni m. prostownik palców długi m. piszczelowy przedni

d

n. udowy m grzebieniowy m przywodzicie! dług i

m. smukły m. przywodziciel wielki

m. prosty uda m. krawiecki m. obszerny przyśrodkow y

m. brzuchaty łydki m. brzuchaty łydki

m. strzałkowy krótki m. prostownik palucha długi

m pkwczykowaty m. płaszczykowi!/1

m. zginacz palców długi m. piszczelowy tylny

mm. międzykostne m. prostownik palców krótki

— n. kuluowy

m. prostownik palucha krótki m. przywodzić^ palucha

m. zginać* palucha długi

chomieniu). Prądu tego nie stosuje się dla mięśni odnerwionych, ponieważ wy magają one dużego natężenia, które jest dla pacjenta bolesne. Prąd prostokątny wykorzystywany jest też do stymulacji przeciwbólowej leczenia bólów mięśnie> wych oraz choroby zwyrodnieniowej stawów. J

r ^T^ -rn

Rvc. 120.

Ryć. 120. Impuls prostokątny (wg Miki)

Impuls trójkątny Elektrostymulacja prądem trójkątnym poprawia procesy odżywcze mięśni i stan czynnościowy, zapobiega zanikowi masy mięśniowej (do momentu powrotu naturalnego unerwienia), czyli generalnie wskazana jest przy niedowładach i porażeniach wiotkich mięśni. Podstawową cechą impulsu trójkątnego jest powolne narastanie natężenia (ryć. 121).

Wartość szczytowa amplitudy

Ryć. 121. Impuls trójkątny (wg Miki)

8.5.5. Prądy diadynamiczne Charakterystyka prądów diadynamicznych Prądy diadynamiczne powstają w wyniku „prostowania" prądu sinusoidalnie zmiennego 50 Hz. Są złożone z impulsów w kształcie połówki sinusoidy. Czas trwania impulsu jest równy czasowi przerwy i wynosi ok. 10 ms. Francuski lekarz Bernard scharakteryzował sześć rodzajów prądu z dwoma składowymi: prądem stałym (basis) i prądem sinusoidalnie zmiennym (dosis). Nazwy tych prądów wywodzą się z języka francuskiego.

Prądy diadynamiczne maju J /mdło w dwóch podstawo wych prądach impulsowych »i i /.<;stotliwości 40 i 100 Hz. J l'i/c/, zmianę w odpowiednich stosunkach czasowych tych pt;\(lów, przez ich modulowa nie i przerywanie otrzymuje się po/ostałe cztery rodzaje prądu. Wyróżniamy następujące prąJ «lv diadynamiczne (ryć. 122): D F - powstaje w wyniku nałożenia na jednopołówkowy wyprostowany prąd sinusoi dalnie zmienny o częstotliwo ści 50 Hz drugiego takiego sa mego prądu, przesuniętego w luzie o 180°. W efekcie uzy sk u j e się prąd impulsowy «i częstotliwości 100 Hz, w którym czas trwania impulsu wynosi ok. 10 ms; DF ma dzia- Ryc. 122. Wykresy prądów diadynamicznych lanie przeciwbólowe, zmniej- a-DF, b-MF, c-CP, d-LP, c~RS, f-MI */a napięcie mięśniowe i jest (W 8 Miki) prądem przygotowawczym do stosowania innego rodzaju prądu diadynumiczm MF - jednopołówkowo wyprostowany prąd sinusoidalnie zmienny o czc iliwości 50 Hz oraz czasie trwania impulsów i przerw między nimi ok. 10 MI- zwiększa ukrwienie, działa drażniąco, zwiększa napięcie mięśni. CP - powstaje w wyniku okresowej zmiany prądów DF i MF, które płyn przemian w czasie l s; CP działa przeciwbólowe w zespołach ze wzmozer napięcia mięśni. LP - uzyskuje się przez nałożenie na prąd MF analogicznego prądu mód wanego w amplitudzie i przesuniętego w fazie o 180°. Czas trwania całego o KU modulacji wraz z przerwą wynosi od 12 do 6 s; LP działa przeciwbólowe n i /.u napięcie mięśniowe. RS - to przerywany prąd MF. Czasy przepływu prądu i przerwy są sobie l nc, trwają l s; RS stosuje się w elektrostymulacji mięśni zdrowych, zwiotczał o zmniejszonej masie z nieczynności. MM - to prąd MF modulowany w amplitudzie. Obwiednia modulacji o wiada połówce sinusoidy, czas modulacji oraz czas trwania przerwy między

fWWYVWWWYVYWW¥\

AAAAAAAAAAA

AAA

LoiA-O-n

AAA

dulacjami wynosi ok. l s; wskazania jak przy prądzie RS (nie wykonuje się elek trostymulacji prądem RS i MM przy porażeniach wiotkich). Działanie przeciwbólowe prądów diadynamicznych polega na podwyższeniu progu odczuwania bólu. Po zastosowaniu tych prądów ból maleje, ponieważ ich natężenie nie jest zdolne do wywołania takiego odczucia. Prądy diadynamiczne powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, co daje lepsze ukrwienie i powoduje zwiększenie przewodnictwa elektrycznego tkanek. Ma to duże znaczenie w leczeniu obrzęków pourazowych, zaburzeń trofiki oraz ukrwienia obwodowego tkanek. Korzystanie z prądów DF, CP i LP jest szczególnie wskazane w leczeniu zespołów bólowych występujących w przebiegu zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa i dyskopatii. Sposób wykonania zabiegu Do zabiegów stosuje się najczęściej elektrody płaskie. Pod elektrodami umieszcza się zwilżone wodą podkłady. Wielkość mocowanych elektrod zależy od okolicy ciała, do której je przykładamy. W miejscu bolesnym zakłada się zawsze elektrodę połączoną z biegunem ujemnym. Drugą elektrodę łączy się z biegunem dodatnim i umieszcza niedaleko pierwszej, ale w taki sposób, aby prąd płynąc między elektrodami „przeszywał" ognisko chorobowe. W terapii zespołów bólowych stosuje się kolejno prądy: DF przez 2 min, następnie MF przez 0,5 min, CP przez 2-3 min oraz LP przez 3-4 min. Czas zabiegu wynosi przeważnie około 8 min. Liczba dni, w których dokonuje się zabiegów zależy od rodzaju schorzenia, zakładanych celów i waha się od 6 do 10. Natężenie stosowanego prądu nie może u pacjenta wywołać bólu, a tylko w różnym stopniu wyrażone odczucie przepływu prądu. Oprócz tego należy pamiętać, że prądów diadynamicznych nie wolno stosować w okolicy serca, klatki piersiowej i kończyn górnych u osób, które mają wszczepiony rozrusznik serca.

Wskazania 1. Bóle z powodu urazów (złamania, skręcenia stawów). 2. Wypadnięcie jądra miażdżystego. 3. Bóle fantomowe. 4. Bóle mięśniowe. 5. Bóle przy stanach zapalnych tkanki łącznej i zmianach zwyrodnieniowych stawów.

8.5.6. Prądy interferencyjne Charakterystyka prądów interferencyjnych Są to prądy średniej częstotliwości, modulowane w amplitudzie z małą częstotliwością. Powstają w wyniku interferencji (nakładania się) w tkankach dwóch prądów przemiennych średniej częstotliwości o przebiegu sinusoidalnym,

częstotliwości mało ro/.nia. się od siebie. W terapii wykorzystuje się K o częstotliwościach ok. 4000 Hz np. 4000 i 4100 Hz (ryc.123). 4000 Hz 100Hz

Ryć. 123. /.j lerfcrcncji dwóch dów: ró/.nicc

4100Hz wości 100 1 1/, i,,

amplitudy nalc/c prądu (wg Mik

Zabiegi tymi prądami wykonuje się przy użyciu czterech elektrod (dwi< iv), które są wykładnikiem zastosowania dwóch niezależnych obwodów i itycznych. Te dwa obwody na ciele pacjenta zakłada się w miejscu toczaccg procesu chorobowego w ten sposób, że krzyżują się one po przekątnej. skr/yżowaniu się prądów o częstotliwości 4000 Hz i 4100 Hz następuje już sana interferencja a wynikające z różnicy częstotliwości wartość 10011/ s tai /akres działania terapeutycznego. Wybierając odpowiednią wartość (sluty lub dynamiczną) w przedziale od O do 100 Hz możemy osiągnąć niżej wy n i one cele.

Cele stosowania prądów interferencyjnych

1. Działanie przeciwbólowe (efekt podwyższenia progu bólu). 2. Wywoływanie skurczów mięśni szkieletowych . 3. Oddziaływanie na układ nerwowy autonomiczny (przekrwienie głębi naczyń, zwiększenie przepływu w naczyniach limfatycznych, działań nizujące napięcie ścian naczyń krwionośnych). 4. Usprawnienie procesów odżywczych i przemiany materii tkanek. Działanie częstotliwości stałych 1. O - 30 Hz - pobudzają włókna nerwów układu ruchowego; 2. 40 -70 Hz - wywierają działanie przekrwienne, 3. 90 - 100 Hz - wpływają na wegetatywny system nerwowy, działają

przeciwbólowe Działanie częstotliwości zmieniających się rytmicznie 1. O - 10 Hz - wywołują pojedyncze skurcze odnerwionych mięśni; i wane do gimnastyki mięśni przy niedowładach wiotkich, 2. 25 - 50 Hz - poprawiają krążenie obwodowe, pobudzają mięśnie do czu,

3. 50 - 100 Hz - działają znieczulająco, polepszają ukrwienie i przemiału; materii, 4. 90 - 100 Hz - działają tłumiące na współczulny układ nerwowy, wywo łują efekt przeciwbólowy, 5. O - 100 Hz - mają działanie od drażniącego do tłumiącego, powodują ryt miczne pobudzenie przechodzące w rozluźnienie mięśni, wywołują pr/c krwienie naczyń głębiej położonych, usprawniają krążenie chłonki ora/ procesy odżywcze i przemianę materii. Zasady obowiązujące przy stosowaniu prądów interferencyjnych 1. Nie można stosować ich w okolicy serca, klatki piersiowej i kończyn górnych u osób, które mają wszczepiony rozrusznik serca. 2. Natężenie prądu ma być dostosowane do indywidualnej wrażliwości pacjenta. 3. Czas trwania zabiegu, który wykonuje się codziennie wynosi 6-10 minut, j maksymalnie 15 minut.

Wskazania 1. Stany pourazowe; obrzęki, przykurczę stawów, zaniki mięśni spowodować ne nieczynnością, obwodowe porażenia nerwów, zmiany bliznowate. 2. Schorzenia na tle reumatycznym i zwyrodnieniowym po ustąpieniu oL ostrego: zespoły bólowe szyi, barku, bóle międzyżebrowe, zmiany zw] dnieniowe kręgosłupa i dużych stawów, dyskopatie. 3. Pourazowe zespoły Sudecka. 4. Półpasiec. 5. Odmrożenia. 6. Zaburzenia krążenia obwodowego. 7. Mialgie i neuralgie.

Przeciwwskazania 1. Stany zapalne i ropne skóry. 2. Gorączka. 3. Gruźlica. 4. Zaburzenia w krzepnięciu krwi. 5. Świeże naderwania mięśni, ścięgien i więzadeł. 6. Złamania z odpryskami kości.

N.6. Pole magnetyczne H.6. l. Charakterystyka pola magnetycznego Magnetoterapia to wykorzystanie leczniczego wpływu magnesów i urządzeń wytwarzających | H»l.ł magnetyczne o różnej charakterystyce fim/nej na organizm człowieka. Mechanizm od-«l/iaływania pola magnetycznego na ustrój jest luul/.o złożony i skomplikowany. Pole magnetyczne jest wytwarzane przez polus/ające się w sposób uporządkowany ładunki elektryczne, naładowane ciała, a także przez prąils przesunięcia w dielektryku. Występuje ono
Pole magnetyczne

Prąd

Ryć. 124. Obra/, grafic/ny i dukcji magnetycznej pr/cwo* ka, w którym przepływa pr (wg Fichtnera, /.a Mikn)

K.6.2. Efekty osiągane przez stosowanie pola magnetycznego Pole magnetyczne od innych działań fizycznych odróżnia przenikanie pi ws/.ystkie struktury ustroju. Inne postacie energii ulegają pochłonięciu do j> ne | głębokości tkanek. Pole magnetyczne pobudza procesy oddychania komórkowego i regcncr tkankowej, usprawnia krążenie obwodowe krwi (przyspiesza rozwój krąż* ohoc/nego w uszkodzonej tkance), skraca czas gojenia się zmian trof icznycl ftkór/e, powoduje lepsze zaopatrzenie tkanek w tlen i efektywniejsze jego wy r/y stanie (zwiększa się we krwi ciśnienie parcjalne tlenu), działa korzystni< powstanie kostniny w przypadkach utrudnionego zrostu kostnego, przyspii irsorpcję krwiaków i obrzęków pourazowych, działa przeciwbólowe, wpły w,

a

Ryć. 125. Urządzenia do magnetoterapii: a — Magnoter D26, b — Magnetronic MF-10 służący do terapii pulsującym polem magnetycznym

potencjał błon komórkowych powodując szybszą wymianę jonów, wywołuje ro« akcje biochemiczne i reakcje przebiegające z udziałem enzymów i hormonów, ma działanie przeciwzapalne, hamuje procesy destrukcyjne i pobudzające reaktywność immunologiczną ustroju w przypadku zmian degeneracyjnych i zapa nych w stawach, polepsza metabolizm tkanki nerwowej, szczególnie w ośrodkt wym układzie nerwowym poprzez zmniejszenie napięcia naczyń mózgowych.

8.6.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania 1. Choroby zwyrodnieniowe stawów i kręgosłupa. 2. Reumatoidalne zapalenie stawów. 3. Złamania kości. 4. Zespół Sudecka. 5. Urazy mięśni, ścięgien, więzadeł i stawów. 6. Trudno gojące się rany i oparzenia. 7. Rwa kulszowa. 8. Zaburzenia w krążeniu obwodowym.

Przeciwwskazania 1. Ciąża. 2. Nowotwory. 3. Poważne zaburzenia ukrwienia kończyn dolnych w wyniku miażdży< czy angiopatii cukrzycowej. 4. Czynna gruźlica płuc. 5. Młodzieńcza cukrzyca. 6. Tyreotoksykoza.

Krwawienia z pr/cwodu pokarmowego. ()siru niewydolność wieńcowa i niestabilna dusznica bolesna. ' ('ie/kie infekcje pochodzenia wirusowego, bakteryjnego i gr/.ybicowc 11) Ws/czepione elektroniczne urządzenia wspomagające prace nar/,;i
H,7. Ultradźwięki •,7.1. Ogólna charakterystyka zabiegu (' Itradźwiękami nazywa się drgania mechaniczne o częstotliwości pr/ckruc ) *<•) granicę słyszalności ucha ludzkiego (powyżej 20 kHz). W lecznictwie \ | i»i/vstuje się ultradźwięki o częstotliwości 800, 1000, 2400 kHz. Aparaty ylii.ul/.więków to układy drgające (przetworniki ultradźwięków), które pr/cnii tffg-mia na inne cząsteczki i w ten sposób powstaje fala drgań. Jednym z najis mr js/ych efektów towarzyszących oddziaływaniu fali drgań na organ m n wywołane przez nią ciśnienie. Na przeciętną komórkę ustroju ludzkiego l ii lute/eniu 2 W/cm2 i częstotliwości 800 kHz wywiera ciśnienie rzędu 101,3 l {O, l / atm). Owe wahania ciśnienia są główną składową mechanizmu lec/nic go tl/.iałania ultradźwiękami (nazywa się ten efekt mikromasa/cm łkanck), ftiuito ultradźwięki dają efekt cieplny (największy w tkance nerwowej i na gr« ty /mian struktur tkankowych) oraz fizykochemiczny. ()gólnie wpływ ultradźwięków na organizm wyraża się: • działaniem przeciwbólowym, • zmniejszeniem napięcia mięśniowego, • powstaniem związków aktywnych biologicznie, • rozszerzeniem naczyń krwionośnych, • hamowaniem układu współczulnego, • hamowaniem procesów zapalnych • przyspieszeniem wchłaniania tkankowego. Dawkowanie: • dawki słabe 0,05 - 0,5 W/cm2, • dawki średnie 0,5 - 1,5 W/cm2, • dawki silne 1,5 - 2,0 W/cm2. C/as zabiegu: • krótki l- 3 minuty, • średni 4 - 9 minut, • długi 10 i więcej minut. Czas nadźwiękawiania okolicy przykręgosłupowej i splotów nerwowych powinien przekraczać jednorazowo 2 minut. Liczba zabiegów w serii nie pov nn przekroczyć 15 zabiegów wykonywanych co drugi dzień. Codzienne leczc

ultradźwiękami polecane jest tylko w przypadkach koniecznych (stany ostre, ura zy, przykurczę itp.)

8.7.2. Wskazania i przeciwskazania Wskazania 1. Dolegliwości bólowe związane z chorobą zwyrodnieniową odcinka s/.yj nego kręgosłupa. 2. Bóle pleców i krzyża. 3. Rwa kulszowa. 4. Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych, kolanowych, stóp i rąk. 5. Zespół bolesnego barku i łokcia. 6. Ostrogi kości piętowych. 7. Nerwoból nerwu trójdzielnego. 8. Bóle po amputacjach. 9. Przykurcz Dupuytrena. 10. Blizny.

Przeciwwskazania 1. Nowotwory. 2. Czynna gruźlica. 3. Ciąża. 4. Skazy krwotoczne. 5. Zaburzenia rytmu serca i choroba wieńcowa. 6. Niewydolność krążenia. 7. Wszczepienie sztucznego rozrusznika serca. 8. Choroby naczyń obwodowych. 9. Ostre objawy zapalne. 10. Stany gorączkowe. 11. Nie zakończony wzrost kości. 12. Przebyta lub trwająca rentgenoterapia. 13. Obecność w tkankach metalowych ciał. 14. Zmiany skórne, szczególnie w przebiegu chorób zakaźnych. 15. Schorzenia nefrologiczne i urologiczne. 16. Nerwica wegetatywna zaawansowana. Uwaga: nie należy bezpośrednio stosować ultradźwięków na mózg i kręgowy oraz na serce i płuca.

9. BADANIE NARZĄDU RUCHU DLA POTRZEB MASAŻU t, l. ()glądanie pacjenta < tyjadanie chorego rozpoczyna się w chwili jego wejścia do gabinetu masa; | *i*wiadczenie badającego pozwala na dokonanie oceny pacjenta (zdrowy, d ty, obolały), jego wieku biologicznego, sposobu odżywiania, trzymania się, eh Śfriua. siadania, rozbierania, przyjmowania żądanej pozycji na stole masa; y wiat. amy uwagę na postawę (odchylenia w budowie ciała, deformacje, asyn Mtr, !>li/.ny, ubytki), na zachowanie się pacjenta w stosunku do otoczenia i bać ||irj.',o (pozytywne, agresywne, negatywne). Oceniamy również reakcje na 7.a< tmnc pytania (odpowiedzi inteligentne, prymitywne, brak odpowiedzi). ('/asem już pierwsze spostrzeżenia umożliwiają rozpoznanie choroby i j fwala);i na zastosowanie różnych naturalnych testów funkcjonalnych ułatwia tych określenie sprawności chorego. Pacjent powinien być rozebrany do spodenek; należy uwzględnić juk że c/c ipoiykany fakt wstydliwości u kobiet oraz u dzieci. Jednak rzetelność badai Wymaga, aby podczas rozmowy z pacjentem wytłumaczyć mu, że taki strój j Mr/hcdny do wstępnej oceny postawy, symetrii ciała, napięcia mięśniowego, * Ilu nkóry itp. Dla przykładu - chory zgłasza się ze zniekształceniem stopy, ale l (tający zauważa u niego na plecach kępkę włosów położoną w linii wyrojttk lolc/.ystych. Nasuwa to podejrzenie, że chory ma wrodzony rozszczep kregON |Ni, i /.c zniekształcenie stopy jest następstwem wady rozwojowej rdzenia krę] We go, towarzyszącej rozszczepowi. /niekształcenie kończyn i tułowia, proporcje wielkości i długości poszczeg nych części ciała, asymetria w budowie lewej i prawej strony ciała, przerost i flik określonych grup mięśniowych są widoczne na pierwszy rzut oka. Miejscowe zaczerwienienia skóry są często wyrazem przekrwienia towar Waccgo przerostowi patologicznemu.

Sinica z obrzękami i widocznym rozszerzeniem żył jest powodowana żal ncnicm w odpływie krwi. Odwrotnie - bladość miejscowa, zwłaszcza na otn d/.ic kończyn może mieć swój powód w niedostatecznym dopływie krwi tętnic (np. w miażdżycy zarostowej tętnic kończyn dolnych).

9.2. Badanie dotykiem W tym celu badający używa zgiętych palców I-III, aby -jak podczas ugnia tania opuszkami palców - dotrzeć aż do mięśni i wyczuć stwardnienia w ich obrębie oraz zmniejszoną przesuwalność (np. brzeg mięśni czworobocznego, na ramiennego, prostowników grzbietu, głowy mięśnia czworogłowego) lub używa opuszki wyprostowanych palców II i III, aby - jak w głaskaniu głębokim - zbadać zmiany w obrębie mięśni o dużym przekroju, które nie są łatwe do odsunięcia (okolica międzyłopatkowa, mięsień naprężacz powięzi szerokiej uda). Opuszki palców są szczególnie przydatne do obmacywania, ponieważ są one bardzo wrażliwe na dotyk. Tylko koniec języka ma jeszcze większą liczbę receptorów (próg jednoczesnej pobudliwości na ucisk: czubek języka- l mm, opuszka palca - 2 mm, wargi - 4 mm, przedramię - 40 mm). W czasie obmacywania jeszcze ważniejsze dla uzyskania informacji jest jak największe rozluźnienie badanego mięśnia. Zimne palce, gwałtowne ich przyłożenie, zbyt szybkie docieranie do głębokich warstw mięśni uniemożliwia obiektywną ocenę w wyniku odruchowego ich napięcia. W czasie badanie nie używa się żadnych substancji poślizgowych. Umiejętność badania dotykiem należy doskonalić i wymaga to nieraz dłuższego czasu. W dotyku sumują się liczne odczucia jak: ciepłota, opór, położenie, kształt, ruch, stopień wrażliwości dotykanych tkanek. Podstawą skuteczności badania dotykiem jest dobra znajomość nie tylko szczegółów budowy anatomicznej i topografii ciała, lecz także procesów patologicznych. Dotykiem stwierdzamy czy proces chorobowy toczy się w tkance podskórnej, w powięzi, w mie^ śniach, w łączności ze ścięgnem, z kością, czy jest śródstawowy, czy okołostawowy itd. Badanie dotykiem idzie w parze z innymi rodzajami badań, a przede wszyst-j kim z oglądaniem, kontrolą bolesności i badaniem funkcjonalnym. Na ogół niei rozpoczyna się badania od dotykania. ] Badamy bądź częścią ręki, bądź też całą, a często obiema rękami. Badanie nie] może być przykre dla chorego; ręka nie powinna być zimna ani wilgotna. Dotyki winien być delikatny. Umiejętnie należy dotykać okolice wrażliwe na łaskotanie, f unikając wywołania obronnych reakcji chorego. Jeśli przypuszczalnie dotyki sprawi ból, należy badanie odłożyć na sam koniec, szczególnie u dzieci. Jeśli spodziewamy się wykryć bolesne miejsca, warto chorego uprzedzić, a siłę dotyku stopniowo zwiększać, aby nie wystąpiła wygórowana odpowiedź obronna. Badania dotykiem przeprowadzamy w zależności od potrzeb: w pozycji leżącej gdy zależy nam w badaniu na rozluźnieniu mięśni; w pozycji stojącej lub częstokroć podczas ruchu - gdy chcemy wyczuć skurcz określonego mięśnia, sprawdzić poślizg ścięgna, tarcie w stawie itd.

''.2.1. Wrażliwość tkanek ('/ucie dotykowe skóry badamy palcem bądź za pośrednictwem pęd/.clku >. u t k a - w razie podejrzenia o uszkodzenie elementów nerwowych (obwo< AM h, ośrodkowych). Dotykiem identyfikujemy np. wrażliwy pień nerwowy. l >oiyk odgrywa dużą rolę w lokalizacji bólu. Niekiedy palpacyjnie mo/.nu l MU /nie stwierdzić brak zrostu złamanej kości. Nie skonsolidowane złamanie j * 1.1/1 i we na ucisk. Kcka. doskonale się wyczuwa napięcie mięśni w hipertoniach, np. u pac jen l t niedowładem połowiczym po udarze mózgu, w obronnych kurczach mięsu w\cli wokół chorych stawów oraz w hipotoniach, np. powodowanych (Iłuj, unieruchomieniem kończyny, w uszkodzeniach układu nerwowego obwodowe

V,2.2. Zgrubienia tkankowe We wszystkich przypadkach patologicznych zgrubień dotykiem oceniamy konsystencję, przesuwalność, wrażliwość, ustalamy jakie warstwy tkankowe w /grubieniu. Szczególnie cenne jest badanie dotykiem w przypadkach /gruli m.tło widocznych (np. guzki w dłoni w przykurczu Dupuytrcna, w pr/cbi< i hciiób gośćcowych itd.). W stawach powierzchownie położonych często mo/.na wykryć /grobie Nony maziowej. W kolanie można wyczuć zgrubienie nawet niewielkiego •! nią. W tym przypadku ocenę powinno ułatwić porównanie z drugim tdrow kolanem.

9.3. Ocena ciepłoty powierzchni ciała /większonemu ukrwieniu miejscowemu towarzyszy podwyższenie ciepl miejscowej. Im bardziej powierzchownie leży źródło przekrwienia, tym łat\ jr wyczuć. Jeśli staw kolanowy jest tak samo ciepły jak udo, to jego ciepłota podwyższona. Odwrotnie, zmniejszenie przepływu krwi wywołuje obniżenie < płoty - towarzyszy temu bladość skóry lub sinica. / badaniem ciepłoty łączymy często sprawdzenie tętna na obwodzie, np, mc u promieniowa - w okolicy nadgarstka, tętnica grzbietowa stopy, tętnica **c/clowa tylna - w przypadkach procesów zarastania tętnic.

9.4. Ocena bólu Ból jest objawem subiektywnym, który towarzyszy wielu chorobom nań ruchu i narządów wewnętrznych. Często jest pierwszym sygnałem chore « nierzadko ujawnia utajony proces patologiczny lub jego nasilenie. Niekiedy

znakiem ostrzegawczym przed przeciążeniem chorego narządu. Reakcje bólowe mogą być cenne dla kontroli skuteczności leczenia, w masażu leczniczym - dl.i dozowania jego siły, natężenia i częstotliwości. Z samego sposobu podejścia pacjenta do swych objawów bólowych można wyobrazić sobie jego osobowość. Próg wrażliwości na ból jest zmienny, zależy często od opanowania chorego, jego wychowania, zawodu, pobudliwości itd. Są chorzy oceniający zjawisko bólu przesadnie i inni, którzy przywykli do codziennego bólu, i których życie nauczyło, że ustawiczne narzekanie na ból psuje ich dobre stosunki z otoczeniem. Należy z dużą cierpliwością wysłuchać skarg pacjenta na ból i wystrzegać się przedwczesnej oceny. Chory przedstawia swe dolegliwości przeważnie chaotycznie: używa różnych określeń dla scharakteryzowania bólu. Oto kilka najczęściej przytaczanych przymiotników bólu: ostry, kłujący, tnący, przeszywający, świdrujący, rwący, szarpiący, strzelający, rozsadzający, uciskający, kurczowy, gniotący, miażdżący, ciągnący, opasujący, piekący, tępy, nudny, promieniujący, połączony z drętwieniem, mrowieniem, pieczeniem itd. Ból wywołuje nieraz u chorego głębokie reakcje psychiczne, np. lęk, strach czy depresję. Wyłania się wtedy problem, w którego rozwiązanie musi się włączyć psycholog. Mimo chaotyczności opisu objawów bólowych pacjenta, należy zawsze znaleźć jakąś logikę w jego wypowiedziach. Nie może być inaczej, skoro ból jest odczuciem przenoszonym przez anatomiczne struktury układu nerwowego, podob-! nie jak wrażenia wzrokowe, słuchowe czy też dotyk. Do oceny bólu należy dokonać systematycznej analizy, rozpatrując po kolei sposób pojawiania się bólu, jego charakterystyczne cechy oraz lokalizację.

9.4.1. Sposób pojawiania się bólu Ból może się pojawiać bez uchwytnej dla chorego przyczyny lub ze znanego! powodu ostro i gwałtownie (np. ból palucha w napadzie dny lub też po urazo«J wym złamaniu kości). Innym razem początek bólu jest powolny, przerywany lub] ciągły, stopniowo się nasila. Okresy bólowe mogą się przeplatać z bezbólowymii (charakter nawrotowy bólu). Nasilenie bólu ma czasem cechy charakterystyczne. Znane są nasilenia nocne w neuralgiach korzeniowych i tutaj ból zaostrza dodatkowo kichnięcie lub kaszel. W zwyrodnieniowych stawach ból jest często największy rano, podczas wykonywania przez chorego pierwszych kroków. Ból może istnieć niezależnie albo być uwarunkowany okolicznościami, które go wywołują lub nasilają. Może więc ujawnić się pod wpływem ucisku lub opukiwania, występować tylko podczas stania, w trakcie określonego ruchu lub też dopiero w końcowej fazie ruchu. Niekiedy ból pojawia się po przejściu pewnej odległości, np. w zestarzałym, przewlekłym podwichnięciu stawu biodrowego.

i n n y nie może niera/ dokładnie określić wydolności swojej lokomocji w ki i r t i . u h lub w liczbie przystanków tramwajowych. Czasami ból /.nius/.a do »/\ mania się na kilka minut, po upływie których chory może znów przejść ok •.inna, odległość (chromanie przystankowe, np. w zarastającym zapaleniu tętn N IC I a/, jest uzależniony od temperatury zewnętrznej (wrażliwość na /.imno oilwiotnie - na ciepło, po ciepłych okładach borowinowych), od wahań aliwn I N * /nych, pory roku itd. l )u/a rozmaitość w rodzajach i charakterze bólu jest powodowana różnor nosi. KI czynnika etiologicznego. Steindler odróżnia w zależności od sposobu powstania: • ból spontaniczny - wskazujący na bezpośrednie podrażnienie elemcnl nerwowych na jakimkolwiek poziomie przez czynnik mechaniczny lub tologiczny, zapalny, nowotworowy, • ból wywołany naciskiem, • ból spowodowany ruchem - jeśli ruch bierny powoduje ból, jesl to o/n zajęcia samego stawu lub tkanek otaczających staw (ścięgna, poche1 ścięgien, kaletki), • ból wskutek czynnościowego przeciążenia - ustępujący po wyłączc czynnika przeciążenia. Należy jeszcze dodać ból pochodzenia naczyniowego. C/ynnik nue/.ynu «Klj.»,rywa wprawdzie decydującą, choć pośrednią rolę we wszystkich itnonoh powstawania bólu. W niektórych jednak stanach patologicznych narządu ru tmiany naczyniowe tak dominują w obrazie klinicznym, że uzasadnia to ich «Mlivbnienie jako czynnika wywołującego ból. Należy tu wymienić zespół V< mana, zespół Sudecka, obrzęki pooperacyjne kończyn, na które nieumiejętnie H»/ono opatrunki gipsowe.

9.4.2. Objawy towarzyszące odczuwaniu bólu Niekiedy musimy się upewnić, czy rzeczywiście okolica wskazana przez < rrgo jest miejscem bólu. W takim wypadku należy sprawdzić występowanie zazwyczaj towarzyszących zjawisku odczuwania bólu. 1. Objaw Mannkopfa-Rumpfa - uciskowi bolesnego miejsca towarz] przyspieszenie tętna. 2. Objaw Parrota - ucisk bolesnego miejsca pociąga za sobą rozszerz źrenicy. 3. Objaw Miillera - uciskowi bolesnego miejsca (w momencie odwróć uwagi chorego) towarzyszy często zaczerwienienie twarzy.

9.4.3. Lokalizacja bólu Chory potrafi czasami zlokalizować ból ściśle, a czasami ma z tym trudnośt i wskazuje raczej okolicę ciała, która go boli, niekiedy zaś nie umie wypowied/ia się czy go boli np. biodro, czy udo.

9.4.4. Ból skórny Bolesne pole na powierzchni skóry można precyzyjnie określić. Jest ono skutkiem procesów patologicznych w samej skórze lub drażniących ją bezpośrednio, W patologicznych stanach pni nerwowych, zaopatrujących skórę w czuciowe zakończenia, lub też w chorobach narządów wewnętrznych, połączonych z promieniowaniem bólu na określone segmenty skóry, wykazuje ona nieraz nadwrażlU wość dotykową (hiperalgezja).

9.4.5. Ból głęboki W większości chorób narządu ruchu punkt bólowy znajduje się w głębokie! warstwach tkanek. Im głębiej on leży, tym trudniej go określić i tym bardziej j< on rozlany. Tkanki bowiem, które otaczają pierwotny punkt bolesny, stają SM wrażliwe — bolą. Ból wychodzący z pierwotnego punktu promieniuje na odlegL tkanki. Obszar bolesnych tkanek, otaczających pierwotny punkt bólu, jest nieraz] duży. Niekiedy w obrębie tych tkanek tworzą się punkty szczególnej wrażliwo«j ści, tzw. punkty bólu przeniesionego. Bolesność przeniesiona na tkanki otaczaji ce przesłania pierwotny punkt bólu, a obecność punktów bólu przeniesionego ciemnia ocenę topografii bólu. Nacisk na pierwotny głęboki punkt bólowy wywołuje natychmiastową cję w formie nasilenia bólu przeniesionego. Odwrotnie ucisk na punkt przenit sionego bólu nie zwiększa bolesności w samym głębokim pierwotnym punkck Badający więc nieraz stają przed trudnym zadaniem, polegającym na odróżnu niu przeniesionego punktu bólu od pierwotnego. Sam pacjent nie ułatwia sytua«| cji, nie odczuwa bowiem miejsca pierwotnego bólu, wskazuje przeto najczęścu na punkty bólu przeniesionego i widzi w nich siedlisko choroby. Znana jest es sto popełniana pomyłka polegająca na tym, że pacjent skarży się na ból w koi nie, a tymczasem ma chore biodro.

9.4.6. Ból segmentarny Sytuację w ocenie bólu komplikuje jeszcze jego wpływ na inerwację zajętegc. obszaru. Ból miejscowy może powodować reakcje w układzie autonomicznym —j współtowarzyszące bólowi. Wyrazem ich są: nudności, wymioty, pocenie się i objawy naczyniowe przeważnie w formie naczyniowego kurczu obwodowegot bradykardii, rozszerzenia źrenic. Reakcje te wywołują u pacjenta uczucie choro-

Wskutck tego pojawia się kurt1/ mięśni, których unerwienie należy do hol «}-i» sektora, kurcz ten wywołuje znów ból, a ból z kolei kurcz. Wy l war/u s • l/.i l błędnego koła. Mol w punkcie przeniesionym rzadko jest silny. Jeśli naciska się palcem jtuikt bólu przeniesionego, nasilenie bólu wzrasta proporcjonalnie do nacisk t «/. ISIMII pozostaje na poziomie wyjściowym. Nacisk natomiast na picrwoti !*wkt bólu wywołuje nieproporcjonalne do nacisku wzmożenie bólu, a chory i •gu|r cY.ęsto krzykiem i ruchem obronnym. r.R-jcnt przeważnie nie zna położenia swego pierwotnego punktu bólu, dop
Ocena bólu jest tym bardziej trafna, im wnikliwsza będzie jego analiza, l Klawą analizy jest precyzyjna, topograficzna lokalizacja źródła bólu, oparta ni łosci obrazu klinicznego.

9.5. Badanie stanu mięśni 9.5.1. Zanik mięśni Przy ocenie stanu mięśni zwracamy uwagę czy doszło do zaniku mięśni k mi czyn w całości, czy też tylko pewnych grup mięśniowych lub poszczególna h mięśni. Uogólniony zanik mięśni bywa skutkiem bezczynności kończyn (nj> w niedowładach połowiczych). Ograniczony zanik może być następstwem uszkodzenia neuronu obwodowego, a więc bądź to komórek ruchowych rdzenia kręgowego, bądź też nerwu obwodowego (w zapaleniach wielonerwowych zanik występuje w odcinkach odsiebnych kończyn z niektórymi wyjątkami, jak np, w pewnych postaciach zespołu Guillaina-Barre'go). W chorobie Heinego-Medina często spotyka się zanik odosobnionego mięśnia lub grupy mięśniowej, npt mięśnia naramiennego lub mięśni prostowników w obrębie ud. ,

9.5.2. Przerost mięśni Rzekomy przerost mięśni, jak np. w kończynach górnych - naramiennego lul dwugłowego, w dolnych - mięśnia brzuchatego łydki, spotyka się często w nie*jj których postaciach postępującej dystrofii mięśniowej (tzw. postać rzekomo przerostowa, typ Duchenne'a).

9.5.3. Drżenie mięśniowe

/\ /.uwęzić do 0,5 cm, gdy/, pr/.yrost masy mięśniowej w obwod/.ie o l i n.i)1..i od terapeuty wielkiego wkładu pracy. N.iUv,y pamiętać o tym, że obwody kończyn się zmieniają. Obwód korio • pii/scji, w której mięsień jest w stanie skurczu, jest większy od obwodu i -/..nrj',0 podczas rozluźnienia mięśni. Kończyna, w której występuje lemlc &> powstawania obrzęków, będzie u pacjenta w pozycji stojącej miała wie! «•!• wody niż u leżącego. Obwody stawów zwiększają się, gdy wypełniają, je •icKi. lub gdy grubieje ich błona maziowa. Ze zwiększeniem obwodu stawu i % /oto w parze zmniejszenie obwodów przylegających części kończyny / JM «iu /.ui i ku mięśniowego, przy czym mięśnie jednostawowe zanikają s/y ( i /n.u /niej niż mięśnie dwustawowe. l'r/y wykonywaniu pomiarów obwodów należy podać pozycje badanego uło/niie kończyny górnej (czy zwisa z wyprostowanym łokciem, c/y łokieć /K>vty pod kątem prostym, lub też ramię jest uniesione do poziomu, a łokieć* i IN poci kątem prostym). Poza tym pomiaru dokonuje się na kilku poziomach * /vny, określając dokładnie miejsce pomiaru, tj. podając odległość od wyn łokciowego tak dla ramienia, jak i przedramienia. M i e j s c a dokon yw ania pomiarów o b w o d ó w k o ń c / y n y £ nr l (ryć. 126)

, i

Ważną rzeczą jest, aby w przebiegu mięśnia zwrócić uwagę na obecność drżeń pęczkowych. Drżenie pęczkowe i włókienkowe występuje w mięśniach* które ulegają zanikowi na skutek uszkodzenia neuronu obwodowego, najczęściej w przebiegu powolnej choroby w komórkach rogów przednich rdzenia lub jądef ruchowych pnia mózgu. Drżenie takie, zazwyczaj silnie wyrażone w wielu mię-j śniach, jest dość znamienne dla stwardnienia bocznego zanikowego, zdarza siei również w drobnych mięśniach rąk, w jamistości rdzenia, w postępującym rdzeniowym zaniku mięśni typu Arana-Duchenne'a. Drżenie nie występuje w zaniku mięśni na skutek zapalenia rogów przednich rdzenia.

9.5.4. Pomiary obwodów masy mięśniowej Pomiary obwodów służą do oceny przyrostów lub ubytków masy mięśniowej. Częstotliwość pomiarów obwodowych jest znacznie większa niż pomiarów długości. Szybkość zmian zachodzących w tkance mięśniowej pod wpływem masażu izometrycznego lub ćwiczeń ruchowych skłania nas do wykonywania pomiarów co 7-10 dni. Przy zmianach obrzękowo-wysiękowych stawów powinno się je powtarzać jeszcze częściej, co trzy, pięć dni. Ponadto dokładność pomiarów

Ryć. 126. Pomiar obwodów kończyny górnej: a - obwody ramienl i przedramienia, b - pomiar ramienny krótki, c -pomiar ramienny dli

1. Pomiar ramienny krótki - mierzy się odległość od górnej krawędzi dołu pachowego na przedniej stronie tułowia do przykręgosłupowej krawęd/i łopatki. 2. Pomiar ramienny długi - mierzy się odległość od wcięcia szyjnego rękojc ści mostka do krawędzi przykręgosłupowej łopatki. 3. Pomiar na wysokości fałdu pachowego - na wysokości dolnego brzegu przyczepu mięśnia piersiowego większego. 4. Pomiar w połowie ramienia - w odległości 15 cm od szczytu wyrostka łokciowego. 5. Pomiar przez staw łokciowy - taśmę centymetrową kładziemy na wyrostku łokciowym i obu nadkłykciach kości ramiennej. 6. Pomiar w bliższej jednej trzeciej przedramienia — 10 cm od szczytu wyrostka łokciowego kości łokciowej. 7. Pomiar przez staw promieniowo-nadgarstkowy - taśmę układamy na wyrostkach rylcowatych obu kości przedramienia; musi być ułożona prostopadle do osi długiej przedramienia. M iej s ca d o k o n yw a n i a p o m i a r ó w o b w o d ó w k o ń c z yn y d o l nej (ryć. 127) 1. Obwód połowy miednicy (tzw. ocena masy mięśni pośladkowych) - od linii środkowej tylnej (szpary pośladkowej) do krętarza większego. 2. Obwód na wysokości krocza - taśma ustawiona prostopadle do osi długiej kończyny dolnej; mierzymy na wysokości krocza. 3. Obwód na wysokości 20 cm od podstawy rzepki - informuje o stanie mięśni, głównie mięśnia czworogłowego, obrzękach, stanach zapalnych, guzach. 4. Obwód na wysokości 10 cm od podstawy rzepki - pomiaru dokonujemy w najwęższym miejscu uda. 5. Obwód kolana przez środek rzepki - daje obraz zniekształcenia kolana (np. wysięk). 6. Obwód podudzia na poziomie 15 cm od szczytu rzepki - pomiar największego obwodu podudzia. 7. Obwód przezkostkowy - pomiar ten ma znaczenie w ocenie dynamiki obrzęków po złamaniach, w obrzęku Sudecka itp. Istnieje jeszcze pomiar obwodu stopy, który przeprowadzamy w przypadkach asymetrycznych zmian, obrzęków na poziomie najczęściej w okolicy szyjki I kości śródstopia i u podstawy V kości śródstopia. W przypadkach zmian chorobowych ograniczonych do jednego odcinka kończyny (obrzęk, guz), mierzymy dodatkowo najszerszy obwód tej okolicy i porównujemy ze stroną symetryczną. Przy widocznej dynamice chorobowej można obrysować dermografem np. granice guza.

W sytuacji narastającego itbi/eku pożyteczny jest o b j a w p o d w i ą z k o w y Mielniko-

w a. W okolicy badanej nakłada s K* luźno na skórę dwie podwiązki i przylepia przylepieni. Podwiązki wrzynają się w skórę tym szybciej, im szybv jej narasta obrzęk.

Przy amputacjach jednoHitonnych pomiarów obwodów dokonujemy w następujący sposób: na kikucie znajdujemy obwód na wysokości 5 cm od pła-s/v/.yzny amputacji, następnie odmierzamy odległość między po/,iomem tego obwodu a s/,czytem krętarza większego (w przypadku amputacji uda) lub szparą zewnętrzną stawu kolanowego (w przypadku ampu-lacji podudzia) i oznaczamy tę odległość na zdrowej kończynie. W ten sposób Ryć. 127. Pomiar obwodów kończyny dolnej: u otrzymujemy jednakowy poziom wody uda i podudzia, b - obwód polowy miód pomiarów na kikucie i na kończynie zdrowej. Pozostałe pomiary obwodów wykonujen poziomach podanych powyżej. W przypadku amputacji obustronnej obwody mierzymy podobnie, z ty obwód na wysokości 5 cm od płaszczyzny przecięcia znajdujemy najpierw r kucie krótszym.

9.6. Badanie ruchów biernych i napięcia mięśniowego Ruchy bierne badamy w ten sposób, że wykonujemy kończynami l w każdym stawie osobno i stwierdzamy jaki jest ich zakres - prawidłow; ograniczony. Ograniczenie ruchów w stawach może być spowodowane Zfli mi miejscowymi w samych stawach albo też zmianami w mięśniach. Ograł nic ruchów w stawach bywa wynikiem przykurczy powstałych na skutek cl układu nerwowego, długotrwałego unieruchomienia czy chorób stawów.

Przykurczę mięśni na podłożu neurologicznym mogą się wytworzyć alłx> w efekcie przewlekłego wzmożenia napięcia mięśni, zazwyczaj w zginaczach In! > prostownikach, albo też w następstwie przewagi czynności mięśni nieporażoiiM \\ nad porażonymi, albo wreszcie z powodu nieprawidłowego ułożenia końc/\n niedowładnych. Napięcie mięśni badamy w ten sposób, iż jedną ręką wykonujemy na pr/c mian w danym stawie powoli i szybko ruchy zgięcia i prostowania, a drugą ręku palpacyjnie oceniamy odpowiednie mięśnie. Ze stopnia oporu, jaki przy takich ruchach biernych stawiają mięśnie, określamy ich napięcie. Napięcie mięśniowe w warunkach chorobowych może być zwiększone lub obniżone. W razie istnie« nią hipertonii badamy czy ma ona charakter hipertomii piramidowej, czy pozapiramidowej. Wzmożone napięcie mięśni typu piramidowego powstaje we wszystkie schorzeniach połączonych z uszkodzeniem drogi piramido wej, tj. korowo-rdz*niowej. Charakteryzuje się ono niejednakowym napięciem agonistów i antagonistów oraz powolnym ustępowaniem oporu w miarę powtarzania ruchów bier nych. Tego rodzaju wzmożone napięcie określamy jako napięcie sprężynowe lul scyzorykowe (tzn. takie, jakie spotykamy w pierwszej chwili otwierając lub za--| mykając scyzoryk: na początku ruch napotyka silny opór, który następnie zosta*] je pokonany i dalszy ruch odbywa się już zupełnie swobodnie; szczególnie jaskrawo to występuje w czasie wykonywania szybkich i nagłych ruchów kończyn). Stwierdzenie wygórowanego napięcia mięśniowego typu piramidowegł wskazuje na istnienie uszkodzenia piramid, ale nie informuje o poziomie teg< uszkodzenia, które może zaistnieć w jakimkolwiek odcinku drogi korowo-rda niowej (półkule mózgu, torebka wewnętrzna, pień mózgu, rdzeń kręgowy). Ii. dalej od kory mózgu znajduje się ognisko chorobowe na drodze piramidowej tym intensywniej występuje hipertonia mięśni. Zwiększonemu napięciu mięśnie wemu pochodzenia piramidowego towarzyszy zarazem wzmożenie odruchów głębokich, tj. okostnowych i ścięgnowych, oraz pojawienie się odruchów patolc gicznych. Wzmożone napięcie mięśniowe, zależne od uszkodzenia układu pozapirami-^ dowego, jest stałe na początku i na końcu ruchu oraz jednakowe w agonistach^ i antagonistach, wskutek czego przy ruchach biernych wyczuwa się nie słabnący opór na obu wymienionych grupach mięśni; jest to wzmożone napięcie o charakterze plastycznym, woskowym, a nie sprężynowym. Hipertonię mięśni pochodzenia pozapiramidowego określamy jako sztywność mięśniową. Kończynę sztywną łatwiej można prostować albo zginać niż kończynę spastyczną. Mimo sztywności łatwiej udaje się ustawić kończynę w tym lub innym ułożeniu w zespole pozapiramidowym niż w niedowładzie spastycznym, kończyny więc są bardziej „plastyczne" w pierwszym niż w drugim zespole chorobowym. Stwier-

i MC również poza plastye/nym charakterem napięcia mięśniowego lic/nc < .-. s po/.apiramidowe. (>bni/one napięcie mięśniowe występuje we wszystkich choroba* .«. których zachodzi uszkodzenie łuku odruchowego, a więc w schorzeniach di , /m iowych (aferenmych), ruchowych (eferentnych) lub odcinka ośrodkowe * nl/eniu. Stopień obniżenia napięcia mięśni zależy od rozległości uszkodzcr Stwierdzamy więc hipotonię mięśni w schorzeniach tylnych korzeni, w UKZ, «l/miach nerwów obwodowych, w zapaleniu rogów przednich rdzeniu, w t kłutych przypadkach poprzecznego uszkodzenia rdzenia (w świeżych i całko iv h uszkodzeniach poprzecznych rdzenia w górnych jego odcinkach, jak r< nnv niekiedy i w dolnych), występuje atonia mięśni wraz z zanikiem ws/.ystk tnllUChÓW.

W trakcie badania poprzez wykonywanie ruchów biernych w stawach wy«, warny nadmierny luz; dotykając mięśni stwierdzamy również ich wiolk* W / wiązku ze spadkiem napięcia masa mięśniowa dość szybko zanika.

9.7. Badanie ruchów czynnych i siły mięśniowej Ruchy czynne badamy polecając choremu poruszać kończynami we WM ku h stawach, poczynając od stawów dużych. Zwracamy uwagę na spruwnofw i hów, ich szybkość i zakres. Następnie , aby przekonać się o tym, czy nic ma wielkiego niedowładu jednej kończyny górnej lub dolnej, polecamy choremu woli podnosić kończyny, a potem przy zamkniętych oczach utrzymywu w spokoju wyciągnięte przed siebie, po czym stopniowo je opuszczać. W f p.ulku istniejącego nieznacznego niedowładu zauważymy następujące 3 obji • kończynę niedowładną pacjent unosi później w porównaniu 7. końc zdrową (ryć, 128), • przy utrzymywaniu uniesionych obu kończyn, kończyna niedowładną znacznie opada lub jest niżej ustawiona,

Ryć. 128. Podążanie kończyny dolnej w przypadku jej dyskretnego niedowładu

• przy opuszczaniu kończyn, kończyna niedowładna szybciej opada. To badanie pozwala dosyć wcześnie wykryć początkowe objawy chorobowe Badanie siły mięśniowej najlepiej zacząć od polecenia wykonania uścisku dłoni. Następnie chory zaciska silnie pięści, starając się z kolei - wbrew oporu wi - wyprostować palce. Pozwala to od razu zorientować się czy występuje osła bienie jednej kończyny. Siłę w innych stawach badamy polecając choremu wykonać ruch, a zarazem przeciwstawiając się mu czynnie, np. ruch zgięcia i prostowania, przywodzenia i odwodzenia. Można też próbować wykonać jakiś bierny ruch kończyną chorego wbrew jego oporowi.

9.8. Ocena i pomiar wybranych ograniczeń ruchów i przykurczy mięśniowych

^—^ Przykurcz wyprośmy w stawach barkowych wykrywamy stosując te s t Degi. Badany przyjmuje pozycje stojąca, zasadniczą. Następnie unosi ramiona. W przypadku występowania przykurczu ramiona nie pokrywają się z osią długą ciała (pionem). Efekt ten można uzyskać, pomimo występowania przykurczu, przez kompensacyjne pogłębienie lordozy lędźwiowej. Należy na to zwrócić uwagę. Niedogodności tej możemy uniknąć stosując tzw. test ścienny. Badany siedzi tyłem, plecy opiera o ścianę i unosi ramiona. W przypadku przykurczu ramiona nie

Ryć. 129. Badanie zakresu ruchu rotacji zewnętrznej i odwodzenia w stawie barkowym

dotykają ściany. Pomiar kąta pomiędzy ramionami a ścianą określa wielkość tego przykurczu. Ograniczenia ruchomości w stawie barkowym wykazują również testy Apleya. Badany odwodzi ramię i wykonuje rotację zewnętrzną, następnie przenosi rękę do tyłu i próbuje dotknąć krawędzi kąta górnego łopatki po stronie przeciwnej (ryć. 129). Potem badamy zakres rotacji wewnętrznej i przywodzenia. Pacjent stara się dotknąć ręką wyrostka barkowego łopatki po stronie przeciwnej (ryć. 130) lub kąta dolnego łopatki strony przeciwnej (ryć. 131). Test Thomasa (ryć. 132) umożliwia wykrycie przykurczu zgięciowego w stawie biodrowym. Pacjent leży na wznak. Polecamy mu zgiąć udo nie badanej kończyny w stawie biodrowym, tak aby przednia powierzchnia zgiętego uda

Ryć. 130. Badanie rotacji wewętrznej i przywodzenia w stawie barkowym (I sposób)

Ryć. 131. Badan.c rotacj, <"»««MJ i przywodzenia w s.aw.c tarkowym (llHpmób)

»i/.ylegała do klatki piersiowej (należy przytrzymać rękami kolano ' ,yny dolnej). Jeżeli istnieje przykurcz biodra, udo kończyny dolnąj unosi się w miarę jak zgina się staw biodrowy drugiej nogi, Kąt unifiiflUi C Mamy w stopniach. 190°

Ryć. 132. Tctt Thomai

P r z y k u r c z b i o d r a w p ł a s z c z y ź n i e c z o ł o w e j (przywiedzeniowy lub odwiedzeniowy) - jeżeli u badanego, który leży na wznak, kończyny dolne ułożone są równolegle do siebie, a odstęp pępka od kolca biodrowego przedniego górnego jest po jednej stronie krótszy, musimy starać się ustawić miednicę symetrycznie - to znaczy przywrócić równoramienność trójkąta: pępek - oba kolce biodrowe przednie górne. W przypadku przykurczu przywiedzeniowego kolec po tej stronie jest obniżony, a w przykurczu odwiedzeniowym - uniesiony. Przez odpowiednie odwiedzenie lub przywiedzenie kończyny dolnej przywraca się równoramienność powyższego trójkąta. Kąt przykurczu wynosi tyle stopni, o ile trzeba daną kończynę dolną przywodzić lub odwodzić, aby linię łączącą oba kolce biodrowe ułożyć prostopadle do linii środkowej ciała. P r z y k u r c z m i ę ś n i k u l s z o w o - g o l e n i o w y c h bywa często pomijany. Wykrywamy go polecając choremu wykonać skłon do przodu i przy wyprostowanych kolanach dotknąć końcami palców podłogi. Przy istniejącym przykurczu pacjent nie może wykonać tej próby i wówczas mierzymy odległość palców od podłogi (tzw. próba P-P). Próbę możemy wykonać w pozycji siedzącej z wyprostowanymi nogami w kolanach - wówczas pacjent nie sięga palcami do stóp, lub w pozycji leżąc na wznak tyłem - przez uniesienie wyprostowanej w kolanie nogi, z równoczesnym zgięciem w biodrze. W przypadku skrócenia mięśni kulszowogoleniowych ruch zginania kończyny blokuje się już po nieznacznym zgięciu w biodrze. Dopiero po zgięciu kolana, co powoduje zbliżenie przycze-pów skróconych mięśni, dalsze zgięcie uda w biodrze staje się możliwe. Test odwiedzeniowy u d a ( o b j a w P a t r i c k a ) (ryć. 133) - cho ry leży na plecach, jedna z kończyn dol nych pozostaje w wyproście, druga zgię ta w kolanie i ułożona tak, aby stopa znajdowała się obok kolana wyprosto wanej kończyny dolnej. Pacjent odwodzi zgiętą kończynę dolną, przy czym stopa jest cały czas oparta o kolano wyprosto wanej kończyny dolnej. Badający jedną ręką przytrzymuje tę drugą kończynę po niżej kolca biodrowego przedniego gór nego, aby nie doszło do rotacji miednicy. 1,0 rp 4 . . . n J J „r° , Ryć. 133. Test odwiedzeniowy uda W warunkach prawidłowych kolano (objaw Patricka)

ndwiedzionej kończyny, prowadzonej drugą ręką badającego, osiąga (prą1 po/iom podłoża. Mierzy się odległość tego kolana od podłoża i porównuj si i ona przeciwną. Po stronie dodatniego objawu Patricka odległość kolan; podłoża jest większa, a równocześnie obserwuje się przykurcz pr/ywod/u >;dy zaś w krańcowym położeniu usiłuje się pokonać sprężysty opór, hut skarży się na ból. Najczęstszym błędem przy wykonywaniu tego badania JCN! dostateczne ustalenie miednicy. Stabilizacja miednicy za pomocą pr/ylr/ym górnej części uda jest znacznie korzystniejsza, ponieważ nie powoduje bólu. datni objaw Patricka świadczy o zaburzeniach w stawie biodrowym (coxul lub zablokowaniu stawu krzyżowo-biodrowego. c

).9. Badanie czucia

B a d a n i e c z u c i a p o w i e r z c h n i o w e g o - to badanie czucia dol; holu i temperatury, przeprowadzamy je na całym ciele. Badamy odd/iclnic < i K- dotyku przez dotykanie różnych symetrycznych okolic ciała, najlepiej pul; kiem z nawiniętą watą lub palcem. Dalej prowadzimy badanie czucia bólu d kajać tych samych miejsc szpilką. Aby zobiektywizować czucie bólu, dotyki ua przemian palcem i ostrzem, polecając badanemu pr/.y zamkniętych oci od różnić ukłucie od dotknięcia. Wreszcie badamy c z u c i e t e m p e r a t u r y łykając skóry probówkami z zimną i ciepłą wodą. Sprawdzamy lei, Ciy chory irufi odróżnić dwa jednocześnie stosowane bodźce (tzw, ekstynkcjt). Z IM rodzajów czucia badamy z kolei c z u c i e g ł ę b o k i e , a wiec ruchu (czucie kinestetyczne), rozpoznawanie kształtu i wielkości (c/ucie stereognostyczne), rodzaje materiału, stopnie ucisku i oporu, wyo» wagi, wreszcie dermoleksję. C z u c i e u ł o ż e n i a w ręce i stopie badamy w ten sposób, iż choremu, ki ma oczy zamknięte, ujmujemy kciukiem i wskazicielem z boków kolejno rtS palce i nadajemy im ułożenie wyprostne lub zgięciowe. Badany ma określić kić jest ułożenie palca lub też naśladować je drugą ręką albo stopą. C z u c i e r u c h u (kinestetyczne) oceniamy wykonując palcami chorego l bierny, którego zakres i kierunek powinien on określić. Wszystkie te ruchy są wolne i delikatne, a sąsiednie palce odsuwamy drugą ręką, aby uniknąć dol) Uważamy, by chory nie wykonywał przy tym ruchów czynnych palcami, co i twiłoby mu orientację w ich ułożeniu. Czucie ułożenia i ruchu zależnie jesi bodźców proprioceptywnych, a więc powstałych w mięśniach, ścięgnach < Mawach, aczkolwiek bodźce z tkanki podskórnej i skóry również posiadaj) pewne znaczenie.

Czucie stereognostyczne określamy wkładając do ręki chorei który ma oczy przymknięte, rozmaite przedmioty codziennego użytku, jak

klucz, ołówek, pudełko. Jeśli chodzi o rozpoznawanie wyłącznie kształtu przedmiotu, można w tym celu używać specjalnie zrobionych z drzewa kuł, sto/ ków, sześcianów. Analizując przedmioty codziennego użytku w grę wchodzi nic tylko rozpoznawanie kształtu, lecz i materiału, z którego przedmiot jest zrobiom (czucie gnostyczne). Czucie oporu badamy polecając choremu ściskać palcami rurki gumowe o ścianach różnej grubości, ale o jednakowym obwodzie zewnętrznym. Czucie ciężaru oceniamy kładąc na ręce chorego kolejno ciężarki o wadze 70 i 100 g. W wyczuciu wagi w grę wchodzi nie tylko czucie oporu, jeśli ręka nie jest oparta o nieruchome podłoże, lecz też czucie ucisku - w przypadku przeciwnym. Czucie wibracji badamy ustawiając aparat z wibrującą końcówką na kościach i porównując z odczuciem pacjenta w miejscach zdrowych. Dermoleksję oceniamy poprzez poznawanie przez chorego z zamkniętymi oczami cyfr lub figur kreślonych palcem lub tępym pręcikiem na skórze. W badaniu czucia wszelkiego rodzaju nie należy stosować kolejnych bodźców zbyt szybko, ponieważ może to spowodować błędne odpowiedzi na skutek trwania jeszcze poprzedniego wrażenia lub z powodu zmęczenia.

9.10.Badanie odruchów głębokich W zakresie kończyn górnych badamy cztery podstawowe odruchy głębokie (okostnowe i ścięgnowe). O d r u c h o k os t n o w y z kości pr o mi eniow ej (ryć. 134) badamy w ten sposób, iż kończynę górną chorego utrzymujemy zgiętą biernie w łokciu pod kątem rozwartym, nadając zarazem ręce ułożenie pośrednie pomiędzy nawracaniem a odwracaniem i uderzając następnie lekko młotkiem w wyrostek rylcowaty kości promieniowej. Otrzymujemy odruch polegający na skurczu mięśni dwugłowego, ramiennego i ramienno-promieniowego, a w związku z tym - na

Ryć. 134. Badanie odruchu z kości promieniowej (wg Bronischa)

\y\\m /.gięciu kończyny w stawie łokciowym. Ośrodek odruchu promieniom ,•• /najduje się na poziomie odcinków C7 - C8 bądź C6. o d r u c h o k o s t n o w y z kości ło k c io w ej badamy uder/.ajnc m k irm w okolicę wyrostka rylcowatego kości łokciowej; występuje pr/.y lym n n.iwiacania wraz z nieznacznym zgięciem przedramienia. Ośrodek odruchu C O d r u ch z mięśnia dwug ł o w e g o ramienia (ryć. 135) wywołujemy w takim samym uło/rniu kończyny górnej jak poprzednio, tylko że rękę ustalamy w całkowitej supinacji. Uderzając młotku- i n bezpośrednio w ścięgno mięMna dwugłowego ramienia następuje nagłe zgięcie w łokciu na skutek Ryć. 135. Badanie odruchu /. skurczu mięśnia dwugłowego. dwugłowego ramienia (wg Bronischtt) ()srodek odruchu C5 - C6. Odr uch z mięśnia trójp.łowego (ryć. 136) otrzymujemy l u/y uderzeniu młotkiem w ścięgno irj',o mięśnia. W celu nieznacznego napięcia ścięgna zginamy lekko w łokciu uniesioną nieco kończynę górną badanego, trzymając w lewej i ccc zwisające wolno jego przedramię lub też układając przedramię badanego na naszym lewym pr/.edramieniu. Na skutek powstałego skurczu mięśnia trójgłowego Ryć. 136. Badanie odruchu / ntic&nia występuje nagłe wyprostowanie trójgłowego ramienia (wg Bronischa) kończyny w stawie łokciowym. Ośrodek odruchu C6 - C7. Wszystkie wymienione odruchy głębokie z kończyn górnych w warun prawidłowych są umiarkowane i jednakowe z obu stron, w warunkach pa gicznych zaś ulegają zmianom, a mianowicie: mogą być osłabione, znieii przekształcone lub wzmożone. Zmiany te są jednostronne jeśli łuk odruch lub sznury boczne są uszkodzone z jednej strony, dwustronne - gdy uszkoda jest obustronne.

Osłabienie lub zanik odruchów głębokich z kończyn górnych występuj wszystkich stanach chorobowych, w których uszkodzony jest łuk odruch Zdarza się to w stanach chorobowych korzeni rdzeniowych, splotów ramien

oraz nerwów obwodowych, biorących początek w komórkach rogów przednich rdzenia na poziomie odpowiedniego odcinka rdzeniowego (C5-Thl). Odruchy mogą być więc zniesione w zapaleniu wielonerwowym lub pojedynczych ner wów, w uszkodzeniach urazowych tych korzeni lub nerwów (np. w wypadnięciu jądra miażdżystego szyjnego), w chorobie Heinego-Medina, w krwotoku rdzeniowym, w zespoleniu poprzecznym rdzenia, w guzach rdzenia, w stwardnieniu bocznym, zanikowym. We wszystkich chorobach, w których zachodzi uszkodzenie dróg piramidowych, odruchy głębokie ulegają wzmożeniu wraz z jednoczesnym wygórowaniem napięcia mięśniowego. Dołączają się przy tym i inne odruchy, które zaliczamy już do patologicznych. W zakresie kończyn dolnych badamy następujące odruchy głębokie: O d r u c h y k o lan o w e ( r zepkow e) można badać w różny sposób, najlepiej w ułożeniu chorego na wznak z kończynami dolnymi zgiętymi pod kątem rozwartym (120130°) oraz stopami opartymi w całości podeszwą o podłoże. Podkładamy nasze lewe przedramię pod kolana chorego, polecając mu oprzeć swe kończyny i całkowicie je rozluźnić. Uderzamy młotkiem w ścięgno mięśnia czworogłowego uda. Występuje wówczas skurcz mięśnia czworogłowego wraz z prostowaniem podudzia w stawie kolanowym (ryć. 137). Badając kolejno to jeden, to drugi odruch kolanowy możemy porównać ich zachowanie się, a mianowicie, czy są one umiarkowane, wzmożone, czy też osłabione, oraz czy są jednakowe z obu stron. Można badać też odruchy kolanowe w pozycji siedzącej chorego z kończynami zgiętymi pod kątem 100° i stopami opartymi o podłogę. Miarodajnym wskaźnikiem dla stanu odruchu kolanowego jest skurcz mięśnia czworogłowego, a nie wyłącznie zakres prostowania podudzia, niewidoczny bowiem ruch podudzia nie świadczy bynajmniej o braku odruchu kolanowego. Ośrodek rdzeniowy odruchu kolanowego znajduje się na poziomie odcinków L2 - Ryć. 137. Badanie odruchów kolanowych (wg Laubenthala) L4. O d r u ch pr z yw odzi ciel i k o ń c z yn do ln yc h - badamy chorego] w pozycji leżącej. Polecamy mu z lekka odwieść obie kończyny, po czym ude-j rzamy kolejno młotkiem to w jeden, to w drugi kłykieć przyśrodkowy kości udowej. Występuje wówczas skurcz przywodzicieli uda wraz z jego przywodzeniem. Ośrodek rdzeniowy odruchu przywodzicieli znajduje się na poziomie L2 - L4.

O d r u c h ł o n o w y - uderzając młotkiem w spojenie łonowe obserwuje j Auąganie brzucha oraz skurcz przywodzicieli obu ud wraz z ich jednoczesny l'i/ywodzeniem. Bardziej wzmożony skurcz mięśni przywodzicieli uda z jcdr sinmy wskazuje na objawy piramidowe po jednej stronie. Ośrodek rdzcniov iitliuchu łonowego znajduje się na poziomie ThlO - Thl2. O d r u c h ze ścięg ien A c h i l l e s a ( o d r u c h s k o k o w y ) - w pozy Ir/ącej chorego odruch ten badamy w ten sposób, iż zginamy biernie kończy iliilnu. w stawach biodrowym i kolanowym pod kątem rozwartym, ujmując na« Irwą ręką stopę, którą zarazem nieznacznie zginamy grzbietowo celem uzysk ni.i dostatecznego napięcia ścięgna mv. 138). Dla łatwiejszego porównania ii ł y obu odruchów dobrze jest niekiedy, /właszcza w przypadkach wątpliwych, h.ulać je w pozycji chorego na brzuchu lub w pozycji klęczącej. Zginamy wów-iv. a s obie zbliżone do siebie kończyny w stawach kolanowych pod kątem pro-Htym, kładziemy naszą lewą dłoń płasko na obu podeszwach i lekko je uciskamy, po czym uderzamy kolejno młotkiem to w jedno, to Ryć. 138. Badanie odruchu M w drugie ścięgno. Ośrodek rd/.eniowy Achillesa w pozycji l«JU)C«j odruchu skokowego znajduje NIC na poziomie (wg Laubenthtla) S l — S2. Odruchy głębokie kończyn dolnych mogą być osłabione lub zniesiono w n Ntcpujących schorzeniach: • nerwów obwodowych kończyn dolnych pochodzenia zapalnego, loksyc nego lub metabolicznego, urazowego, • słupów tylnych rdzenia kręgowego, • komórek rogów przednich rdzenia, • stawów - ostrych i przewlekłych oraz ścięgien, w miopatiach i innych ch robach mięśni. Odruchy głębokie mogą być zniesione, ale w ciągu długiego okresu, j ostrych rozległych uszkodzeniach rdzenia kręgowego z zajęciem dróg piramid wych, a nawet po krwotokach mózgowych na skutek osłabienia napięcia mi liniowego. Odruchy głębokie ulegają nasileniu przede wszystkim we wszelkich chór bach, w których zachodzi uszkodzenia dróg piramidowych, niezależnie od Jej poziomu - w korze mózgu, torebce wewnętrznej, moście, rdzeniu przedłużony lub kręgowym; wzmożone są wówczas odruchy głębokie poniżej miejsca uszk dzenia drogi korowo-rdzeniowej, dołączają się również tzw. odruchy patologiem

W razie gwałtownego nasilenia odruchów ścięgnowych mogą wystąpić tzw. k l o n u s y, jak klonus rzepki, zwany rzepkotrząsem, lub klonus stopy, zwany stopotrząsem. Dla wywołania klonusa stopy unosimy pacjentowi kończynę dolną, następnie zginamy ją biernie w stawach biodrowym i kolanowym, i podtrzymując podudzie ręką lewą od dołu zginamy nagle prawą stopę grzbietowe; wówczas występują rytmiczne drgania stopy. W chorobach móżdżku, wskutek osłabienia napięcia mięśniowego, odruchy kolanowe przyjmują postać tzw. odruchów wahadłowych.

9.11.Badanie odruchów powierzchniowych Od r u ch y p od es zw owe badamy zazwyczaj w sposób następujący: choremu leżącemu na wznak zginamy nieco badaną kończynę dolną w biodrze i kolanie, skręcamy ją częściowo na zewnątrz. Możemy też badać inaczej, a mianowicie w ułożeniu chorego na wznak, z kończynami dolnymi swobodnie wyprostowanymi. Następnie końcem młotka lub ołówka drażnimy skórę przyśrodkowej powierzchni podeszwy od pięty do podstawy palców, zwłaszcza kłębu palucha, nie dochodząc do samego rowka poprzecznego. Prawidłową reakcją na bodziec powinno być zgięcie podeszwowe wszystkich palców. Fizjologiczny odruch podeszwowy łatwiej jest uzyskać drażniąc skórę przyśrodkowej powierzchni podeszwy stopy, natomiast odruch patologiczny Babińskiego lepiej jest wywołać drażniąc skórę powierzchni bocznej podeszwy. Ośrodek rdzeniowy odruchu podeszwowego znajduje się na poziomie odcinków S l - S2. O d r u c h y b r z u s zn e skórne badamy odwracając uwagę chorego. Jeśli powłoki brzuszne są wiotkie, jak np. u wieloródek, osób otłuszczonych lub starych, polecamy im nieznacznie napiąć mięśnie brzucha. Odruchy brzuszne wywołujemy w ten sposób, że tępym końcem młotka lub igłą szybko drażnimy skórę brzucha od zewnątrz do wewnątrz; wówczas występuje skurcz mięśni prostych brzucha po stronie podrażnionej z przesunięciem linii białej i pępka ku stronie drażnionej. Ponieważ istnieją trojakie odruchy brzuszne - górne, środkowe i i dolne - toteż należy je wywołać osobno, drażniąc skórę wzdłuż dolnego brze-1 gu łuku żebrowego, na wysokości pępka i wzdłuż więzadła pachwinowego z prawej i lewej strony (ryć. 139). Ośrodek rdzeniowy dla odruchu brzusznego górne-! go znajduje się na poziomie odcinków rdzeniowych Th8 -Th9, dla odruchu brzusznego środkowego - na poziomie ThlO, dla odruchu brzusznego dolnego - na poziomie odcinków Thll - Thl2. Zanik odruchów brzusznych lub ich osłabienie po jednej stronie jest znamienne szczególnie dla wszystkich chorób przebiegających z uszkodzeniem dróg piramidowych. Dlatego to osłabienie lub zanik odruchów brzusznych przeważnie idą w parze z innymi objawami piramidowymi. Klasycznym przykładem tego

Ryć. 139. Badanie odruchów brzusznych i nosidłowych (wg Bronischa)

jest niedowład połowiczy kurczowy. Odruchy brzuszne mogq ulegać wzmc n ui, np. w wiądzie rdzenia, nerwicach, drżączce poraźnej. Oprócz powszechnie znanych odruchów brzusznych skórnych, • wlfC wicrzchniowych, istnieją odr uch y b r z us zn e m i ę ś n i o w e , które ml /aliczyć do odruchów ścięgnowych, czyli głębokich. Można je wywołać t h do j strony osobno uderzając młotkiem w łuk żebrowy; wówczas widoczny skurcz mięśni brzucha po tej samej stronie. W przypadkach obustronnego usz d/.enia dróg piramidowych, a więc w porażeniu kurczowym dolnym, zanik oc chów skórnych brzusznych - przy wzmożonych odruchach brzusznych miesi wych - wskazuje, iż ognisko chorobowe w rdzeniu leży powyżej odcinka Tti O d r u c h y n o s id łow e ( j ą d r o w e ) (ryć. 139) wywołujemy u pacjt w pozycji stojącej lub leżącej przez podrażnienie szpilką wewnętrznej wierzchni uda w okolicy przywodzicieli; wówczas jądro po stronie podrażnić się unosi. Ośrodek rdzeniowy odruchu nosidłowego znajduje się na poziomie cinka rdzeniowego LI bądź LI - L2. Odruch nosidłowy zanika lub ulega O bieniu we wszystkich schorzeniach, w których zajęte są łuki odruchowe od Tl do L2 oraz w uszkodzeniach dróg piramidowych.

9.12.Badanie odruchów patologicznych Odruchy patologiczne występują wraz ze wzrostem napięcia mięśniowego, wzmożeniem odruchów głębokich we wszystkich uszkodzeniach dróg piramido

kłego, rutynowego badania pacjenta to: Odruch Babińskiego podrażnienie skóry podeszwy, zwłaszcza jej powierzchni bocznej, wywołuje nadmierne prostowanie palucha z wachlarzowatym rozczapierzeniem (odwodzeniem) pozostałych palców, często również wraz z ich zgięciem podeszwo-wym (ryć. Ryć. 141. Badanie odruchu Rossolimo

140).

Ryć. 140. Badanie odruchu Babińskiego

O d r u c h R o s s o l i m o - szy kie, krótkie i sprężyste uderzeń w opuszki palców stopy wywołu zgięcie podeszwowe i rozczapie nie palców. Odruch Rossolimo najl Ryć. 142. Badanie odruchu Oppenheima

piej jest wywołać uderzając w opuszki palców stopy badanego opuszkami palców własnej ręki za pomocą sprężystego, krótkiego ruchu zgięciowego palców (ryć. 141).

wych. Zalicza się je do kategorii automatyzmów rdzeniowych, wyzwalanych na skutek ustania hamującego działania kory mózgu na rdzeń poprzez drogi korowo-rdzeniowe. Najważniejsze odruchy patologiczne, wchodzące w zakres zwy-

O d r u c h O p p e n h e i m a mocne uciskanie przyśrodkowej powierzeni mięśni piszczelowych od góry do dołu ruchem posuwistym powoduje toniczn ft/bietowe zgięcie palucha (ryć. 142).

V. 13.Badanie unaczynienia kończyny górnej ()bserwacja unaczynienia kończyny górnej jest najprostszym sposobem occr j.ikości krążenia obwodowego. Wyróżniamy kilka podstawowych prób badani P r ó b a elewacyjna (ryć. 143)

*— polega na obserwacji zabarwienia skory ręki opuszczonej wzdłuż ciała i /iniany tego zabarwienia z chwilą uniesienia ręki. Uniesienie ręki z prawi (iłowym unaczynieniem powoduje s/.ybkie zapadnięcie żył bez zmiany /.ibarwienia skóry. Zasinienie ręki ustępuje po jej uniesieniu; świadczy to o umiarkowanym zastoju i dobrej drożności układu żylnego. UtrzymyRyć. 14.1.T0M wanie się zasinienia podczas elewacji clcwucji kończyny jest wykładnikiem trwałego zastoju żylnego. P r ó b a t e r m i c z n a - rękę badanego umieszczamy pod strumieniem zimnej wody. W przypadku zaburzeń naczynioruchowych (np. choroba Raynauda) następuje zblednięcie palców i pojawia się ból. Zmiany te ustępują z chwilą ogrzania ręki pod li mieniem ciepłej wody. Gdy czynność naczynioruchowa jest

prawidłowa, żmii temperatury strumienia wody nie powoduje zaburzeń. Ten sposób jest bań przydatny w różnicowaniu choroby Raynauda z zespołem kanału nadgajl (próba termiczna jest ujemna). P r ó b a Allena (ryć. 144) - służy do oceny drożności tętnic przedramiei Wykonuje się ją w ten sposób, że polecamy choremu kilkakrotnie zacisnąć pi< Badający w tym czasie zaciska palcami obu rąk tętnicę promieniową i łokcie chorego tuż powyżej nadgarstka. Następnie polecamy choremu otworzyć r i utrzymać ją rozluźnioną. Terapeuta zwalnia nacisk np. z tętnicy promienie i określa po ilu sekundach pojawiło się zaróżowienie promieniowej części r W podobny sposób bada się drożność tętnicy łokciowej. Gdy przestaniemy n skać tętnicę zbledniecie zniknie po 2-3 sekundach.

cm, na lędźwiowy 19 cm. Łączna długość części kostnej stanowi trzy

Ryć. 144. Próba Allena do określenia drożności tętnic łokciowej i promieniowej

Próba z a c i s k a n i a p ięści polega na tym, że choremu polecamy unieść wysoko ponad głowę ręce i kilkakrotnie (5-10-krotnie) zaciskać pięści, a następnie je otworzyć. Zblednięcie ręki po stronie chorej utrzymuje się dłużej niż po stronie zdrowej.

9.14.Badanie unaczynienia kończyny dolnej P r ó b a p o z y c y j n a wg R a t s c h o w a - choremu leżącemu tyłem polecamy unieść wyprostowane kończyny dolne pod kątem około 90° i w ciągu 2 minut wykonywać ruchy zginania grzbietowego i podeszwowego stóp. W niedrożności tętniczej w czasie tej próby występuje zblednięcie palców oraz stopy chorej kończyny. Po wykonaniu próby pozycyjnej poleca się choremu opuścić kończyny. Notuje się czas, w którym pojawia się zaczerwienienie skóry stóp oraz czas wypełnienia się krwią żył stóp i podudzi. W warunkach fizjologicznych za-; czerwienieni skóry stóp pojawia się w ciągu około 7 sekund, a wypełnienie jej! żył do 15 sekund po opuszczeniu kończyn dolnych. Przy niewydolności tętniczej po opuszczeniu kończyny dolnej wypełnienie krwią żył i zaczerwienienie skóry opóźnia się i występuje po upływie 20 sekund.

9.15.Badanie kręgosłupa 9.15.1. Topografia kręgosłupa Długość kręgosłupa, który stanowi trzon tułowia u dorosłego mężczyzny, wynosi średnio około 60 cm, z czego na odcinek szyjny przypada 12 cm. na piersiowy 29

i /warte, a długość krążków iniedy.ykrcgowych jedną c/wartą kręgosłupa. ( slajac proporcjami - odcinek s/.yjny stanowi 20%, odcinek piersiowy - 50% v uiek lędźwiowy - 30% długości kręgosłupa. Badanie kręgosłupa ułatwiają tzw. topograficzne punkty orientacyjne: • kręg szyjny Cl leży w odległości 1-2 cm poniżej poziomu wyrostka st watego, • wyrostek poprzeczny kręgu szyjnego C6 znajduje się na wysokości cl stki pierścieniowatej krtani, • kręg szyjny C7 posiada najbardziej wystający wyrostek kolczysly, • kręg piersiowy Th2 usytuowany jest na wysokości wcięcia szyjnego i jeści mostka, • kręg piersiowy Th3 mieści się na wysokości grzebienia łopatki, • kręg piersiowy Th7 położony jest na wysokości dolnego kąta łopatki, • kręg piersiowy Th9 znajduje się na wysokości podstawy wyrostka mi< kowatego, • kręg lędźwiowy L2 jest usytuowany na wysokości najniższej części żebrowego, • kręg lędźwiowy L4 mieści się na linii grzebieni biodrowych, • kręg krzyżowy S2 występuje na wysokości kolca biodrowego tylnego nego, • szczyt kręgów guzicznych leży na wysokości guzów kulszowych. Pomiarów symetrii dokonujemy mierząc obustronnie obwód klatki picrni (ewentualnie brzucha) od linii środkowej przedniej do tylnej - na oznuczo wysokościach. Powtarzanie pomiarów powinno się odbywać na tej samej v kości i w podobnej fazie oddechowej klatki piersiowej.

9.15.2. Orientacyjne badanie ruchomości kręgosłupa Celem ogólnego poznania ruchomości kręgosłupa przeprowadzamy bai orientacyjne. Badany wykonuje skłon w przód i w tym czasie obserwuje m chowanie się linii wyrostków kolczystych kręgów. Przy skłonie w przód p dłowo ukształtowany kręgosłup tworzy łukowate wygięcie, a wyrostki kole oddalają się od siebie równomiernie. W przypadku ograniczenia ruchomości gosłupa nie widać jego łukowatego wygięcia, a odcinek usztywniony jest pl Przy bocznym skrzywieniu kręgosłupa piersiowego - przebiegającym ze sk niem kręgów — obserwujemy przy skłonie w przód wyraźny garb żebrów stronie wypukłej skrzywienia. U chorego z bocznym skrzywieniem kręgosłupa w odcinku ledżwio skręcone trzony i wyrostki kręgów uwypuklają przy skłonie w przód mieśn wał lędźwiowy po stronie wypukłej skrzywienia.

U zdrowych prostowanie odbywa się równomiernie we wszystkich odcinkach kręgosłupa i na całej jego długości. Przy ograniczonej ruchomości kręgosłupa chory prostuje najpierw odcinki zdrowe powyżej i poniżej odcinka usztywnione go, a dopiero po tym doprowadza cały kręgosłup do pionu. Przy pochylaniu si<; na bok linia wyrostków kolczystych tworzy łuk. Odchylenia od tej linii świadc/;i o ograniczeniu ruchomości odpowiedniego odcinka kręgosłupa. Człowiek zdrowy podnosząc przedmiot z podłogi wykonuje tę czynność sprawnie, nie oszczędzając kręgosłupa, natomiast chory z ograniczeniem ruchomości kręgosłupa niekiedy przy pochylaniu opiera się ręką o udo. Polecamy choremu wykonać skłon tułowia w bok, odchylić się do tyłu, skręcić tułów w lewo i w prawo, a głowę w przód, w tył, w bok, a także ruchy skręcające głowy i szyi w lewo i w prawo. Ruchomość kręgosłupa jest sumą zakresu ruchów poszczególnych jego seg mentów ruchowych, będących jednostkami autonomicznymi i funkcjonalny Funkcje kręgosłupa są więc łańcuchem funkcji poszczególnych jego segmentów W praktyce najczęściej oceniamy pośrednio ruchomość poszczególnych cinków kręgosłupa mierząc odległość między ogólnie przyjętymi punktami ko nymi w pozycji wyjściowej badanego i po wykonaniu przez niego określoneg maksymalnego ruchu. Pomiary zakresu ruchów kręgosłupa mają duże znaczenie praktyczne, że nie są one precyzyjne. Istotne jest porównanie wyników pomiarów wstępny i kontrolnych. Mniejsze znaczenie ma natomiast ścisłe uwzględnianie norm prawidłowego zakresu ruchów kręgosłupa, podawanych różnie przez poszc gólnych autorów. Ruchomość kręgosłupa zależy bowiem od wielu czynniki takich jak: wiek, poziom ogólnej sprawności i wydolności fizycznej, rodzaj konywanej pracy, stan odżywienia itp. Poniżej opisano sposób pomiaru zakresów ruchu kręgosłupa taśmą centy: trową. Zakres ruchów kręgosłupa można mierzyć również używając kątomi różnej konstrukcji. Badając kręgosłup w pozycji stojącej u chorego ze skróceniem kończyny nej należy zawsze wyrównać długość kończyn, podkładając pod stopę nogi szej deseczkę, aż do osiągnięcia poziomego ustawienia miednicy, tj. do cłr ustawienia kolców biodrowych przednich górnych na linii poziomej.

9.15.3. Pomiar zakresów ruchu kręgosłupa taśmą centymetrową Odcinek szyjny Z a k r e s z g i n a n i a g ł o w y i s z yi w p r z ó d i w t y ł mierzymy stępująco: u badanego w postawie stojącej, patrzącego wprost przed siebie, rżymy odległość między guzowatością potyliczną zewnętrzną i końcem ka kolczystego C7. Jest to odległość, która przy maksymalnym zgięciu

, w vi w przód zwiększa si? średnio o 4-5 cm, a przy maksymalnym odchyleń Kluwy i szyi w tył zmniejsza się średnio o 4-6 cm. Zakres tych ruchów nui/. ..kirślać również mierząc odległość najniższego punktu bródki od dna wcic< »/v| nego rękojeści mostka, przy maksymalnym zgięciu głowy i szyi w pr/.ód 01 odchyleniu do tyłu (ryć. 145). U zdrowych, przy maksymalnym zgięciu gło> M/y i w przód podbródek dotyka rękojeści mostka, a przy maksymalnym odcłi Iriuu do tyłu - głowa ustawia się horyzontalnie. / a k r e s z g i n a n i a g ł o w y i s z yi w b o k , w l e w o i w p r a v
Ryt. 145. Orientacyjne badanie kręgosłupa: a - guzowatość potyliczna zewnętrzni; b -nieć wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego; c - koniec wyrostka kolczyticgo l kr?| piersiowego; d - punkt leżący 30 cm poniżej punktu c; e - punkt leżący 10 cm powyź punktu f; f - połączenie lędźwiowo-krzyżowe (tj. przecięcie się linii wyrostków kolei; tlych kręgosłupa z linią poziomą łączącą kolce biodrowe tylne górne); g - punkt leżąc: «m poniżej punktu f; h - najniższy punkt bródki; i - szczyt wyrostka barkowego topili j dno wcięcia szyjnego rękojeści mostka; k - środek wyrostka mieczykowatego mort

(ryć. 145). Należy uważać, aby ruchy te odbywały się ściśle w płaszczyźnie czołowej. U zdrowego człowieka odległość ta zmniejsza się średnio o 4-5 cm. Za k r e s s kr ęc e n ia g ł o w y i s z yi w l e wo i w p r a w o określamy mierząc odległość między najniższym punktem bródki a szczytem wyrostka barkowego łopatki, u badanego patrzącego wprost przed siebie oraz po wykonaniu przez niego maksymalnego skrętu głowy. Przy maksymalnych ruchach skręcania odległość między tymi punktami zwiększa się średnio o 6,5 cm (ryć. 145). Pozycją wyjściową dla pomiaru zakresu ruchów skręcania głowy i szyi jest siad na krześle i chwyt rękami za brzegi siedzenia krzesła. Ta pozycja przyczynia się do stabilizacji obręczy barkowej. Obserwujemy również czy badany może swobodnie wysuwać głowę do przodu i ją cofać. Odcinek piersiowy W praktyce trudno jest ściśle odróżnić ruchy w odcinku piersiowym kręgosłupa od ruchów w odcinku lędźwiowym. Istnieją jednak metody pozwalające na pomiar zakresu ruchów w poszczególnych odcinkach. Zakres zginania w odcinku piersiowym k r ę g o s ł u p a mierzą Otto i Wurm oznaczając u badanego w postawie stojącej dwa punkty: pierwszy - koniec wyrostka kolczystego Thl, drugi -leżący na kręgosłupie 30 cm poniżej pierwszego (ryć. 145). Przy maksymalnym skłonie tułowia w przód, przy wyprostowanych kończynach dolnych, _ Ji

r

''

.

•

Ryć. 145. Orientacyjne badanie kręgosłupa: l — punkt położony prostopadle nad punktem ł na wysokości wyrostka mieczykowatego mostka; ł - szczyt grzbienia \ biodrowego

>

odległość ta zwiększa się u zdrowych średnio o 2-3 cm. Wydaje się jednak, że branie pod uwagę odległości 30 cm poniżej końca wyrostka kolczystego Thl zarówno u ludzi wysokiego, jak i niskiego wzrostu nie jest dokładne, dlatego też lepiej jest oznaczyć dwa następujące punkty: koniec wyrostka kolczystego Thl i koniec wyrostka kolczystego Thl2. Odcinek piersiowo-Iędźwiowy Z ak r es z g i n a n i a w b o k w o d c i n k u p i e r s i o w o - l ę d ź w i o w y m k r ę g o s ł u p a w l ew o i w p r a w o mierzą Moll i Wright następująco: na bocznej powierzchni tułowia pacjenta oznaczają jeden punkt na szczycie grzebienia biodrowego i drugi punkt położony prostopadle nad pierwszym, na wysoko-

, i wyrostka mieczykowatego mostka (ryć. 145). Przy maksymalnym /gic< .-. łnik odległość międ/y tymi punktami zmniejsza się średnio o 5-6 cm. Do pomiaru zakresu ruchów zginania w bok w odcinku piersiowo-lcd/w * \ ni kręgosłupa pozycją wyjściową jest siad na taborecie ze stopami /ac/cp tu im o jego nogi, celem stabilizacji miednicy. /a k r e s ruchów skręcania w odcinku piersiowo-ledfcwi w v i i i k r ę g o s ł u p a w lewo i w p r a w o określa Pavelka mier/«c od głosć między punktami oznaczonymi na końcu wyrostka kolczystego 1.5 i «lnuwcięcia szyjnego rękojeści mostka, u badanego w pozycji wyj£ck» <w siadzie) i po dokonaniu przez niego maksymalnego skrętu tułowia; odlcgł< i.i /większa się wówczas o 7 cm (ryć. 145). < )ck inek lędźwiowy /a k r e s zginania w p r z ó d w o dcin ku l ę d ź w i o w y m k r ę g i ł u p a mierzy się obecnie najczęściej zmodyfikowaną m e t o d ą S c h o b c n o/naczając u badanego w postawie stojącej 3 punkty: • pierwszy na wysokości połączenia lędźwiowo-krzyżowego, tj. na przet ciu się linii wyrostków kolczystych kręgosłupa z linią poziomą łąc/J kolce biodrowe tylne górne (nad tymi kolcami widoczne są w skór/c c rakterystyczne dołeczki), • drugi 10 cm powyżej pierwszego, • trzeci 5 cm poniżej pierwszego. Badany wykonuje maksymalny skłon tułowia w przód przy w y prosto w un; kończynach dolnych i wówczas mierzymy odległość między punktami pici s/yrn i trzecim, która u osób zdrowych zwiększa się średnio o 7 cm (ryć. 145 Zakres zginania w pr zó d w odcinku l ę d ź w i o w y m k r ę g s ł u p a wg S c h o b e r a ( I I s p o s ó b ) - polega na obserwacji oddalania wyrostków kolczystych w części lędźwiowej kręgosłupa. W tym celu znakuje dcrmografem koniec wyrostka kolczystego LI i koniec wyrostka kolczystego l l*r/.y maksymalnym skłonie odległość między tymi punktami u osób zdrów; /.większa się średnio o 4-6 cm. Z a k r e s r u c h ó w s k r ę c a n i a w o d c i n k u l ę d ź w i o w y m krej s ł u p a w lewo i w prawo oznacza Pavelka mierząc odległość między konc wyrostka kolczystego L5 i punktem oznaczonym na środku wyrostka mieczy watego mostka (ryć. 145). Odległość ta zwiększa się u zdrowych przy maksyrr nym ruchu skręcania średnio o 6 cm. Pozycją wyjściową do tego pomiaru j siad na taborecie ze stopami zaczepionymi o jego nogi, celem stabilizacji miedni Ruchy kręgosłupa wchodzą w skład ruchów tułowia. Duża cześć ruchów i nania do przodu i obrotowych tułowia w pozycji stojącej odbywa się w stawi biodrowych (ok. 90°). Badany stojąc z nogami wyprostowanymi w kolanach l że dotknąć palcami podłogi mimo zupełnej sztywności kręgosłupa, jeśli ty

stawy biodrowe są swobodne, mięśnie kulszowo-goleniowe wystarczająco elastyczne; stawy kolanowe mogą się nieco wygiąć ku tyłowi (przeprosi). Przed badaniem kręgosłupa konieczne jest zatem zawsze zbadanie ruchów barków i bioder. Badanie samego kręgosłupa powinno się odbywać (jak już wcześniej wspomniano) w różnych pozycjach: w siadzie, pozycji stojącej i w klęku. Pomiary ruchów tułowia Pochylenie tułowia do przodu można mierzyć odległością - w centymetrach palców rąk od podłogi (pomiar P-P, już opisany) lub oznaczając najniższe miejsce na goleniach, do którego badany może sięgnąć swymi palcami. Klinicznym testem pochylenia tułowia w bok jest oznaczenie wysokości do jakiej ręka może sięgnąć kierując się w stronę kolana danej strony.

9.15.4. Testy czynnościowe stosowane do badania kręgosłupa R o z c i ą g l i w o ś ć k r ę g o s ł u p a badamy najczęściej s p os ob e m Men-n e 11 a (ryć. 146). Badany siedzi na niskim stołku starając się jak najbardziej rozluźnić mięśnie. Terapeuta staje z boku, opiera swoją stopę na stołku za chorym i obejmuje jego głowę układając ręce pod potylicą i brodą. Opierając się łokciem na swoim kolanie badający unosi głowę chorego.

Ryć. 146. Badanie rozciągliwości kręgosłupa sposobem Mennella

Sposób b a d a n ia p o d a n y p r z e z Menarda ułatwia sprawdzenie prawidłowej ruchomości kręgów (ryć. 147). Badany leży tyłem na twardym podłożu, starając się jak najbardziej rozluźnić mięśnie. Terapeuta wsuwa rękę

ułożoną płasko i zwrócony dłonią, ku górze pod plecy badanego. Pr/y prawi we j ruchomości kręgów nacisk opuszkami palców na wyrostki kolc/ystc po ilu je wyraźne ich poddawanie się uciskowi. W razie ograniczenia ruchom kicgosłupa naciskający pa let unosi nie poszczególny kręg, lecz cały odcinek kręgosłupa. Powyższe ba danie jest bardzo ważne w przypadkach bocznych skrzywień kręgosłupa, po nieważ pozwala na ocenę ograniczenia ruchomości kręgów w obrębie skrzy wienia, a tym samym daje Ryc 147 Badanie bolesności odcinkowej krcgonłu wskazówki co do rokowasposobem Mćnarda nią i leczenia. B o l e s n o ś ć u c i s k o w ą k r ę g ó w badamy pośrednio przez ucisk rck wyrostki kolczyste lub na szczyt głowy. Ucisk wywołuje ból w zmienionym < robowo kręgu, a chory chcąc uniknąć bólu odruchowo ugina kolana. Jcsl lo o b j a w s z c z y t o w y. „ L e w a d a " (ryć. 148) to próba polegająca na unoszeniu przez terapeutę kończyn dolnych równocześnie u chorego leżącego na brzuchu. Boleftnoić | tej próbie wskazuje przede wszystkim na zaburzenia odcinka lędźwiowego gosłupa. To badanie wymaga znacznego wysiłku ze strony badającego. Do jest wtedy oprzeć własne kolano na kozetce i w ten sposób ustabilizować jx

Ryć. 148. Badanie „lewady": a - unoszenie kończyn dolnych w ułożeniu badanego na brzuchu; b - unoszenie tułowia za pomocą wyprostowanych kończyn górnych

O b j a w L a s s e q u e ' a dodatni wskazuje na uciskową pr/yc/ync M 1'i/y tyłoprzemieszczcniu jądra mia/.dżystego (bolesność uciskowa pni ncrsv
a

we własnego ciała. Znacznie wygodniej przeprowadza się „lewadę" poprzez unoszenie kończyn górnych chorego. Przy tej metodzie trzyma się uniesione kończyny górne chorego na wysokości stawów łokciowych prostując tułów, co powoduje grzbietowe zgięcie lędźwiowego odcinka kręgosłupa. G iętk o ś ć kr eg o słup a (ryć. 149) badamy w klęku podpartym. Pacjent klęcząc wspiera się na obu rękach, łokcie ma wyprostowane. Polecamy mu kolejno wykonać: „wklęsłe lędźwie" - kręgosłup zapada się, a potem „koci grzbiet", przy którym lędźwie uwypuklone są ku tyłowi. kompensuje je bowiem i dzięki temu chory może trzymać kończyny dolne płasko na stole.

Ryć. 149. Badanie giętkości kręgosłupa w klęku podpartym: naprzemienne wyginanie kręgosłupa z lordozy w kifozę totalną

B a d a n i e u t r w a l o n e j l o r d o z y l ę d ź w i o w e j - pacjent leży tyłem, a terapeuta wsuwa rękę pomiędzy lędźwie a stół. Jeżeli w tej pozycji pacjent ugina kolana i biodra - lordoza giętka znika, a utrwalona nie. Nadmierna lordoza lędźwiowa u badanego leżącego na wznak budzi podejrzenie przykurczu biodra,

Ryć. 150. Trzy sposoby badania objawu Lasseque'a

Objaw Foriestiera -w przypadku sztywności kręgosłupa przy skk bocznym, mięśnie po stronie wklęsłości łuku napinają się. Napięcie mi< stwierdza się palpacyjnie.

9.16.Badanie stawu kolanowego

a

b

Staw kolanowy jest największym i najbardziej złożonym stawem u człowic ka, a zarazem bardzo ważnym elementem narządu ruchu. Jest to staw zawiaso wy, którego główką są kłykcie kości udowej, natomiast panewkę stanowią kłykcie kości piszczelowej: z przodu stawu występuje rzepka. W tym stawie wykonuje się zasadniczo ruchy zgięcia i prostowania, a po zgięciu kolana do 90° i rozluźnieniu więzadeł pobocznych możliwa jest rotacja podudzia po około 5° w lewo i w prawo. Stabilność kolana zapewniają silna i obszerna torebka stawowa, więzadła'boczne, krzyżowe oraz otaczające staw mięśnie i ścięgna. Badanie kolana przeprowadza się wg poniższego schematu.

9.16.1. Badanie skóry Ten rodzaj badania pozwala nam wyrobić sobie pogląd na ostrość przebiegu procesów chorobowych. Zwiększona ciepłota miejscowa, przekrwienie, wygładzanie fałdów, napięcie skóry towarzyszą ostrym procesom zapalnym. W przypadkach zapalenia kaletek (podrzepkowej, przedrzepkowej) objawy chorobowe są zlokalizowane w dole podkolanowym, a gdy proces umiejscowiony jest w stawie - objawy są rozlane i obejmują zachyłek nadrzepkowy oraz cały obwód kolana. Podostrym zapaleniom i odczynom wysiękowym stawu (np. pourazowym) towarzyszy mały odczyn ze strony skóry, ciepłota jest nieznacznie podwyższona. W gruźlicy kolana skóra w jego okolicy może być pogrubiała i ujęta w palce daje grubszy fałd niż po stronie zdrowej (objaw A lek s andr o wa). W poważniejszych uszkodzeniach stawu, złamaniach i po urazach bezpośrednich występują wybroczyny. Uraz bezpośredni może spowodować uszkodzenie tkanki podskórnej, kaletki, powięzi, nie naruszając skóry. W takim przypadku wyczuwa się przerwę podskórną w ciągłości tkanki w postaci rowka, dołu itp.

Ryć. 151. Badanie obecności wysięku w stawie kolunow a tętnienie płynu przy opukiwaniu; b - balotowanie r/c

9.16.3. Badanie powierzchni stawowej rzepki Przeprowadzamy u pacjenta leżącego na plecach (kończyny dolne są, roa /.nione i znajdują się w pozycji zerowej). Masażysta spycha dystalnie rzep a badany napina mięsień czworogłowy uda. Ruch rzepki powinien być ługod ślizgowy. Palpacyjnie nie stwierdza się tarcia, trzeszczenia np. z powodu chro watości powierzchni stawowej. Jeżeli test jest dodatni, w trakcie Ryć. 152. Badanie powierzchni stawowej rzepki

9.16.2. Obrysy stawu kolanowego Ulegają zatarciu już po pojawieniu się niedużej ilości płynu w stawie. Po uciśnięciu jedną dłonią zachyłka nadrzepkowego, a drugą - obszaru ciałka tłuszczowego wypiera się płyn do okolicy między rzepką a kłykciem kości udowej i tu można dwoma palcami wskazującymi wyczuć chełbotanie (ryć. 151 a). Większa ilość płynu (około 20 ml) wywołuje już balotowanie rzepki, która po uciśnięciu zagłębia się w kierunku dołu międzykłykciowego (ryć. 151 b). Silne wypełnienie stawu powoduje ustawienie kolana w lekkim zgięciu, wyraźne uwydatnienie zachyłków; torebka przy dotyku jest twarda, balotowanie rzepki może nie wystąpić.

badania pacj skarży się na ból (ryć. 152). W badaniu klinicznym chorzy narzekają na ból czuwany podczas wchodzenia po schodach, wstawania z krzesła itp.

9.16.4. Badanie więzadeł stawu kolanowego Badamy w następującej kolejności: 1. szukanie punktów bolesnych w miejscach przyczepu więzadeł oraz na wy sokości szpary stawu, 2. badanie ruchów bocznych przy „zamkniętym" kolanie (pełen wyprost) 3. badanie ruchów bocznych przy zgięciu kolana do 20°, 4. badanie ruchów rotacyjnych przy kolanie zgiętym do około 60°, 5. badanie ruchów szufladkowych przy kolanie zgiętym do kąta prostego i rozluźnionych mięśniach. B o le s n oś ć p r z yc z e p u w i ę z a d ł a do koś c i dowodzi świeżego lub przebytego uszkodzenia, natomiast bolesność na wysokości szpary stawowej może występować również w skręceniu, uszkodzeniu łąkotki i w zlokalizowanych procesach zapalnych. Podczas badania w i ęz a de ł p o b o c z n yc h s t a w u k o l a n o w e g o -piszczelowego i strzałkowego, polecamy pacjentowi położyć się na plecach i badaną kończynę dolną zgiąć w stawie kolanowym. Badając więzadło poboczne piszczelowe stabilizujemy podudzie jedną ręką. Drugą rękę przykładamy dookoła stawu kolanowego w ten sposób, aby kłąb kciuka był skierowany przeciwko kłykciowi bocznemu kości udowej. Wówczas spychamy podudzie na zewnątrz, czyli odwodzimy przy jednoczesnym przemieszczaniu stawu kolanowego do środka (ryć. 153a). Palpacyjnie staramy się ocenić szparę po przyśrodkowej stronie stawu kolanowego. Zwiększenie szpary świadczy o niestabilności przyśrod-

i.iwi-j stawu kolanowego w wyniku us/.kodzenia (naciągnięcia lub /ĆPA'ani i .«. n;/;ulła pobocznego pis/c/.elowego. Badając stabilność boczną stawu kolanowego (więzadła pobocznego strzałki *(•)'.<)) spychamy staw kolanowy bocznie przy jednoczesnym przemieszczeni podudzia do środka (ryć. 153b). Ponownie oceniamy palcami szczelinę boczi »i.iwu kolanowego. W przypadku jej zwiększenia mówimy o niestabilności boć m-| stawu kolanowego w wyniku uszkodzenia więzadła pobocznego str/ałkowcg B ad an i e r u c h ó w s z u f l a d k o w yc h , czyli więzadeł krzyżowych prz ilnich i tylnych, przeprowadzamy u chorego leżącego tyłem. Badana końc/.yi łlolna jest zgięta w stawie kolanowym pod kątem ok. 90°, a stopa oparta o pódl /<• Terapeuta siada na stopie badanej kończyny zapewniając stabilizację pod
9.16.5. Badanie łąkotek

Ryć. 154. Badanie ruchów szufladkowych

Polega na stosowaniu wielu testów ułatwiających rozpoznanie objawów kotkowych, choć - co trzeba z naciskiem podkreślić, żaden z nich do końca daje pewności co do uszkodzenia łąkotek. Najpopularniejsze testy to: Tes t A p p l e y a - pacjent leży przodem, badana kończyna dolna Zgi w stawie kolanowym pod kątem 90°. Silno stabilizujemy udo; naciskamy na | tę, co powoduje kompresję łąkotek przyśrodkowej i bocznej. Następnie roluje podudzie na zewnątrz i do wewnątrz - test kompresyjno-rotacyjny (ryć. ISSl Ryc. 153. Badanie niestabilności stawu kolanowego: a - niestabilności przyśrodkowej; b - niestabilności bocznej

Podobnie postępujemy przeprowadzając test dystrakcyjno-rotacyjny. Sttl żując udo wykonujemy trakcję (odciągnięcie) podudzia przy jednoczesnej rot zewnętrznej i wewnętrznej (ryć. 155b),

Ból przy rotacji zewnętrznej świadczy o uszkodzeniu (zarówno w kompresji, jak i dystrakcji) łąkotki przy środkowej, a w trakcie rotacji wewnętrznej o uszkodzeniu łąkotki bocznej.

Ryć. 155. Test łąkotkowy Apleya: a - kompresyjno-rotacyjny; b - dystrakcyjno-rotacyjny

l r s t B o h ler a badanie , "lr)',a na wywołaniu odruchu u iłowego na poziomie uszkodzone] ł. \kotki podczas próby zwężeni. t odpowiedniej części szpary i u w owej. W przypadku uszkołl/rnia łąkotki przyśrodkowej * s konujemy ruch przywodzenia golmi, a przy uszkodzeniu boczruch ne odwodzenia (ryć. 157).

9.16.6. Badanie ciała tłuszczowego Hoffy Pacjent odczuwa ból w przednim przedziale stawu, często po |r j',o zewnętrznej stronie i zawsze /wiązany jest on z wysiłkiem fi/\Y/,nym, a ustępuje w spoczynku. Ból nasila się przy pełnym wyproście kolana, ustępuje Tes t McMurraya -jest testem zgięciowo-rotacyjnym. Przy testowa łąkotki przyśrodkowej wykonujemy rotację zewnętrzną podudzia, z równocs snym prostowaniem kolana (ryć. 156). W przypadku uszkodzenia pojawia ostry ból po wewnętrznej stronie stawu, połączony z uczuciem przeskakiw* ciała wolnego. W uszkodzeniach tylnej części łąkotki objaw bolesnego przes___ kiwania występuje przy dużym zgięciu kolana, dodatni objaw w fazie końców* prostowania goleni świadczy o uszkodzeniu przedniego rogu łąkotki.

Ryć. 157. Test łąkotkowy Bohlcrn; a - przyśrodkowy; h boc/ny

w zgięciu. Klinicznie stwierdza »ię ból, n wielki obrzęk i uwypuklenie skóry po c stronach więzadła właściwego rzepki (w % proście) (ryć. 158). Przy zgięciu kolana w puklenie wyraźnie ustępuje, jeśli nie Jetl faza ostra, kiedy obrzęk maskuje przesuwa się poduszeczki tłuszczowej. Wysięk w i wie jest zazwyczaj niewielki.

9.16.7. Badanie zawartości dołu po kolanowego

Ryć. 156. Test łąkotkowy McMurraya

Ryć. 158. Badanie ciała tłuszczowego

Horry

Badany leży przodem na kozetce - U peuta odciąża jego podudzie na przedran niu w lekkim zgięciu dla wyłączenia mi< tylnej grupy uda i palpacyjnie określa zav tość dołu podkolanowego (ryć. 159).

W przypadku patologii chory skarży się na ból, tkliwość, osłabienie lub męczenie stawu kolanowego; niekiedy ma uczucie sztywności stawu lub utyka. Okresowo pojawia się w dole podkolanowym obrzęk lub namacalny miękki twór, który jest sprężysty, najbardziej widoczny w pełnym wyproście stawu kolanowego. Duży guz zazwyczaj ogranicza zgięcie stawu.

10. KINEZYTERAPIA Wstęp

Ryć. 159. Badanie wartości dołu podkolanowego w lekkim zgięciu stawu kolano-] wego

Kinezyterapia stanowi najważniejszą część składową postępowania rchłi tacyjnego. Wykorzystanie ruchu wymaga znajomości procesów fizjologic/Ji jakie zachodzą w organizmie pod wpływem jego działania. Procesy te opi< się na funkcjach odruchowych układu nerwowego i mechanizmie odczynu t kowego. Odczynem określamy sumę reakcji fizjologicznych tkanek na i czynnik. Aby wywołać trwałe zmiany w organizmie, podnieść jego sprawność i w3 ność, nie wystarczy jednorazowe wywołanie odczynu. Efekty trwałe (cho< dane raz na zawsze) wymagają treningu, czyli systematyczności. Cwic/cni chowe wspomagają, a niekiedy nawet determinują takie mechanizmy obr ustroju, jak: kompensacja, regeneracja i adaptacja, które są warunkiem zach< nią zdrowia człowieka. Treści zawarte w niniejszym rozdziale nie wyczerpują wszystkich imol elementów kinezyterapii. Celem tego rozdziału jest zapoznanie czytelniku t ważniejszymi jej składowymi, dlatego omówiono tylko wpływ na tkanki i n dy, systematykę ćwiczeń leczniczych i wybrane metody terapeutyczne. W
10.1. Wpływ ruchu na tkanki i narządy Wpływ ćwiczeń fizycznych na organizm człowieka należy rozpatr z uwzględnieniem kilku aspektów, zależy on bowiem od szeregu czynników kich jak: • rodzaj ćwiczeń, • ich zasięg i intensywność, • sposób ich przeprowadzania, • wielkość zastosowanych obciążeń, • stan zdrowia ćwiczącego itp. Rozpatrując to zagadnienie możemy mówić o wpływie jednorazowo wył nych ćwiczeń oraz o wpływie całego cyklu treningowego. Należy tu odr zmiany lokalne od zmian ogólnoustrojowych. Za kryterium zmian ogólnoi jowych umownie przyjmujemy takie wysiłki, podczas których angażuje si<

ło 30% i więcej masy mięśniowej. Inne kryterium, to wyraźne podwyższenie poziomu częstości skurczów serca i częstości oddechów. Poniżej podano ważniejsze informacje o wpływie ćwiczeń fizycznych na organizm ludzki z uwzględnieniem narządu ruchu i wybranych narządów wewnętrznych.

10.1.1. Układ kostny Układ kostny stanowi funkcję podporową i ochronną organizmu. Pełni rolę biernego narządu ruchu, niemniej jednak podczas systematycznie uprawianych ćwiczeń fizycznych, w tkance kostnej zachodzą dość istotne zmiany. Kość jest żywą tkanką, podlegającą ustawicznej przebudowie, wymianie soli mineralnych, modelowaniu i przystosowywaniu do aktualnej sytuacji biomechanicznej, biologicznej - zależnie od potrzeb ruchowych i obciążenia narządu ruchu. Bodźcem do wzmacniania kości i odkładania soli mineralnych jest przerywany ucisk mechaniczny i rozciąganie, zachodzące podczas ruchu. Przede wszystkim systematyczny trening przyspiesza i reguluje prawidłowy rozwój kości, szczególny wpływ ma na ich długość i grubość. Zmiany potreningowe oddziałują także na strukturę tkanki kostnej (zwiększa się warstwa substancji zbitej i ilość osteonów) oraz na skład chemiczny kości (zwiększa się ilość substancji organicznych i soli mineralnych). Ogólne prawa rządzące rozwojem kości sprowadzić można do stwierdzenia, że zarówno nadmierny ucisk, jak i jego brak powodują zahamowanie wzrastania kości; jest to prawo Delpecha-Wolffa. Poza tym warunkiem prawidłowego rozwoju tkanki kostnej jest pełnowartościowe odżywianie, a zwłaszcza dostarczanie białka, soli mineralnych i witamin przy prawidłowej aktywności enzymatycznej i hormonalnej - zwłaszcza przysadki, gonad, tarczycy i przytarczyc. Te czynniki powodują, że kości stają się bardziej wytrzymałe i odporne na urazy mechaniczne.

10.1.2. Stawy Podobnie jak na kości, ćwiczenia fizyczne wywierają również znaczący wpływ na kształtowanie powierzchni stawowych. Sprawność stawu zależy od stanu chrząstki stawowej. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista, która pozbawiona jest unaczynienia i unerwienia. Odżywia się ona od strony stawu płynem stawowym, a z drugiej strony z naczyń krwionośnych podchrzęstnej warstwy kości. Warunkiem dobrego stanu czynnościowego chrząstki stawowej jest zmiana ciśnienia i nacisku na powierzchnie stawowe (w podobny sposób działa gąbka w środowisku wodnym). Unieruchomienie (podczas urazu lub choroby) lub ograniczenie ruchomości stawu upośledza odżywianie chrząstki. Prawidłowa, gruba warstwa chrząstki szklistej sprawia, że siły nacisku na staw roz-

kł.ulajii się równomiernie na cała. powierzchnie, co działa umorty/.uji|co i wstrząsy. Stawy w swojej budowie posiadają także powierzchnie bez tkanki s/.klisti wy;ścielone błoną maziową. Błona maziowa resorbuje płyn stawowy, który li il.ic- dializatem krwi - odżywia chrząstkę i ułatwia poślizg powierzchni sław wych. Błona maziowa jest bardzo wrażliwa na czynniki szkodliwe, na ura/, / k.i/enia, przeciążenia itp. Kolejną ważną składową wpływu ćwiczeń fizycznych na staw jest odpowi dnia długość i elastyczność elementów okołostawowych (torebek i wiczad< ui aż ich wytrzymałość. Pozwalają one zatem na utrzymanie pełnego zakresu i i-ł w w stawie, a w przypadku jego ograniczenia - mogą wpłynąć na powiększ mc zakresu ruchu. Ruch działa korzystnie na omawiany aparat tylko w okrc&l nych granicach. Zarówno niedobór czy jednostronność ruchów, jak i pr/cciw nic tak jednorazowe, jak też długofalowe - mogą tu działać szkodliwie,

10.1.3. Układ mięśniowy Tkanka mięśniowa - dzięki zawartości specjalnego białka kurczliwego zv* ncgo aktomiozyną - charakteryzuje się kurczliweścią, która jest podstawą nici Białko to posiada zdolność zamiany energii chemicznej na mechaniczna.. Na p< stawie cech budowy i funkcji można rozróżnić u człowieka trzy zasadnie odmiany tkanki mięśniowej: • tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną, • tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną serca, • tkankę mięśniową gładką. Mięśnie szkieletowe (ryć. 160) stanowią największą masę tkankowa, orgai /.mu. Połączone z kośćcem za pomocą ścięgnistych przyczepów, kurcząc KIĆ f wodują ruch poszczególnych części ciała względem siebie, zmianę położeniu c ła, wykonywanie pracy, oddychanie i tym podobne funkcje życiowe. Czynne mięśni szkieletowych jest ściśle związana z ruchem zależnym od naszej woli. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana składa się z podłużnych komól /.wanych włóknami mięśniowymi, ułożonych równolegle. Włókna te, niewsp miernie długie w stosunku do grubości, osiągają długość wielu centymetrów pi grubości ok. 0,1 mm. Każde włókno jest otoczone cienką błoną zwaną sarkole mą (odpowiednik błony komórkowej) i zawiera liczne jądra oraz przebiegaj! w zarodzi (sarkoplazmie) kurczliwe włókienka - miofibrylle. Miofibrylle uło; ne w pęczki przebiegają wzdłuż całego włókna. Składają się one z prążków snych i ciemnych leżących na przemian (stąd nazwa mięśni poprzecznie prąil wanych). Skurcz mięśni szkieletowych poprzecznie prążkowanych przebił szybko, zależy od woli człowieka lub też odbywa się odruchowo.

Ryć. 160. Mięśnie powierzchowne ciała ludzkiego: a - strona przednia; b - strona tylna

Sarkoplazma zawiera barwnik mioglobinę oraz organelle komórkowe W saJ koplazmie znajdują się także kropelki tłuszczu i ziarenka glikogenu. Z wzajemnych proporcji wymienionych elementów wynika barwa mięśnia. Włókna zawie rające mało miofibrilii, a dużo sarkoplazmy mają barwę ciemną i noszą nazwę' czerwonych. Stosunek odwrotny daje włókno białe. U człowieka przeważam! J mięśnie mieszane. i Włókna mięśniowe mają złożony mechanizm przemiany materii, nastawiony na zamianę energii chemicznej na mechaniczną, która wyraża się ruchem lub zmianą napięcia. Kształt mięśni szkieletowych i układ jego włókien bywa bardzo rożny. W większości mięśni włókna przebiegają w linii prostej, czyli w linii siły mięśnia. Rozróżniamy również mięśnie płaskie (np. w powłokach brzucha) lub okrężne, do których należą mięśnie skórne, otaczające szparę oczną i szparę ustną.

Tkanka mięśniowa scua. podobnie jak tkanka mięśniowa s/kicictowa /budowana z włókien prą/kowanych poprzecznie. Włókna te jednak nie są r uoległe, lecz tworzą rozgałęzienia, którymi łączą się z włóknami sąsiednimi, • ha komórkowe znajdują się w środku włókien. Skurcze nie są zależne od i k /.łowicka. Jeżeli chodzi o mięśnie gładkie, to różnice histologiczne między nimi i i Miiami szkieletowymi polegają na braku poprzecznego prążkowania, gdy/ ,sai plazma włókien gładkich nie zawiera miofibrylli, a elementem kurczliwym NJ t a j miofilamenty. Posiadają one właściwości chemiczne zarówno aktyny, i miozyny. Mechanizm skurczu mięśni gładkich jest więc podobny do mech /.mu skurczu mięśni szkieletowych. Receptory tych mięśni reagują na wyciz ny zakończeń nerwów wegetatywnych, czyli na mediatory. Skurcze mięśni g kich są na ogół podobne do skurczów tężcowych mięśni szkieletowych, ale p biegają znacznie wolniej i każda faza skurczu mięśnia gładkiego jest o kilki /y dłuższa od odpowiedniej fazy skurczu mięśnia szkieletowego. Pod wpływem treningu zwiększa się masa mięśni. Przerost mięśni (hipci f ia) bywa szczególnie widoczny po treningu siłowym i szybkościowym. N tkanki mięśniowej może osiągnąć wówczas 50% masy ciała (normalnie 40%). Zwiększenie grubości mięśnia, a co za tym idzie - przekroju poprzeć go - podnosi jego siłę, która umożliwia mu pokonanie wicks/ego oporu /cv trznego. Do niedawna sądzono, że wzrost masy mięśniowej jest elektem wył nie pogrubienia włókna mięśniowego. Pojawiają się jednak opinie, że grul mięśnia powiększa się także przez wzrost liczebności włókien. Należy też nadmienić, że nie tylko bezwzględne możliwości Kiłowe tuj wa kiem, wyzwolonej siły. Istotne znaczenie ma tu koordynacja mięśniowo-nei wa. Dzięki treningowi zwiększa się liczba jednostek motorycznych i mięśnie cują lepiej. Ćwiczenia wywierają również korzystny wpływ na ukrwienie mieini, p co zwiększa się dostawa tlenu i składników odżywczych oraz szybciej są usi ne produkty szkodliwe - co ma miejsce szczególnie podczas ćwiczeń dynair nych. Podstawowe zmiany czynnościowe dotyczą zarówno siły mięśni, jal ich wytrzymałości. Mięsień posiada bowiem potencjalne możliwości rozwij obu tych cech, wobec czego podczas treningu wzrasta zarówno siła, jak i wył małość mięśni - jednak nigdy w równym stopniu. Decydującą role odgryw rodzaj zastosowanych ćwiczeń. Wzrost siły tkanki mięśniowej następuje przez wielokrotne użycie jej w nym wysiłku, podczas którego ładunek obciążenia przekracza jej dotychczai normę. Nazywamy to najczęściej „czynnikiem przeładowania". Przeładowali może mieć miejsce poprzez wzrost liczby powtórzeń danej czynności rucho oporu jaki świadomie zastosujemy lub też w wyniku zastosowania obu

czynników jednocześnie. Tkanka mięśniowa zwiększa nie tylko swoje rozmiary i rozwija sprawność, ale jednocześnie wzrasta jej siła. Krótkie wysiłki, wymagające maksymalnego zaangażowania danego mięśnia poprawiają jego sprawność w celu skutecznego wykonywania szybkich, krótkich i energicznych prac. Częste powtarzanie daje pełen zasób energii podczas większego i dłuższego wysiłku. W trakcie treningu oprócz rozwoju sprawności i siły mięśni, dochodzi także do wzrostu ogólnej masy mięśniowej. Jest to szczególnie przydatne do utrzymania prawidłowej postawy ciała. Osoba, która dysponuje odpowiednio rozbudowanym układem mięśniowym, aby zaspokoić swoje potrzeby używa tylko niezbędnych mięśni, podczas gdy mięśnie nie biorące udziału w danym ruchu pozostają w spoczynku (pozwala to mięśniom odpocząć i zregenerować siły). Bardziej wytrenowane mięśnie funkcjonują łatwiej i efektywniej niż niewytrenowane. Można powiedzieć, że kondycja i siła mięśniowa są bardziej związane z wielkością mięśnia, rozbudowaną poprzez wzmożoną aktywność fizyczną. Aby wykonać określone zadanie, tylko potrzebna paitia mię śni bierze w tym udział, a kiedy są one zmęczone, inne je zastępują. Dobrze przygotowany mięsień posiada większą rezerwę włókien niż słabiej przygotowany, a co za tym idzie - ma on lepszą kondycję. Oczywiście najkorzystniejsze efekty treningowe uzyskuje się poprzez systematyczne uprawianie aktywności fizycznej. Taki trening daje możliwość wykonywania stosunkowo ciężkich i trudnycli zadań przez dłuższy okres czasu bez wyraźnych oznak wyczerpania i zmęczenia. Jest to szczególnie ważne w naszym pospiesznym i pełnym obowiązków życiu, kiedy ludzie stawiają sobie coraz bardziej wygórowane wymagania i aby im sprostać, potrzebują zwiększać swoje możliwości kondycyjne. Ćwiczenia ruchowe nie tylko oddziałują na siłę i kondycję mięśni, również rozwijają Lub przywracają mięśniom zdolność reagowania na bodźce układu nerwowego, wpływaj ą na ich tonus oraz kształtują - a w przypadku upośledzenia -przywracają prawidłową czynność mięśni.

10.1.4. Układ krążenia W układzie krążenia ćwiczenia fizyczne powodują korzystne zmiany tak w stosunku do sarniego mięśnia sercowego, jak i sprawności krążenia obwodowego. W tym pierwsz:ym zakresie dochodzi przede wszystkim do hipertrofii mięśnia , sercowego, co daje większą siłę skurczu, a tym samym wzrasta pojemność wyrzutową serca. Serce bowiem powiększa się również proporcjonalnie do całej masy mięśniowej. Największy przyrost masy mięśnia sercowego następuje podczas wykonywania długotrwałych wysiłków. Z przyrostem mięśnia sercowego wiąże się także zwiększenie pojemności skurczowej serca. Charakterystyczną cechą wytrenowanego mięśnia jest większa pojemność minutowa serca, ułatwiająca lepsze zaopatrywanie pracujących tkanek w składniki odżywcze i tlen, a tak-

/e bardziej sprawne usuwanie produktów przemian tkankowych. W/.mocn serce ma możliwość bard/.ie j ekonomicznej pracy, co wiąże się ze zmniejsza r/.ęstości skurczów serca. Warto przy tym zauważyć, że wolniejsze tętno jednoczesnym powiększeniu pojemności skurczowej nie zmniejsza pojcmr minutowej serca. Pod wpływem ćwiczeń zwiększa się też przepływ wicnc i rezerwa wieńcowa, co daje z kolei większą gotowość do podejmowania w ków. W obrębie układu krążenia obwodowego ćwiczenia fizyczne wpływaj* datnio na jego wydolność - głównie w wyniku pracy pompy mięśniowej i s? go działania klatki piersiowej. Mogą one również sprzyjać rozwojowi k ni j ubocznego. Systematyczne uprawianie ćwiczeń fizycznych powoduje także dość isl /miany również we krwi, szczególnie w odniesieniu do jej objętości i skl 75% stanowi zwiększona objętość osocza, a pozostała część przypada na c/c ne ciałka krwi. Takie proporcje objętości krwi prowadzą do jej rozcieńcz gdyż obniżają stężenie hemoglobiny i liczby hematokrytowej we krwi. Obsc je się również obniżenie lepkości krwi, co łącznie z jej rozcieńczeniem zwi<; jej przepływ mięśniowy i usprawnia zaopatrzenie tlenowe tkanek w stresie trzymałościowym. Trening wpływa na zwiększenie czerwonych ciałek krwi do 6 m In/1 z jednoczesnym wzrostem zawartości hemoglobiny we krwi. Podniesienie wpływem treningu poziomu hemoglobiny we krwi i mioglohiny w mięAi znacznie powiększa ogólną pojemność tlenową organizmu. U o»ób wylren nych powstaje zwiększona tolerancja na przejściowy wzrost zakwaszenia czas bardziej intensywnych wysiłków, dzięki większemu nagromadzeniu rc zasadowych. Obok zwiększonej masy włókien mięśnia sercowego ważne znaczenie p da przyrost liczby kapilarów - dochodzący nawet do 40-45%. Poprawia lo v źnie warunki pracy serca, podnosząc jego możliwości czynnościowe. R6v mięśnie szkieletowe, których jest ok. 600, aktywnie uczestniczą w obiegu i są jak gdyby osobnymi „peryferyjnymi sercami" w organizmie, mogą sprzyjać rozwojowi krążenia obocznego.

10.1.5. Układ oddechowy W układzie oddechowy podstawowe zmiany spowodowane ćwiczenia^ zycznymi dotyczą mechaniki oddychania. Przede wszystkim ruch kształtuje kę piersiową oraz usprawnia czynność mięśni oddechowych. Nie bez znać dla mechaniki oddychania jest też wpływ ćwiczeń na postawę ciała oraz lf ność pomocniczych mięśni oddechowych (rezerwa, która może być uruchc na w razie potrzeby). W omawianym zakresie poprzez ćwiczenia można uzj pogłębienie oddechu, w zależności od potrzeb wdechu, wydechu lub obu

faz, oraz ukształtować najbardziej odpowiedni w danym przypadku tor i rytm oddychania lub usunąć ich niekorzystne objawy (np. rozciągnąć przykurczone mięśnie oddechowe, albo rozluźnić napięte mięśnie utrudniające oddychanie). Ćwiczenia fizyczne powodują również zmiany w samej tkance płucnej i tak np. otwarcie nieczynnych pęcherzyków płucnych wpływa na zwiększenie podstawowych parametrów wentylacyjnych płuc. Sprawność układu oddychania zależy więc w dużym stopniu od całkowitej pojemności życiowej płuc. Z innych zmian potreningowych na uwagę zasługuje pogłębienie się oddychania i zwolnienie rytmu oddechowego, co powoduje, że funkcja układu oddechowego osoby wytrenowanej jest bardziej efektywna w porównaniu z funkcją tego układu u osoby niewytrenowanej. Jeszcze jedną, bardzo ważną zmianą w układzie oddechowym u osoby wytrenowanej jest zwiększenie potencjalnych możliwości we zakresie maksymalnej wentylacji płuc, która w zależności od intensywności wykonywanego wysiłku może dochodzić do 80-200 l/min., podczas gdy przy niedostatecznym wytrenowaniu nie przekracza 80 l/min. Tak więc sprawność układu oddechowego warunkuje odpowiednie zaopatrzenie ustroju w tlen, a tym samym wpływa na ogólną wydolność organizmu.

10.1.6. Układ nerwowy Dla układu nerwowego ćwiczenia ruchowe posiadają wartość głównie jako bodźce niezbędne do prawidłowego funkcjonowania ruchowej części układu. Mogą więc one działać torujące lub hamująco, przede wszystkim jednak stanowią źródło aferentacji koniecznej dla prawidłowego przebiegu kompensacji. Ćwiczenia odgrywają też zasadniczą rolę w nauczaniu czynności ruchowych, zarówno nowych, jak i utraconych, stanowiąc podstawę do tworzenia i utrwalania stereotypów dynamicznych oraz nawyków ruchowych. Ponadto rozwijają pamięć ruchową oraz szybkość i łatwość oddziaływania na bodźce zewnętrzne, kształtują koordynację ruchów i wpływają na zdolność utrzymania równowagi ciała, a w przypadku zaburzeń - poprawiają je. W tym ujęciu ćwiczenia fizyczne stanowią nie tylko wspomniany bodziec dla układu nerwowego, ale też wpływają kształtujące na reakcje tego układu.

10.1.7. Układ trawienny, moczowo-płciowy i inne Ćwiczenia fizyczne rozwijają również sprawność mięśni gładkich i pośrednio wpływają na funkcjonowanie żołądka, jelit i wątroby. W wątrobie gromadzi się zapas glikogenu, który bierze udział w procesie metabolizmu. Dzięki zwiększeniu aktywności odpowiednich enzymów poprawia się w wątrobie przemiana węglowodanów, białek i tłuszczów. Powoduje to wzrost zasobów energetycznych oraz możliwości ich wykorzystania i uzupełniania. Ćwiczenia zapobiegają zaparciom i zaleganiu moczu w drogach moczowych, a przez to przeciwdziałają infek-

cjom i tworzeniu sic kamieni moc/owych. Stosowane przez kobiety pr/ygolou pice się do porodu po/walają na szybsze i bezpieczniejsze rozwiązanie. W poi )',u ćwiczenia fizyczne zapobiegają powstawaniu zakrzepów, przyspieszają. | wrót macicy na swoje miejsce oraz poprawiają sylwetkę ciała kobiety. Dane fizjologiczne wskazują na ścisły związek między ćwiczeniami a lunk< lóżnych wewnątrzwydzielniczych gruczołów - szczególnie gruczołów adrcn nych. Pod wpływem treningu zauważa się, że gruczoły te mają zwiększona, /.d ność do wydzielania epinefryny i kortiny. Wzrost produkcji epinefryny wpły na sprawność mięśni. Hormony wraz z całym układem odpornościowym, słyń lowane racjonalnym treningiem ruchowym, wykazują odporność organizmu różnego rodzaju infekcje. Zamiarem autorów było omówienie wpływu ćwiczeń ruchowych na organu człowieka i uwzględnienie głównie aspektu somatycznego. Należy jednak j iniętać, że napięcie emocjonalne wpływa na napięcie w narządach unerwiony wegetatywnie, a to z kolei na napięcie mięśniowe, i odwrotnie - rozluźnia mięśni może znosić pozostałe napięcia i dać odprężenie psychiczne. Reasumując możemy stwierdzić, że ruch i ćwiczenia jako naturalne bodi wpływają na organizm człowieka w każdym aspekcie, tj. biologicznym, p? c hucznym i duchowym.

10.2. Ćwiczenia bierne, czynno-bierne i redresje W rehabilitacji leczniczej, a w szczególności w przypadkach neurologii nych, gdzie zanika całkowicie funkcja mięśni, zachodzi potrzeba wykonywał ćwiczeń przez terapeutę, stąd określenie ćwiczeń - bierne. Ćwiczenia te mają celu niedopuszczenie do powstania przykurczy w stawach, wyzwolenie bodźc( czuciowych z receptorów analizatora kinestetycznego (co ma związek z pum cią ruchową) oraz mają wpływać na poprawę krążenia krwi i innych płyn< w ustroju, zapobiegając ich zaleganiu. Technika tych ćwiczeń uwzględnia uci powierzchni stawowych (pośrednio), co ułatwia odżywianie chrząstek stavs wych i zapobiega zmianom degeneracyjnym w stawie. Aby prawidłowo wykonać ćwiczenia bierne, należy przestrzegać nastepu cych wskazówek: • ruch winien odbywać się tylko w ćwiczonym stawie, w pełnym zakrei i we wszystkich płaszczyznach, • odcinek bliższy ciała winien być unieruchomiony poprzez dobór odpow dniej pozycji wyjściowej do ćwiczeń,

• chwyt kończyny musi być pewny, a ruchy wykonywane płynnie we w) ściwej płaszczyźnie,

• ruch powinien być pełny, powtarzany wielokrotnie (zwykle około 20 razy) i bezbolesny. Ćwiczenia zaleca się 1-2 razy dziennie.

Przeciwwskazania 1. Ciężki ogólny stan pacjenta. 2. Podwyższona ponad 37,5°C temperatura ciała. 3. Stan zapalny stawów. Jeżeli ćwiczenia bierne wykonuje się z użyciem siły w celu zwiększenia ruchomości w stawie - czemu często towarzyszy ból - to ćwiczenia takie określa się jako redresyjne. W celu złagodzenia bólu podczas redresji stosuje się osłonę przeciwbólową (środki przeciwbólowe) oraz różnorodne zabiegi fizykalne ułatwiające rozluźnienie tkanek okołostawowych. Najczęściej stosuje się naświetlania ciepłymi lampami, okłady parafinowe, ciepłe kąpiele i masaż. Ćwiczenia redresyjne wymagają od terapeuty dobrej znajomości budowy stawów i doświadczenia. Redresje mogą być wykonywane przez odpowiednie urządzenia mechaniczne; określamy je wtedy jako trakcje lub wyciągi. Przy mięśniach ocenianych powyżej 1° w skali Lovetta możliwy jest czynny udział chorego w ćwiczeniach, które określamy jako ćwiczenia czynno-bierne oraz samowspomagane. Istota ćwiczeń czynno-biernych polega na świadomym obniżaniu nadmiernego napięcia mięśni przy jednocześnie biernie wykonywanym ruchu w stawie przez terapeutę.

Wskazania 1. Zabiegi chirurgiczne (rekonstrukcyjne), przy których bezruch może zniwe-1 czyć efekt operacji. 2. Unieruchomienie na wyciągach. 3. Leczenie złamań i inne przypadki. Ćwiczenia czynno-bierne wymagają kontaktu z pacjentem i jego zgody na k zastosowanie. Bywają łączone z zabiegami fizykoterapeutycznymi w celu rozluźnienia tkanek okołostawowych. Nie należy przekraczać granicy wytrzymałoś chorego na ból. Przy prawidłowo prowadzonych ćwiczeniach zakres ruchu dzie stopniowo wzrastał. Ćwiczenia te zaleca się wykonywać dwa lub nawet wi< cej razy dziennie. Ćwiczenia czynno-bierne należy przekształcić w ćwiczenia samowspomagi ne najczęściej poprzez system odpowiednich podwieszek kończyny. Warto podkreślić pozytywny wpływ tych ćwiczeń na psychikę chorego.

10.3. Odmiany ćwic/en czynnych Wyróżnia się następujące odmiany ćwiczeń czynnych: • elongacyjne, • czynne z oporem, • antygrawitacyjne, • czynne w odciążeniu • czynne z oporem w odciążeniu, • synergistyczne, • izometryczne, • stretching.

10.3.1. Ćwiczenia elongacyjne Przez ćwiczenia elongacyjne rozumiemy czynne wydłużenie kręgosłupa w j;o osi długiej. Ćwiczenia te aktywizują mięśnie kręgosłupa i mają na c« /.mniejszenie jego wygięć patologicznych. Znajdują zastosowanie głowi w gimnastyce korekcyjnej, przy korekcji takich wad jak: plecy okrągłe, pić wklęsłe, plecy okrągło-wklęsłe i boczne skrzywienia kręgosłupa.

10.3.2. Ćwiczenia czynne z oporem Jeżeli pacjent wykonuje ruch w danym stawie i dodatkowo pokonuje opór, ćwiczenia takie zaliczamy do ćwiczeń czynnych z oporem. Stosujemy je w pn padkach potrzeby zwiększenia siły i wytrzymałości siłowej mie&ni do po/.ioi siły mięśnia zdrowego, tj. 5° w skali Lovetta (lub uzyskania minimalnej siły m śniowej wg zaleceń Krausa-Webera). Istnieje wiele metod treningowych wykorzystujących ćwiczenia czyn / oporem. Są to m.in.: metoda krótkich i długich ćwiczeń izometrycznych, me da De Lorme'a i Watkinsa oraz metoda Mc Queena.

10.3.3. Ćwiczenia antygrawitacyjne Szczególną odmianę ćwiczeń z oporem stanowią ćwiczenia antygrawitacyjl Cechą charakterystyczną tych ćwiczeń jest osiowe obciążenie kręgosłupa pon siłę grawitacji, z dodatkowym ciężarem. W praktyce najczęściej wykorzystuje; noszenie określonego ciężaru na głowie podczas stania, w marszu, przysiadł itp. Celem tych ćwiczeń jest aktywizacja mięśni przykręgosłupowych pełniący funkcję stabilizatorów czynnych kręgosłupa. W codziennej praktyce do tej gni ćwiczeń zaliczamy także ćwiczenia aktywizujące do pracy mięśnie o przebie skośnym, czyli rolujące tułów. Takimi ćwiczeniami są np. toczenie się po pod dze bez udziału rąk i nóg, a także ćwiczenia w zwisie głową w dół (zwis króli trwały).

Ćwiczenia te stosujemy w końcowym etapie postępowania rehabilitacyjnego w celu ochrony stawów kręgosłupa przed przeciążeniem pracą oraz zmianami zwyrodnieniowymi.

na 3 do 4 razy d/icnnir. Cwu-y.cnia te stosuje się głównie w przypadkach ortoj dyczno-chirurgic/.nych.

10.3.4. Ćwiczenia czynne w odciążeniu

Ćwiczenia izometryczne polegają na świadomym wywołaniu napięcia mięA bez zmiany długości ich włókien. Oznacza to, że tym ćwiczeniom nic towar; szy ruch w stawie. Taki charakter pracy mięśni nosi nazwę pracy stal y c MI W praktyce kierujemy się następującymi wskazówkami metodycznymi: • czas trwania napięcia wynosi od 5 do 30 s (najczęściej ok. 10-15 s), • czas osiągnięcia napięcia mięśnia - około l s, • przerwa między kolejnymi napięciami jest zbliżona do czasu trwaniu i pięcia mięśni, • liczba powtórzeń - do oznak zmęczenia, • wielkość napięcia - napięcie submaksymalne i maksymalne. Ćwiczenia izometryczne — oprócz sytuacji, gdy ruch nie jest wskazany - j sujemy gdy zachodzi potrzeba szybkiej odbudowy masy mięśni. Mają one di znaczenie w treningu kulturystycznym.

Ćwiczenia czynne w odciążeniu, podczas których eliminuje się ciężar kończyny przez jej odciążenie, wykonuje sam chory. Oznacza to, że mięśnie są zbyt słabe (minimum 2° w skali Lovetta), aby mogły pokonać ciężar własny kończyny. Odciążenie można uzyskać przez: • podwieszenie za pomocą systemu podwieszek, • ruch po podłożu ze zmniejszeniem tarcia poprzez zastosowanie środka poślizgowego lub mechanicznego, • zanurzenie ciała w wodzie, • zmianę kąta pochylenia płaszczyzny ruchu, • podtrzymanie ręką przez terapeutę. Ćwiczenia czynne w odciążeniu znajdują zastosowanie głównie w niedowładach mięśni, w stanach osłabienia siły mięśniowej, po urazach ortopedycznych, w bólach stawowych, w niepełnych zrostach kostnych.

10.3.5. Ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu Jeżeli siła mięśni wynosi powyżej 2°, a mniej niż 3° w skali Lovetta, można wykonywać ćwiczenia czynne w odciążeniu z oporem, jednak obciążenie musi być mniejsze niż ciężar ćwiczonej części ciała. Obciążenia przeważnie uzyskuje się przez zastosowanie zestawu ciężarkowo-bloczkowego.

10.3.6. Ćwiczenia synergistyczne W systematyce ćwiczeń leczniczych są one zaliczane do ćwiczeń specjalnych. W istocie rzeczy są to ćwiczenia czynne z oporem i to maksymalnym, i dlatego zostały opisane w tym miejscu. Polegają one na wykorzystaniu zjawiska przerzutu funkcji fizjologicznych - wywołanych pracą mięśni - do miejsc, w których w aktualnej sytuacji ruch jest niemożliwy (np. ze względu na opatrunek gipsowy itp.). Dzielimy je na dwie grupy: • ćwiczenia synergistyczne - kontralateralne, • ćwiczenia synergistyczne - ipsilateralne. Ćwiczenia synergistyczne kontratlateralne polegają na ćwiczeniu kończyny zdrowej w celu uzyskania efektu w kończynie chorej. Ćwiczenia synergistyczne ipsilateralne zaleca się wtedy, kiedy opatrunek gipsowy nie obejmuje całej kończyny (np. wolna od gipsu jest stopa, staw skokowy). Warunkiem skuteczności tych ćwiczeń jest zastosowanie maksymalnych obciążeń; praca winna być wykonywana aż do zmęczenia (odmowy) i powtarza-

10.3.7. Ćwiczenia izometryczne

10.3.8. Stretching Stretching charakteryzują następujące rodzaje ruchów: napinanie m K (przez 10 do 30 s), następnie pełne rozluźnienie przez 2 do 3 s, oraz rozciągi cię ich i utrzymanie w tym stanie przez 10 do 30 s. Ćwiczenia stretchingu pozwalają na: • zwiększenie zakresu ruchu w stawach, • rozwijanie siły oraz elastyczności mięśni i elementów miękkich, budi cych i wzmacniających stawy. Z tych powodów Stretching znajduje szerokie zastosowanie zarówno w i rcie, rekreacji, korektywie, jak i rehabilitacji. Łączy w sobie walory ćwiczeń tycznych jak i dynamicznych.

10.4. Ćwiczenia specjalne 10.4.1. Ćwiczenia oddechowe Oddychanie jest czynnością wykonywaną automatycznie; kiedy mów o ćwiczeniach oddechowych oznacza to, że świadomie akcentujemy zaró' wdech, jak i wydech powietrza. Zaleca się, aby wdech odbywał się przez i a wydech przez usta. Często fazie wdechu towarzyszy wznos ramion i wyp tułowia, a fazie wydechu - opuszczenie ramion i zgięcie tułowia. Ćwiczenie wtarza się około 10 razy.

Celem ćwiczeń oddechowych jest poprawa sprawności i wydolności układu oddechowego, głównie mechanizmu oddychania. W zależności od potrzeb akcentuje się przeponowy (brzuszny) lub piersiowy tor oddychania. Dowolne ćwiczenia oddechowe stanowią część programu usprawniania leczniczego, bądź postępowania korekcyjnego, natomiast szczególnego znaczenia nabierają one w chorobach układu oddechowego i stanach pooperacyjnych. Stanowią wtedy bardzo ważną składową programu kinezyterapii oddechowej, której zasadnicze elementy to: leżenie ułożeniowe (drenaż), nauka efektywnego oddychania i kaszlu, gimnastyka oddechowa w różnych pozycjach ciała z oporem, ćwiczenia ogólnorozwojowe i wybrane techniki masażu (oklepywania i sprężynowanie klatki piersiowej). Ćwiczenia oddechowe można także wykorzystać do uzyskania relaksacji.

10.4.2. Ćwiczenia relaksacyjne Przez relaksację rozumiemy rozluźnienie, odprężenie i demobilizację, a techniki relaksacyjne to sposoby wpływania na stan psychiczny i samopoczucie poprzez oddziaływanie na organizm. W terapii i rehabilitacji poprzez relaksację określa się zmniejszenie stanu napięcia psychofizycznego w całym ciele lub zwolnienie psychofizyczne, co wiąże się zarówno z eliminacją napięcia mięśniowego, jak i świadomym obniżeniem aktywności myślowej. W technikach relaksacyjnych bierze się pod uwagę koncentrację, odprężenie, relaks i medytację. Do bardziej znanych i zalecanych technik relaksacji zaliczamy: automasaż relaksacyjny według Lazorusa, relaksację stopniową według Jacobsona, jogę, ćwiczenia relaksacji oddechowej, ćwiczenia koncentracji (ćwiczenia wizualizacji) oraz różne sposoby medytacji. Szersze potraktowanie relaksacji wykraczałoby poza ramy merytoryczne tej książki. Relaksacja jest przedmiotem zainteresowania przede wszystkim psychoterapeutów.

10.4.3. Ćwiczenia prawidłowej postawy ciała Jeśli mamy do czynienia z wadami postawy ciała bez zmian strukturalnych, a jedynie wynikającymi z braku nawyku prawidłowej postawy ciała, a takie wady występują najczęściej u dzieci, szczególnego znaczenia nabierają ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy ciała. Ćwiczenia te bazują na wykorzystaniu fizjologicznych mechanizmów związanych zarówno z utrzymaniem równowagi ciała, jak i przyjmowaniem odpowiedniego układu poszczególnych części ciała w przestrzeni. Powszechnie uważa się, że zachowanie prawidłowej postawy ciała i orientacji przestrzennej zależy od interpretacji informacji sensorycznej pochodzącej z trzech źródeł, a mianowicie:

• receptorów unali/.tioi.i kim-stetyc/.nego, • receptorów n;u/.;\dii równowagi,

• narządu wzroku. Informacje płynące z tych źródeł pozwalają na wyodrębnienie swoislyc odruchów, które nazywa się reakcjami poprawczymi. Wyodrębniamy nustcpuji i-c odruchy poprawcze: • błędnikowe, działające na tułów, • szyjne, wywierające wpływ na tułów, • z tułowia na głowę, • z tułowia na tułów (określane niekiedy jako „z ciała na ciało"), • wzrokowe. Ćwiczenia korekcyjne wykorzystujące wymienione wyżej odruchy, w cc kształtowania nawyku prawidłowej postawy ciała, otrzymały określenie ćwic/,< /. wykorzystaniem feedbacku. Przez słowo feedback (z jęz. ang.) rozumie się sprzężenie zwrolne. Ści&l mówiąc chodzi tu o zastępcze sprzężenie zwrotne, które poprzez świadomie ki rowane ćwiczenia sprawia, że przyjmowana przez dziecko postawa ciału mu t chy postawy prawidłowej. To ciągłe przypominanie powinno zaowocować /. c*/ sem trwałym nawykiem prawidłowej postawy ciała. Przykładami takich ćwiczeń są: oglądanie postawy ciała pr/ccl luslrcm korc cyjnym*, na monitorze tv, ćwiczenia z niektórymi przyborami, np. woreczku na głowie lub piłką, stanie tyłem przy ścianie, drabinkach, toczenie nic po pódl dze. Doskonale do tych celów nadają się ćwiczenia osiowo-symcirycznc, /nu pod nazwą metody Hoppe.

10.4.4. Ćwiczenia w wodzie Ćwiczenia w środowisku wodnym, ze względu na jego cechy fizyczne, »lw wią ważną składową programu kinezyterapii. Prowadzi się je w odpowiedni wannach i basenach. Ćwiczenia można wykonywać indywidualnie lub zespołowo z użyciem < datkowego sprzętu (kół, desek itp.) lub jako ćwiczenia swobodne. Woda wił posiadać temperaturę powyżej 26°C. Czas ćwiczeń zależy od ogólnego sti chorego, powinien wynosić około 20-30 min.

Wskazania 1. Osłabienie mięśni i zaburzenia koordynacji nerwowo-mięśniowej. 2. Ograniczenie ruchomości stawów i ich bolesność. 3. Nauka chodzenia po okresie unieruchomienia.

* Lustro takie poiiida lilii* pionów* i potiontc

4. Schorzenia naczyń obwodowych. 5. Amputacja i skoliozy. Wszędzie gdzie jest to możliwe, od ćwiczeń w wodzie należy przechodzić do pływania , które wywiera wieloaspektowy, bardzo pozytywny wpływ na organizm człowieka. Pływanie jest doskonałą formą poprawy kondycji, ma także walory hartujące i relaksujące.

10.4.5. Nauka chodzenia Nauka chodzenia dotyczy tych osób, które bardzo długo leżały w łóżku na skutek choroby lub urazu. Proces ten dzielimy na dwa etapy: • przygotowanie do nauki chodu, • właściwa nauka chodu. Etap pierwszy obejmuje ćwiczenia ogólnousprawniające i pionizację. Do pionizacji wykorzystuje się stoły pionizacyjne, protezy, pasy stabilizujące oraz inne pomoce ortopedyczne i rehabilitacyjne. Jeśli nie dysponujemy stołem pionizacyjnym, to stopniowo nauczamy i oswajamy pacjenta z pozycją półleżącą i siedzącą na łóżku, następnie należy zastosować siad z nogami opuszczonymi z łóżka i stanie przy pomocy terapeuty (niekiedy przy pomocy dwóch osób). Jeśli pacjent potrafi już przez kilkanaście minut utrzymać pozycję pionową, to przystępujemy do obciążenia kończyn w miejscu (przechodzenie z nogi na nogę). Właściwa nauka chodu obejmuje: • chodzenie w miejscu z oparciem, • chodzenie w wodzie lub z zastosowaniem innego sposobu odciążenia, • chodzenie z pomocą barierek i balkoników, • chodzenie o kulach lub lasce bez przeszkód i z przeszkodami, • chodzenie po różnych podłożach i pochylniach, • chodzenie po schodach, • chodzenie po torze przeszkód. Terapeuta powinien znać mechanizm chodu, jego patologiczne postacie i metodykę nauczania chodu z użyciem kuł pachowych i łokciowych. Odrębny i dość złożony proces nauki chodu odnosi się do chorych po amputacji kończyn dolnych. Problem ten w niniejszej książce został pominięty.

10.5. Wybrane metody terapeutyczne 10.5.1. Metoda Kabat-Kaiser Metodę tę określa się często jako metodę P.N.F. (od słów angielskich: Proprioceptive Neuromuscular Facilitation).

Zasadniczym celem wy kor/y stania metody jest reedukcja struktur układu net wowo-mięśniowcgo w niedowładach i porażeniach. Ćwiczenia prowud/i tera pouta, przestrzegając określonych zasad, do których zaliczamy: • wykonanie ruchu w stawie według ściśle określonego schematu i w/on: tego ruchu, • czynny udział pacjenta w ćwiczeniu i jego wielokrotne powiar/unic. Wyróżnia się po dwa schematy dla ćwiczeń kończyny górnej i dolnej; jcde dla głowy i szyi, jeden dla górnej części tułowia wspólnie z kończynami goni) mi i jeden dla dolnej części tułowia z kończynami dolnymi. Ruch kończyną górną może być wykonywany z wyprostem lub zgiętym sti wem łokciowym. Najczęściej sześć wzorców ruchowych tworzy całość - lr/ wzorce początkowe i trzy wzorce powrotne. Wzorcem początkowym nazywamy taki wzorzec, w którym w trakcie ruch dochodzi do zgięcia w głównym stawie (staw barkowy i staw biodrowy), nuU miast wzorzec powrotny to taki wzorzec, w którym następuje wyprosi w staw głównym. Znając pozycję wyjściową wzorca początkowego, możemy łatwo określić p< szczególne elementy ruchu pamiętając o zasadzie, że wykonywany ruch jest /.. wsze przeciwstawny pozycji wyjściowej. Jeżeli kończyna górna była w odwi dzeniu, to nastąpi ruch przywodzenia, jeśli była w wyproście, to nastąpi /gięcie ii To co wyróżnia tę metodę terapeutyczną spośród innych, to wykonywanie r chów biernych, czynno-biernych i czynnych (w zależności od stanu micsni) w dług takich osi i w takich płaszczyznach, jakie spotykamy w c/ynnościuch fcyc codziennego, a więc w naturalnych, a nie wyizolowanych jak w ćwic/eniai biernych w kinezyterapii. Pobudzenie elementów składowych analizatora kinestetycznego dokonuje * dodatkowo poprzez: trakcję, nacisk na powierzchnie stawowe, opór ilp.

10.5.2. Metoda Vojty Metoda znajduje zastosowanie w leczeniu dzieci z mózgowym porażenie dziecięcym (m.p.dz.). Właściwie jest to metoda diagnostyczno-terapeutycznu. Część diagnostyczna metody obejmuje ocenę rozwoju psychoruchowegopodstawie siedmiu reakcji ułożeniowych, tj.: • próby trakcyjnej, obejmującej cztery chwyty za ręce lub przedramiona, • reakcji Landau (inaczej zawieszenie Landau), • reakcji zawieszenia pachowego, • reakcji wychylenia bocznego wg Vojty,

• reakcji zawieszenia poziomego wg Collis, • reakcji zawieszenia pionowego wg Peiper-Isbert,

• reakcji zawieszenia pionowego wg Collis.

Głównym założeniem teoretycznym części terapeutycznej metody jest pogląd, że bierne ruchy, wykonane przez terapeutę (lub rodziców) poszczególnymi kończynami czy innymi częściami ciała, powodują czynną reakcję układu nerwowomięśniowego. Powstające w ten sposób bodźce, pochodzące ze stymulacji stref wyzwolenia ruchu oraz pozycji wyjściowych do ćwiczeń, mają wywołać ściśle określony kompleks ruchu. Postępowanie to ma na celu zróżnicowanie pracy mięśni (praca przyczepów dalszego i bliższego), zmianę napięcia mięśniowego, wytworzenie prawidłowego współdziałania między mięśniami i grupami mięśni w tzw. łańcuchu brzusznym i grzbietowym. Dobór terapii ułatwia znajomość analizy mięśniowej poszczególnych ruchów oraz sekwencji ruchowych odcinków ciała, którymi w reakcji obrotu jest zmiana pozycji z ułożenia na plecach do leżenia na brzuchu, a w reakcji pełzania - ruch do przodu przy podparciu się łokciem i piętą. W czasie terapii, która jest formą aktywacji całego organizmu, oprócz reakcji ruchowych może dochodzić również do poprawy m.in. funkcji narządów wewnętrznych, mowy oraz kontaktów z otoczeniem. Należy nadmienić, że metoda Vojty nie przez wszystkich jest oceniana pozytywnie. Wynika to z faktu, że rzeczywiste uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego jest nieuleczalne. Przyjmijmy zatem, że jest to metoda pomagająca w rozpoznaniu m.p.dz. oraz ułatwiająca stymulację rozwoju neuroruchowego i psychicznego dziecka w okresie niemowlęcym.

10.5.3. Metoda Bobathów Metoda Bobathów przeznaczona jest do reedukacji nerwowo-mięśniowej i to zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Znajdujemy tu zarówno elementy programowe opisane w metodzie P.N.F., jak i w metodzie Vojty. Autorzy metody przykładają większą wagę do programu usprawniania niż diagnostyki. Powinien on być dostosowany do stanu neurofizjologicznego pacjenta na określonym etapie rehabilitacji, a w miarę postępów się zmieniać. Dla dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym program ten zawiera takie elementy jak: • hamowanie, obniżające napięcie poprzez przyjęcie odpowiedniej pozycji ciała - ułożenie i rozluźnienie, • ułatwienie, polegające na poruszaniu częściami ciała określonymi jako tzw. „punkty kluczowe", co ułatwia ruchy (torowanie). Dużo miejsca w programie usprawniania poświęca się wyzwoleniu reakcji błędnikowych (równoważnych) i innych postawnych. W zaleceniach terapeutycznych Bobathów znajdujemy wszystkie elementy składowe fizjoterapii, tj. kinezyterapię, ćwiczenia w wodzie, fizykoterapię, terapię zajęciową i inne.

10.5.4. Metoda McKcn/icgo W latach sześćdziesiątych terapeuta nowozelandzki opracował metodę lec/ nią dolegliwości w obrębie kręgosłupa. Metoda zawiera trzy elementy składów • pierwszy, będący opisem etiologii i zmian patomechanicznych /.wi;i/uny< z bólami kręgosłupa, • drugi, poświęcony badaniu i diagnostyce, • trzeci, to program postępowania terapeutycznego. McKenzie uwzględniając przyczynę i stopień zmian zwyrodnieniowych w o szarże kręgosłupa i głównych stawów, usytuowanych w osi długiej ciała, wy drębnił trzy zespoły zaburzeń (określane także jako syndromy). Są to: • zespół (syndrom) zaburzeń postawy, • zespół (syndrom) zaburzeń funkcjonalnych, • zespół (syndrom) zaburzeń strukturalnych. W zespole zaburzeń strukturalnych twórca metody wyszczególnił siedem p staci zmian w zależności od rozległości i nasilenia bólu oraz innych oznak pat logii. Spośród tych siedmiu chorób sześć ma związek z przemieszczeniem jad miażdżystego ku tyłowi, a tylko jedna z przesunięciem ku przodowi. W zależności od rodzaju zmian autor opracował program postępowaniu lec niczego, którego głównymi wyznacznikami są: manipulacje, mobili/ucjc or trakcje i to zarówno z udziałem pacjenta, jak i bez jego czynnego udziału. W ću czeniach dominują pozycje niskie, głównie leżenie przodem i tyłem. Ruchy czy ne powtarzane są wielokrotnie w różnych płaszczyznach, ale zawsze w kierunl nie powodującym bólu. Dużą wagę przykłada się do zaleceń, które chronią »l wy kręgosłupa przed urazami i przeciążeniem. Diagnostyka w metodzie McKe ziego, obok szczegółowego wywiadu, zawiera testy ruchomości oraz ocenę ból

10.5.5. Metoda Yumeiho Yumeiho jest japońską metodą leczenia, która bazuje na technikach teraj manualnej, głównie na manipulacjach, mobilizacjach i masażu (shiatsu). Yurtu ho dosłownie oznacza „równowagę miednicy". Autor metody - Masayuki Saionji zakłada, że przyczyną większości dysftih cji i chorób, zarówno w narządzie ruchu, jak i w narządach wewnętrznych, je asymetryczne ułożenie kości obręczy miednicznej. Kręgosłup, który spiera się i kości krzyżowej, wskutek mechanizmu kompensacji dostosowuje swój kształt i tych zmienionych warunków statyki, co pociąga za sobą zmiany stawowe i m że dawać objawy neurologiczne.

Na część terapeutyczną metody składa się 100 technik. Są to techniki: mai pulacji, mobilizacji, masażu i trakcji. Każda z nich posiada swoją numerację, n wet jeśli ta sama technika wykonywana jest po drugiej stronie ciała. Wykonar

wszystkich 100 technik, zgodnie z kolejnością, trwa około l godziny. Zabieg wykonuje terapeuta na materacu rozłożonym na podłodze. Dopuszcza się także zastosowanie metody z uwzględnieniem tylko wybranych technik dla określonych schorzeń, np. dla zespołu bólowego górnego odcinka kręgosłupa i barków wydzielono 20 technik, podobnie dla innych dysfunkcji. Metoda Yumeiho zawiera także część diagnostyczną, która obejmuje ocenę wyglądu twarzy, ocenę długości kończyn dolnych, zakresy ruchów w stawach oraz inne elementy.

10.5.6. Metoda Hoppe Metoda Urszuli Hoppe przeznaczona jest głównie do korekcji wad postawy ciała, ale spotykamy także próby jej wykorzystania w rehabilitacji innych schorzeń narządu ruchu, a nawet mózgowych porażeń dziecięcych. Teoretyczną podstawę metody stanowi założenie, że wady postawy ciała najczęściej są wywołane wielopłaszczyznowymi zmianami w narządzie ruchu. Stąd w każdej publikacji poświęconej metodzie Hoppe przedstawiany jest prostopadłościan, w który wrysowano sylwetkę człowieka i ukazano 3 główne płaszczyzny ciała. Chcąc skutecznie korygować odchylenia od normy w postawie ciała należy oddziaływać jednocześnie na wszystkie 3 płaszczyzny ciała, tj. strzałkową, czołową i poprzeczną. Metoda wymaga oprzyrządowania w postaci prostych urządzeń wykonanych z drewna; są to: mała i duża „L-ka", mała i duża „Z-tka", bramki, listwy itp. Ćwiczenia rozpoczynamy od układów najłatwiejszych z wykorzystaniem pojedynczych przyrządów i w pozycjach niskich w miarę postępów w ćwiczeniach przechodzimy do układów trudniejszych. Wymienione wyżej przyrządy pozwalają ćwiczącemu na przyjęcie symetrycznego układu ciała oraz właściwej osi. Stąd pochodzą inne określenia tej metody, tj. „ćwiczenia osiowo-symetryczne" lub „ćwiczenia symetrycznego równoważenia układu ruchu". Najistotniejszą cechą ćwiczeń według metody Hoppe jest spełnienie założeń feedbacku (sprzężenia zwrotnego), dominacja napięć izometrycznych mięśni, a w odniesieniu do stawów - ich mobilizacja.

ne miejsce klatki piersiowej. Wydech połączony jest z napięciem i ruchami obrotowymi w odwrotnym kierunku niż w fazie wdechu, 2. ćwiczenia mobilizacyjne. Ćwiczenia te mają na celu oddziaływanie nu i chomość stawów oraz rozwój siły mięśni, głównie poprzez napięcie izoni tryczne mięśni posturalnych, 3. zwisy. Mają one za zadanie wpływać na bierne elementy narządu ruc (więzadła, ścięgna, torebki stawowe). Ćwiczenia powyższe (pomijając zwisy), odbywają się w specjalnie dobrany pozycjach wyjściowych, a korekcja poszczególnych części ciała przebiega u dług schematu: • prostowanie tułowia w płaszczyźnie strzałkowej (obręcz miednicza, kręg słup, głowa), • korekcja w płaszczyźnie czołowej, • derotacja tułowia z zachowaniem efektów korekcji uzyskanej dotychc/.ii • ponowna kontrola ustawienia miednicy (przed lustrem), • ćwiczenia oddechowe z oporem, • kontrola poprawności ustawienia głowy, • utrzymanie całej postawy w pozycji skorygowanej przez dłuższy czas n pięciem izometrycznym.

10.5.8. Metoda Zaleszczuka i Łęczyńskiego Cechą wyróżniającą metodę Zaleszczuka i Łęczyńskiego spośród innych pi gramów i metod korekcji skolioz jest zastosowanie urządzenia tzw. autokorckl ra*, który pozwala na oddziaływanie na wszystkie trzy płaszczyzny ciała w gp sób czynny, jak również na oba łuki - pierwotny i wtórny - równocześnie. Zai dnicze ćwiczenia w autokorektorze odbywają się w płaszczyźnie strzałkom i przypominają popularny „koci grzbiet". Jednakże dzięki odpowiedniemu rc stawowi pelot i taśm działają siły powodujące derotację - korekcje i redreą Mamy więc do czynienia z równoczesnym działaniem na płaszczyzny poprzeć na, strzałkową i czołową. Niekiedy metodę tę określa się metodą „presio". D dajmy uwagę, że autokorektor łatwo można dostosować do indywidualnych ce skrzywienia i zalecany jest do stosowania w domu pacjenta.

10.5.7. Metoda Lehnert-Schroth

10.5.9. Metoda Majocha

Nazywana jest również ortopedyczno-oddechowym systemem Schroth z trójpłaszczyznową korektą skolioz. Na program metody składają się: 1. ćwiczenia oddechowe (wentylacyjne). Są to ćwiczenia dowolnego oddechu. Fazie wdechu towarzyszą ruchy tułowia i kończyn w różnych kierunkach, połączone ze skierowaniem wdychanego powietrza w ściśle określo-

Stanisław Majoch specjalizuje się w leczeniu skolioz o różnym stopniu ci{ kości. W leczeniu zachowawczym postępowanie kinezyterapeutyczne jest ni ważniejsze. Zasadniczym elementem omawianej metody są ćwiczenia stosowa w pozycjach ułatwiających korekcję (leżenie, klęk podparty, zwisy odwrotne) * Nowoczesną werąft madami* wykwuiMfo przez J. Łęczyńskiego produkuje „Polsport-Bieliko-Biała".

Maksymalna korekcja czynna lub bierna stanowi bowiem stały element metody, dopiero bowiem po skorygowaniu ustawienia kręgosłupa obciąża się mięśnie posturalne wysiłkiem. Wysiłek ten ma charakter pracy statycznej - ćwiczenia izometryczne zdecydowanie przeważają nad ćwiczeniami dynamicznymi. Oprócz krótkich ćwiczeń izometrycznych stosowane są ćwiczenia siłowo-wytrzymałościowe, których celem jest wytworzenie „gorsetu mięśniowego". Te ostatnie oparte są na ćwiczeniach będących zarazem testem siłowo-wytrzymałościowym, pozwalającym na kontrolę stopnia wytrenowania mięśni posturalnych. Wyróżnia się 3 stopnie wytrenowania, określone w 4 pozycjach wyjściowych: w leżeniu przodem, w klęku podpartym, zwisie odwrotnym i w pozycji stojącej.

Ahr B.1993. Masaż niemowlęcia. PZWL, Warszawa.

10.5.10. Metoda Klappa

Bernau L., Mayer A.E. 1993. Wielka księga akupresury. WAB, Warszawa.

Metoda ta powstała u progu naszego wieku. Twórcą tej metody był Rudolf Klapp. Jej udoskonalenie zawdzięczamy jego synowi Bernardowi Klappowi. Metodę tę szczegółowo opisał on w książce pt. „Das Klappsche Kriechverfahren". Inspiracją do opracowania metody było stwierdzenie przez Klappa, który był anatomem i chirurgiem, że zwierzęta - rzadko posiadają boczne skrzywienie kręgosłupa w przeciwieństwie do ludzi czy nawet ptaków. Dostrzeżona znaczna, ruchomość na boki kręgosłupa u czworonożnych oraz typ ruchów kręgosłupa jakie zachodząca u psa w czasie chodzenia - nasunęły myśl opracowania ćwiczeń o podobnych założeniach kinetycznych, celem leczenia skolioz u dzieci. Podstawowymi cechami ćwiczeń Klappa są: 1. wykonanie ćwiczeń w pozycji ręczno-kolanowej (najczęściej w klęku podpartym, ale także na czworakach i pozycjach podobnych z poziomym ułożeniem kręgosłupa), 2. asymetryczne ułożenie kończyn górnych i dolnych tak, aby w trakcie ćwiczenia uzyskać odwrotny układ kręgosłupa niż w skoliozie; stąd chodzenie po kole w skoliozach jednołukowych i różne kombinacje ruchów przy skoliozach dwu- lub wielołukowych. Współcześnie metodę Klappa stosuje się jako jedną z wielu form wszechstronnego programu zachowawczego leczenia skolioz.

Best C.H., Taylor N.B. 1971. Fizjologiczne podstawy postępowania lekarskiej PZWL, Warszawa.

Piśmiennictwo Amerykańskie Towarzystwo Chirurgii Ręki. 1986. Ręka. Badanie i diagnosty! PZWL, Warszawa. Bahr F.R. 1982. The accupressure health book. Unwin Paperbacks, London. Bahr F.R. 1990. Akupresura. PZWL, Warszawa.

Biriukow A. 1974. Masaż sportowy. Sport i Turystyka, Warszawa. Bochenek A. 1968. Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa. Bohuń L., Jarosiński W. 1984 (2/3). Diagnostyczno-terapeutyczna metoda ry doraku. Akupunktura w Polsce. Bolechowski F. 1982. Podstawy ogólnej diagnostyki klinicznej. PZWL, Warszav Borkowska M. 1989. ABC rehabilitacji Dzieci: Mózgowe porażenie dziecię* Wydawnictwo Pelikan, Warszawa. Borsarello J. 1981.Aupuncture. Wyd. Masson, Paris. Bossy J., Maurek J.C1. 1976. Acupuncture. Wyd. Masson, Paris. Bronz Z. 1990. Qigong - uzdrawiające ćwiczenia chińskie. „Comes", Warsza rel="nofollow"> Briihl W. 1992. Yademecum lekarza ogólnego. PZWL, Warszawa. Cendrowski Z. 1991. Leksykon medycyny niekonwencjonalnej. „SPAR", Wi szawa. Chen R. 1969. The history and Methods od Physical Diagnosis in Classical Cl nese Medicine. Yautage Press, New York. Cheong W.C., Yang C.P. 1976. Synopsis of chinese acupuncture. The Light P blishing Co., Hongkong. Cordes Ch., Uibe P., Zeibig B. 1980. Physiotherapie. Massage. Veb Yerlag Vo und Gesundheit, Berlin.

Cover J. 1995. Porozmawiajmy o akupunkturze. Brak Wydawcy. Kłodzko.