Jaarverslag 2008 Rabobank Groep

Jaarverslag 2008 Rabobank Groep

Rabobank Groep Jaarverslag 2008 12113 04 2009

www.rabobank.com/jaarverslagen

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Jaarverslag 2008 2 Kerngegevens 4 Rabobank Groep in het kort 

Rabobank Groep

6 Bericht van de voorzitter 

Over de Rabobank Groep 6

9 Strategisch Kader  13 Directeuren en commissarissen  16 Profiel 

22 Financiële ontwikkelingen Rabobank Groep  28 Binnenlands retailbankbedrijf  34 Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf 

53 Verzekeren  55 Risicomanagement  65 Verantwoord bankieren voor een duurzame toekomst  71 De medewerker als kritische succesfactor

40 Vermogensbeheer en beleggen 

74 De leden van de coöperatie 

45 Leasing 

76 Sponsoring 

49 Vastgoed 

Verslag raad van bestuur 22

78 Corporate governance  83 Verslag raad van commissarissen Rabobank Nederland 

Beheersaspecten 78

88 Geconsolideerde balans 90 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening 91 Geconsolideerd vermogensoverzicht 92 Geconsolideerd overzicht van kasstromen 93 Bedrijfssegmenten 94 Accountantsverklaring

Jaarcijfers 88

Kerngegevens Tier 1-ratio in %

Bedragen in miljoenen euro’s

2008

2007

2006

2005

2004

612.120 408.620 304.214

570.491 368.709 276.610

556.455 324.110 234.917

506.573 278.095 186.427

483.574 248.958 177.482

183.600

231.800

219.300

156.200

140.300

33.459 30.358 30.912 238.080

31.409 28.518 29.190 266.573

29.377 26.391 27.114 247.458

26.349 24.860 25.272 213.901

23.004 21.404 21.205 196.052

Resultaatgegevens Baten Bedrijfslasten Waardeveranderingen Belastingen Nettowinst

11.652 7.611 1.189 98 2.754

11.022 7.663 266 397 2.696

10.049 6.887 450 367 2.345

9.363 6.242 517 521 2.083

9.222 6.177 479 773 1.793

Ratio’s Tier 1-ratio¹ BIS-ratio¹ Nettowinstgroei Rendement eigen vermogen Efficiencyratio

12,7% 13,0% 2% 9,7% 65,3%

10,7% 10,9% 15% 10,2% 69,5%

10,7% 11,0% 13% 9,4% 68,5%

11,6% 11,8% 16% 9,7% 66,7%

10,9% 10,8% 12% 9,1% 67,0%

153 1.112 3.097 1.707

174 1.159 3.107 1.638

188 1.214 3.139 1.641

248 1.249 3.116 1.551

288 1.299 3.062 1.456

7,7 569

7,5 349

7,5 330

7,4 267

7,3 244

Marktaandelen (in Nederland) Hypotheken Sparen Midden- en kleinbedrijf Food & agri

30% 43% 39% 84%

28% 41% 38% 84%

26% 39% 38% 84%

23% 39% 38% 83%

25% 39% 40% 84%

Ratings Standard & Poor’s Moody’s Investor Service

AAA Aaa

AAA Aaa

AAA Aaa

AAA Aaa

AAA Aaa

15 12 9 6 3 0 2004 2005 2006 2007 2008

Kredietverlening in miljarden euro’s 500 400 300 200 100 0 2004 2005 2006 2007 2008

Toevertrouwde middelen in miljarden euro’s 300 250 200 150 100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008

Nettowinst in miljoenen euro’s 3.000 2.500 2.000 1.500

Omvang dienstverlening Balanstotaal Kredieten aan private cliënten Toevertrouwde middelen Beheerd en bewaard vermogen van klanten Vermogen en solvabiliteit Eigen vermogen Kernvermogen¹ Toetsingsvermogen¹ Risicogewogen activa¹

Dichtbij Lokale Rabobanken Vestigingen Geldautomaten Leden (x 1.000) Klanttevredenheid particuliere klanten Buitenlandse vestigingsplaatsen

1.000 500 0 2004 2005 2006 2007 2008

Rendement eigen vermogen in % 12 10 8 6 4 2

1

Vanaf 2008 zijn deze cijfers op basis van de Basel II-vereisten.

0

2

Deze gegevens hebben, uitgaande van fte, betrekking op respectievelijk 92% en 91% van de Rabobank Groep.

3

Deze gegevens hebben, uitgaande van fte, betrekking op 90% van de Rabobank Groep.

2004 2005 2006 2007 2008

2 Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Bedragen in miljoenen euro’s Personeelsgegevens Aantal medewerkers (in fte) Medewerkertevredenheid Ziekteverzuim Vrouwen in dienst Vrouwen in hogere functies (> schaal 7) WIA-instroom Opleidingsinvesteringen Opleidingsinvesteringen in euro’s per fte Specifiek op duurzaamheid gerichte producten en diensten Beleggen Uitstaand bedrag Rabo Groenobligaties (cumulatief ) Robeco omvang duurzaam vermogen Robeco duurzame private equity fondsen Sarasin omvang duurzaam vermogen Sarasin private equity fondsen Duurzame beleggingsproducten van derden (via Schretlen & Co en Rabobank Private Banking) Duurzaam vermogen onder engagement bij Robeco Duurzaam vermogen onder engagement bij Sarasin Rabo duurzaam seed capital, venture capital en private equity Betalen, sparen, lenen Uitstaand bedrag Groenfinanciering Groensparen Klimaathypotheek - aantal - bedrag Stimuleringslening en Groei & Innovatielening (leningen onder Stichting Garantiefonds Rabobank) Leningen met borgstellingsfonds Landbouw BF/BF+ Niet-commerciële duurzame activiteiten Rabobank foundation, leningen en donaties Projectenfonds, donaties Donaties door lokale Rabobanken Donaties Rabobank Nederland, Rabobank International en overige groepsonderdelen Bedrijfsvoering CO₂-uitstoot bedrijfsvoering (ton CO₂ x1.000) CO₂ per fte (ton CO₂) Elektriciteitsgebruik (kWh per fte)² Aandeel groene stroom² Gasverbruik (in m³ per m² brutovloeroppervlak)³ Papiergebruik A4 (kg per fte)⁴ Leaseportefeuille % A, B en C auto’s ten opzichte van totaal 4

2008

2007

2006

2005

2004

60.568 86% 3,8% 55,1% 22,1% 0,20% 99,9 1.649

54.737 85% 3,8% 55,4% 20,7% 0,15% 98,0 1.790

50.573 87% 3,6% 55,6% 19,9% 0,18% 76,9 1.518

45.580 81% 3,7% 56,3% 19,0%

50.216 85% 3,8% 55,6% 17,8%

68,7 1.509

69,0 1.374

3.622 2.620 516 4.363 123

3.518 5.247 420 4.778 -

3.130 105 191 -

2.644 88 122 -

1.984 81 5 -

159 9.555 1.069 138

124 15.125 3

65 5.249 10

4

3

3.373 125

2.882 106

2.409 -

2.184 -

1.814 -

934 71,7

250 19,2

-

-

-

451 355

367 364

267 376

-

-

17,0 3,7 20,4

10,6 1,1 20,3

15,9 1,3 -

10,1 1,6 -

7,4 2,8 -

3,8

-

-

-

-

176 3,0 5.050 85% 9,6 39,1 73,3%

176 3,1 4.705 85% 8,3 45,2 70,8%

4.580 86% 8,1 48,7 -

4.276 96% 8,7 50,6 -

3.352 25% 8,1 46,5 -

Deze gegevens hebben, uitgaande van fte, betrekking op 99% van Rabobank Nederland, de lokale Rabobanken en de groepsonderdelen Nederland, voor wat betreft het gedeelte dat centraal wordt ingekocht.

3 Kerngegevens

Rabobank Groep in het kort  Nettowinst neemt toe met 2% in miljoenen euro’s

400

Rabobank Groep

De Rabobank Groep is een internationale financiële dienstverlener met een coöperatieve 2.500 250 grondslag, die actief is op het gebied van retail­ 2.000 200 banking, wholesalebanking, vermogensbeheer, 1.500 150 leasing, vastgoed en verzekeren. De strategische 1.000 100 focus ligt in Nederland op het bereiken van 500 50 Allfinanz-marktleiderschap en internationaal op 0 0 het uitbreiden van de leidende positie als food & agribank. De organisatie heeft circa 61.000 fte in dienst en is actief in 45 landen. De Rabobank Als stabiele marktpartij realiseerde Rabobank Groep een stevige groei van de toevertrouwde middelen. Deze namen Groep bestaat uit zelfstandige lokale Rabobanken toe met 10% tot 304,2 miljard euro. De tier 1-ratio kwam uit en hun centrale organisatie Rabobank Nederland op 12,7% en het rendement op eigen vermogen op 9,7%. met dochterondernemingen. De Rabobank Groep heeft een 39%-belang in de verzekeraar Eureko. 3.500

350

3.000

300

Nettowinst stijgt met 13% in miljoenen euro’s

1.500

300

Binnenlands retailbankbedrijf 

1.250

250

1.000

200

2007 2008

750

150

500

100

250

50

0

0

Het binnenlands retailbankbedrijf bestaat uit de lokale Rabobanken, Obvion en Bizner. De 153 zelfstandige lokale Rabobanken hebben ruim 1.100 vestigingen, circa 29.000 fte en bijna 3.100 geldautomaten. De lokale Rabobanken bedienen 7,5 miljoen Nederlandse particuliere en zakelijke klanten met een compleet pakket financiële diensten. Naast de grootste hypotheekbank, spaarbank en verzekeringsintermediair is Rabobank in Nederland ook de nummer 1-bank voor het midden- en kleinbedrijf. Obvion werkt uitsluitend samen met onafhankelijke intermediairs. Op dit terrein is zij de grootste hypotheekverstrekker in Nederland. Bizner is een internetbank waar onder­ nemers zelf hun bankzaken online kunnen regelen.

2007 2008 Kredietportefeuille private cliënten stijgt met 11% in miljarden euro’s 2007 2008

Kredietportefeuille private cliënten neemt toe met 10% in miljarden euro’s 2007 2008

In de turbulentie van de financiële sector wisten de lokale Rabobanken hun marktposities te verbeteren. De leidende positie op de spaarmarkt werd verder uitgebreid. De kredietverlening groeide stevig, met name aan bedrijven. Op de hypotheekmarkt versterkte de Rabobank Groep haar toppositie. Het programma Rabobank 2010, gericht op de verbetering van de klantbediening, is voor alle lokale Rabobanken beschikbaar gekomen.

Nettowinst daalt met 92% in miljoenen euro’s

500

150

400

120

300

90

2007 2008

200

60

100

30

0

0

Kredietportefeuille private cliënten stijgt met 11% in miljarden euro’s 2007 2008



4.000

4

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

De kredietcrisis resulteerde in een afname van het resultaat bij Global Financial Markets en een toename van de kredietverliezen. Als gevolg hiervan nam de winst van Rabobank International af. Rabobank International breidde het internationaal retailbankbedrijf verder uit. Het bestaande belang in de Poolse Bank BGZ werd uitgebreid tot een meerderheidsbelang van 59%.

Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf  Rabobank International - het wholesalebankbedrijf en het internationaal retailbankbedrijf - richt zich in het bijzonder op de food & agrisector. Dit groeps­ onderdeel heeft vestigingen in 27 landen en wereldwijd circa 15.000 fte in dienst. Rabobank International ontplooit regionale activiteiten en heeft daarnaast wereldwijd opererende onder­ delen als Global Financial Markets, Structured Finance, Leveraged Finance, Renewable Energy & Infrastructure Finance, Direct Banking en Trade & Commodity Finance. De retailactiviteiten vinden plaats onder het label Rabobank met uitzondering van de Ierse ACCBank, een 100%-dochter, en de Poolse Bank BGZ, waarin Rabobank International een 59%-belang heeft. Ook heeft Rabobank International belangen in private equity.

Nettowinst neemt toe met 21% in miljoenen euro’s

500

250

Vermogensbeheer en beleggen 

400

200

300

150

2007 2008

200

100

100

50

0

0

De vermogensbeheeractiviteiten van de Rabobank Groep worden uitgevoerd door de wereldwijd opererende vermogensbeheerder Robeco, de Zwitserse private bank Sarasin en de Nederlandse vermogensbank Schretlen & Co. Bij deze onderdelen zijn circa 3.600 fte in dienst. De Rabobank heeft een 46%-aandelenbelang in Sarasin en 69% van het stemrecht.

Beheerd en bewaard vermogen van klanten daalt met 21% in miljarden euro’s 2007 2008

Nettowinst stabiel in miljoenen euro’s

250

25

Leasing 

200

20

2007 2008

150

15

100

10

50

5

0

0

De Lage Landen is verantwoordelijk voor de lease­ activiteiten van de Rabobank Groep. Producten op het gebied van activafinanciering helpen fabrikanten, vendoren en distributeurs bij hun afzet in meer dan 30 landen wereldwijd. Daarnaast is De Lage Landen in acht Europese landen actief met het internationale autoleasebedrijf Athlon Car Lease. Op de Nederlandse thuismarkt biedt De Lage Landen een breed pakket lease- en handels­ financieringsproducten aan. Ook ondersteunt De Lage Landen de Rabobank Groep in de Nederlandse markt in haar streven marktleider te worden in consumentenkredieten, onder meer via het label Freo. Bij De Lage Landen werken circa 4.700 fte.

Kredietportefeuille neemt toe met 13% in miljarden euro’s 2007 2008

De Lage Landen realiseerde een bevredigende groei. De marge op nieuwe contracten nam toe. Het aantal leaseauto’s in portefeuille steeg met 6% tot 211.000. De klantgerichtheid van De Lage Landen werd beloond met de ‘Vendor Lessor of the Year Award’.

Nettoresultaat Rabo Vastgoedgroep daalt met 65% in miljoenen euro’s

250

25

Vastgoed 

200

20

150

15

100

10

2007 2008

50

5

0

0

Kredietportefeuille stijgt met 22% in miljarden euro’s

Door de verslechterde marktomstandigheden verkocht de Rabo Vastgoedgroep minder woningen, 8.746 ten opzichte van 13.173 in 2007. De kredietportefeuille nam verder toe en de marge op nieuwe financieringen steeg. Het beheerd vermogen in vastgoed nam met 35% toe tot 6,8 miljard euro.

De particuliere en zakelijke vastgoedactiviteiten van de Rabobank Groep worden uitgevoerd door de Rabo Vastgoedgroep. Deze vastgoedonder­ neming richt zich op drie kern­activiteiten: ontwikkeling van woningen en commercieel vastgoed, financieren en vermogens­beheer. In deze verschillende markten is de Rabo Vastgoedgroep actief met de merken Bouwfonds Property Development, MAB Development, FGH Bank en Bouwfonds REIM. De Rabo Vastgoedgroep heeft meer dan 1.700 fte in dienst en is met name actief in de Benelux, Duitsland en Frankrijk.

2007 2008



De afname van het beheerd vermogen door de daling van de aandelenkoersen werd deels gecompenseerd door de instroom van vermogen. Het resultaat nam toe door de goede beleggingsperformance van alternatieve beleggingen bij Robeco en de boekwinst op de verkoop van Alex. Sarasin realiseerde een recordinstroom van vermogen en ontving diverse onderscheidingen vanwege de uitstekende beleggingsperformance.

5

Rabobank Groep in het kort

Over de Rabobank Groep Bericht van de voorzitter 

Het jaar 2008 mag met recht historisch worden genoemd. De subprimecrisis in de Verenigde Staten escaleerde tot een diepgaande, wereldwijde, financiële en helaas nu ook economische crisis. Het bankwezen kreeg te kampen met ongekende, ver reikende consequenties. Faillissementen, overheidsingrijpen en nationalisaties waren wereldwijd en ook in ons land aan de orde van de dag. Juist in deze moeilijke tijden komen de sterke punten van de coöperatieve bank duidelijk aan het licht. Onze maatschappijgeoriënteerde Rijnlandse cultuur, onze democratische overleg­ structuur, ons prudent risicomanagement, ons duurzaam beloningsbeleid, dit alles in combinatie met een sterke financiële performance en solvabiliteit maken dat de Rabobank Groep stabiel is blijven presteren. Ook bleven we onze klanten op eigen kracht bedienen. Actualisering strategie nodig Duidelijk is dat de ingrijpend veranderende marktomstandigheden een actualisering van onze strategie noodzakelijk maken. Ook de Rabobank zal de groei van de kredietverlening voor een groot deel moeten financieren uit de toename van de toevertrouwde middelen. Sterker nog dan voorheen zullen wij ons focussen op onze kernactiviteiten en specifieke groeimarkten. In Nederland bouwen we waar mogelijk onze positie als grootste Allfinanz-dienstverlener verder uit en wereldwijd claimen we de positie als beste food & agribank. Als maatschappelijk verantwoord opererende bank gaan we extra inzetten op cleantech en duurzame energie. Voor ons MVO-beleid gelden de hoogste eisen en dat zal nog verder in onze kernprocessen worden verankerd. We denken dat de geactualiseerde strategie onze nationale en internationale marktposities zal versterken en een gezonde basis biedt voor de toekomst.

Licht stijgende nettowinst in moeilijk jaar In het wereldwijd voor de financiële sector zeer moeilijke jaar 2008 realiseerde de Rabobank Groep een stijging van de nettowinst met 2% tot 2,8 miljard euro. Het rendement op eigen vermogen kwam uit op 9,7% en de liquiditeitspositie bleef onverminderd sterk. De toevertrouwde middelen stegen met 10% tot 304,2 miljard euro. Ook onze goede toegang tot de kapitaalmarkt bleef in stand. Door de stijgende kredietprijzen verbeterde de rentemarge, met name bij Rabobank International. De tier 1-ratio, de vermogensratio waaraan we als coöperatieve bank bijzonder veel waarde hechten, bleef met 12,7% uitermate sterk. De ratingbureaus Standard & Poor’s en Moody’s herbevestigden in oktober en november jongstleden onze triple A-rating met een ‘stable outlook’.



6

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Drs. Bert Heemskerk (H.), voorzitter raad van bestuur Rabobank Nederland.

Stevige groei kredietportefeuille en vermogenspositie blijft sterk De kredietportefeuille groeide in 2008 met 11% tot 408,6 miljard euro. De toename van de zakelijke kredietverlening bij de lokale Rabobanken was groter dan in 2007. Bij Rabobank International, FGH Bank, De Lage Landen en Obvion nam de kredietverlening eveneens toe. De food & agripositie in het buitenland is verder uitgebreid. Zo breidden we begin 2008 het belang in de Poolse Bank BGZ uit tot een meerderheidsbelang. Deze bank sluit goed aan bij onze ambitie om wereldwijd een leidende food & agribank te zijn. Onder invloed van de financiële crisis liepen de handelsresultaten bij Rabobank International terug. Ook daalden de projectresultaten bij de Rabo Vastgoedgroep en was het resultaat van de deelneming Eureko negatief. Incidentele baten, waaronder de verkoop van Alex en de consolidatie van Bank BGZ, droegen positief bij aan het resultaat. Stijgende kredietverliezen, samenhangend met de verslechterende economische omstandigheden, leidden ertoe dat de kredietverliezen met 31 basispunten van de gemiddelde kredietverlening hoger uitkwamen dan het langjarig gemiddelde van 21 basispunten. Het eigen vermogen nam in het verslagjaar met 7% toe tot 33,5 miljard euro. Daarbij ging een positief effect uit van de ingehouden winst en de uitgifte van hybride vermogen.

Marktaandelen uitgebreid Het marktaandeel in de Nederlandse spaarmarkt steeg in 2008 met 2 procentpunt tot 43%. De lokale Rabobanken en Obvion wisten hun aandeel in de krimpende hypotheekmarkt te verstevigen van 28% tot 30%. Door een stevige groei van de kredietverlening aan Nederlandse bedrijven breidde de Rabobank haar positie in de zakelijke markt verder uit. Het marktaandeel in het midden- en kleinbedrijf nam met 1 procentpunt toe tot 39%. Bij De Lage Landen nam de omvang van leaseactiviteiten verder toe. De Rabo Vastgoedgroep verkocht minder woningen dan in 2007, maar de vastgoedfinancieringen en het in vastgoed beheerd vermogen lieten een stijging zien. Overigens daalde het beheerd vermogen op groepsniveau door de negatieve aandelenrendementen. Robeco ondervond een afnemende vraag naar traditionele beleggingsproducten. Onze in Zwitserland gevestigde, duurzame private bank Sarasin realiseerde een recordinstroom van vermogen.

De coöperatie is er voor haar klanten In 2008 is de waarde van onze coöperatieve bank duidelijk naar voren gekomen. In de tumultueuze tijden heeft de Rabobank zich in het bancaire veld een uiterst stabiele factor getoond. Als coöperatie dienen wij de belangen van onze leden en klanten met nadrukkelijke aandacht voor de lange termijn. Klanttevredenheid is voor ons een belangrijke richtsnoer. Met het vernieuwingsprogramma Rabobank 2010 gaven de lokale Rabobanken de eerste aanzet tot een betere, eigentijdse klantbediening. Daarbij is het goed om te constateren dat de Rabobank ook in 2008 weer behoorde tot de top 3 van de

7 Over de Rabobank Groep

klantvriendelijkste bedrijven, met bovendien het beste imago onder de Nederlands banken. Ook bij de dochters, zoals De Lage Landen, gaven klanten aan tevreden te zijn over de dienstverlening.

Maatschappelijk betrokken en verantwoord Als coöperatieve bank hanteert de Rabobank duidelijke duurzaamheids- en verantwoordelijkheids­ criteria voor bedrijven die we financieren. De Commissie Ethiek, die adviseert over maatschappelijke en morele vraagstukken, was eind 2008 alweer tien jaar actief. Met onder meer een belang in Econcern hebben we onze duurzame beleggingsactiviteiten uitgebreid. Ook Robeco profileerde zich nadrukkelijker als duurzame belegger. We zijn met stakeholders de dialoog aangegaan over MVO-kwesties en we hebben ons aangesloten bij onder meer de zogenoemde Equatorprinciples en de Round Table on Sustainable Palmoil. Met de Rabobank Foundation stimuleerden we ook in 2008 weer de coöperatieontwikkeling en microfinancieringen in meerdere ontwikkelingslanden. Rabo Development heeft belangen opgebouwd in buitenlandse partnerbanken. Zo werden in 2008 een 40%-belang in de Paraguayaanse Banco Regional en een 35%-belang in Banque Populaire du Rwanda verworven. Ook de lokale Rabobanken keerden weer winst uit ten behoeve van mens en gemeenschap in de vorm van coöperatief dividend.

Herstel economie mogelijk pas in 2010 In 2009 kampen vrijwel alle westerse economieën met een recessie en vele opkomende markten met een groeivertraging. Het gelijktijdig optreden van economische teruggang in zoveel landen zal leiden tot een terugval in de internationale handel. De impact van de olieprijsschok in 2008 zal naar verwachting in 2009 worden gevolgd door de consequenties van de aanhoudende onrust op de financiële markten. Dit alles laat een open economie als de Nederlandse uiteraard niet onberoerd. Hoewel Nederland bij aanvang van de recessie een relatief gunstige uitgangspositie had met een hoog bruto binnenlands product en een lage werkloosheid, kwam in het laatste kwartaal van 2008 abrupt een einde aan dit rooskleurige plaatje. Inmiddels is duidelijk dat ook Nederland een recessie doormaakt, met een oplopende werkloosheid in het vooruitzicht. Hoe diep deze recessie zal zijn en hoe lang die zal duren, is moeilijk te voorspellen. Veel zal afhangen van een herstel op de financiële markten. Als een herstel zich voordoet, kan de wereldeconomie zich in 2010 langzaam gaan herstellen. Dan zal ook de Nederlandse economie met een groeiende export als motor de weg naar boven weer kunnen vinden.

Gevolgen voor Rabobank Groep in 2009 De Rabobank Groep zal in 2009 ongetwijfeld de gevolgen ondervinden van het ongunstige economische klimaat in Nederland en de slechte vooruitzichten voor de wereldeconomie. De solvabiliteit en liquiditeit blijven naar verwachting goed op peil. In Nederland zal de concurrentie om de spaargelden aanhouden. De recessie zal een impact hebben op de groei van onze krediet­verlening en zal leiden tot krediet­ verliezen die wellicht boven het langjarig gemiddelde liggen. In deze buitengewone omstandigheden vereist coöperatief bankieren een extra zorgvuldige afweging tussen risico en rendement. Behoud van onze solide vermogenspositie is noodzakelijk willen we onze klanten ook op lange termijn goed kunnen blijven bedienen. Ook in 2009 zullen we onze rol als maatschappelijk betrokken en verantwoorde opererende bank vervullen.

Bert Heemskerk, voorzitter raad van bestuur Rabobank Nederland



8

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Strategisch Kader 

De lijnen naar de toekomst van de Rabobank Groep zijn uitgezet in het zogeheten Strategisch Kader 2005-2010. De in 2008 ingezette verschuiving binnen het Nederlandse bankenlandschap en de turbulente ontwikkelingen op de internationale financiële markten hebben een actualisering van dit kader noodzakelijk gemaakt. Hiertoe zijn eind 2008 binnen de organisatie voorstellen aan de orde gesteld voor een herzien Strategisch Kader voor de periode 2009 tot 2012. Hierin zijn de uitgangspunten aangescherpt, en op een aantal onderdelen is de focus bijgesteld. De Rabobank Groep is ervan overtuigd met dit geactualiseerd Strategisch Kader 2009-2012 ook op de langere termijn een sterke nationale en internationale marktpositie te kunnen innemen, en een gezonde basis te kunnen behouden voor continuïteit en het creëren van klantwaarde.

Strategische uitgangspunten  De Rabobank Groep is sinds haar start in 1898 uitgegroeid van een verzameling kleine coöperatieve plattelandsbanken tot een toonaangevende Allfinanz-dienstverlener in Nederland en een vooraan­ staande internationaal opererende food & agribank. Het Strategisch Kader positioneert de Rabobank Groep derhalve als ‘de in Nederland gewortelde mondiale food & agribank’ en hanteert daarbij de volgende strategische uitgangspunten.

Coöperatieve identiteit Om haar onderscheidende coöperatieve identiteit te waarborgen wil de Rabobank als onafhankelijke speler van formaat deelnemen aan het Europese consolidatieproces dat zich naar verwachting op termijn aandient. Voor de Rabobank als coöperatie is het klantbelang leidend, en de structuur en de werkwijze zijn hierop ingericht. Leden leggen door hun invloed en zeggenschap discipline op aan de coöperatie. Sober beheer en efficiency maken integraal deel uit van het coöperatieve karakter. De dienstverlening gaat uit van een langetermijnoriëntatie en is gericht op continuïteit.

Nederlandse Allfinanz-dienstverlener Als Allfinanz-dienstverlener biedt de Rabobank Groep een compleet pakket financiële producten en diensten aan. De diversificatie binnen de Groep komt de financiële stabiliteit ten goede. Het brede palet aan kennis en expertise resulteert in innovatie- en synergievoordelen. Marktleiderschap blijft belangrijk voor de Rabobank Groep, maar niet ten koste van ongezonde marges. De coöperatieve opdracht dient immers altijd in het oog gehouden te worden.

Mondiale food & agribank Internationale groei is vereist omdat de groeimogelijkheden in de thuismarkt geleidelijk zullen afvlakken. Daarbij vormt food & agri een aantrekkelijke niche vanwege de mondiaal leidende kennispositie van de Rabobank als uitvloeisel van de agrarische ontstaansgeschiedenis. Ook wil de Rabobank Groep wereld­ wijd toonaangevend zijn op het gebied van duurzame energie en cleantech, mede om zorg te dragen voor duurzame economische ontwikkeling.



9

Over de Rabobank Groep

Hoge kredietwaardigheid Het belang van een goede kredietwaardigheid is onder de huidige economische omstandigheden sterk toegenomen. Door de triple A-status heeft de Rabobank een streepje voor als het gaat om de toegang tot financiering tegen een relatief gunstige prijs, juist ook in moeilijke tijden. Om deze uitzonderlijke positie vast te houden zijn een sterke balans, een stabiele winstgroei en een hoge tier 1-ratio vereist.

Maatschappelijk verantwoordelijkheid De coöperatieve Rabobank voelt een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid voor het wereldwijd bevorderen van een duurzame economische ontwikkeling. Op mondiaal niveau behoort de bank tot de top 3 van de meest duurzame banken. Aan het MVO-beleid binnen de Rabobank Groep worden de hoogste eisen gesteld, ook waar het de bancaire kernprocessen betreft.

Personeel kritische succesfactor  De strategische ambities van de Rabobank Groep kunnen alleen door getalenteerde, vitale en gemoti­ veerde mensen worden gerealiseerd. Met name in hogere managementfuncties en specialismen is er een toenemende vraag naar hoogopgeleide en gekwalificeerde medewerkers. Gezien de structureel krappere arbeidsmarkt is instroom vanuit de externe arbeidsmarkt minder vanzelfsprekend. Daarom is het voor de Rabobank Groep voor de toekomst belangrijk om talent in eigen huis te ontwikkelen en te binden. In het verlengde van het Strategisch Kader loopt een speciaal programma om de opvolging voor het senior kader en het executive kader te garanderen. Het doel is ook om doorstroming tussen groeps­ onderdelen te vergemakkelijken en de interne mobiliteit te bevorderen. Het voornemen is soortgelijke programma’s te ontwikkelen voor het middenkader. Een goed functionerende opleidingsketen met een heldere taak- en rolverdeling moet in het licht van interne ontwikkelingen zoals Rabobank 2010 en Rabo Unplugged, zorgen voor een adequaat opleidingenaanbod dat aansluit bij de behoefte van de organisatie aan goed opgeleide en gekwalificeerde medewerkers.

Actualisering strategie  De turbulente ontwikkelingen op de financiële markten en het gewijzigde Nederlandse bankenlandschap vormden aanleiding om de aanzet te geven voor een actualisering van het Strategisch Kader. In verband met de gewijzigde omstandigheden zijn eind 2008 binnen de Rabobank Groep aanpassingsvoorstellen aan de orde gesteld voor een herzien Strategisch Kader voor de periode 2009 tot 2012, die nog door de centrale kringvergadering worden vastgesteld.

Meer focus op funding Door de gewijzigde marktomstandigheden legt de Rabobank Groep een nog grotere nadruk op gezonde balansverhoudingen. De toename van de kredietverlening is voor een groot deel afhankelijk van de groei van de toevertrouwde middelen. Het is van belang dat de lokale Rabobanken en Rabobank International zelf een belangrijk deel van hun funding verzorgen. Ook de activiteitengroei van de dochters zal worden afgestemd op de beschikbare funding bij de Rabobank Groep.

Meer nadruk op bedrijvenmarkt In Nederland wil de Rabobank de grootste en belangrijkste bank worden voor bedrijven.Een sterke positie op de bedrijvenmarkt biedt extra mogelijkheden om als private bank ook de ‘ondernemer in privé’ te bedienen. Ook in het private-bankingsegment wordt een verdere groei nagestreefd door differentiatie in klantbediening, samenwerking met dochters en verbetering van de advieskwaliteit.

Implementatie Rabobank 2010 De Rabobank wil zich als coöperatie verder ontwikkelen. Het bestaansrecht ligt in de primaire doelstelling klanten te helpen om hun ambities te realiseren. Het programma Rabobank 2010 stelt lokale Rabobanken in staat optimaal in te spelen op de veranderende klantwensen. Het programma introduceert tegelijkertijd een geoptimaliseerd bedieningsmodel en levert door standaardisering kostenreducties op. Om hun marktleiderschap te behouden moeten de lokale Rabobanken tegen concurrerende prijzen opereren.



10

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Internationaal: focus op food & agri Rabobank International richt zich meer op de kernactiviteiten van de Rabobank Groep. In Nederland betekent dat het ondersteunen van de ambitie om de grootste en belangrijkste bedrijvenbank te worden. In het buitenland zal Rabobank International zich meer richten op food & agri. Daarnaast zal Rabobank International zich nadrukkelijker manifesteren op het gebied van duurzame energie en cleantech. Het onderdeel Global Financial Markets beperkt zich tot klantgerelateerde activiteiten en liquiditeitsmanagement; andere activiteiten worden afgebouwd. Rabo Development zal het aantal minderheidsbelangen in partnerbanken met een food & agrifocus in ontwikkelingslanden geleidelijk verder uitbreiden. De Rabobank Foundation zal zich in het buitenland vooral richten op landen waar Rabobank International en/of Rabo Development actief zijn.

Scherpere focus bij dochters De dochters gaan zich ook meer richten op ondersteuning bij het realiseren van de kerndoelstellingen van de Rabobank Groep, te weten het Allfinanz-marktleiderschap in de thuismarkt en profilering als dé mondiale food & agribank. Andere belangrijke hoofdfuncties van de dochters en deelnemingen blijven het optimaal benutten van specialismen en het behalen van een gezond rendement.

Strategische en financiële kerndoelstellingen  De strategische kerndoelstellingen zijn: - bereiken van Allfinanz-marktleiderschap in Nederland; - uitbreiden van de positie als de leidende internationale food & agribank; - verdere groei van en synergieversterking met de dochters. Voor handhaving van een hoge kredietwaardigheid zijn een adequate tier 1-ratio en een stabiele winstgroei noodzakelijk. Daarom heeft de Rabobank Groep de volgende financiële doelstellingen geformuleerd: - een tier 1-ratio van tenminste 12,5%; - minimaal 10% rendement op het eigen vermogen; - een nettowinstgroei van 10%. De gewijzigde marktomstandigheden en de gemaakte keuzes hebben financiële gevolgen. Omdat op 1 januari 2008 de Basel II-regelgeving van kracht is geworden, is de ondergrens voor de tier 1-ratio verhoogd van 10,0% naar 12,5%. De verschuiving van activiteiten binnen Rabobank International naar activiteiten met een lager risicoprofiel leiden ertoe dat de verwachte jaarlijkse nettowinstgroei afneemt van 12% naar 10%.

Realisatie Strategisch Kader 2005-2010  Marktleiderschap in Nederland verstevigd De marktaandelen van de Rabobank Groep op de particuliere markt zijn sinds 2004 gestaag toegenomen. Na een aanvankelijke daling tot 23% in 2005 is het marktaandeel van de lokale Rabobanken en Obvion in de hypotheekmarkt in 2008 gestegen tot 30%. In de spaarmarkt liep het marktaandeel van de Rabobank Groep op van 39% in 2004 naar 43% in 2008. Het marktaandeel consumptief krediet is mede toegenomen door het online label Freo en de inrichting van een gespecialiseerde eenheid Consumer Finance bij de Lage Landen. Ook in de zakelijke markt zijn de marktaandelen in de meeste segmenten met enkele procentpunten verbeterd. Het ingezette grotestedenbeleid heeft geleid tot een stijging van de marktaandelen van de grotestadsbanken binnen hun werkgebied.

Internationale positie als leidende food & agribank uitgebreid Rabobank International heeft haar positie in zowel traditionele als opkomende food & agrimarkten versterkt door investeringen in buitenlandse retailbanken. In de Verenigde Staten zijn de activiteiten de afgelopen jaren uitgebreid door de overname van Community Bank of Central California en Mid-State Bank & Trust. In Polen is in het verslagjaar een meerderheidsbelang verkregen in Bank BGZ. Kleinere acquisities van retailbankactiviteiten vonden in 2007 plaats in Chili en Indonesië. In Brazilië is



11

Over de Rabobank Groep

een retailbanknetwerk opgestart met een sterke focus op food & agri. Het op food & agri gerichte Trade & Commodity Finance is autonoom sterk gegroeid. Om optimaal te profiteren van de synergie­ voordelen zal de Rabobank focussen op de integratie van de gedane overnames. Rabo Development investeerde de afgelopen jaren in partnerbanken in Tanzania, China, Zambia, Mozambique, Paraguay en Rwanda.

Dochters: verdere groei en versterking synergie De vermogensbeheeractiviteiten zijn in 2006 uitgebreid door het vergroten van het belang in Sarasin. Op diverse terreinen, zoals de distributie van fondsen, is synergie bereikt. Robeco realiseerde een verbetering van de beleggingsperformance en een verschuiving van haar focus in de richting van alternatieve beleggingsproducten, onder meer door de overname van Transtrend en SAM Groep in 2007. In 2007 is besloten internetbroker Alex te verkopen vanwege de toenemende overlap met de dienst­ verlening door Rabo Direct Beleggen. De beoogde groei bij de Rabo Vastgoedgroep is gerealiseerd door de acquisitie van onderdelen van Bouwfonds in 2006 en de autonome groei bij FGH Bank. De leasing­ activiteiten zijn gegroeid, zowel autonoom als ten gevolge van de acquisitie van Athlon Car Lease in 2006. De gerealiseerde groei in autoleasing droeg bij aan een versterking van de positie van de Rabobank Groep op de binnenlandse retailmarkt. Op het terrein van verzekeren is de integratie van Interpolis met Eureko gerealiseerd en is het productenpalet uitgebreid met onder meer zorgverzekeringen.



12

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Directeuren en commissarissen

Samenstelling raad van bestuur Rabobank Nederland

Vlnr. staand: drs. Bert Heemskerk, dr. Piet Moerland. Zittend: ir. Piet van Schijndel, prof. dr. ir. Bert Bruggink, mr. Sipko Schat.

Leden raad van bestuur en aandachtsgebieden Dr. Piet Moerland (P.W.)

Ir. Piet van Schijndel (P.J.A.)

Drs. Hans ten Cate (J.C.)

Voorzitter (tot en met 30 juni 2009)

Voorzitter (vanaf 1 juli 2009)

- Particulieren

De heer Ten Cate ging per

- Audit Rabobank Groep

- Coöperatie & Bestuur

- Private Banking

1 juli 2008 met pensioen.

Drs. Bert Heemskerk (H.)

- Communicatie - Juridische en Fiscale Zaken - Human Resources, corporate

Aangesloten Banken - Human Resources, Coöperatie & Bestuur

- Groep ICT - De Lage Landen

Bestuurssecretaris

- Robeco

Drs. Rens Dinkhuijsen (L.A.M.)

- Toezicht & Compliance

- MKB

- Kennis en Economisch Onderzoek

- Bedrijfsmanagement

Mr. Sipko Schat (S.N.)

- Bestuurssecretariaat

- MVO

- Rabobank International - Managing Board Rabobank

- Rabobank International - Managing Board Rabobank International, voorzitter

Prof. dr. ir. Bert Bruggink (A.) CFO

International, plv. voorzitter - COO-domein Rabobank International

- Regionaal Management

- Control Rabobank Groep

Amerika, Azië en Europa

- Group Risk Management

- Corporate Clients Nederland

- Kredietrisicomanagement

- Global Financial Markets

- Bijzonder Krediet Beheer

- Corporate Finance

- Treasury

- Trade & Commodity Finance

- CFRO-domein Rabobank International - HR-domein Rabobank International

- Investor Relations

- Participaties - Rabo Vastgoedgroep

13 Over de Rabobank Groep

Samenstelling raad van commissarissen Rabobank Nederland  Leden raad van commissarissen⁵ Naam

Functie

Jaar eerste benoeming

Prof. dr. Lense Koopmans (L.) Ing. Antoon Vermeer (A.J.A.M.) Prof. mr. Sjoerd Eisma (S.E.) Drs. Leo Berndsen (L.J.M.) Ir. Bernard Bijvoet (B.) Prof. dr. ir. Louise Fresco (L.O.) Rinus Minderhoud (M.) Mr. Paul Overmars (P.F.M.) Ir. Herman Scheffer (H.C.) Prof. dr. ir. Martin Tielen (M.J.M.) Dr. ir. Aad Veenman (A.W.) Prof. dr. Cees Veerman (C.P.) Prof. dr. Arnold Walravens (A.H.C.M.)

voorzitter plaatsvervangend voorzitter secretaris lid lid lid lid lid lid plaatsvervangend secretaris lid lid lid

2002 2002 2002 (1998)⁶ 2002 2002 2006 2002 2005 2002 (1998)⁶ 2002 2002 (1998)⁶ 2007 2004

Einde lopende zittingstermijn 2009 2010 2010 2009 2012 2010 2011 2012 2010 2009 2010 2011 2011

De commissies uit de raad van commissarissen staan vermeld in het verslag raad van commissarissen Rabobank Nederland.

Directeuren en directievoorzitters  Directeuren Rabobank Nederland⁷ Drs. Cor Broekhuyse RA (C.F.) Drs. Ralf Dekker (R.J.) Drs. ing. Ab Gillhaus (A.J.) Mr. drs. Rob ten Heggeler (R.H.L.) Drs. Harold Knebel (H.A.J.M.) Drs. Jos van Lange (J.H.P.M.) Drs. Hans van der Linden (J.A.M.) Drs. Bert Mertens (H.H.J.) Monika Milz (M.R.) Pim Mol (P.W.) Rik Op den Brouw (H.) Mr. Sander Pruijs (J.A.) Harry de Roo RA (J.H.) Karel Schellens (C.A.C.M.) (tot 1 juni 2009) Rutger Schellens (R.V.C.) Gerlinde Silvis (A.G.) Ronald Slaats (R.A.M.) Rinus van der Struis RA (M.) Mr. Jan van Veenendaal (J.)

Rabobank International Rabobank International Krediet Risicomanagement Rabobank International Rabo Wielerploegen Rabo Vastgoedgroep Rabo Vastgoedgroep Coöperatie en Bestuur Aangesloten Banken Communicatie Private Banking Particulieren Rabobank International Rabobank International De Lage Landen Rabobank International Human Resources Rabobank De Lage Landen Audit Rabobank Groep / Toezicht a.i. Juridische en Fiscale Zaken

5) Samenstelling op 1 januari 2009. In 2009 zijn periodiek aftredend de heren Berndsen, Koopmans en Tielen. De heer Berndsen heeft om persoonlijke redenen besloten zich niet herverkiesbaar te stellen. 6) Jaar eerste benoeming in de raad van toezicht van Rabobank Nederland. Bij de wijziging van de corporate-governancestructuur van Rabobank Nederland in 2002 is de raad van toezicht vervangen door de raad van commissarissen. 7) Per 1 maart 2009.



14

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Managing Board Rabobank International Drs. Bert Heemskerk (H.), voorzitter Mr. Sipko Schat (S.N.), vice voorzitter Drs. Arjo Blok (A.J.) Drs. Cor Broekhuyse RA (C.F.) Drs. Ralf Dekker (R.J.) Mr. drs. Rob ten Heggeler (R.H.L.) Mr. Sander Pruijs (J.A.) Harry de Roo RA (J.H.) Rutger Schellens (R.V.C.) Directievoorzitters belangrijkste dochters Jacek Bartkiewicz Drs. Roy van Diem (R.) Drs. Hans van der Linden (J.A.M.) Drs. George Möller (G.A.) Gerbert Mos MBA (G.A.) Harry de Roo RA (J.A.) Karel Schellens (C.A.C.M.) (tot 1 juni 2009) Ronald Slaats (R.A.M.) (vanaf 1 juni 2009) Joachim Straehle (J.H.)



15

Over de Rabobank Groep

Bank BGZ Obvion Rabo Vastgoedgroep Robeco Schretlen & Co ACCBank De Lage Landen De Lage Landen Sarasin

Profiel 

De Rabobank Groep is een internationale financiële dienstverlener op coöperatieve grondslag die bestaat uit 153 zelfstandige lokale Rabobanken en hun centrale organisatie Rabobank Nederland met haar dochterondernemingen. De Rabobank Groep heeft circa 61.000 fte in dienst in 45 landen, is actief op het gebied van retail­ banking, wholesalebanking, vermogensbeheer, leasing en vastgoed en bedient wereldwijd circa 9,5 miljoen klanten. De nadruk in Nederland ligt op Allfinanz-dienst­ verlening en internationaal op food & agri. Vanuit de coöperatieve worteling kennen de onderdelen van de Rabobank Groep een sterke onderlinge verwantschap. De Rabobank Groep heeft de hoogste kwalificatie voor kredietwaardigheid, de triple A-rating, van de bekende internationale ratinginstituten Standard & Poor’s en Moody’s en behoort gemeten naar kernvermogen tot de twintig grootste financiële instellingen ter wereld.

Lokale Rabobanken, Rabobank Nederland en Rabobank International  De zelfstandige lokale Rabobanken vormen het coöperatieve kernbedrijf van de Rabobank Groep. Midden in de maatschappij, betrokken, dichtbij en toonaangevend, met ieder een eigen werkgebied. Klanten kunnen lid worden van hun lokale Rabobank. Op hun beurt zijn de lokale Rabobanken lid van de overkoepelende coöperatie Rabobank Nederland, die ze ondersteunt en adviseert bij de dienst­ verlening. Rabobank Nederland oefent ook toezicht uit op de bedrijfsvoering, de uitbesteding, de solvabiliteit en de liquiditeit van de lokale Rabobanken. De lokale Rabobanken, waar bijna 29.000 fte werken, vormen met circa 1.100 vestigingen en bijna 3.100 geldautomaten het dichtste bankennetwerk van Nederland. In Nederland bedienen de lokale Rabobanken ongeveer 7,5 miljoen particuliere en zakelijke klanten met een volledig pakket financiële diensten. Rabobank Nederland fungeert als houdstermaatschappij van een aantal gespecialiseerde dochter­ ondernemingen in Nederland en in het buitenland. Bij Rabobank Nederland zijn meer dan 6.000 fte in dienst. Rabobank International is het wholesalebankbedrijf en het internationaal retailbankbedrijf van de Rabobank Groep met wereldwijd meer dan 15.000 fte en vestigingen in 27 landen.

Missie en ambitie  De Rabobank Groep werkt in het gezamenlijke belang van mensen en gemeenschappen met als doel het realiseren van hun huidige en toekomstige ambities. Dit door het aandragen van de best mogelijke financiële oplossingen en het versterken van onderlinge samenwerking. Vanuit haar betrokkenheid wil de Rabobank Groep een stuwende en vernieuwende kracht zijn die bijdraagt aan een duurzame ontwikkeling van welvaart en welzijn. Vanuit haar missie heeft de Rabobank Groep de ambitie in Nederland de grootste, beste, meest klantgedreven en vernieuwende financiële instelling te zijn. Internationaal wil de Rabobank Groep de beste food & agribank zijn met een sterke aanwezigheid in de belangrijkste food & agrilanden. Daarbij worden kennis en kunde ingezet die jarenlang op dit gebied in Nederland zijn opgedaan. Ook wil de Rabobank Groep, passend bij haar identiteit en maatschappelijke positie, mondiaal excelleren in duurzaam ondernemen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is en wordt verder geïntegreerd in de kernactiviteiten.

De waarden van de Rabobank  De wijze waarop de Rabobank in de wereld staat, wordt bepaald door kernwaarden die aan de missie en ambitie zijn ontleend: respect, integriteit, professionaliteit en duurzaamheid. Deze kernwaarden worden door alle onderdelen van de Rabobank Groep onderschreven als randvoorwaarden voor het handelen.



16

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

- Respect: de Rabobank Groep werkt samen op basis van respect, waardering en betrokkenheid. - Integriteit: de Rabobank Groep wil in haar handelen eerlijk, oprecht, zorgvuldig en betrouwbaar zijn. - Professionaliteit: de Rabobank Groep is haar klanten van dienst met hoogwaardige kennis en faciliteiten. Het is haar streven de kwaliteit op een hoog peil te houden - waar mogelijk te anticiperen op toekomstige behoeften van klanten - en haar diensten op efficiënte wijze ter beschikking te stellen. - Duurzaamheid: de Rabobank Groep wil bijdragen aan een duurzame ontwikkeling van de samen­ leving in economische, sociale en ecologische zin. Dit doet de Rabobank Groep onder andere met de Rabobank Foundation. Dit fonds van de gehele Rabobank Groep helpt kansarme groepen in binnenen buitenland met als doel ze een perspectief te geven op een zelfstandig bestaan. Daarnaast is Rabo Development in het leven geroepen met als doel de ontwikkeling van partnerbanken in opkomende landen te ondersteunen met mensen en middelen. Op basis van deze kernwaarden biedt de Rabobank Groep klanten in Nederland alle financiële diensten die voor deelname aan het economische verkeer in een moderne samenleving noodzakelijk zijn. Rekening houdend met de eigen doelstellingen, waarden en wet- en regelgeving, respecteert de Rabobank de cultuur en de gebruiken van landen waarin de bank is gevestigd.

Rabobank Groep

Situatie per 1 januari 2009

9,5 miljoen klanten

1,7 miljoen leden

153 lokale Rabobanken

Rabobank Nederland

Ondersteuning lokale Rabobanken

Staffuncties Rabobank Groep

Rabobank International

Particulieren

Food & agri

MVO

MKB

Wholesalebankbedrijf

Investor Relations

Private Banking

Internationaal retailbankbedrijf

Long Term Funding Overige stafafdelingen

Overige ondersteunende afdelingen

Merken

Vermogensbeheer

Leasing

Vastgoed

Verzekeren

Wonen

Zakelijk

Robeco

De Lage Landen

Rabo Vastgoedgroep

Eureko (39%)

Obvion

Bizner

Schretlen & Co

- Athlon

- Bouwfonds Property

- Interpolis

Moviq

Rembrandt F & O

Sarasin

- Freo

IRIS

- Crediam

Orbay

Development

Zoekallehuizen.nl

- MAB Development - FGH Bank - Bouwfonds REIM - Fondsenbeheer Nederland

De lokale Rabobanken en hun leden vormen de kern van het bankbedrijf en zijn de belangrijkste stakeholders van de coöperatie. In het middelste gedeelte van het organisatieschema staat Rabobank Nederland als centrale (juridische) entiteit. In Nederland faciliteert Rabobank Nederland de lokale Rabobanken ondermeer op het gebied van de ontwikkeling van nieuwe producten en in de marktbewerking. Binnen Rabobank Nederland worden staffuncties voor de lokale Rabobanken en voor de gehele Rabobank Groep uitgevoerd, zoals Shared Services & Facilities, Groep ICT en Coöperatie en Bestuur, Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, Investor Relations, Long Term Funding, Personeelszaken, Juridische- en Fiscale Zaken, Kennis en Economisch Onderzoek en Communicatie. Tenslotte bedient Rabobank International met haar expertise een groot aantal corporate en retailklanten wereldwijd. Het onderste deel van het organisatieschema beschrijft de belangrijkste merken binnen de Rabobank Groep die onder hun eigen naam op de verschillende markten opereren.



17

Over de Rabobank Groep

Onderdelen Rabobank Groep  Lokale Rabobanken Met ruim 1.100 vestigingen en bijna 3.100 geldautomaten beschikken de 153 zelfstandige lokale Rabobanken over het dichtste kantorennet van Nederland en zijn zij dé dichtbijbank van Nederland. De lokale Rabobanken zijn zelfstandige entiteiten met ieder een eigen werkgebied en hebben samen bijna 29.000 fte in dienst. Dichtbij en betrokken bij hun klanten kunnen zij snel reageren en beslissen. De betrokkenheid komt ook tot uiting in de nauwe relaties met plaatselijke verenigingen en instellingen. Gezamenlijk bedienen de lokale Rabobanken ongeveer 7,5 miljoen Nederlandse particuliere en zakelijke klanten met een compleet pakket financiële diensten. Veel particulieren betalen, sparen of beleggen of hebben een hypotheek bij de Rabobank. De lokale Rabobanken zijn van oudsher nauw verbonden met de agrarische sector. Ook financieren zij een breed scala aan bedrijven, van de kleine ondernemer op de hoek tot de beursgenoteerde onderneming. De lokale Rabobanken zijn in Nederland de grootste intermediair op het gebied van verzekeren. www.rabobank.nl/vestigingen

Rabobank Nederland  Rabobank Nederland is de centrale organisatie die in dienst staat van de lokale Rabobanken en de groeps­ onderdelen. Rabobank Nederland bestaat uit marktondersteuning voor het midden- en kleinbedrijf, particulieren en private-bankingklanten en voert daarnaast een aantal centrale staffuncties uit voor de Rabobank Groep. Bij Rabobank Nederland werken meer dan 6.000 fte.

Rabobank International  Rabobank International - het wholesalebankbedrijf en het internationaal retailbankbedrijf - richt zich in het bijzonder op de food & agrisector. Dit groepsonderdeel heeft vestigingen in 27 landen en wereld­ wijd circa 15.000 fte in dienst. De activiteiten zijn onderverdeeld in de regio’s Nederland, Europa exclusief Nederland, Noord- en Zuid-Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland, en Azië. Daarnaast onderscheidt Rabobank International een aantal wereldwijd opererende onderdelen, te weten: Global Financial Markets, Structured Finance, Leveraged Finance, Renewable Energy & Infrastructure Finance, Direct Banking en Trade & Commodity Finance. Om de klanten en de markten zo goed mogelijk te kunnen bedienen, wordt er nauw samengewerkt tussen de verschillende regio’s en de wereldwijd aanwezige onderdelen. De retailactiviteiten vinden plaats onder het label Rabobank, met uitzondering van de Ierse ACCBank, een 100%-dochter, en de Poolse Bank BGZ, waarin Rabobank International een 59%-belang heeft. Ook heeft Rabobank International belangen in private equity. www.rabobank.com

Dochters  De Rabobank Groep voert in Nederland meerdere financiële merken op verschillende markten. Deze merken vullen elkaar aan en versterken de Rabobank Groep als één coherent geheel. Dit draagt bij aan het bereiken van de gewenste klantwaarde en continuïteit van de Rabobank Groep. Bizner  Bizner is een internetbank voor ondernemers die zelf hun bankzaken online willen regelen. Ondernemers kunnen bij Bizner 24 uur per dag alle financiële basisproducten aanschaffen, beheren en wijzigen. Bij Bizner werken circa 30 fte. www.bizner.nl De Lage Landen  De Lage Landen is de leasedochter binnen de Rabobank Groep. De onderneming biedt flexibele producten aan op het gebied van activafinanciering, die de afzet van fabrikanten, vendoren en distributeurs in meer dan 30 landen wereldwijd bevorderen. Met de innovatieve financieringsprogramma’s kan De Lage Landen zich onderscheiden in een concurrerende marktomgeving. In de Nederlandse thuis­ markt is De Lage Landen aanbieder van een breed pakket leaseproducten en handelsfinancierings­ producten. Deze worden direct of via de lokale Rabobanken aan klanten aangeboden. Via het internationale autoleasebedrijf Athlon Car Lease is De Lage Landen actief in acht landen in Europa. In de Nederlandse



18

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

markt ondersteunt De Lage Landen de Rabobank Groep in haar streven marktleider te worden in consumentenkredieten, onder meer met het label Freo. Bij De Lage Landen werken circa 4.700 fte. www.delagelanden.com IRIS  Het Institute for Research and Investment Services is het researchinstituut van de Rabobank en Robeco en richt zich uitsluitend op de particuliere belegger. IRIS functioneert als interne dienstverlener voor de Rabobank en Robeco op het gebied van publishing en onafhankelijke research. In december 2008 hebben de Rabobank en Robeco het voornemen kenbaar gemaakt om zich op de toekomst van IRIS te beraden in het licht van een nieuwe inrichting van de beleggingsresearch. Er werken bij IRIS circa 30 fte. www.irisresearch.nl Moviq  Moviq is een online woonplatform voor verhuizende consumenten en aanbieders op de woonmarkt. Als particulier kun je op Moviq een nieuw huis zoeken en alle informatie vinden en delen over kopen, verkopen, verhuizen, verbouwen en inrichten. Voor de zakelijke klant is Moviq een effectief, crossmediaal platform dat bereik, contact en transacties met de verhuizende consument genereert. De Rabobank is op Moviq aanwezig met relevante informatie over financiering, zoals hypotheken, maar ook met de bijbehorende verzekeringen. www.moviq.nl Obvion  Obvion, een samenwerkingsverband van de Rabobank Groep en het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds, verstrekt hypotheken en enkele serviceproducten, zoals garanties en overbruggingskredieten. Zij richt zich daarbij uitsluitend op de samenwerking met onafhankelijke intermediairs. Op dit terrein is Obvion met bijna 300 fte de grootste hypotheekverstrekker in Nederland. www.obvion.nl Orbay  Orbay verzorgt business process outsourcing en integreert klantprocessen en individuele workflows naadloos met de frontoffice van haar klanten. Orbay levert een state-of-the-art technologie, een stabiele infrastructuur en uitgebreide expertise in de bancaire sector. Zo wordt de back-office van een groeiend aantal banken en financiële instellingen overgenomen en uitgevoerd. Orbay combineert het beste uit verschillende werelden door schaalgrootte, gedeelde faciliteiten en knowhow om te zetten in kosten­ voordeel en een hoge kwaliteit van haar dienstverlening. Op die manier verbindt Orbay haar waarde­ keten met die van haar klanten. Orbay is gevestigd in Eindhoven en er werken meer dan 90 fte. www.orbay.nl Rabo Vastgoedgroep  De Rabo Vastgoedgroep is een vooraanstaande internationale vastgoedonderneming die behoort tot de grootste van Europa. Er wordt geopereerd op de particuliere en zakelijke markt met drie kernactiviteiten: projectontwikkeling, financiering en vermogensbeheer. Binnen de Rabo Vastgoedgroep is Bouwfonds Property Development verantwoordelijk voor het ontwikkelen van woningen, en MAB Development voor het ontwikkelen van commercieel vastgoed. Het financieren van commercieel vastgoed is in handen van FGH Bank. Bouwfonds REIM is verantwoordelijk voor vastgoedgerelateerde beleggingen. Naast de drie kernactiviteiten wordt via Fondsenbeheer Nederland een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling en financiering van maatschappelijk vastgoed. De Rabo Vastgoedgroep heeft meer dan 1.700 fte in dienst en is actief in enkele Europese landen. www.rabovastgoedgroep.nl Rembrandt Fusies & Overnames  Rembrandt Fusies & Overnames is een organisatie met als kernactiviteit advisering en begeleiding bij koop en verkoop van ondernemingen. Rembrandt Fusies & Overnames richt zich op eigenaren van kleinere en middelgrote familiebedrijven die een oplossing zoeken voor hun opvolging en op ambitieuze ondernemers met uitbreidingsplannen. Er werken circa 30 fte bij Rembrandt Fusies & Overnames. www.rembrandt-fo.nl



19

Over de Rabobank Groep

Robeco  Robeco, opgericht in 1929 te Rotterdam, levert wereldwijd beleggingsproducten en -diensten aan ongeveer 700 institutionele en 1,5 miljoen particuliere klanten. Particulieren worden bediend via banken en andere distributiepartners, alsmede via directe kanalen. Het productaanbod bestaat uit aandelen­ beleggingen, vastrentende beleggingen, geldmarktfondsen, vastgoedfondsen, duurzaam- en verantwoord beleggen en alternatieve beleggingen, zoals private equity, hedgefondsen en gestructureerde producten. Behalve op de thuismarkten Nederland en de Verenigde Staten is Robeco actief in Europa, Azië en het Midden-Oosten. Wereldwijd zijn er circa 1.700 fte in dienst. www.robeco.com Sarasin  De Sarasin Groep, opgericht in 1841, is van oudsher een leidende Zwitserse private bank. Haar aandelen zijn genoteerd aan de SWX, de Zwitserse effectenbeurs. De Rabobank Groep heeft een belang van 46% in Sarasin en bezit 69% van de stemrechten. De Sarasin Groep is een internationale dienstverlener die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan, vertegenwoordigd is in 13 landen in Europa, het Midden-Oosten en Azië en heeft circa 1.500 fte in dienst. Sarasin biedt een hoog niveau van dienst­ verlening en expertise als beleggingsadviseur en vermogensbeheerder voor vermogende particulieren en institutionele klanten. www.sarasin.com Schretlen & Co  Binnen de Rabobank Groep richt vermogensbank Schretlen & Co zich met vermogensbeheer en -advies, gecombineerd met vermogensplanning, op vermogende particulieren en middelgrote instellingen in Nederland. Naast het hoofdkantoor in Amsterdam heeft Schretlen & Co vestigingen in Apeldoorn, Heerenveen, Rotterdam en Waalre. Samenwerking met lokale Rabobanken heeft onder meer geresulteerd in Rabobank Beheerd Beleggen en de Rabobank Effecten Advies Desk. Schretlen & Co heeft ongeveer 300 fte in dienst. www.schretlen.com Zoekallehuizen.nl  Zoekallehuizen.nl is de zoekmachine die dagelijks vrijwel alle websites van makelaars afspeurt. Bovendien neemt zoekallehuizen.nl ook alle websites mee waarop het woningaanbod van particulieren staat. Zoekallehuizen.nl heeft het woningaanbod van zowel NVM makelaars, LMV makelaars, VBO makelaars en makelaars die niet zijn aangesloten bij een makelaarsorganisatie. www.zoekallehuizen.nl

Deelnemingen  Eureko De Rabobank heeft een belang van 39% in Eureko, een internationale financiële dienstverlener op het gebied van verzekeringen en er werken circa 25.000 fte. Achmea, onderdeel van Eureko, is op de Nederlandse thuismarkt de grootste verzekeringsgroep met labels als Centraal Beheer Achmea, Interpolis, Avéro Achmea, FBTO, Agis Zorgverzekeringen en Zilveren Kruis Achmea. Eureko bedient in Nederland een brede klantengroep van particulieren, overheden en bedrijven. Eureko is ook over de grens actief in twaalf Europese landen. Tussen de Rabobank en Eureko is sprake van hechte samenwerking op het gebied van verzekeren. Het grootste deel van de verzekeringsproducten die de lokale Rabobanken verkopen is afkomstig van Interpolis. Het gaat om een breed assortiment schade-, zorg- en levens­ verzekeringen voor zowel particulieren als bedrijven. Met meer dan een miljoen particulieren en enkele honderdduizenden bedrijven als klant is Interpolis een van de belangrijkste spelers in de Nederlandse verzekeringsmarkt. In de agrarische sector is Interpolis marktleider. www.eureko.net



20

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Wereldwijd aanwezig  Het Rabobank-merk wordt door de lokale Rabobanken en Rabobank International in 27 landen gevoerd. Met de andere groepsonderdelen tezamen is de Rabobank Groep actief in 45 landen, inclusief Nederland, verspreid over 569 vestigingsplaatsen. Daarnaast is Rabo Development actief in 9 landen en de Rabobank Foundation in 26 landen.

Noord-Amerika Canada Verenigde Staten Latijns-Amerika Argentinië Brazilië Chili Curaçao Kaaiman Eilanden Mexico

Europa België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Groot Brittannië Guernsey Hongarije Ierland Italië Luxemburg Nederland Noorwegen Oostenrijk Polen Portugal Roemenië Rusland Slowakije Spanje Tsjechië Turkije Zweden Zwitserland

Azië Bahrein China India Indonesië Japan Korea Maleisië Oman Quatar Singapore V  erenigde Arabische Emiraten

Australië Australië Nieuw-Zeeland

Rabobank merk Groepsonderdelen

Rabobank merk en groepsonderdelen

Voor verdere informatie over onze vestigingen en kantoren, zoals vestigingsplaats en contactgegevens: www.rabobank.com



21

Over de Rabobank Groep

Verslag raad van bestuur Financiële ontwikkelingen Rabobank Groep 

Mooi resultaat in turbulente tijden Financiële doelstellingen - Tier 1-ratio komt uit op 12,7% - Rendement eigen vermogen bedraagt 9,7% - Nettowinst neemt toe met 2% Balansgegevens - Kredietportefeuille stijgt met 11% tot 408,6 miljard euro - Toevertrouwde middelen nemen toe met 10% tot 304,2 miljard euro - Eigen vermogen stijgt met 7% tot 33,5 miljard euro Nettoresultaat bedraagt 2,8 miljard euro - Efficiencyratio verbetert met 4,2 procentpunt tot 65,3% - Kredietverliezen bedragen 31 basispunten en liggen boven het langjarig gemiddelde - RAROC bedraagt 12,5%

Ondanks alle turbulentie op de financiële markten bleef bij de Rabobank Groep de vermogensratio, de tier 1-ratio, met 12,7% boven het gewenste hoge niveau van 12,5%. Het rendement op eigen vermogen kwam uit op 9,7% en de Rabobank Groep realiseerde een stijging van het nettoresultaat met 2%. Hoewel de tot doel gestelde nettowinstgroei niet werd gehaald, is gezien de marktomstandigheden sprake van een goede prestatie. De groei van de zakelijke kredietverlening in Nederland droeg in belangrijke mate bij aan de toename van de kredietportefeuille private cliënten, die steeg met 11% tot 408,6 miljard euro. De groei van toevertrouwde middelen met 10% tot 304,2 miljard euro was stevig. De keuze voor zekerheid in turbulente tijden leverde veel nieuwe klanten en middelen op. Vooral door een toename van het renteresultaat stegen de baten met 6% tot 11,7 miljard euro. Doordat er meer gestuurd werd op kosten daalden de bedrijfslasten met 1% tot 7,6 miljard euro. De goede prestaties van het Rabobank Pensioenfonds resulteerden in een daling van de pensioenlast. Dankzij deze ontwikkelingen verbeterde de efficiencyratio met 4,2 procentpunt tot 65,3%. Per saldo realiseerde de Rabobank Groep een nettowinst van 2,8 miljard euro. De RAROC kwam uit op 12,5%.



22

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Financiële doelstellingen  De Rabobank Groep hanteert drie financiële doelstellingen: de tier 1-ratio, het rendement op het eigen vermogen en de nettowinstgroei. De tier 1-ratio, het kernvermogen gerelateerd aan de risicogewogen activa, kwam per eind 2008 met 12,7% (10,7%⁸) uit boven het gewenste niveau van 12,5%. Deze toename hield verband met de invoering van Basel II. Het rendement op het eigen vermogen, de netto­winst gerelateerd aan het kernvermogen, bedroeg 9,7% (10,2%). De nettowinst steeg in 2008 met 2% (15%). Dit is lager dan de doelstelling.

Balansontwikkeling  Algemeen Gelet op de wijzigingen in IAS 39 en IFRS 7 heeft de Rabobank Groep in 2008 besloten over te gaan tot een herclassificatie van een deel van de financiële activa, 12,0 miljard euro, naar kredieten aan cliënten en vorderingen op andere banken. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar de geconsolideerde jaarrekening van de Rabobank Groep onder toelichting 11. Om de trends in dit jaarverslag juist weer te geven, zijn de vergelijkende cijfers per eind 2007 aangepast door rekening te houden met deze herclassificatie. Voor vergelijkings- en analysedoeleinden wordt per eind 2007 een bedrag van 385,7 miljard euro in plaats van 373,0 miljard euro onder kredieten aan cliënten meegenomen. Kredietverlening naar sector in miljarden euro’s

450

Food & agri HID Particulieren

350

Kredietverlening naar onderdelen ultimo 2008

400

Binnenlands retailbankbedrijf 65% Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf 25% Leasing 5% Vastgoed 4% Overig 1%

300 250 200 150 100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008

Toename kredietportefeuille mede door groei zakelijke kredietverlening  In het verslagjaar steeg de balanspost ‘kredieten aan cliënten’ met 11% tot 426,3 (385,7) miljard euro, ondanks de minder gunstige economische omstandigheden. Het overgrote deel hiervan heeft betrekking op de kredietportefeuille private cliënten. Daarnaast bestaan kredieten aan cliënten uit kredieten aan overheidscliënten, vorderingen effectentransacties private cliënten en afdekking renterisico. Aan over­ heden is 8,8 (5,1) miljard euro verstrekt. De omvang van de post ‘vorderingen effectentransacties private cliënten’ daalde naar 3,8 (14,4) miljard euro. Voor het afdekken van het renterisico op kredieten aan cliënten gebruikt de Rabobank Groep derivaten. Omdat deze derivaten op marktwaarde worden gewaardeerd en de kredietportefeuille private cliënten op basis van geamortiseerde kostprijs leidt dit tot een tijdelijke asymmetrie in de waardering. Om te voorkomen dat dit verschil in waardering tot onnodige schommelingen leidt in de winst-en-verliesrekening past de Rabobank Groep hedge accounting toe. De verschillen in waardering worden verantwoord in de post ‘afdekking renterisico’. Deze post had een omvang van 5,0 (-2,5) miljard euro. De toename van de zakelijke kredietverlening bij het binnenlands retailbankbedrijf en bij Rabobank International droegen in belangrijke mate bij aan de groei van de kredietportefeuille private cliënten met 11% tot 408,6 (368,7) miljard euro. Voor 47% bestaat de kredietportefeuille private cliënten uit leningen verstrekt aan particulieren, voor 36% aan de sector handel, industrie en dienstverlening (HID) en voor 17% aan de food & agrisector. Door de groei van de hypotheekportefeuille in Nederland steeg de omvang van de leningen aan particulieren met 8% tot 194,0 (180,1) miljard euro. De particuliere hypotheek­ portefeuille had een omvang van 192,7 (177,4) miljard euro. Dit deel van de portefeuille bestaat nagenoeg geheel uit hypotheken en daarnaast uit consumentenkredieten. De kredietportefeuille aan de handel, industrie en dienstverlening (HID) nam met 13% toe tot 146,3 (129,2) miljard euro. De kredieten aan de 8) De getallen tussen haakjes ( ) betreffen de vergelijkende cijfers. Voor resultaatgegevens zijn dit de cijfers over 2007 en voor de balans­ gegevens zijn dit de cijfers per eind 2007. In het geval van voortschrijdend inzicht zijn de vergelijkende cijfers aangepast.



23

Verslag raad van bestuur

Kredietportefeuille HID naar sector ultimo 2008 Onroerend goed Financiële instellingen, niet banken Groothandel Industrie Bouw Transport en opslag Detailhandel non-food Gezondheidszorg Zakelijke dienstverlening Informatie en communicatie Kunst, recreatie Nutsbedrijven Overige

Kredietverlening food & agri naar sector ultimo 2008 20%

Vlees Zuivel Granen en oliehoudende zaden Groenten en fruit Detailhandel levensmiddelen Food & agri inputs Bloemen Dranken Diverse oogstgewassen Suiker Overig

19% 10% 7% 6% 6% 4% 3% 3% 3% 1% 1% 17%

19% 17% 13% 12% 7% 7% 6% 4% 3% 3% 9%

food & agrisector stegen met 15% tot 68,3 (59,4) miljard euro. Het merendeel van de portefeuille heeft betrekking op de primaire agrarische sector. De groei van de kredieten aan de vleessector droeg bij aan de stijging van de kredietverlening aan de primaire agrarische sector met 9% tot 43,8 (40,1) miljard euro. De kredietportefeuille private cliënten is voor 73% verstrekt in Nederland, 11% in Europa exclusief Nederland, 12% in Amerika, 3% in Australië en Nieuw-Zeeland en 1% in overige landen. Verdeling toevertrouwde middelen in miljarden euro’s

300

Overige toevertrouwde middelen Terugkooptransacties Zakelijke termijndeposito’s Rekening-courant/ vereffeningsrekeningen Spaargelden

150

Verdeling toevertrouwde middelen ultimo 2008

250

Binnenlands retailbankbedrijf 58% Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf 37% Vermogensbeheer en beleggen 5%

200

100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008

Toename termijndeposito’s draagt bij aan groei toevertrouwde middelen  Uit de stevige groei van de toevertrouwde middelen blijkt dat de Rabobank Groep wordt gezien als een veilige haven in deze turbulente tijden. De toevertrouwde middelen stegen in 2008 met 10% tot 304,2 (276,6) miljard euro. De spaargelden, de toevertrouwde middelen van particulieren, vormen de grootste categorie binnen de toevertrouwde middelen en stegen met 13% tot 114,7 (101,2) miljard euro. Naast de spaargelden leverden ook de rekening-courantsaldi een bijdrage aan de groei van de toevertrouwde middelen.

Toename spaargelden vooral bij lokale Rabobanken  Van het spaargeld is 89% toevertrouwd aan de lokale Rabobanken. Als gevolg van de hogere rentevergoeding op termijndeposito’s koos een groot aantal particulieren voor dit spaarproduct. Daardoor nam de omvang van de deposito’s met een vaste looptijd met 66% toe tot 43,1 (25,9) miljard euro. Bij Roparco, de spaarbank van Robeco, nam 120 de omvang van de spaargelden met 10% toe tot Verdeling spaargelden in miljarden euro’s 100 5,4 (4,9) miljard euro. De verkoop van Alex leidde 80 Overig tot een afname van het spaargeld met 0,6 miljard 60 Roparco euro. Dankzij het grote aantal nieuwe internet­ 40 Deposito’s met vaste looptijd spaarklanten nam de omvang van de spaargelden 20 Rendementsrekening bij de buitenlandse internetbanken in Australië, 0 Telesparen België, Ierland en Nieuw-Zeeland met 30% toe tot Internetsparen 6,6 (5,1) miljard euro. 2004 2005 2006 2007 2008



24

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Eigen vermogen in miljarden euro’s

35

Eigen vermogen

30

Overige belangen van derden Hybride vermogen Rabobank Ledencertificaten Ingehouden winsten en overige reserves

25

Als gevolg van de inhouding van de winst, de uitgifte van Capital Securities en de toename van het belang van derden steeg het eigen vermogen met 7% tot 33,5 (31,4) miljard euro. De Rabobank Groep emitteerde hybride vermogen in de vorm van Capital Securities in Britse ponden, Israëlische shekels, US dollars en Zwitserse franken. De consolidatie van Bank BGZ droeg bij aan de toename van het belang van derden. Het eigen vermogen bestaat voor 60% uit ingehouden winsten en overige reserves, voor 19% uit Rabobank Ledencertificaten, voor 10% uit hybride vermogen en voor 11% uit overige belangen van derden.

20 15 10 5 0 2004 2005 2006 2007 2008

Vermogenseisen in miljarden euro’s ultimo 2008

25

Overige risico’s Operationeel- en bedrijfsrisico Rente- en marktrisico Krediet- en transferrisico

15

20

10 5

Externe vermogenseis

0 Basel I

Basel II

Economic capital

De Rabobank Groep berekent sinds de invoering van de Basel II-regelgeving voor nagenoeg de gehele kredietportefeuille de externe vermogenseis voor kredietrisico op basis van de geavanceerde interne ratingbenadering, zoals deze door De Nederlandsche Bank is goedgekeurd. Voor enkele kleinere portefeuilles is de uitrol van deze benadering nog onderhanden en wordt de standaard benadering toegepast. Voor operationeel risico vindt de berekening plaats aan de hand van een goedgekeurd intern model. De externe vermogenseis bedraagt per eind 2008 19,0 (21,3) miljard euro, waarbij 91% samenhangt met krediet- en transferrisico. Verder wordt 7% aangehouden voor operationeel risico en 2% voor marktrisico. De lagere externe vermogenseis hangt in belangrijke mate samen met de invoering van Basel II. Het lage risicoprofiel van de kredietportefeuille, in combinatie met de aanwezige zekerheden, vormt hiervoor de belangrijkste reden.

Economic capital als interne vermogenseis RAROC 2008 Binnenlands retailbankbedrijf Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf Vermogensbeheer en beleggen Leasing Vastgoed Overige activiteiten Totaal

2007

17,7% 0,5%

17,3% 6,9%

22,3%

24,2%

12,5%

14,4%

Economic capital (in miljarden euro’s) 31-dec-08 31-dec-07 8,7 6,2 0,8 1,1 1,7 4,1 22,3

8,9 4,7 0,6 1,1 1,4 3,8 20,5

Naast de externe vermogenseis berekent de Rabobank Groep een interne vermogenseis op basis van haar economic capitalraamwerk. Dit raamwerk wordt gebruikt om een completer inzicht te krijgen in alle risico’s en om een betere afweging tussen risico en rendement te kunnen maken. Binnen het

Verdeling economic capital naar groepsonderdelen ultimo 2008

Verdeling economic capital naar risico ultimo 2008

Binnenlands retailbankbedrijf 39% Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf 28% Vastgoed 7% Leasing 5% Vermogensbeheer 3% Overige activiteiten 18%

Krediet- en transferrisico Operationeel en bedrijfsrisico Rente- en marktrisico Overige risico’s

25 Verslag raad van bestuur

57% 17% 16% 10%

economic capital wordt, overeenkomstig de triple A-status, uitgegaan van een hoger betrouwbaarheids­ niveau (99,99%) dan voor Basel II (99,90%) is vereist. Verder wordt voor een breder palet aan risico’s een interne vermogenseis vastgesteld. Behalve voor kredietrisico, operationeel risico en marktrisico in de handelsboeken wordt ook voor alle andere geïdentificeerde materiële risico’s economic capital aan­ gehouden. Vooral als gevolg van groei van de kredietverlening steeg het economic capital tot 22,3 (20,5) miljard euro per eind 2008. Deze interne vermogenseis ligt ruim onder het aanwezige toetsingsvermogen van 30,9 (29,2) miljard euro. Deze omvangrijke buffer onderstreept de soliditeit van de Rabobank Groep. Krediet- en transferrisico is met 57% van het totale economic capital het meest dominante risicotype. Rente- en marktrisico is goed voor 16%, terwijl de niet-financiële risico’s (operationeel en bedrijfsrisico) 17% vertegenwoordigen. De resterende 10% is verdeeld over de andere risicotypen.

Resultaatontwikkeling  Resultaten (in miljoenen euro’s)

2008

2007

Mutatie

Rente Honoraria en provisies Overige baten Totale baten Personeelskosten Andere beheerskosten Afschrijvingen Totale bedrijfslasten Brutoresultaat Waardeveranderingen Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst

8.517 2.889 246 11.652 4.290 2.796 525 7.611 4.041 1.189 2.852 98 2.754

6.771 2.857 1.394 11.022 4.400 2.779 484 7.663 3.359 266 3.093 397 2.696

26% 1% -82% 6% -3% 1% 8% -1% 20%

Kredietverliezen (in basispunten)

31

8

65,3% 9,7% 12,5%

69,5% 10,2% 14,4%

31-dec-08

31-dec-07

612,1 408,6 304,2

570,5 368,7 276,6

7% 11% 10%

19,0 22,3

21,3 20,5

-11% 9%

BIS-ratio Tier 1-ratio

13,0% 12,7%

10,9% 10,7%

Aantal medewerkers (in fte)

60.568

54.737

-8% -75% 2%

Ratio’s Efficiencyratio Rendement eigen vermogen RAROC Balansgegevens (in miljarden euro’s) Balanstotaal Kredieten aan private cliënten Toevertrouwde middelen Vermogenseisen (in miljarden euro’s) Vermogenseis Economic capital Vermogensratio’s



26

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

11%

Baten stijgen met 6% In het verslagjaar namen de totale baten met 6% toe tot 11.652 (11.022) miljoen euro. De stijging van de inkomsten bij de lokale Rabobanken en de vermogensbeheeractiviteiten droegen hieraan bij. Vooral door het hogere renteresultaat bij Rabobank International nam dit resultaat met 26% toe tot 8.517 (6.771) miljoen euro. Bij Rabobank International steeg het renteresultaat als gevolg van krediet­ groei en hogere marges en bij het binnenlands retailbankbedrijf nam de marge op de toevertrouwde middelen af door de toegenomen concurrentie op de spaarmarkt. De totale provisiebaten namen met 1% toe tot 2.889 (2.857) miljoen euro. De overige baten daalden met 82% tot 246 (1.394) miljoen euro. Doordat de turbulentie op de financiële markten aanhield daalden de handelsresultaten bij Rabobank International. De fair value-mutaties van activa en passiva hadden per saldo een beperkt effect op het resultaat. Ook daalden de projectresultaten bij de Rabo Vastgoedgroep en was het resultaat van de deelneming Eureko negatief. De verkoop van Alex en de consolidatie van Bank BGZ droegen positief bij aan de baten. In 2007 werden de overige baten positief beïnvloed door opbrengsten uit de verkoop van activiteiten bij Sarasin.

Bedrijfslasten dalen met 1% In 2008 namen de totale bedrijfslasten met 1% af tot 7.611 (7.663) miljoen euro. Mede als gevolg van een daling van de bonussen namen de personeelskosten met 3% af tot 4.290 (4.400) miljoen euro. Vanaf 2008 worden de medewerkers van Bank BGZ ook meegeteld in de formatie van de Rabobank Groep. Als gevolg hiervan steeg het aantal personeelsleden bij de Rabobank Groep met 11% tot 60.568 (54.737) fte. Bij de lokale Rabobanken en Robeco nam het aantal medewerkers af. De andere beheers­ kosten stegen met 1% tot 2.796 (2.779) miljoen euro. De afschrijvingskosten namen met 8% toe tot 525 (484) miljoen euro, omdat er meer werd afgeschreven op zelfontwikkelde software en immateriële activa.

Kredietverliezen bedragen 31 basispunten Vooral door de toename van de post ‘waardeveranderingen’ bij Rabobank International steeg deze post in het verslagjaar tot 1.189 (266) miljoen euro. Dit komt overeen met 31 basispunten van de gemiddelde kredietverlening en ligt boven het langjarig gemiddelde van 21 basispunten.

Belastingdruk bedraagt 3% De in 2008 verantwoorde belasting bedroeg 98 (397) miljoen euro. Dit correspondeert met een effectieve belastingdruk van 3,4% (12,8%). De onbelaste resultaten uit deelnemingen, zoals de participaties in fondsen van Gilde en de belangen van Rabo Private Equity, dragen bij aan een lagere belastingdruk.

Nettowinst stijgt met 2% Mede door de performance van het binnenlands retailbankbedrijf realiseerde de Rabobank Groep een nettowinst van 2.754 (2.696) miljoen euro. Na aftrek van belang derden en betaling van de vergoeding aan de houders van Rabobank Ledencertificaten, Capital Securities en Trust Preferred Securities III tot en met VI, resteert een bedrag van 2.089 (1.971) miljoen euro.

RAROC RAROC is de afkorting voor de Risk Adjusted Return On Capital oftewel het naar risico gewogen rendement op kapitaal. RAROC ondersteunt het besluitvormingsproces door een consequente afweging tussen de verwachte opbrengsten en de aanwezige risico’s. Daarnaast wordt RAROC gebruikt voor de prijsstelling op transactieniveau en bij het kredietfiatteringproces. In 2008 realiseerde de Rabobank Groep een RAROC na belastingen van 12,5% (14,4%)⁹.

9) De RAROC wordt berekend door de nettowinst te relateren aan het gemiddelde economic capital in het jaar.



27

Verslag raad van bestuur

Binnenlands retailbankbedrijf  www.rabobank.nl, www.obvion.nl, www.bizner.nl

owinst p 2008

Goede prestaties in turbulente marktomstandigheden

ailbankbedrijf

59%

Aandeel in nettowinst Rabobank Groep 2008 in % Binnenlands retailbankbedrijf

59%

Kredietportefeuille private cliënten stijgt met 10% tot 268,3 miljard euro - Groei marktaandeel hypotheken tot 30% - Marktaandeel midden- en kleinbedrijf neemt toe tot 39% - Marktaandeel food & agri stabiel op 84% Groei toevertrouwde middelen met 16% tot 175,6 miljard euro - Toename marktaandeel sparen tot 43% Nettowinst neemt toe met 13% tot 1,6 miljard euro - Efficiencyratio verbetert met 1,7 procentpunt tot 63,2% - Kredietverliezen liggen met 8 basispunten onder langjarig gemiddelde - RAROC bedraagt 17,7%

Strategie Rabobank Groep

Bijdrage aan groepsstrategie

Allfinanz-marktleiderschap in Nederland

- Versterken marktleiderspositie Allfinanz-deelmarkten - Verstevigen positie grote steden - Implementatie programma Rabobank 2010

Mondiale food & agribank

- Behoud marktleiderschap food & agri in Nederland

Ondanks de grote dynamiek in de financiële sector liet het binnenlands retailbank­ bedrijf - de lokale Rabobanken, Obvion en Bizner - in 2008 goede prestaties zien. Als stabiele marktpartij mocht de Rabobank veel nieuwe klanten verwelkomen. De dienstverlening werd verder uitgebreid. De kredietportefeuille groeide met 10% tot 268,3 miljard euro. De motor achter deze groei was de kredietverlening aan bedrijven. Het mkb-marktaandeel steeg dan ook naar 39%. In een krimpende hypotheekmarkt verbeterde de Rabobank Groep met een marktaandeel van 30% haar positie als marktleider. De stabiliteit van de Rabobank zorgde voor een grote toestroom van middelen. Het marktaandeel op de spaarmarkt steeg van 41% naar 43%. De primaire focus op klantwaarde werd wederom beloond met een hoge klanttevredenheid bij particulieren, privatebankingklanten en bedrijven. Het programma Rabobank 2010, dat zich richt op verbetering van de klantbediening via verschillende distributiekanalen, is na een verdere optimalisering voortvarend opgepakt. De nettowinst steeg bij het binnenlands retailbankbedrijf met 13% tot 1,6 miljard euro. Doordat de baten harder groeiden dan de bedrijfslasten, verbeterde de efficiencyratio met 1,7 procentpunt tot 63,2%.



28

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Strategie  De actualisering van het Strategisch Kader bevestigt dat de Rabobank marktleiderschap in Nederland nastreeft als Allfinanz-dienstverlener. Ook het hypotheekbedrijf Obvion en de zakelijke internetbank Bizner passen in deze marktleiderstrategie. Door een grotere nadruk te leggen op de zakelijke markt wil de Rabobank de grootste en belangrijkste bedrijvenbank worden. Ook de groeiambities voor de privatebankingmarkt zijn expliciet gemaakt. Vanwege een sterkere focus op gezonde balansverhoudingen gaan de lokale Rabobanken een groot deel van hun kredietgroei financieren met toevertrouwde middelen. De implementatie van het programma Rabobank 2010 vormt een ander belangrijk onderdeel van de geactualiseerde strategie.

Programma Rabobank 2010 in volgende fase  De Rabobank wil 24 uur per dag, 7 dagen per week voor haar klanten bereikbaar zijn. Het virtuele tijdperk maakt vernieuwing en verbetering van de klantbediening mogelijk tegen lagere kosten. Hiervoor heeft de Rabobank het programma Rabobank 2010 ontwikkeld. Het optimaliseren van de processen is een belangrijk onderdeel daarvan. Kernpunten zijn de strakke sturing op doorloop- en bewerkingstijden en het in-één-keer-goedprincipe. Nadat vijf lokale Rabobanken in 2007 samen met Rabobank Nederland een pilot uitvoerden, hebben negen proefbanken in 2008 het programma verder getest. Nu is het programma beschikbaar voor andere lokale Rabobanken en inmiddels zijn veertien banken van start gegaan.

Versteviging marktleiderschap in Nederland  De financiële crisis en het ingrijpen van de overheid leidden in 2008 tot grote veranderingen in het Nederlandse bankenlandschap. Mede dankzij haar stabiele karakter kon de Rabobank Groep haar leidende marktposities op een aantal terreinen uitbreiden. Bijvoorbeeld op de spaarmarkt, die als gevolg van het negatieve beurssentiment groeide met 6%, bereikte de Rabobank Groep een verbetering van haar marktpositie. Ondanks de toegenomen concurrentie steeg het marktaandeel inclusief Roparco met 2 procentpunt naar 43%. De lokale Rabobanken verwelkomden een forse toestroom van nieuwe klanten en spaarmiddelen. Hoewel de totale Nederlandse hypotheekmarkt in 2008 met 15% kromp, groeide het marktaandeel van het binnenlands retailbankbedrijf naar 30% (28%). Mede door het succes van de nieuwe Rabo Opbouw­ Hypotheek nam het marktaandeel bij de lokale Rabobanken toe tot 23,6% (22,4%). Ondanks een daling van het marktaandeel in de laatste maanden van 2008 steeg het marktaandeel van Obvion over het gehele jaar met 0,7 procentpunt tot 6,0%. De Rabobank was marktleider in alle mkb-sectoren en nam het marktaandeel in de totale mkb-markt toe tot 39% (38%). In de startersmarkt steeg het marktaandeel naar 39% (38%). In de agrarische sector bleef Rabobank met een marktaandeel van 84% (84%) veruit marktleider. De strategie van de afgelopen jaren om vooral aandacht te besteden aan jonge en grotere agrarische ondernemers, vertaalde zich in 2008 in toegenomen marktaandelen onder deze ondernemers. De Rabobank is van oorsprong sterk gepositioneerd in de niet-stedelijke gebieden. Door het in 2007 geïntroduceerde grotestedenbeleid is ook de marktpositie in stedelijke gebieden gegroeid. Hier groeide het marktaandeel mkb naar 29% (27%).

Marktaandelen in %

45

2004 2005 2006 2007 2008

35

40

30 25 20 15 10 5 0 Hypotheken



29

Verslag raad van bestuur

Sparen

Midden- en kleinbedrijf

Klanttevredenheid neemt verder toe  Als coöperatieve bank stelt de Rabobank het leveren van klantwaarde centraal. Kwalitatief goede dienstverlening moet leiden tot tevreden klanten. Ook in 2008 is de Rabobank daarin weer geslaagd. Uit onderzoek van Blauw Research blijkt dat particuliere klanten het meest tevreden zijn over de Rabobank, met een gemiddeld rapportcijfer van 7,7 (7,5). Deze nummer 1-positie is te danken aan de hoge score op betrouwbaarheid, deskundigheid, reputatie en sympathie. Bij een onderzoek van MarketResponse staat de Rabobank in de top 3 van de meest klantvriendelijke bedrijven van Nederland. Volgens het juryrapport is de Rabobank betrouwbaar, bereikbaar en benaderbaar, vindt men het personeel kundig en klantvriendelijk en de website helder. Internetgebruikers hebben www.rabobank.nl, zowel via onlineawards.nl als websitevanhetjaar.nl, uitgeroepen tot beste en populairste financiële site van 2008. De klanttevredenheid onder private-bankingklanten werd gewaardeerd met een 7,6 (7,5). Redenen hiervoor waren de hoge betrouwbaarheid en een dienstverlening die volgens klanten op diverse punten is verbeterd. In het onderzoek van het blad Incompany scoort de Rabobank opnieuw zeer goed op klanttevredenheid en staat Rabobank Private Banking bestendig op de tweede plaats. De bovengemiddelde klanttevredenheid van mkb-relaties over de Rabobank is vergeleken met 2007 duidelijk toegenomen. Redenen hiervoor zijn deskundigheid, foutloze afwikkeling van bankzaken en gemak. Volgens Incompany was de Rabobank in 2008 opnieuw de favoriete zakenpartner. Het blad Management Team kwam in een onderzoek tot dezelfde conclusie.

Succesvolle introductie banksparen  Op 1 januari 2008 is de Wet Banksparen in werking getreden, die het mogelijk maakt om via banken fiscaal vriendelijk te sparen voor huis of pensioen. In dit kader introduceerde de Rabobank als een van de eerste banken twee nieuwe producten: de RaboOpbouwHypotheek en de Rabo ToekomstRekening. De transparantie en de gunstige tarifering dragen bij aan het succes van deze producten. Mede hierdoor is de RaboOpbouwHypotheek een nieuw en aantrekkelijk alternatief voor bestaande hypotheekvormen. De in 2008 geïntroduceerde Rabo Springplankhypotheek won zilver bij de verkiezing tot Hypotheek­ product van het jaar. Door een samenwerking met gemeenten en woningbouwcorporaties kunnen starters op de woningmarkt makkelijker een huis kopen.

Dichterbij de klant met multichannelbediening  Klanten maken voor bancaire diensten steeds meer gebruik van virtuele kanalen zoals internet en telefoon. In het najaar van 2008 passeerde de Rabobank de mijlpaal van 3 miljoen actieve internetklanten. De Rabobank investeert volop in de verdere ontwikkeling van internetbankieren. Klantbediening via virtuele kanalen is ook een belangrijk onderdeel van het programma Rabobank 2010. Lokale Rabobanken zetten www.rabobank.nl steeds meer in om hun klanten virtueel en dichtbij te kunnen bedienen en van informatie te voorzien. De informatie van de lokale Rabobank is voor de klant een stuk dichterbij gekomen door een prominente link op de site. Dit heeft geleid tot een verdubbeling van de bezoekers­ aantallen op de lokale pagina’s. Ook is het gebruiksgemak van www.rabobank.nl verbeterd. In 2008 lanceerde Rabo Mobiel de nieuwe dienst Rabo SMS Betalen. Met de mobiele portemonnee kan per sms geld worden verstuurd en ontvangen. Mobiele bellers kunnen eenvoudig bedragen tot 150 euro aan elkaar overmaken, ongeacht de bank of telecomprovider. Rabo SMS Betalen is begin 2009 door consumenten uitgeroepen tot ‘Product van het Jaar’ voor het jaar 2009 in de categorie Diensten. Behalve via internet en telefoon is de Rabobank ook bereikbaar via de afstandsbediening van de televisie. Rabobank was de eerste bank in Nederland met TV-bankieren op innovatieve platformen als Windows Media Center® en Wii®. In steeds meer huishoudens is de Rabo TV-site via de set top-box van het kabelbedrijf te benaderen. Ook Tele2 biedt sinds eind 2008 dit interactieve tv-kanaal met Rabobankinformatie aan. De Rabobank voert een aantal experimenten uit rondom beeldbellen om te bekijken hoe dit nieuwe fenomeen op een goede en persoonlijke manier kan worden ingezet vanuit de bankhal, de spreekkamer of via de internetsite.

Private banking met beide benen op de grond  Door dichtbij de klant te staan, betrokkenheid te tonen en vertrouwen uit te stralen biedt de Rabobank op een coöperatieve wijze private banking aan. Deze aanpak, in combinatie met de dynamische markt­ omstandigheden, leidde in 2008 tot een stevige toename van klanten en toevertrouwde middelen. Om de positionering als stabiele private bank verder uit te bouwen, is de vermogenscampagne ‘Private banking met beide benen op de grond’ gelanceerd. Deze campagne laat zien dat de Rabobank altijd klaarstaat voor de klant en een verantwoord vermogensadvies geeft. De private banking-formule, beschikbaar voor klanten met minimaal 80.000 euro vermogen, is verder verbeterd door de introductie van klantcontact­



30

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

strategieën. Daarmee krijgt iedere klant de aandacht die nodig is. Ook InternetLoyaalSparen, een spaarproduct voor klanten met meer dan 20.000 euro spaargeld, is actiever aangeboden. Klanten die hun vermogen willen inzetten om hun maatschappelijke ambities te realiseren, kunnen gebruikmaken van de Rabo CharityDesk, het kenniscentrum van Rabobank Private Banking op het gebied van schenkingen aan goede doelen.

Maatwerkdiensten en kennisproducten voor food & agrisector  De food & agrisector is van oudsher een belangrijke klantgroep van de Rabobank. Met op maat gesneden financiële diensten en kennisproducten willen lokale Rabobanken agrarische ondernemers optimaal van dienst zijn. In 2008 werden diverse nieuwe diensten ontwikkeld, gericht op de ontwikkeling van ondernemerschap van de klant en de accountmanager. Zo werd het programma ‘Melkveehouderij op Maat’ geïntroduceerd, dat ondernemers helpt de juiste strategische keuzes te maken en account­ managers om professioneler als strategische gesprekspartner te fungeren. Het programma bestaat onder meer uit seminars en strategische sessies van accountmanagers met kleine groepen melkveehouders. In de tuinbouw en de fruitteelt draaide analoog daaraan het vervolg op het programma De Wereld van Jip. Veel aandacht is besteed aan de zichtbaarheid van de Rabobank in de agrarische wereld via presentaties, free publicity, advertentiecampagnes, sponsoring en deelnames aan beurzen. Diverse Rabobankstudies vormden een belangrijke kennisbron voor accountmanagers en hun klanten, zoals de studies over de sierteelthandel, de pluimveehouderij, zorgboerderijen en de varkenshouderij.

Toename aantal mkb-klanten, succesvolle diensten en campagnes  In het verslagjaar boekte de Rabobank goede resultaten in de markt voor het midden- en kleinbedrijf. De dynamische marktomstandigheden hebben geleid tot toename van het aantal klanten en toe­ vertrouwde middelen. Speciaal voor nieuwe zakelijke klanten is de Rabo WelkomService® ontwikkeld, die het overstaptraject overzichtelijk en gemakkelijk maakt en waarbij de klant een persoonlijke accountmanager heeft die het gehele proces bewaakt. Door de campagne Financiële APK ‘Haal privé meer voordeel uit je zaak’ groeide het aantal ondernemer-in-privé-klanten sterk. Om zakelijke klanten snel inzicht te geven in hun financiële prestaties ten opzichte van branchegenoten werd ‘Uw Cijfers en Trends®’ geïntroduceerd. Dit hulpmiddel is een uitbreiding van de vertrouwde Rabobank Cijfers en Trends, die al meer dan 30 jaar actuele kennis over branches in beeld brengt. Enkele lokale Rabobanken zijn in 2008 gestart met een pilot voor een starterscommunity op internet. Op de speciale website kunnen starters snel advies inwinnen en kennis, ervaringen en contacten uitwisselen. Met de campagne ‘Internationaal zakendoen’ versterkte de Rabobank haar internationale zakelijke imago. Eind 2008 maakten 15.000 (7.500) klanten gebruik van de diensten van Bizner, de in 2007 opgerichte internetbank voor ondernemers. Bizner introduceerde in het verslagjaar termijndeposito’s met een volledig flexibele looptijd en een nieuwsportal met netwerkmogelijkheden, waar ondernemers elkaar kunnen informeren, inspireren en adviseren.

Kredietportefeuille groeit door stevige toename van bedrijfskredieten  In 2008 realiseerde het binnenlands retailbankbedrijf een groei van de kredietportefeuille private cliënten van 10%. De totale kredietverlening kwam uit op 268,3 (244,1) miljard euro en werd voor 69% verstrekt aan particulieren, 21% aan de handel, industrie en dienstverlening en 10% aan de food & agrisector. De verstrekkingen aan particulieren, nagenoeg geheel bestaande uit hypotheken, 300 stegen met 7% tot 184,5 (172,1) miljard euro, maar Kredietverlening naar sector in miljarden euro’s 250 door het afkoelen van de hypotheekmarkt was de 200 Food & agri groei lager dan in 2007. Bedrijfsfinancieringen 150 HID vormden de motor achter de kredietverlening in 100 Particulieren 2008. Door de toename van het aantal klanten in 50 het midden- en kleinbedrijf en door de gestegen 0 vraag nam de kredietverlening aan de handel, industrie en dienstverlening (HID) met 21% toe tot 2004 2005 2006 2007 2008 55,7 (46,1) miljard euro. De kredietverlening aan de food- & agrisector steeg met 9% tot 28,1 (25,8) miljard euro. Het meren­deel van deze kredieten heeft betrekking op de primaire agrarische sector. Deze verstrekkingen stegen met 9% toe 23,5 (21,6) miljard euro. Voornamelijk de groente- en fruitsector en de zuivel- en vleessector droegen hieraan bij.



31

Verslag raad van bestuur

Ontwikkeling toevertrouwde middelen in miljarden euro’s

180 176 172 168 164 160 156 152 148 144 140 2007

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

2008

Stevige toename toevertrouwde middelen  De toevertrouwde middelen lieten in het verslagjaar een stevige groei zien van 16% tot 175,6 (150,8) miljard euro door een grote toestroom van nieuwe klanten en middelen. De groei deed zich vooral voor in termijndeposito’s, zowel bij particulieren als bedrijven. Met de toename van de toevertrouwde middelen konden de lokale Rabobanken de groei van de kredietverlening in 2008 volledig zelf financieren.

Resultaatontwikkeling  Resultaten (in miljoenen euro’s)

2008

2007

Mutatie

Rente Honoraria en provisies Overige baten Totale baten Personeelskosten Andere beheerskosten Afschrijvingen Totale bedrijfslasten Brutoresultaat Waardeveranderingen Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst

5.005 1.354 42 6.401 2.264 1.639 141 4.044 2.357 199 2.158 541 1.617

4.504 1.379 25 5.908 2.072 1.618 145 3.835 2.073 145 1.928 495 1.433

11% -2% 68% 8% 9% 1% -3% 5% 14% 37% 12% 9% 13%

Kredietverliezen (in basispunten)

8

6

63,2% 17,7%

64,9% 17,3%

31-dec-08

31-dec-07

309,7 268,3 175,6

277,7 244,1 150,8

12% 10% 16%

6,4 8,7

12,2 8,9

-48% -2%

28.953

29.304

-1%

Ratio’s Efficiencyratio RAROC Balansgegevens (in miljarden euro’s) Balanstotaal Kredieten aan private cliënten Toevertrouwde middelen Vermogenseisen (in miljarden euro’s) Vermogenseis Economic capital Aantal medewerkers (in fte)



32

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Baten nemen toe met 8% In 2008 stegen de totale baten met 8% tot 6.401 (5.908) miljoen euro, voornamelijk door de groei van het renteresultaat. De stijging van de kredietverlening en de toevertrouwde middelen leidde tot een toename van het renteresultaat met 11% tot 5.005 (4.504) miljoen euro. De marges op kredietverlening stegen vanwege hogere risico- en fundingkosten, terwijl de marges op toevertrouwde middelen onder druk stonden door de toegenomen concurrentie op de spaarmarkt. De effectenprovisies daalden als gevolg van het negatieve beursklimaat. Ook bleven de verzekeringsprovisies achter ten opzichte van 2007. De provisies op treasurydienstverlening en betaaldiensten namen daarentegen toe. Per saldo namen de provisies in het verslagjaar met 2% af tot 1.354 (1.379) miljoen euro.

Bedrijfslasten stijgen met 5% De totale bedrijfslasten stegen in het verslagjaar met 5% tot 4.044 (3.835) miljoen euro. De personeels­ kosten lieten een stijging van 9% zien tot 2.264 (2.072) miljoen euro door hogere kosten voor extern personeel, salarisstijgingen en toegenomen sociale lasten. De personele bezetting bij het binnenlands retailbankbedrijf daalde met 1% naar 28.953 (29.304) fte. De andere beheerskosten namen met 1% toe tot 1.639 (1.618) miljoen euro.

Kredietverliezen bedragen 8 basispunten De post ‘waardeveranderingen’ nam in 2008 met 37% toe tot 199 (145) miljoen euro. Als gevolg van de verslechterde economische omstandigheden stegen de kredietverliezen, vooral in de zakelijke kredietportefeuille. De kredietverliezen komen daarmee uit op 8 (6) basispunten van de gemiddelde kredietverlening, terwijl het langjarig gemiddelde 11 basispunten bedraagt.

Vermogenseis en RAROC Onder Basel II worden bij de berekening van de vermogenseis de risico’s van uitzettingen aan particulieren en bedrijven op basis van eigen risicomodellen ingeschat, waarbij rekening wordt gehouden met het onderpand. De vermogenseis daalde in het verslagjaar met 48% tot 6,4 (12,2) miljard euro, vooral door de invoering van de nieuwe solvabiliteitsregels en reflecteert het lage risicoprofiel. Het economic capital, de interne vermogenseis, bedroeg 8,7 (8,9) miljard euro. Het binnenlands retailbankbedrijf behaalde in 2008 een Risk Adjusted Return On Capital (RAROC) van 17,7% (17,3%).

Vooruitblik  Het laat zich aanzien dat 2009 een uitdagend jaar wordt. De Rabobank Groep herbevestigt in het geactualiseerde Strategisch Kader de ambitie een Allfinanz-dienstverlener te willen zijn die markt­ leiderschap in Nederland nastreeft in alle deelmarkten. In 2009 wordt deze ambitie verder ingevuld. Er zal extra worden geïnvesteerd om te groeien in de bedrijvenmarkt, de private-bankingmarkt en de grote steden. Ook zal de samenwerking met Eureko op het gebied van verzekeringsproducten worden geïntensiveerd. Een groot aantal lokale Rabobanken gaat deelnemen aan het programma Rabobank 2010. Om gezonde balansverhoudingen te waarborgen moet de groei van de kredietverlening groten­ deels worden gefinancierd uit de toename van de toevertrouwde middelen. Door de geïntensiveerde concurrentie in de spaarmarkt zullen de marges op toevertrouwde middelen onder druk blijven staan. Vanuit haar coöperatieve oorsprong richt de Rabobank zich op een langetermijnrelatie met klanten. Ook in moeilijkere tijden blijven klanten toegang houden tot financiële middelen. Wel voorziet de Rabobank in 2009 een lagere kredietgroei, omdat bedrijven door de economische teruggang minder zullen investeren en de vraag naar hypotheken zal verminderen door de afkoelende huizenmarkt. De marges op de kredietverlening verbeteren naar verwachting omdat hogere risico- en fundingkosten worden verdisconteerd. Voor de lange termijn is het van belang de winstgevendheid op peil te houden. Daarom zal in 2009 nog nadrukkelijker op de kosten worden gestuurd.



33

Verslag raad van bestuur

Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf  www.rabobank.com, www.bgz.pl, www.accbank.ie

owinst p 2008

Nettowinst daalt als gevolg van kredietcrisis

bedrijf en etailbankbedrijf

Kredietportefeuille private cliënten stijgt met 11% tot 100,7 miljard euro Spaargelden bij Direct Banking-activiteiten groeien met 30% tot 6,6 miljard euro Nettowinst daalt met 92% tot 27 miljoen euro - Efficiencyratio verbetert met 0,7 procentpunt tot 85,5% - Kredietverliezen bedragen 93 basispunten en liggen boven het langjarig gemiddelde - RAROC bedraagt 0,5%

1%

Aandeel in nettowinst Rabobank Groep 2008 in % Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf

1%

Strategie Rabobank Groep

Bijdrage aan groepsstrategie

Allfinanz-marktleiderschap in Nederland

- - - -

Mondiale food & agribank

- Verbreding productenpalet en inzet kennis voor food & agriklanten - Uitbreiding van retailbanknetwerk in belangrijke food & agriregio’s - Verdere ontwikkeling van productspecialismen duurzame energie en cleantech

Bediening top bedrijvenmarkt in Nederland Ondersteuning internationaal actieve Nederlandse klanten Productleverancier via lokale Rabobanken Verstrekking risicodragend vermogen

Mede door de toename van de kredietverlening bij het internationaal retailbankbedrijf nam de kredietportefeuille in 2008 met 11% toe tot 100,7 miljard euro. Het balans­ totaal nam minder sterk toe door het afbouwen van activiteiten op de financiële markten. Het spaargeld bij de Direct Banking-activiteiten steeg met 30% tot 6,6 miljard euro. De omvang van internationale retailbankactiviteiten nam toe door uitbreiding van het belang in de Poolse Bank BGZ tot een meerderheidsbelang van 59%. Door de kredietcrisis daalde de nettowinst van het wholesale- en internationaal retailbank­ bedrijf van 334 miljoen euro tot 27 miljoen euro. Er was met name sprake van een negatieve invloed op de resultaten bij Global Financial Markets en op de krediet­ verliezen. Bij de internatio­nale retail­bankactiviteiten stegen de inkomsten met 34% tot 864 miljoen euro. Strategie  De Rabobank wil dé mondiale food & agribank zijn en bovendien aandacht schenken aan duurzame energie en cleantech. Rabobank International gaat hier nog meer op focussen en gaat het producten­ palet voor de food & agrimarkt verbreden en verdiepen. Voorbeeld hiervan is de onlangs overeen­ gekomen samenwerking met Rothschild op het gebied van fusie- en overnameadvisering voor de food & agrisector.



34

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Global Financial Markets gaat zich richten op klantgerelateerde activiteiten en liquiditeitsmanagement. Andere activiteiten worden afgebouwd. De dienstverlening zal meer worden toegesneden op kernklanten. Rabobank International gaat de internationale retailbankactiviteiten verder versterken en daarbij prioriteit geven aan de bestaande grote agrifocusgebieden in Australië, Brazilië, Californië en Polen. Duurzame energie en cleantech krijgen meer aandacht met projectfinancieringen en venture capital.

Turbulente marktomgeving  In 2008 kreeg de financiële crisis een mondiaal karakter en effect op de reële economie. Dit werkte met name negatief door op de resultaten van het onderdeel Global Financial Markets en de kredietverliezen. Vooral de kredietexposuregerelateerde activiteiten kwamen onder druk te staan, maar anderzijds lieten de geldmarktafdelingen en de vastrentendewaardenafdelingen goede resultaten zien. De marges namen toe vanwege een hogere risico-opslag. Ook in de reguliere kredietverlening nam het aantal klanten met betalingsproblemen toe, met name in de Ierse markt.

Wereldwijde food & agribank  Als leidende food & agribank wil de Rabobank Groep sterk aanwezig zijn in de belangrijkste agrarische landen van de wereld. Rabobank International richt zich voor de groei in food & agri op verbreding van het productenpalet en inzet van kennis voor haar wereldwijde food & agriklanten, en op de uitbreiding van de retailbankactiviteiten in traditionele agrarische landen, zoals de Verenigde Staten en Australië. Verder ligt de focus op opkomende landen met een snelgroeiende food & agrisector, zoals Polen en Brazilië. De food & agrikennis van de Rabobank Groep is gebundeld in de afdeling Food & Agribusiness Research en Advisory (FAR), die opereert vanuit Nederland, Noord- en Zuid-Amerika, Azië en Australië. FAR ondersteunt transacties in diverse stadia, waardeert kredietvoorstellen, draagt bij aan fusie- en overnamevoorstellen en genereert ideeën voor nieuwe producten. In 2008 verschenen onder meer publicaties over de Nieuw-Zeelandse wijnmarkt en de melkmarkt in Brazilië. Om de food & agriklanten zo goed mogelijk te bedienen, zullen de productspecialismen nog intensiever worden ingezet.

Expansie internationaal retailbankbedrijf  De internationale retailbankactiviteiten zijn de afgelopen jaren sterk uitgebreid, door autonome groei, het opstarten van nieuwe activiteiten en overnames. Rabobank International heeft retailbanken in de regio’s Europa, Noord- en Zuid-Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland en Azië. Begin 2008 vergrootte Rabobank International het belang van 46% in de Poolse Bank BGZ tot een meerderheidsbelang van 59%. Deze bank heeft ruim 5.000 medewerkers en bedient haar Poolse klanten vanuit ongeveer 250 kantoren. Door het meerderheidsbelang kan de positie van Bank BGZ als retailbank voor particulieren, het midden- en kleinbedrijf en de food & agriklanten verder worden verstevigd. Samen met Rabobank Polska kan Bank BGZ werken aan verdere versterking van de marktpositie als een van de belangrijkste en grootste spelers in de Poolse food & agrisector. Het kantorennet zal de komende jaren sterk worden uitgebreid. De Poolse staat is minderheidsaandeelhouder in Bank BGZ en was voornemens deze aandelen medio 2008 naar de beurs te brengen. Gegeven de marktomstandigheden is dit uitgesteld. De Ierse ACCBank is van oudsher nauw verbonden met het platteland en heeft een netwerk van circa 40 kantoren. Daarnaast is ACCBank in Ierland actief in de markt voor vastgoedfinancieringen. De ontwikkelingen in de Ierse markt nopen tot een bezinning op aard en omvang van deze activiteiten. In eerste instantie is het belangrijk om in nauw overleg met klanten de bestaande exposure zo goed mogelijk te beheren. In de regio Amerika bedient Rabobank International de overwegend agrarische klanten vanuit de Verenigde Staten, Brazilië en Chili. In Californië onderneemt Rabobank International retailbankactiviteiten vanuit ruim 90 kantoren. De integratie van de overgenomen retailbanken heeft veel aandacht gevraagd. Daarnaast worden agrarische klanten in de Verenigde Staten bediend vanuit een expertise centrum in St. Louis. In 2008 zijn de retailbankactiviteiten in Brazilië verder uitgebreid. In dit land heeft Rabobank International nu meer dan 10 kantoren, die zich voornamelijk op de food & agrisector richten. De retail­ bankactiviteiten in Chili bevinden zich nog in de opstartfase na de overname in 2007 van HNS Banco met 10 vestigingen. De retailbankactiviteiten in Australië en Nieuw-Zeeland richten zich voornamelijk op de food & agri­ sector. De Rabobank heeft een marktaandeel van circa 20% in de Australische agribusiness. Behalve om het verstrekken van financieringen aan de agrarische sector gaat het om bankdiensten aan bedrijven in het middensegment die affiniteit hebben met de food & agrisector. Ook worden gecompliceerde financiële producten en diensten aangeboden aan grote coöperaties en ondernemingen in de food & agri-industrie.



35

Verslag raad van bestuur

In Azië is in 2008 veel aandacht besteed aan de integratie van de Indonesische Hagabank en Bank Hagakita. Deze banken beschikken over een uitgebreid kantorennetwerk met circa 120 vestigingen op Bali, Java en Zuid-Sumatra.

Buitenlandse internetbanken van Rabobank presteren goed  De Direct Banking-activiteiten in België, Australië, Ierland en Nieuw-Zeeland leverden goede prestaties in de marktturbulentie. Veel Belgische spaarders besloten in deze onzekere tijden een rekening te openen bij de Rabobank. Ook in Ierland, Australië en Nieuw-Zeeland nam het aantal klanten toe, zij het op een meer beperkte schaal. Per eind 2008 maken 293.000 (197.000) klanten gebruik van de dienstverlening van de vier buitenlandse internetbanken. De ingelegde spaargelden namen bij deze activiteiten met 30% toe tot 6,6 (5,1) miljard euro.

Corporate banking: diensten voor internationaal actieve klanten uitgebreid  Met Corporate Banking bedient Rabobank International grote Nederlandse ondernemingen en worden de lokale Rabobanken ondersteund bij de bediening van de grootzakelijke markt. Om internationaal actieve Nederlandse mkb-klanten beter van dienst te kunnen zijn, is een project gestart om de dienst­ verlening uit te breiden en toegankelijker te maken. Hierbij wordt ook samengewerkt met derde partijen. Zo ging Rabobank International in 2008 in zee met Deutsche Bank en de Oostenrijkse Raiffeisen Zentralbank. Deutsche Bank vervult de rol van processor op het gebied van cashmanagement en stelt het netwerk open voor internationaal actieve Rabobank-klanten. De Raiffeisen Zentralbank gaat de totale internationale dienstverlening van lokale Rabobanken in Centraal- en Oost Europese landen beter faciliteren. De dienstverlening aan de internationaal actieve Nederlandse mkb-klanten is inmiddels sterk toegenomen. De verwachting is dat deze toename de komende jaren versterkt zal doorzetten. De activiteiten van Corporate Banking buiten Nederland zijn primair gericht op de food & agrisector. Ook heeft Rabobank International geïnvesteerd in specifieke kennis op het gebied van Trade & Commodity Finance. De wereldwijd opererende afdeling Trade & Commodity Finance bedient klanten die actief zijn in de markt voor agriproducten en op beperkte schaal in andere commodities. Ook biedt deze afdeling de klant een groot aantal producten op het gebied van exportfinanciering. Dit heeft geleid tot een substantiële toename van deze activiteiten in 2008.

Professional products  Global Financial Markets opereert op de internationale financiële markten. Naast klantgerichte activiteiten verzorgt dit onderdeel de handel in geldmarktproducten ten behoeve van het dagelijks management van de liquiditeitspositie, het kredietrisico en het marktrisico van de Rabobank Groep en van klanten. Naast valuta- en geldmarktproducten, obligaties en energieproducten biedt Global Financial Markets ook kapitaalmarktoplossingen, waarbij bepaalde risico’s of kasstromen van bedrijven of financiële instituten worden gesecuritiseerd of geherstructureerd. Leveraged Finance is betrokken bij het financieren van overnames door investeringsmaatschappijen. Op de wereldwijde agrarische markt is Leveraged Finance een belangrijke speler, maar het onderdeel is ook actief in andere sectoren. De portefeuille nam toe, maar als gevolg van de kredietcrisis is het aantal transacties in de tweede helft van 2008 verminderd. Structured Finance levert klantspecifieke producten, gericht op zowel de actiefzijde als de passiefzijde van de balans. De afdeling Renewable Energy & Infra­ structure Finance is actief in de duurzame sectoren wind, zon, biobrandstof en biomassa.

Participaties  Rabo Private Equity, de investeringsmaatschappij van de Rabobank Groep, richt zich met de labels Rabo Participaties en Rabo Capital op middelgrote Nederlandse ondernemingen, en met het label Rabo Ventures op jonge cleantechondernemingen Rabo Participaties bedient groeiende ondernemingen in het middensegment en participeert per bedrijf voor een bedrag tussen de 2 miljoen en de 10 miljoen euro. In 2008 nam Rabo Participaties onder andere een belang in Oskomera Group, die complexe gevel- en staalbouwprojecten realiseert en gespecialiseerd is in zonnestroomsystemen. Rabo Capital neemt belangen in grotere ondernemingen en investeert per transactie tussen 20 miljoen euro en 50 miljoen euro. Zo werd in 2008 een participatie genomen in Iddink uit Ede, een toonaangevende speler op het gebied van distributie van schoolboeken in Nederland. Rabo Ventures is een internationaal opererend venture-capitalfonds dat risicodragend vermogen verschaft aan snelgroeiende ondernemingen in de cleantechsector. Cleantech is de verzamelnaam voor innovatieve technologieën op het gebied van milieu en duurzame energie. Rabo Ventures nam onder



36

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

meer een belang in het Nederlandse windtechnologiebedrijf Emergya Wind Technologies, het duurzame-energiebedrijf Econcern en het Amerikaanse Xunlight Corporation. De Rabobank participeert daarnaast in onafhankelijk opererende private-equityondernemingen als Langholm en in een aantal fondsen van Gilde.

Groei retailportefeuille draagt bij aan toename kredietportefeuille  In het verslagjaar steeg de kredietportefeuille private cliënten met 11% tot 100,7 (90,5) miljard euro. Deze groei is deels afkomstig van het internationaal retailbankbedrijf. De stijging van de US dollarkoers droeg hieraan bij. Hier stond echter een daling van de Australische dollar en het Britse pond tegenover. De portefeuille met financieringen aan particulieren nam met 43% toe tot 5,5 (3,8) miljard Kredietverlening naar regio ultimo 2008 euro. Mede door de consolidatie van Bank BGZ Amerika 37% stegen de verstrekkingen aan de food & agrisector Europa exclusief Nederland 31% met 22% tot 34,4 (28,1) miljard euro. Daarmee is Nederland 16% deze sector goed voor 34% van de private Australië en Nieuw-Zeeland 12% kredietportefeuille. De krediet­verlening aan de Azië 4% handel, industrie en dienstverlening (HID) nam met 4% toe tot 60,8 (58,5) miljard euro. Per eind 2008 was 25% (24%) van de krediet­ portefeuille afkomstig van het internationaal retail­ 100 bankbedrijf. Deze portefeuille groeide met 15% Kredietverlening naar sector in miljarden euro’s 90 tot 24,9 (21,6) miljard euro. In Australië en Nieuw80 Zeeland nam de omvang van retailleningen met Food & agri 70 HID 5% af tot 8,4 (8,8) miljard euro door een waarde­ 60 Particulieren daling van deze valuta’s met 17%, respectievelijk 50 21%. Voornamelijk als gevolg van de consolidatie 40 van Bank BGZ stegen de verstrekkingen in Europa 30 met 32% tot 8,5 (6,5) miljard euro. Bij ACCBank 20 in Ierland daalde de kredietportefeuille met 5% 10 tot 6,2 (6,5) miljard euro. De omvang van de 0 Amerikaanse retailportefeuille nam met 27% toe tot 7,6 (6,0) miljard euro. 2004 2005 2006 2007 2008

Resultaatontwikkeling  Baten stabiel De totale baten bleven in 2008 met 1.997 (1.989) miljoen euro vrijwel stabiel. Hoewel enkele afdelingen binnen Global Financial Markets goed presteerden in de turbulente financiële markten, namen de inkomsten van dit onderdeel met 413 miljoen euro af tot -145 (268) miljoen euro. De post ‘overige baten’, waaronder de baten van Global Financial Markets grotendeels worden verantwoord, nam met 1.288 miljoen euro af tot -1.463 (-175) miljoen euro. Ook Leveraged Finance ondervond, zij het in mindere mate, hinder van de turbulentie. Bij dit onderdeel daalden de inkomsten met 1%. Structured Finance zag de inkomsten met 37% toenemen. De provisies kwamen 8% lager uit op 304 (332) miljoen euro onder meer door de daling van de effectenbemiddelingprovisies. Het oplopen van de spreads, de groei van de kredietverlening bij het internationaal retailbankbedrijf en de toename van activiteiten bij Corporate Banking droegen bij aan de toename van het rente­ resultaat met 72% tot 3.156 (1.832) miljoen euro. Bij Corporate Banking stegen de inkomsten met 15%. Van de totale baten is 43% (32%) afkomstig van het internationaal retailbankbedrijf. Mede door de consolidatie van Bank BGZ stegen de inkomsten hier met 34% tot 864 (646) miljoen euro. Als gevolg van een verslechtering van de economische omstandigheden in Ierland daalden de inkomsten bij ACCBank. De Australische en Nieuw-Zeelandse retailbanken presteerden goed.

Bedrijfslasten op hetzelfde niveau In het verslagjaar bleven de totale bedrijfslasten met 1.708 (1.715) miljoen euro op nagenoeg hetzelfde niveau als in dezelfde periode vorig jaar. De groei van het aantal personeelsleden is nagenoeg geheel het gevolg van de consolidatie van Bank BGZ. Het aantal medewerkers steeg met 53% tot 15.223 (9.957) fte.



37

Verslag raad van bestuur

Mede door een afname van de bonussen gingen de personeelskosten echter slechts met 2% omhoog naar 909 (890) miljoen euro. De afname van de niet-bancaire lasten door verkoop van enkele belangen bij Participaties droeg bij aan de daling van de andere beheerskosten met 7% tot 715 (772) miljoen euro. Mede omdat er meer werd afgeschreven op zelfontwikkelde software en immateriële activa namen de afschrijvingskosten met 58% toe tot 84 (53) miljoen euro.

Kredietverliezen bedragen 93 basispunten Hoewel Rabobank International niet direct werd geraakt door de faillissementen van enkele Amerikaanse banken in 2008, zijn deze gebeurtenissen wel een reflectie van de minder gunstige macro-economische omstandigheden. De Ierse onroerendgoedsector werd in 2008 zwaar getroffen. De financieringen die Rabobank International verstrekte aan deze sector hebben de kredietverliezen in belangrijke mate beïnvloed. De post ‘waardeveranderingen’ steeg met 770 miljoen euro tot 786 (16) miljoen euro. Dit komt overeen met 93 basispunten van de gemiddelde kredietverlening en ligt daarmee boven het langjarig gemiddelde van 47 basispunten.

Vermogenseis en RAROC Bij de berekening van de vermogenseis onder Basel II worden de risico’s van Rabobank International nauwkeuriger gewogen. Door de invoering van nieuwe solvabiliteitsregels, de toename van de krediet­ portefeuille en de gevolgen van de kredietcrisis steeg de vermogenseis in het verslagjaar met 41% tot 8,6 (6,1) miljard euro. Het benodigde economic capital, de interne vermogenseis, bedroeg per eind 2008 6,2 (4,7) miljard euro. Rabobank International behaalde een Risk Adjusted Return On Capital (RAROC) van 0,5% (6,9%).

Resultaten (in miljoenen euro’s)

2008

2007

Mutatie

Rente Honoraria en provisies Overige baten Totale baten Personeelskosten Andere beheerskosten Afschrijvingen Totale bedrijfslasten Brutoresultaat Waardeveranderingen Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst

3.156 304 -1.463 1.997 909 715 84 1.708 289 786 - 497 -524 27

1.832 332 -175 1.989 890 772 53 1.715 274 16 258 -76 334

72% -8%

Kredietverliezen (in basispunten)

93

2

85,5% 0,5%

86,2% 6,9%

31-dec-08

31-dec-07

420,2 100,7

399,9 90,5

5% 11%

8,6 6,2

6,1 4,7

41% 32%

15.223

9.957

53%

0% 2% -7% 58% 0% 5%

-92%

Ratio’s Efficiencyratio RAROC Balansgegevens (in miljarden euro’s) Balanstotaal Kredieten aan private cliënten Vermogenseisen (in miljarden euro’s) Vermogenseis Economic capital Aantal medewerkers (in fte)

Mid-State Bank & Trust, een Amerikaanse bank, wordt vanaf mei 2007 geconsolideerd in de resultaten van Rabobank International. Door de uitbreiding van het belang in Bank BGZ van 46% naar 59% wordt deze vanaf april 2008 geconsolideerd.



38

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Vooruitblik  In 2009 zal food & agri de solide basis vormen voor internationale groei. Rabobank International zal zich nog meer gaan richten op de kernklanten, terwijl de nadruk ook zal liggen op efficiencyverbeteringen en kostenreductie. Voor de groei van de kredietportefeuille is een voldoende aanwas van toevertrouwde middelen noodzakelijk. Rabobank International zal de retailbankactiviteiten verder uitbreiden met een focus op Australië, Brazilië, Californië en Polen. Bank BGZ zal in Polen een groot aantal nieuwe kantoren openen. Global Financial Markets zal in omvang afnemen en zich meer gaan richten op de kernklanten van de Rabobank Groep en liquiditeitsmanagement. Corporate Banking zal in Nederland en Amerika selectief groeien. De dienstverlening aan food & agriklanten wordt uitgebreid. De Telecom Media & Internetactiviteiten worden afgebouwd, behalve voor enkele specifieke klanten in Nederland en Europa. Trade & Commodity Finance en Renewable Energy & Infrastructure Finance gaan verder groeien. Rabobank International gaat meer investeren in private equity. Via Rabo FARM gaat Rabobank International samen met Bouwfonds REIM nieuwe agrarische vastgoedfondsen opzetten. Rabo FARM ondersteunt de internationale food & agriambities door de strategische aankoop van landbouwgronden ten behoeve van of samen met haar klanten.



39

Verslag raad van bestuur

Vermogensbeheer en beleggen  www.robeco.com, www.sarasin.com, www.schretlen.com

owinst p 2008

Winst stijgt, maar beheerd vermogen daalt door negatief beursklimaat Beheerd en bewaard vermogen van klanten neemt af met 21% tot 184 miljard euro - Cashflow 13 miljard euro - Beleggingsresultaat 59 miljard euro Aantal in Nederland uitgevoerde orders stijgt met 5% tot 4,7 miljoen - Nettoresultaat stijgt met 21% tot 438 miljoen euro - Kredietverliezen bedragen 42 miljoen euro

eer en beleggen 16%

Aandeel in nettowinst Rabobank Groep 2008 in % Vermogensbeheer en beleggen 16%

Strategie Rabobank Groep

Bijdrage aan groepsstrategie

Allfinanz-marktleiderschap in Nederland

- Bieden van brede toegang tot beleggingsfondsen en vermogensbeheerdiensten voor elk type klant via verschillende distributiekanalen - Robeco actief op Nederlandse spaarmarkt

Mondiale food & agribank

- Aanbieden van producten op gebied van duurzaamheid en cleantech

De turbulentie op de beurzen in 2008 liet Robeco, Sarasin en Schretlen & Co niet onberoerd. Dalende aandelenkoersen leidden tot een afname van het beheerd en bewaard vermogen met 21% tot 184 miljard euro. De totale instroom van vermogen kwam uit op 13 miljard euro. De nettowinst van de vermogensbeheer­activiteiten nam met 21% toe tot 438 miljoen euro dankzij de boekwinst op de verkoop van Alex en de goede beleggingsperformance van alternatieve beleggingen bij Robeco. In de Verenigde Staten bouwde Robeco haar fixed-incomeactiviteiten af, terwijl de aanwezigheid in Azië en de distributieactiviteiten in het Midden-Oosten werden versterkt. Sarasin realiseerde een recordinstroom van vermogen, kreeg diverse onderscheidingen voor de uitstekende beleggingsresultaten en breidde de activiteiten in Europa en het Midden-Oosten verder uit. Strategie  De vermogensbeheerders Robeco, Sarasin en Schretlen & Co bieden dienstverlening van een hoge kwaliteit aan elke type belegger. Het aanbod van innovatieve producten en diensten zal verder worden verbreed en verdiept. Het distributienetwerk en de institutionele verkoop- en vermogensbeheer­ activiteiten worden selectief uitgebreid. Daarbij wil de Rabobank Groep de positie in de markt voor welgestelden en institutionele beleggers versterken en de posities in Nederland en het buitenland handhaven.



40

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Vermogensbeheerdiensten voor alle type klanten  In Nederland biedt de Rabobank Groep via meerdere kanalen een breed scala aan beleggingsproducten en -diensten voor particuliere en institutionele beleggers aan. Robeco heeft een groot aantal beleggings­ producten en Robeco Direct biedt particulieren met het Younique-concept maatwerk in vermogensadvies en -beheer. De actieve zelfstandige belegger kan terecht bij Rabo Direct Beleggen. Rabobank Private Banking richt zich op particuliere klanten met een vermogen vanaf 80.000 euro. Schretlen & Co bedient de vermogende particulier en de middelgrote institutionele belegger met een vermogen vanaf 500.000 euro. De grote institutionele beleggers kunnen terecht bij Robeco Institutional Asset Management en Sarasin. Via Robeco en Sarasin voorziet de Rabobank Groep ook internationaal in de behoefte van veel beleggers.

Uitbreiding dienstverlening Robeco  In 2008 breidde Robeco de fiduciary-managementdienstverlening aan pensioenfondsen verder uit. De basis van de fiduciary-managementpropositie van Robeco wordt gevormd door de multimanagerselectiespecialist Corestone, die al eerder in Zwitserland werd opgericht en zelfstandig opereert. Robeco biedt hiermee voor de pensioenfondsen een onafhankelijke selectie van de beste vermogens­ beheerders en legt de link tussen het vermogen en de pensioenverplichtingen. Voor China, Hongkong, Taiwan en Singapore heeft Robeco een aparte ‘Greater China’-strategie opgesteld. Daarbij is Hongkong gepositioneerd als toegangspoort tot Azië van waaruit de Azië-Pacificgeoriënteerde aandelenfondsen worden beheerd. In 2008 werd een kantoor geopend in Singapore en kwam de vermogensinstroom bij Canara Robeco Asset Management, de in 2007 gestarte joint venture met de Indiase Canara Bank, goed op gang.

Enkele lichtpuntjes in negatief beleggingsjaar voor Robeco-klanten In 2008 daalde de waarde van alle aandelenbeleggingen met tientallen procenten. Een schrale troost was dat de daling van 54%¹⁰ van de door Robeco beheerde aandelenportefeuilles minder was dan die van de benchmark. Met een rendement van -39,3% bleef het vlaggenschipfonds Robeco achter bij het benchmarkrendement van -37,2%. Beleggingen in Emerging Markets daalden zelfs meer dan 50% in waarde. Robeco Emerging Markets Equities daalde met 52,1% licht meer dan de benchmark. Belangrijke fondsen die beter presteerden dan de benchmark waren Robeco Hollands Bezit, -47,5% versus een daling van de AEX-index inclusief dividend van 50,3%, en Robeco Chinese Equities, -46,5% versus -49,1%. Robeco’s dochter Harbor Capital Advisors versloeg met de vlaggenschipfondsen Harbor International en Harbor Capital Appreciation de benchmark met respectievelijk 2,1% en 2,8%. De managers van het Harbor International Fund wonnen begin 2008 een van de US Fund Manager of the Year Awards van Morningstar. Dit gold eveneens voor de beheerders van het het Harbor Bond Fund. Van de vastrentende fondsen behaalde een ruime meerderheid een positief rendement, maar slechts 31% versloeg de benchmark. Rorento behaalde een rendement van -0,6% en bleef achter bij het benchmarkrendement van 4,9%. Belangrijkste lichtpunt was Robeco Lux-o-rente, dat met een absoluut rendement van 17,2% een outperformance van 6,2% behaalde ten opzichte van de benchmark. Sage International realiseerde bij de alternatives een absoluut rendement van -21,4% in US dollars. Zeer goede resultaten werden behaald door Transtrend. Zo behaalde het Diversified Trend Program -Enhanced Risk USD een absoluut rendement van 29,4% in US dollars. Ook de Robeco Multi Market Obligaties lieten over 2008 positieve dubbele rendementscijfers zien.

Nieuwe groei-initiatieven bij Sarasin  In het verslagjaar breidde Sarasin haar aanwezigheid verder uit, zowel in haar thuismarkt Zwitserland, als in andere Europese landen en het Midden-Oosten. Onder de naam ‘bank zweiplus’ hebben Sarasin en AIG Private Bank gezamenlijk een nieuwe bank opgericht voor particuliere klanten met een vermogen tot circa 300.000 euro. Sarasin heeft in deze nieuwe bank een belang van 57,5%. Eind 2008 beheerde ‘bank zweiplus’ circa 3,9 miljard euro voor ruim 250.000 klanten. Met het verkrijgen van een volledige banklicentie en de opening van een nieuw Duits hoofdkantoor in Frankfurt versterkte Sarasin haar positie in Duitsland. Zij startte ook in de Spaanse markt door haar private-bankingdiensten aan te bieden vanuit Madrid en La Coruňa en opende een kantoor in Ierland vanuit haar dochteronderneming in Londen. In het Midden-Oosten kreeg Sarasin banklicenties om te opereren in Qatar en Bahrein, en een advieslicentie voor Oman. 10) Percentages zijn op basis van gewogen vermogen en de performancecijfers zijn vóór aftrek van vermogensbeheerprovisies met uitzondering van alternatives.



41

Verslag raad van bestuur

Sarasin ontvangt onderscheidingen voor beleggingsperformance Sarasin ontving in 2008 diverse onderscheidingen voor de uitstekende beleggingsperformance. Gebaseerd op de overall performance van haar wereldwijde fondsenaanbod werd Sarasin door de EDHEC Business School in Frankrijk en door Euro Performance uitgeroepen tot beste vermogensbeheerder van Zwitserland. Voor het zesde jaar op rij werd Sarasin in het ‘Elite Report - the top asset managers’ van de Duitse financiële krant Handelsblatt, uitgeroepen tot een van de beste private banken in Duitstalige landen. Op de jaarlijkse ‘Banker Middle East Awards Ceremony’ in Dubai kreeg Bank Sarasin-Alpen voor de tweede keer op rij de prijs voor de ‘Best Private Bank in the Middle East’.

Schretlen & Co  Schretlen & Co ondervond hinder van het negatieve beurssentiment. Sommige klanten besloten zelfs om geheel met beleggen te stoppen. Het aantal klanten nam met 2% af tot 5.978 (6.091). Hoewel de klanttevredenheid op een hoog peil bleef, werd het niveau van 2008 niet geëvenaard. In een onderzoek van Incompany waardeerden klanten de dienstverlening met een 7,0 (7,3). Hoewel minder tevreden over de prijs-kwaliteitverhouding en de helderheid, waren zij wel uitermate tevreden over de vakkennis van Schretlen & Co.

Daling beheerd en bewaard vermogen door slecht beursklimaat  Als gevolg van het negatieve beursklimaat daalde het beheerd en bewaard vermogen van klanten in 2008 met 21% tot 184 (232) miljard euro. Robeco beheert een vermogen van 110,7 (145,8) miljard euro, Sarasin van 46,9 (50,2) miljard euro en Schretlen & Co van 6,8 (8,4) miljard euro. Wereldwijd daalden de aandelenindices met tientallen procenten. De AEX-index ging met 52% omlaag, in de Beheerd en bewaard vermogen van klanten Verenigde Staten daalde de S&P 500-index met 38% ultimo 2008 naar beleggingstype en in Japan daalde de NIKKEI 225-index met 42%. Deze koersdalingen resulteerden in een beleggings­ Aandelen 36% Vastrentend 33% resultaat van -59 miljard euro. De stijging van de Gemengd 10% US dollar en de Zwitserse frank hadden een Geldmarkt 8% positief effect op het vermogen van 7 miljard euro. Alternatives 7% De totale instroom van vermogen kwam uit op Vastgoed 4% 13 miljard euro en werd voor een belangrijk deel Overig 2% gerealiseerd bij Sarasin waar klanten 9,7 miljard euro inbrachten. De instroom van vermogen van klanten van AIG Private Bank naar de nieuwe gezamenlijke onderneming ‘bank zweiplus’ resulteerde in een cashflow van 1,3 miljard euro. Voor Robeco resulteerde de stevige instroom van vermogen bij Harbor Capital Advisors en Transtrend in een positieve cashflow. Wel was bij enkele traditionele beleggings­ fondsen van Robeco, zoals Robeco Lux-o-rente en Robeco Flex-o-rente, sprake van een uitstroom van vermogen, omdat Nederlandse klanten vaker kozen om te beleggen in deposito’s. Begin 2008 besloot Robeco om de fixed-incomeactiviteiten van Robeco Investment Management in de Verenigde Staten (RIM FI USA) te verkopen aan Morgan Stanley Investment Management en Lehman Brothers. Tevens verkocht de Rabobank Groep online broker Alex. Door deze desinvesteringen nam het beheerd en bewaard vermogen met 7 miljard euro af. Ontwikkeling beheerd en bewaard vermogen van klanten in miljarden euro’s

250 240 230 220 210 200 190 180 170 160



42

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

2008

Overig

Verkoop RIM FI USA

Verkoop Alex

Valutaresultaten

Beleggingsresultaten

Cashflow

2007

150

Meer beleggingsorders verwerkt in Nederland door negatief beursklimaat  Het slechte beursklimaat was ook van invloed op het aantal effectenorders. De Rabobank Groep voerde in Nederland 4,7 miljoen effecten- en huisfondsenorders uit, tegen 4,5 miljoen in 2007, exclusief de 3,7 miljoen uitgevoerde orders van Alex. Bij de lokale Rabobanken daalde het aantal verwerkte orders met 14%. Het totale aantal orders nam bij de Rabobank Groep met 5% toe door een forse stijging van de transactieomvang bij Robeco. Vooral in de laatste maanden 2008 werd er veel gehandeld.

Resultaatontwikkeling  Resultaten (in miljoenen euro’s) Rente Honoraria en provisies Overige baten Totale baten Personeelskosten Andere beheerskosten Afschrijvingen Totale bedrijfslasten Brutoresultaat Waardeveranderingen Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst Aantal orders in Nederland (in miljoenen)

Beheerd en bewaard vermogen van klanten (in miljarden euro’s) Aantal medewerkers (in fte)

2008

2007

Mutatie

144 1.084 390 1.618 559 352 102 1.013 605 42 563 125 438

82 1.089 308 1.479 581 320 90 991 488 1 487 125 362

76% 0% 27% 9% -4% 10% 13% 2% 24%

4,7

4,5

5%

31-dec-08

31-dec-07

184

232

-21%

3.620

3.468

4%

16% 0% 21%

Transtrend draagt vanaf maart 2007 volledig bij aan het resultaat van de Rabobank Groep.

Baten nemen toe met 9% De boekwinst op de verkoop van Alex en de goede beleggingsperformance van het Transtrend Diversified Trend Program waren bepalend voor de stijging van de totale baten met 9% tot 1.618 (1.479) miljoen euro in 2008. Vooral door de stijging van het renteresultaat bij Robeco nam het renteresultaat met 76% toe tot 144 (82) miljoen euro. De daling van het beheerd vermogen beïnvloedde de vermogens­ beheerprovisies negatief. Deze daling werd echter gecompenseerd door de goede beleggingsresultaten van het Transtrend Diversified Trend Program. Doordat Alex met ingang van 2008 niet langer werd geconsolideerd, daalden de effectenprovisies sterk. Per saldo bleven de provisiebaten met 1.084 (1.089) miljoen euro nagenoeg stabiel. De overige baten stegen dankzij de boekwinst op de verkoop van Alex met 27% tot 390 (308) miljoen euro. In 2007 waren de inkomsten uit de desinvestering van Luxemburgse-activiteiten en de brokerageactiviteiten bij Sarasin nog bepalend voor de overige baten.

Bedrijfslasten stijgen met 2% De totale bedrijfslasten namen in 2008 met 2% toe tot 1.013 (991) miljoen euro door de uitbreiding van de activiteiten bij Sarasin. De verkoop van Alex en de afvloeiing van personeel bij Robeco leidden tot een afname van het aantal medewerkers. Door de uitbreiding van de activiteiten bij Sarasin steeg de totale personele bezetting echter met 4% tot 3.620 (3.468) fte. Door een reorganisatie bij Robeco en een daling van de bonussen namen de personeelskosten met 4% af tot 559 (581) miljoen euro. De andere beheerskosten stegen met 10% tot 352 (320) miljoen euro als gevolg van een uitbreiding van de activiteiten bij Sarasin. Mede door hogere afschrijvingen op immateriële activa namen de afschrijvings­ lasten met 13% toe tot 102 (90) miljoen euro.



43

Verslag raad van bestuur

Kredietverliezen bedragen 42 miljoen euro De turbulentie op de financiële markten resulteerde bij Sarasin in enkele afboekingen op financiële instellingen. Hierdoor steeg de post ‘waardeveranderingen’ met 41 miljoen euro tot 42 (1) miljoen euro.

Vooruitblik  De daling van het beheerd vermogen in 2008 heeft naar verwachting een negatieve invloed op de ontwikkeling van de vermogensbeheerprovisies in 2009. De inspanningen van Robeco om kosteneffectiever te opereren, zullen naar verwachting leiden tot een verdere reductie van de personele bezetting. Een goede beleggingsperformance blijft bij Robeco centraal staan. Door uitbreiding van het distributienetwerk moeten meer klanten worden bereikt. Verder wil Robeco nieuwe klanten aantrekken door de ontwikkeling van innovatieve beleggingsproducten en -diensten. In de visie van Robeco zal duurzaam en verantwoord beleggen steeds belangrijker worden. Daarom zal de dienstverlening op dit gebied verder worden uitgebreid. De aanwezigheid in Azië zal op selectieve wijze worden vergroot. Sarasin gaat door met het ontplooien van haar groei-initiatieven. Hierbij zal de positie in de huidige markten worden uitgebreid en ook zullen activiteiten worden opgestart in Nederland en een selectief aantal Midden-Europese markten, waardoor een groter deel van de inkomsten afkomstig zal zijn uit landen buiten Zwitserland. Schretlen & Co wil het klantenbestand laten groeien door nog beter te anticiperen op de wensen van vermogende klanten. De samenwerking met de lokale Rabobanken zal verder worden geïntensiveerd en verbeterd, terwijl ook de inspanningen gericht op niet Rabobank-klanten zullen toenemen.



44

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Leasing  www.delagelanden.com

owinst p 2008

Groei kredietportefeuille bevredigend Kredietportefeuille stijgt met 13% tot 23,3 miljard euro - Aandeel food & agri in portefeuille neemt toe tot 20% Nettowinst blijft met 235 miljoen euro op peil - Efficiencyratio verbetert met 1,0 procentpunt tot 58,7% - Kredietverliezen bedragen 64 basispunten en liggen onder het langjarig gemiddelde - RAROC bedraagt 22,3%

9%

Aandeel in nettowinst Rabobank Groep 2008 in % Leasing

9%

Strategie Rabobank Groep

Bijdrage aan groepsstrategie

Allfinanz-marktleiderschap in Nederland

- Rabobank ondersteunen met leasing- en factoringproducten - Vergroten van marktaandeel in consumentenkredieten

Mondiale food & agribank

- Volgen en begeleiden van food & agrigerelateerde producenten, vendoren en distributeurs van kapitaalgoederen - Uitbreiding aandeel food & agri in portefeuille

De leasedochter De Lage Landen kreeg in 2008 te maken met gewijzigde markt­ omstandigheden. Hierdoor werd de onderneming gedwongen selectiever te zijn in het accepteren van nieuwe financieringsaanvragen. Desalniettemin steeg de krediet­ portefeuille met 13% tot 23,3 miljard euro. Het aantal leaseauto’s in portefeuille steeg met 6% tot 211.000. De Lage Landen werd in Nederland uitgeroepen tot de meest klantgerichte business-finance-instelling. Internationale waardering kreeg De Lage Landen met de ‘Vendor Lessor of the Year Award’. Hogere marges op nieuwe contracten weerspiegelen de schaarste aan funding en de toegenomen risico’s. De nettowinst bleef met 235 miljoen euro nagenoeg op het niveau van 2007. Strategie  De Lage Landen biedt wereldwijd financieringsoplossingen voor producenten en distributeurs van kapitaalgoederen. De Lage Landen blijft alert op mogelijkheden tot schaalvergroting voor haar internationale autoleasebedrijf Athlon Car Lease. De Lage Landen bedient klanten van de Rabobank met een breed pakket leasing- en factoringproducten. De positie van Rabobank Groep in de Nederlandse markt voor consumptieve kredieten wordt verstevigd.



45

Verslag raad van bestuur

Stijgende prijs van risico en selectiever acceptatiebeleid  De onrust op de financiële markten beïnvloedde alle spelers in de leasemarkt. In 2008 steeg de prijs van financiering door de beperktere beschikbaarheid van kapitaal. De Lage Landen berekende de duurdere funding en de toegenomen prijs van risico door in de marges op nieuwe contracten. Door een stringenter acceptatiebeleid vlakte de groei van de portefeuille af. Bij Athlon Car Lease steeg het aantal autolease­ contracten, maar verliep de verkoop van tweedehands auto’s moeizamer. Goed risicomanagement was altijd al een van de speerpunten van De Lage Landen. Binnen het verslechterende economisch klimaat werpt dat zijn vruchten af. Waar mogelijk zal De Lage Landen haar risicobeheer nog verder aanscherpen.

Klantgerichte organisatie  De klanten van De Lage Landen zijn tevreden over de dienstverlening. De nagestreefde hoge klant­ tevredenheid werd in 2008 onderstreept door de toekenning van de ‘Vendor Lessor of the Year Award’ door Leasing Life Asset Finance, het internationaal leidende magazine voor asset finance. In een onderzoek van Incompany kwam De Lage Landen uit de bus als meest klantgerichte business-finance-instelling van Nederland. Klanten waardeerden De Lage Landen met een 7,2 (6,8). De Lage Landen scoorde in dit onderzoek hoog op de onderdelen kennis, service en resultaat. Uit een onderzoek van Heliview bleek dat de algemene tevredenheid van autoleaseklanten over Athlon Car Lease met een 7,2 (7,5) wat afnam.

Positie in Europa verstevigd en verdere ontwikkeling Athlon Car Lease  Bij de expansie in het buitenland volgt De Lage Landen haar internationaal opererende klanten, maar ook de Rabobank. De positie in Europa werd verder uitgebreid, en dan vooral in de regio Midden- en Oost-Europa. In 2008 werden Siemens Leasing en Siemens Finance in Hongarije overgenomen. Het kantoor in Boedapest functioneert sindsdien als regionaal hoofdkantoor in Midden- en Oost-Europa. Van daaruit zullen zowel autoleaseactiviteiten als vendor-financeactiviteiten in de regio verder worden ontwikkeld. In het verslagjaar werd verder gestart met de verkoop van vendor-financeproducten in Portugal en verder kregen de activiteiten in Rusland een grote impuls door de uitbreiding van de joint venture met opleggerproducent Schmitz Cargobull, Cargobull Finance. In Nederland werd de integratie van Athlon Car Lease en Translease afgerond. De samengevoegde activiteiten gaan verder onder de naam Athlon Car Lease, de nummer twee op de Nederlandse autoleasemarkt. Sinds 2008 is het bedrijf ook actief in Portugal.

Uitbreiding samenwerking tussen De Lage Landen en Rabobank International  De samenwerking met Rabobank International werd verder verstevigd. De in 2007 gesloten samen­ werkingsovereenkomst met de Poolse Bank BGZ leidde in 2008 tot positieve ontwikkelingen. De Lage Landen zette samen met deze bank leasebedrijf BGZ Leasing op. Dit leasebedrijf bedient zowel klanten van Bank BGZ als de Nederlandse klanten van de Rabobank. In de Verenigde Staten werken De Lage Landen en Rabobank International samen bij het structureren van transacties. In België, Duitsland en Groot-Brittannië biedt De Lage Landen lease- en factoringproducten aan Nederlandse klanten van lokale Rabobanken en verzorgt Rabobank International het betalingsverkeer. De samenwerking met Rabobank International droeg in combinatie met de specifieke financieringsoplossingen die Vendor Finance biedt voor food & agriklanten, bij aan het vergroten van het aandeel food & agri in de portefeuille.

Specialist op gebied van consumentenkrediet en factoring  De Lage Landen is binnen de Rabobank Groep de specialist op het gebied van consumptieve kredieten en factoringproducten. Consumer Finance verstrekt in Nederland consumentkredieten via de lokale Rabobanken en via het label Freo, waar klanten online een lening kunnen afsluiten. Voor de verkoop van persoonlijke, doorlopende en studentenkredieten werken De Lage Landen en de lokale Rabobanken nauw samen. Voorts ondersteunt De Lage Landen de Rabobank Groep met haar Factoring unit. Met behulp van de expertise van deze unit biedt de Rabobank factoringproducten met betrekking tot werkkapitaal­ financiering aan voor het midden- en kleinbedrijf en de grootzakelijke markt. De Lage Landen onder­ steunt met haar expertise de lokale Rabobanken bij bedrijfsovernames, financieringen van snelgroeiende bedrijven of handelsbedrijven met seizoenspieken door de debiteurenportefeuille voor te financieren. Factoring liet een sterke groei zien door een toename van het aantal klanten en vergroting van het producten- en dienstenpakket.



46

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Kredietportefeuille in miljarden euro’s

24

Overig Consumer finance Transportation Car leasing Technology finance Healthcare Construction & industrial Financial services Office equipment Food & agri

20

Kredietportefeuille naar regio ultimo 2008

22

Europa Amerika Azië/Pacific

18 16

59% 38% 3%

14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008

Toename food & agri draagt bij aan groei kredietportefeuille  De kredietportefeuille van De Lage Landen steeg in het verslagjaar met 13% tot 23,3 (20,7) miljard euro. Voor circa 2 procentpunt was de groei het gevolg van de stijging van de koers van de US dollar. Door de groei van de food & agriportefeuille met 16% steeg het aandeel food & agri met 1% procent­ punt tot 20% van de totale kredietportefeuille. Het aantal leaseauto’s in portefeuille nam met 6% toe tot 211.000 (199.000¹¹) en de autoleaseportefeuille steeg met 6% tot 2,8 (2,7) miljard euro. De portefeuille consumptieve kredieten bleef met 0,9 (0,9) miljard euro stabiel.

Resultaatontwikkeling  Resultaten (in miljoenen euro’s)

2008

2007

Mutatie

Rente Honoraria en provisies Overige baten Totale baten Personeelskosten Andere beheerskosten Afschrijvingen Totale bedrijfslasten Brutoresultaat Waardeveranderingen Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst

530 61 424 1.015 377 188 31 596 419 118 301 66 235

518 52 425 995 369 193 32 594 401 100 301 67 234

2% 17% 0% 2% 2% -3% -3% 0% 4% 18% 0% -1% 0%

Kredietverliezen (in basispunten)

64

61

58,7% 22,3%

59,7% 24,2%

31-dec-08

31-dec-07

23,3

20,7

13%

1,1 1,0

1,7 1,1

-35% -9%

4.667

4.411

6%

Ratio’s Efficiencyratio RAROC Balansgegevens (in miljarden euro’s) Kredietportefeuille Vermogenseisen (in miljarden euro’s) Vermogenseis Economic capital Aantal medewerkers (in fte)

11) Aantal leasecontracten eind 2007 is aangepast. Aantal contracten is nu exclusief brandstofcontracten.



47

Verslag raad van bestuur

Baten nemen toe met 2% In het verslagjaar namen de totale baten met 2% toe tot 1.015 (995) miljoen euro. Hoewel de marge op nieuwe contracten verbeterde, nam de marge op de gehele portefeuille af. Het renteresultaat steeg met 2% tot 530 (518) miljoen euro als gevolg van de groei van de kredietportefeuille. Door een stijging van de bemiddelingsprovisies namen de provisies met 17% toe tot 61 (52) miljoen euro. De inkomsten van de autoleaseactiviteiten worden grotendeels verantwoord onder de overige baten. De overige baten bleven met 424 (425) miljoen euro nagenoeg stabiel.

Bedrijfslasten blijven op hetzelfde niveau In 2008 bleven de totale bedrijfslasten met 596 (594) miljoen euro nagenoeg op het niveau van dezelfde periode vorig jaar. Door de groei van de activiteiten nam de personele bezetting met 6% toe tot 4.667 (4.411) fte. Dit droeg bij aan de stijging van de personeelskosten met 2% tot 377 (369) miljoen euro. Vooral als gevolg van de daling van de marketing- en automatiseringskosten namen de andere beheers­ kosten met 3% af tot 188 (193) miljoen euro.

Kredietverliezen bedragen 64 basispunten Door de groei van de kredietportefeuille en de verslechterde economische situatie nam de post ‘waardeveranderingen’ in 2008 met 18% toe tot 118 (100) miljoen euro. Uitgedrukt in basispunten van de gemiddelde kredietportefeuille, bedragen de kredietverliezen 64 (61) basispunten. Hiermee ligt het niveau van kredietverliezen boven het niveau van 2007 en onder het langjarig gemiddelde van 66 basispunten.

Vermogenseis en RAROC Anders dan onder Basel I wordt onder Basel II bij de berekening van de vermogenseis rekening gehouden met de onderliggende waarde van het leaseobject. Hierdoor daalde de vermogenseis in 2008 met 35% tot 1,1 (1,7) miljard euro. Het benodigde economic capital, de interne vermogenseis, bedroeg 1,0 (1,1) miljard euro. De Lage Landen behaalde een Risk Adjusted Return On Capital (RAROC) van 22,3% (24,2%).

Vooruitblik  Ondanks de huidige onzekere tijden verwacht De Lage Landen in 2009 een verdere groei van de leaseportefeuille. De kapitaalschaarste zal aanhouden en de prijs van risico zal blijven toenemen. Naar verwachting wordt dit weerspiegeld in hogere marges op nieuwe contracten. Het verslechteren van de economische omstandigheden kan resulteren in het oplopen van kredietverliezen. Vendor Finance kan profiteren van de huidige marktomstandigheden nu er minder op prijs wordt geconcurreerd. Een selectiever acceptatiebeleid en een strakkere monitoring van de risico’s zullen resulteren in verbetering van de performance van Vendor Finance. In de Nederlandse markt zullen de verschillende onderdelen binnen De Lage Landen meer gezamenlijk optreden in het contact met de klant. Tevens wil De Lage Landen de samenwerking met de Rabobank verder uitbreiden. Consumer Finance zal bijzondere aandacht besteden aan de distributie van leningen via de Rabobank. Daarnaast denkt De Lage Landen te kunnen voorzien in de toegenomen vraag naar factoringproducten. Athlon Car Lease onderzoekt de mogelijkheden om tot verdere schaalvergroting te komen.



48

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Vastgoed  www.rabovastgoedgroep.nl

owinst p 2008

Groei kredietportefeuille en beheerd vermogen, en lagere verkoop woningen Aantal verkochte woningen daalt met 34% tot 8.746 Kredietportefeuille neemt toe met 22% tot 16,5 miljard euro Beheerd vermogen in vastgoed stijgt met 35% tot 6,8 miljard euro Nettoresultaat Rabo Vastgoedgroep neemt af met 65% tot 86 miljoen euro - Kredietverliezen zijn nihil

3%

Aandeel in nettowinst Rabobank Groep 2008 in % Vastgoed

3%

Strategie Rabobank Groep

Bijdrage aan groepsstrategie

Allfinanz-marktleiderschap in Nederland

- Behoud en versteviging leidende positie in markt voor koopwoningen en commercieel vastgoed - Verhoging verkoop van Rabobankhypotheken bij nieuwbouwprojecten - Behoud toppositie in markt voor vastgoedfinancieringen - Uitbreiding van vastgoedkennis - Beschikbaar stellen van veelvoud aan verschillende vastgoedgerelateerde fondsen aan klanten van Rabobank

Mondiale food & agribank

- Opzetten en uitbreiden van agrigerelateerde fondsen samen met Rabobank International

De Rabo Vastgoedgroep had in 2008 te maken met verslechterde marktomstandig­ heden. Het vertrouwen van consumenten in de woningmarkt nam af, net als de betaalbaarheid van de woningen, wat een negatief effect had op het aantal verkochte woningen. In 2008 kwam het aantal door Bouwfonds Property Development verkochte woningen uit op 8.746, vergeleken met 13.173 in 2007. Bij FGH Bank nam de kredietportefeuille met 22% toe tot 16,5 miljard euro en bij Bouwfonds REIM steeg het beheerd vermogen met 35% tot 6,8 miljard euro. Al met al zorgde het in het algemeen minder gunstige klimaat voor een daling van het nettoresultaat van de Rabo Vastgoedgroep met 65% tot 86 miljoen euro. Strategie  Rabo Vastgoedgroep wil in Nederland in elke fase van de vastgoedketen actief zijn, of het nu gaat om ontwikkelen, financieren of beleggen. Doelstelling van de Rabo Vastgoedgroep is om haar leidende positie in de Nederlandse markt voor koopwoningen en commercieel vastgoed te behouden en te verstevigen. Daarnaast wil de Rabo Vastgoedgroep haar solide positie in de Nederlandse markt voor vastgoedfinancieringen behouden en waar mogelijk uitbreiden. Binnen de Rabobank Groep is de



49

Verslag raad van bestuur

Rabo Vastgoedgroep het expertisecentrum voor vastgoedbeleggingen. Het optimaal benutten van de distributiekracht van de Rabobank en het vergroten van kennis op het gebied van vastgoedbeheer zullen bijdragen aan de groei van het beheerd vermogen. De ontwikkeling van woningen, de ontwikkeling van commercieel vastgoed, de financiering van vastgoed en het beleggen in vastgoed zullen in een aantal geselecteerde landen verder worden vormgegeven.

Gewijzigde marktomstandigheden in vastgoed  Ook in de vastgoedmarkt werden de effecten van de verslechterde economische vooruitzichten zicht­ baar. De consument nam als gevolg van de crisis een afwachtende houding aan. Hierdoor ontstond een mismatch tussen vraag en aanbod en nam het aantal te koop staande nieuwbouwwoningen toe. Daarnaast nam de betaalbaarheid van woningen in Nederland af, onder meer door de gestegen hypotheekrente. Deze ontwikkelingen resulteerden bij de ontwikkelingsactiviteiten in een daling van het aantal verkochte woningen en, in mindere mate, in druk op de verkoopmarge. Ook in Frankrijk was sprake van een verslechterende woningmarkt door de economische omstandigheden. De onzekerheid in de vastgoedmarkt bij de financieringsactiviteiten mondde uit in een afnemend aantal transacties. De transacties waren ook van bescheidener omvang. Desondanks heeft de FGH Bank zijn toppositie in de Nederlandse vastgoedfinancieringsmarkt weten te behouden. Omdat voor risico een hogere prijs moet worden betaald, verbeterde bij FGH Bank de rentemarge op nieuwe financieringen. Voorts was in de markt sprake van een afnemende vraag naar traditionele vastgoedbeleggings­ producten, waardoor de resultaten van Bouwfonds REIM onder druk kwamen te staan.

Nieuw merkenbeleid  De vastgoeddivisie heeft in 2008 haar merkenbeleid aangepast. De naam Rabo Bouwfonds werd veranderd in Rabo Vastgoedgroep en voor de buitenlandse markten in Rabo Real Estate Group. Om de verschillende klantgroepen beter te kunnen bedienen werd de divisie Development gesplitst in Bouwfonds Property Development en MAB Development. Bouwfonds Property Development ontwikkelt integrale woon­gebieden en kleinschalige multifunctionele projecten. De commerciële vastgoed­ontwikkelaar MAB Development richt zich op de ontwikkeling van winkels, kantoren, hotels en grootschalige multifunctionele projecten. De divisie Finance bedient via FGH Bank professionele vastgoedklanten als beleggers, handelaren, projectontwikkelaars, bouwers en vastgoedfondsen. Naast financieringen biedt FGH Bank, via dochter­ onderneming FGH Vastgoed Expertise, vastgoedadviesdiensten aan. De divisie Investment Management structureert, plaatst en beheert vooral niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen en vastgoedgerelateerde financiële producten. Bouwfonds REIM stelt diensten ter beschikking voor particuliere en institutionele beleggers.

Uitbreiding samenwerking met Rabobank  In het verslagjaar werd door de Rabo Vastgoedgroep de samenwerking met andere onderdelen van de Rabobank Groep verder geïntensiveerd. Bij de verkoop van nieuwbouwprojecten wordt thans nog nauwer samengewerkt met de lokale Rabobanken. Dit is van belang voor de groei van het marktaandeel in hypotheken van de Rabobank in grote steden. Daarnaast werd voortgebouwd op het in 2007 gestarte project Eigen Steen. Bij dit project ontzorgt de Rabo Vastgoedgroep de lokale Rabobanken op het gebied van eigen vastgoed. Met lokale Rabobanken werd een groot aantal overeenkomsten gesloten met betrekking tot ontwikkelingsprojecten voor nieuwe bankkantoren. Ook via de divisie Investment Management werd een aantal initiatieven met Rabobank opgestart, waaronder het opzetten van beleggingsfondsen met een agrigerelateerd karakter. Na de integratie van de drie arbeidsvoorwaardenpakketten, bereikte de Rabo Vastgoedgroep in 2008 één gezamenlijke cao voor alle medewerkers van de Rabo Vastgoedgroep. De nieuwe cao bevat een pakket arbeidsvoorwaarden dat past bij haar ambitie om een aantrekkelijke vastgoedwerkgever in Nederland te zijn en bevat onder meer de introductie van een nieuwe, groene leaseregeling en studie­ afspraken over telewerken. In 2008 werd aangifte gedaan tegen een aantal verdachten, waaronder ex-medewerkers, in verband met de vastgoedfraude in de zogenaamde ‘Klim-Op’-affaire. In 2008 zijn binnen de Rabo Vastgoedgroep de verschillende bestaande gedragscodes van de divisies, zowel nationaal als internationaal, geharmoniseerd tot één uniforme gedragscode.



50

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Vooral in Nederland minder woningen verkocht 

Verdeling aantal verkochte woningen in 2008 per land Nederland Frankrijk Duitsland Overig

68% 23% 7% 2%

Kredietportefeuille in miljarden euro’s

18

Vooral door een behoorlijke afname van verkoop in Nederland, en in mindere mate in Frankrijk, daalde het aantal verkochte woningen bij Bouwfonds Property Development. In het verslagjaar werden 8.746 (13.173) woningen verkocht, waarvan 68% in Nederland. MAB Development leverde voor 76.778 (223.782) m² commercieel vastgoed op. Door de gewijzigde marktomstandigheden werd in 2008 minder vastgoed in aanbouw genomen. Eind 2008 had MAB Development voor 536.993 (570.970) m² commercieel vastgoed in aanbouw.

16

Groei kredietportefeuille gerealiseerd in eerste maanden 2008 

14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008

Bij FGH Bank bedroeg de nieuwe productie in het verslagjaar 4,8 miljard euro. De brutokrediet­ portefeuille steeg met 22% tot 16,5 (13,5) miljard euro. Deze groei werd vooral in de eerste maanden van 2008 gerealiseerd. De nettokredietportefeuille, na syndiceringen, nam met 17% toe tot 14,6 (12,5) miljard euro. De omvang van de aflossingen bedroeg 2,2 miljard euro. De portefeuille bestaat voor 76% uit beleggingsfinancieringen.

Aankopen leiden tot toename beheerd vermogen  Het beheerd vermogen in vastgoed bij Bouwfonds REIM steeg in 2008 met 35% tot 6,8 (5,1) miljard euro. De stijging is onder meer het gevolg van de aankoop van het netwerk van kabelbedrijf CAIW ten behoeve van het Rabo Bouwfonds Dutch Communication Infrastructure Fund en de verwerving van een winkel­ portefeuille van Unibail-Rodamco door IEF Capital. Ook nam de portefeuille toe als gevolg van de overname van een vastgoedgerelateerde leningenportefeuille.

Resultaatontwikkeling  Baten nemen af met 31% In 2008 daalden de totale baten met 31% tot 459 (670) miljoen euro. Ondanks de toename van het renteresultaat bij FGH Bank door de groei van de portefeuille nam het renteresultaat met 9% af tot 78 (86) miljoen euro. De provisies namen toe met 74% tot 33 (19) miljoen euro als gevolg van een stijging van de vermogensbeheerprovisies bij Bouwfonds REIM. De gedaalde verkoop van het aantal woningen had een neerwaarts effect op de overige baten. Door een daling van de projectresultaten namen de overige baten met 38% af tot 348 (565) miljoen euro.

Bedrijfslasten stijgen met 3% In het verslagjaar namen de totale bedrijfslasten met 3% toe tot 363 (352) miljoen euro. De personele bezetting steeg met 3% tot 1.743 (1.700) fte. Als gevolg van deze groei namen de personeelskosten met 1% toe tot 220 (217) miljoen euro. Mede door een toename van de automatiseringskosten en de advies­ kosten stegen de andere beheerskosten met 7% tot 131 (122) miljoen euro.



51

Verslag raad van bestuur

Resultaten (in miljoenen euro’s)

2008

2007

Mutatie

78 33 348 459 220 131 12 363 96 96 20 76 -10 86 -62 24

86 19 565 670 217 122 13 352 318 2 316 70 246 3 243 -89 154

-9% 74% -38% -31% 1% 7% -8% 3% -70%

8.746

13.173

-34%

31-dec-08

31-dec-07

16,5 6,8

13,5 5,1

22% 35%

1.743

1.700

3%

Rente Honoraria en provisies Overige baten Totale baten Personeelskosten Andere beheerskosten Afschrijvingen Totale bedrijfslasten Brutoresultaat Waardeveranderingen Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Jaarwinst Rabo Vastgoedgroep¹² Belang derden Nettoresultaat Rabo Vastgoedgroep¹² Overige resultaten Nettowinst vastgoeddivisie Aantal verkochte woningen Overige gegevens (in miljarden euro’s) Kredietportefeuille Beheerd en bewaard vermogen Aantal medewerkers (in fte)

-70% -71% -69% -65% -30% -84%

Vooruitblik  Door de verslechterde marktomstandigheden voor vastgoed verwacht de Rabo Vastgoedgroep dat 2009 een moeizaam jaar wordt. De onzekerheid op de binnen- en buitenlandse markten blijft. De groei van de kredietportefeuille en het beheerd vermogen zal naar verwachting afvlakken. De organisatie sluit niet uit dat er in de toekomst meer aangiftes volgen in verband met de ‘Klim-Op’affaire. De financiële schade zal de Rabo Vastgoedgroep waar mogelijk verhalen. Helaas zal dat niet gaan met de morele schade voor het bedrijf, onze medewerkers en de vastgoedsector. Rabo Vastgoedgroep verwacht dat 2009 ook een uitdagend jaar wordt, veranderende marktomstan­ digheden bieden ook kansen om actief en innovatief te opereren. De Rabo Vastgoedgroep wil zich in 2009 verder onderscheiden op het gebied van service, deskundigheid en duurzame innovaties. De Rabo Vastgoedgroep zal verder werken aan haar ambitie om met alle activiteiten in Nederland een vooraanstaande positie in te nemen. Daarnaast wordt een selectief aantal activiteiten ontplooid in enkele Europese landen, met name in Frankrijk en Duitsland. De Rabo Vastgoedgroep gaat de samen­ werking met andere onderdelen van de Rabobank Groep uitbreiden. Zo zal Bouwfonds Property Development bij het verkopen van hypotheken nog meer samen met de lokale Rabobanken optrekken. Ook Bouwfonds REIM zal intensiever samenwerken met de lokale Rabobanken in de distributie van vastgoedfondsen. Via de Rabo FARM gaat Bouwfonds REIM samen met Rabobank International wereld­ wijd agrarische vastgoedfondsen opzetten. Daarnaast zal Bouwfonds REIM meer alternatief vastgoed en producten met een schuldgerelateerd karakter ontwikkelen.

12) De ‘jaarwinst Rabo Vastgoedgroep‘ en het ‘nettoresultaat Rabo Vastgoedgroep’ komen overeen met de resultaten die de Rabo Vastgoedgroep zelf publiceert. Bij de ‘nettowinst vastgoeddivisie’ zijn de amortisatie- en financieringslasten en de harmonisatie van de waarderingsgrondslagen door de overname van onderdelen van Bouwfonds in mindering gebracht op het resultaat.



52

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Verzekeren  www.rabobank.nl, www.interpolis.nl, www.eureko.net

antieprovisies in 2008

Groei aantal schade- en zorgpolissen en minder levensverzekeringen

11% 89%

Aantal Alles in één Polissen stijgt met 2% tot 1.297.000 Aantal Bedrijven Compact Polissen neemt toe met 5% naar 195.000 Aantal ZorgActief Polissen loopt met 24% op tot 150.000 Totale assurantieprovisie lokale Rabobanken neemt af met 6% naar 354 miljoen euro

Verdeling assurantieprovisies in 2008 in % Leven Schade

11% 89%

Strategie Rabobank Groep

Bijdrage aan groepsstrategie

Allfinanz-marktleiderschap in Nederland

- Versterken marktleiderspositie door aanbieden schade-, zorg- en levens­ verzekeringen van Interpolis via lokale Rabobanken

Mondiale food & agribank

- Behoud verzekeringsmarktleiderschap in Nederlandse food & agrisector via marktleider Interpolis - Bij internationale expansie Eureko waar mogelijk aansluiten op bestaande Rabobank-operaties

De lokale Rabobanken verkopen schade-, zorg- en levenszorgverzekeringen die voor het grootste deel door Interpolis worden geleverd. Mede als gevolg van de goede samenwerking met Eureko nam het aantal Alles in één Polissen, Bedrijven Compact Polissen en ZorgActief Polissen verder toe. De assurantieprovisies daalden met 6% tot 354 miljoen euro doordat minder levensverzekeringen werden verkocht. De provisie voor schadeverzekeringen steeg met 5% tot 314 miljoen euro. In 2008 startte de nieuwe ‘Glashelder’-campagne ‘Helder Moment’ waarmee de Rabobank en Interpolis klanten bewuster willen maken van wat wel en wat niet moet worden verzekerd. De nieuwe verzekeringsoplossing ‘InterpolisZekerVanJeZaak’ voor kleine ondernemers is succesvol gelanceerd. De Rabobank droeg begin 2009 voor 400 miljoen euro bij aan de kapitaalversterking van Eureko. Hiermee kwam de solvabiliteit van Eureko wederom op het gewenste niveau. Strategie  Het aanbieden van verzekeringen vormt een belangrijk onderdeel van de Allfinanz-strategie van de Rabobank Groep in Nederland. Het 39%-belang van de Rabobank in de verzekeraar Eureko onderbouwt deze ambitie. Eureko heeft in Nederland leidende posities in alle verzekeringsdeelmarkten. De strategie voor de nagenoeg verzadigde Nederlandse markt is groei te bereiken door het aanbieden van nieuwe en innovatieve, vraaggedreven producten en diensten. Eureko opereert met verschillende distributiekanalen



53

Verslag raad van bestuur

en labels, waarbij Interpolis specifiek staat opgesteld voor het bancaire kanaal. De lokale Rabobanken verkopen veelal schade-, zorg- en levensverzekeringen van Interpolis aan zowel particulieren als bedrijven. Interpolis is voor de Rabobank de grootste leverancier en beide bedrijven werken nauw samen bij de innovatie van producten en diensten. Ook in het geactualiseerde Strategisch Kader blijft de samenwerking met Eureko een van de strategische pijlers.

Rabobank grootste verzekeringsintermediair, hoge klanttevredenheid Interpolis  De lokale Rabobanken vormen in Nederland de grootste intermediair van verzekeringen. Ten minste één op de vijf particuliere Rabobank-klanten heeft een Interpolis-verzekering. Bij de zakelijke klanten is dat één op de vier. In 2008 startte Interpolis een nieuwe ‘Glashelder’-campagne, getiteld ‘Helder Moment’. De focus ligt hierbij op preventie. Interpolis en de Rabobank willen samen met de klant de risico’s in kaart brengen, waarna de klant een bewuste afweging kan maken van wat wel en niet moet worden verzekerd. Hiermee wordt ook voorkomen dat de klant zich dubbel verzekert. Daarnaast wil Interpolis zich onderscheiden door in geval van schade het probleem echt op te lossen in plaats van alleen de schade te vergoeden. De lokale Rabobanken en Interpolis streven naar een hoge klanttevredenheid. Voor een goede en snelle klantbediening zijn de systemen van lokale Rabobanken en Interpolis met elkaar verweven. Interpolis ontvangt een hoge waardering voor klanttevredenheid, met name door een snelle en accurate schadeafhandeling. Voor de wijze waarop zij haar klantcontact organiseert, ontving Interpolis de ‘Customer Contact Award 2008’, een initiatief van het Customer Contact Magazine.

Particuliere markt  Hoewel er in de markt voor schadeverzekeringen sprake was van felle concurrentie, steeg het aantal Alles in één Polissen bij lokale Rabobanken in 2008 met 2% naar tot 1.297.000 (1.272.000). Het percentage klanten met drie of meer rubrieken binnen deze polis nam toe van 52,6% naar 54,4%. Het aantal verkochte motorrijtuigen- en rechtsbijstandverzekeringen binnen de Alles in één Polis waren hoger dan in 2007, terwijl er minder vraag was naar de doorlopende reisverzekering. De in 2007 geïntroduceerde ‘Partner & Kind verzekeringen’ lieten, als onderdeel van de Alles in één Polis een groei zien. Schadeverzekeringen worden overigens steeds vaker afgesloten via directe kanalen, zoals telefoon en internet. De behoefte van klanten aan beleggingsverzekeringen liep in 2008 terug door de discussie rondom de kostentransparantie van deze producten en door het negatieve beursklimaat. Ook als gevolg van de introductie van bankspaarproducten bij lokale Rabobanken nam de verkoop van levensverzekeringen af. Het aantal verzekerden met een ZorgActief Polis, de zorgverzekering van Interpolis, steeg met 24% naar 150.000 (121.000). De premiekorting voor Rabobankleden droeg hieraan bij alsmede de eind 2008 geïntroduceerde StudentenZorgverzekering, een zorgpolis tegen een scherp tarief met extra aanvullingen speciaal voor studenten.

Bedrijvenmarkt  De concurrentie in de verzekeringsmarkt voor ondernemers in het midden- en kleinbedrijf was ongekend fel. Toch groeide het aantal door lokale Rabobanken afgesloten Bedrijven Compact Polissen met 5% tot 195.000 (185.000). Als onderdeel van het Rabo OndernemersPakket krijgen startende ondernemers de eerste twee jaar korting op de belangrijkste verzekeringen van Interpolis. Hierdoor namen meer starters verzekeringsproducten af. Voor de kleine ondernemer werd in 2008 een nieuwe verzekeringsoplossing gelanceerd: ‘Interpolis ZekerVanJeZaak’. Met dit verzekeringspakket kunnen alle ondernemersrisico’s snel in één keer worden afgedekt en ontvangen klanten hun polissen digitaal. Behalve via een advies­ gesprek kunnen ondernemers via internet informatie inwinnen over risico’s en verzekeringsproducten. Met online adviesmodules, berekeningen en scans kunnen zij snel en helder hun bedrijfsrisico’s in kaart brengen. Zo geeft de ‘RisicoScan Verzekeren’ voor 75 branches de meest voorkomende risico’s en de maatregelen die de ondernemer kan treffen om deze af te dekken.

Vooruitblik  In Nederland is sprake van een volwassen verzekeringsmarkt, waardoor de groeimogelijkheden relatief beperkt zijn. In de markt voor schadeverzekeringen is sprake van grote prijsconcurrentie. De verkoop en de dienstverlening via directe kanalen, telefoon en internet, neemt naar verwachting nog sterker toe. De markt voor levensverzekeringen blijft onder druk staan vanwege de transparantiediscussie en het alternatief van banksparen. Ook de Rabobank zal in haar advisering sterker gaan focussen op bankspaar­ producten en biedt bepaalde levensverzekeringsproducten niet meer aan als daar een vergelijkbaar bancair product voor bestaat. De Rabobank wil de samenwerking met Eureko op het gebied van verzekeren verder intensiveren. Om de marktpositie te behouden en mogelijk te versterken focussen de Rabobank en Interpolis vooral op het bieden van innovatieve en transparante kwaliteitsproducten.

54

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Risicomanagement  www.rabobank.com/investorrelations-nl

Vermogenspositie uitermate sterk Ruime liquiditeitspositie Voor 20 miljard euro langetermijnfunding aangetrokken Afwaarderingen van stressvolle activa bedragen 570 miljoen euro na belastingen Impact van waardeaanpassingen van indirect exposure op monoline-verzekeraars op nettowinst 653 miljoen euro negatief

De kredietcrisis heeft nog eens bevestigd dat risicomanagement een kerncompetentie van bankieren is. De Rabobank Groep voert een prudent risicobeleid waaruit een gematigd risicoprofiel voortvloeit. Hierdoor heeft de Rabobank Groep zichzelf ook in de turbulente omstandigheden van 2008 goed staande kunnen houden en haar vermogensratio’s op een hoog niveau gehandhaafd. Na het verkrijgen van toestemming van De Nederlandsche Bank maakt de Rabobank Groep sinds 1 januari 2008 gebruik van de meest geavanceerde methodes voor het berekenen van de vermogenseis voor krediet- en marktrisico’s en operationele risico’s. Organisatie risicomanagement  Binnen de Rabobank Groep vindt het risicomanagement plaats op diverse niveaus. Op het hoogste niveau stelt de raad van bestuur onder toezicht van de raad van commissarissen de te volgen risico­ strategie, beleidsuitgangspunten en limieten vast. Dit gebeurt op advies van de Balans en Risico Management Commissie Rabobank Groep en de Kredietbeleidscommissie Rabobank Groep. De raad van commissarissen evalueert regelmatig de risico’s die verbonden zijn aan de activiteiten en de portefeuille van de Rabobank Groep. De CFO is verantwoordelijk voor de implementatie van het risico­ beleid binnen de Rabobank Groep. De verantwoordelijkheid voor het risicobeleid is verdeeld over twee directoraten. Group Risk Management is verantwoordelijk voor het beleid betreffende rente-, markt-, liquiditeits- en valutarisico en operationeel risico, evenals voor het beleid inzake de kredietrisico’s op portefeuilleniveau. Het directoraat Kredietrisicomanagement is verantwoordelijk voor het acceptatie­ beleid van kredietrisico’s op postniveau. Binnen de groepsonderdelen vindt risicomanagement plaats door onafhankelijke risicocontrolafdelingen.

Principes risicomanagement  De primaire doelstelling van risicomanagement van de Rabobank Groep is het beschermen van de financiële soliditeit. Door het beheersen van de risico’s beperkt de Rabobank Groep de impact van potentiële ongewenste ontwikkelingen op zowel het kapitaal als het resultaat. De bereidheid risico te nemen moet in verhouding staan tot het aanwezige kapitaal. Om dit te kwantificeren is een economic-



55

Verslag raad van bestuur

capitalraamwerk ontwikkeld. Binnen de Rabobank Groep is ook een uitgebreid stelsel van limieten en controls geïmplementeerd om alle risico’s te beheersen. Het risicomanagement is gebaseerd op de volgende principes: - Bescherming van de reputatie: voor het uitoefenen van het bankiersvak is de reputatie van wezenlijk belang. Hier moet prudent mee worden omgegaan. - Risicotransparantie: het in kaart brengen van alle risico’s is van groot belang om goed inzicht te hebben in de posities van de Rabobank Groep. Om de juiste commerciële afwegingen te kunnen maken moeten de risico’s zo zuiver mogelijk worden meegewogen. - Managementverantwoordelijkheid: de diverse bedrijfsonderdelen van de Rabobank Groep zijn verantwoordelijk voor zowel de resultaten als de risico’s die voortvloeien uit de bedrijfsactiviteiten. Risico en rendement moeten in een evenwichtige verhouding tot elkaar staan, uiteraard binnen de risicolimieten. - Onafhankelijke risicocontrol: dit is het gestructureerde proces van identificeren, meten, monitoren en rapporteren van risico’s. De risicocontrolafdelingen opereren onafhankelijk van de commerciële activiteiten om de integriteit te waarborgen.

Implicaties financiële turbulentie  Algemeen In het eerste halfjaar van 2008 heeft de kredietcrisis zich in volle omvang doorgezet, waarna in de tweede helft van het jaar een scherpe verslechtering volgde. Nagenoeg alle sectoren binnen de financiële markten worden hierdoor geraakt, evenals de bredere economie. Zo was 2008 het slechtste jaar ooit voor de AEX, en zijn er grote zorgen om de vooruitzichten voor de wereldwijde economieën. Nationaal en internationaal hebben overheden ingegrepen in de financiële sector door nationalisaties, kapitaalinjecties en het verlenen van allerlei garanties. De kredietcrisis heeft niet alleen zijn effect op de reële economie, de gevolgen ervan zijn ook zichtbaar in de marktprijzen van diverse financiële activa. Ook indien er geen twijfels bestaan over de kredietwaardigheid van bepaalde activa, worden prijzen sterk negatief beïnvloed door het algehele marktsentiment en doordat er op veel momenten en in veel markten nog altijd meer verkopers dan kopers zijn. Voor een deel, 12,0 miljard euro, van de financiële activa is dan ook geconstateerd dat er op dit moment geen actieve markt meer bestaat, waardoor ook de boekhoud­ kundige verwerking is aangepast. Omdat alle financiële activa op fair value moeten worden gewaardeerd, komt dit direct tot uitdrukking in de herwaardering van deze activa. De totale negatieve herwaardering van de voor verkoop beschikbare financiële activaportefeuille met schuldinstrumenten, die direct in het eigen vermogen is verantwoord, bedroeg per eind 2008 407 miljoen euro na belastingen. Binnen Rabobank International lieten de activiteiten van Global Financial Markets een verdeeld beeld zien. Bepaalde activiteiten hebben verliezen geleden, terwijl andere activiteiten een zeer succesvol jaar achter de rug hebben. Mede als gevolg van de voortdurende kredietcrisis en de daaraan gekoppelde verwachtingen zijn er in het eerste halfjaar van 2008 enkele wijzigingen doorgevoerd binnen Global Financial Markets, waarbij met name niet-klantgerelateerde activiteiten zijn teruggebracht. Ook zijn in het verslagjaar binnen de Rabobank Groep aanpassingsvoorstellen aan de orde gesteld voor de actualisering van het Strategisch Kader.

Asset-Backed Commercial Paper (ABCP) conduits  In het eerste kwartaal van 2008 is een tweetal Asset Backed Commercial Paper (ABCP) structuren - geldmarktbeleggingsvehikels met onderpand - afgebouwd, mede vanwege de introductie van de nieuwe Basel II-regelgeving die per 1 januari 2008 voor de Rabobank Groep van kracht is geworden. Hierdoor is het uitstaande ABCP per eind 2008 afgenomen tot 17,5 (23,0) miljard euro, voornamelijk voor het financieren van eigen leningen en vorderingen van klanten. Al sinds de introductie van IFRS zijn deze structuren opgenomen in de geconsolideerde groepsbalans en ze worden daarnaast ook meegenomen in het liquiditeitsrisicomanagement van de bank. In het vierde kwartaal is er voor een beperkt gedeelte gebruikgemaakt van de Commercial Paper Funding Facility welke door de Amerikaanse Federal Reserve in het leven is geroepen om de commercial-papermarkt te ondersteunen.



56

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Type

Programma

Solvency management

Atlantis Neptune Erasmus Nieuw Amsterdam

1997 1997 2000 1999

Tempo

2007

Client facilitation

Securities arbitrage Totaal

Oprichting

Uitstaand bedrag (in miljarden euro’s) Onderliggende 31-dec-08 portefeuille 9,8 Eigen leningen 1,1 2,5 Voornamelijk vorderingen van klanten 2,7 AAA en AA Asset Backed Securities 1,4 17,5

Reeds in het eerste kwartaal van 2008 zijn, door het opdrogen van de financieringsmogelijkheden voor Structured Investment Vehicles - buitenbalansbeleggingsvehikels - de resterende activa van de SIV Tango waarvan de Rabobank manager was, op de balans genomen. Hiermee is er een einde gekomen aan het actieve bestaan van deze SIV. Sinds de opname is de omvang van deze portefeuille door valutaeffecten en verkopen afgenomen tot 3,8 miljard euro per eind 2008. Voor het overige heeft de Rabobank geen investeringen meer in SIV’s.

Structured credit  Een belangrijk onderdeel in het liquiditeitsrisicomanagement van de bank is het aanhouden van een ruime portefeuille met liquide en/of beleenbare beleggingen, die kunnen worden gebruikt om, indien nodig, zeer snel liquiditeiten te genereren. In de handels- en beleggingsportefeuilles van de Rabobank Groep is er een beperkte exposure op meer gestructureerde beleggingen. Dit structured-credit exposure heeft een omvang van 9 miljard euro, die voor het overgrote deel van de allerhoogste kwaliteit is en over een AAA-rating beschikt. Vanwege verdere verslechtering van de Amerikaanse huizenmarkt zijn enkele daaraan gerelateerde beleggingen, Residential Mortgage Backed Securities (RMBS’en) en Collateralized Debt Obligations (CDO’s), ten laste van het resultaat afgewaardeerd. Voor geheel 2008 betrof dit een bedrag van 418 miljoen euro na belasting. Uit hoofde van een verstrekte liquiditeitsfaciliteit, gedeeltelijk gedekt door subprime­ gerelateerde activa, is een aanvullende voorziening getroffen van 152 miljoen euro, na belasting. Structured credit exposure in miljarden euro’s ultimo 2008 Niet-subprime RBMS CDO/CLO en overige corporate exposures Commercieel vastgoed Overig ABS ABS CDO US subprime

Ratingverdeling structured credit exposure ultimo 2008 4,3 2,5 1,3 0,9 0,3 0,2

AAA AA A Lager dan A

90% 5% 1% 4%

Monolineverzekeraars  In een aantal gevallen zijn monolineverzekeraars de tegenpartij van credit default swaps die het krediet­ risico afdekken van bepaalde beleggingen. In de meeste gevallen zijn het solvabiliteitsdoeleinden die de belangrijkste reden vormen voor het hebben van deze afdekkingen, niet de kredietkwaliteit van deze beleggingen. Door verdere verslechtering van de Amerikaanse hypotheekmarkt is ook de krediet­ waardigheid van deze monolineverzekeraars in 2008 verder verslechterd, wat ook tot uitdrukking is gekomen in het verlagen van de ratings van deze instellingen. Er ontstaat tegenpartijrisico op deze monolineverzekeraars doordat de waarde van credit default swaps met deze tegenpartijen toeneemt omdat de fair value van de onderliggende beleggingen daalt, of doordat andere verzekerde beleggingen tot een betalingsclaim bij deze verzekeraars kunnen leiden. In onderstaande tabel wordt hiervan een overzicht gegeven. In het eerste halfjaar is reeds een waardeaanpassing van 245 miljoen euro na belasting gedaan. In het tweede halfjaar is een aanvullende waardeaanpassing van 148 miljoen euro gedaan, die door de winst-en-verliesrekening wordt geleid. Daarnaast is nog een generieke voorziening van 260 miljoen euro na belastingen getroffen. Hierdoor resteert per eind 2008 een tegenpartijrisico van 1.729 miljoen euro.



57

Verslag raad van bestuur

In miljoenen euro’s

Rating monoline-verzekeraar

US RMBS gerelateerd

AAA / AA A en lager

Niet US RMBS gerelateerd

AAA / AA A en lager Totaal Generieke waarde­aanpassing Totale waarde­aanpassing Na belasting

Nominaal bedrag 31-dec-08

Tegenpartijrisico voor waardeaanpassing 31-dec-08

Waardeaanpassing ten laste van het resultaat (vóór belasting) 2008

Tegenpartijrisico na waardeaanpassing 31-dec-08

2.051

1.322

357

965

3.003 2.651 7.705

778 633 2.733

1 246 604 400 1.004 653

777 387 2.129 -400 1.729

Op basis van de posities per eind 2008, zoals weergegeven in bovenstaande tabel, zou een verdere downgrade tot CCC van de monoline-verzekeraars met een huidige A rating en lager een impact hebben van 355 miljoen euro na belasting, het in default raken van de monoline-verzekeraars met een CCC-rating zou een impact hebben van 64 miljoen euro na belasting. Deze potentiële impact wordt grotendeels opgevangen door de reeds getroffen generieke voorziening. Voor de genoemde exposures geldt dat er pas een werkelijke exposure op een monolineverzekeraar ontstaat als de beleggingen ook daadwerkelijk in default raken en er aanspraak moet worden gemaakt op de verzekering afgegeven door de monolineverzekeraar. Daadwerkelijke verliezen ontstaan pas als zowel de belegging als de betreffende monolineverzekeraar in default raakt.

Leveraged finance  De leveraged finance-portefeuille binnen Rabobank International had per eind 2008 een omvang van 3,4 (3,2) miljard euro. Dit betreft een gediversifieerde portefeuille, bestaande uit een groot aantal kleinere posities in met name Nederlandse en andere West-Europese ondernemingen. De primaire focus van de leveraged-financeactiviteiten is gericht op Rabobank-klanten en de food & agrisector.

Kredietrisico  Kredietbeleid Kredietrisico is het risico dat een tegenpartij niet in staat is om een financiële of een andere contractuele verplichting na te komen. De Rabobank Groep beschikt over een robuust raamwerk van beleid en processen om kredietrisico’s te meten, te managen en te mitigeren. De Rabobank Groep hanteert een prudent kredietacceptatiebeleid. Daardoor heeft de kredietportefeuille een relatief laag risicoprofiel. Over de grotere aanvragen voor kredieten wordt in commissieverband besloten. Daarbij is een structuur aangebracht van commissies op diverse niveaus, waarbij de hoogte van de financiering bepalend is voor de vraag welke commissie bevoegd is. Over de grootste financierings­ aanvragen besluit de raad van bestuur zelf. Een belangrijk uitgangspunt in het acceptatiebeleid voor zakelijke kredieten is het ‘ken uw klant’principe. Dit houdt in dat alleen kredieten worden verstrekt aan bedrijfscliënten waarvan de Rabobank Groep het management kent en dit integer en deskundig acht. Daarnaast is de Rabobank Groep uitstekend op de hoogte van de ontwikkelingen in de bedrijfstak van de klant en in staat de financiële prestaties van de klant goed te beoordelen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen betekent ook maatschappelijk verantwoord financieren. Daarom zijn MVO-richtlijnen van toepassing op het kredietproces. De Rabobank Groep heeft drie Krediet Beleids Commissies (KBC’s): de KBC Rabobank Groep en de KBC’s Wholesale en Retail. De KBC Rabobank Groep stelt het kredietrisicobeleid op groepsniveau vast. Binnen dit kader werken de groepsonderdelen het eigen kredietbeleid uit en stellen dit vervolgens zelf vast. De KBC Retail doet dit voor het binnenlands retailbankbedrijf en de KBC Wholesale voor het wholesalebankbedrijf en het internationaal retailbankbedrijf. De CFO is voorzitter van de KBC Rabobank Groep, waarin de raad van bestuur met drie leden vertegenwoordigd is. Ook het voorzitterschap van de KBC Wholesale en de KBC Retail berust bij de CFO.



58

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Kredietrisico en Basel II EAD (Exposure at Default), PD (Probability of Default) en LGD (Loss Given Default) zijn belangrijke Basel IIparameters die inmiddels in het kader van kredietrisico intensief worden gebruikt. Mede op basis daarvan worden het economic capital en de Risk Adjusted Return On Capital (RAROC) bepaald. Een belangrijk voordeel van het gebruik van het economic capital is een gestroomlijnd en efficiënt goedkeuringsproces. Kredietbeoordelaars en kredietcommissies worden door het gebruik van de Basel II-parameters en RAROC nog beter in staat gesteld om afgewogen kredietbesluiten te nemen. Ieder bedrijfsonderdeel binnen de Rabobank Groep heeft een doelstelling voor de RAROC vastgesteld op klantniveau waaraan elke aanvraag wordt getoetst. Dat is naast de kredietkwaliteit een belangrijke factor bij het nemen van besluiten over specifieke kredietaanvragen. De EAD wordt gedefinieerd als de verwachte exposure van de bank op de klant op het moment dat een tegenpartij in gebreke zou blijven. Per eind 2008 bedraagt de EAD van de kredietportefeuille van de Rabobank Groep 515 (465) miljard euro. De EAD is inclusief toekomstige benutting van kredietruimte. De Rabobank Groep hanteert in het goedkeuringsproces de Rabobank Risk Rating waarmee de faalkans ofwel PD van een kredietrelatie binnen een termijn van één jaar wordt weergegeven. De kredietrelaties zijn ingedeeld in 25 ratingklassen, waarvan vier defaultratings. Deze categorieën worden gehanteerd als de klant in gebreke blijft, variërend van 90 dagen achterstallige betaling tot faillissement. De gemiddelde met de uitzettingen gewogen PD van de private kredietportefeuille van de Rabobank Groep is per eind 2008 1,46% (1,55%). Van de totale kredietportefeuille van de Rabobank Groep is de gewogen gemiddelde PD 1,30% (1,39%). Deze lagere PD is niet alleen het gevolg van een gewijzigde faalkans van de debiteuren, maar ook van beleidswijzigingen en de implementatie van nieuwe modellen. Een kanttekening hierbij is dat de PD alleen weergeeft in hoeverre cliënten naar verwachting aan hun verplichtingen kunnen voldoen. Het zegt niets over het mogelijke verlies, omdat de Rabobank Groep veelal heeft gezorgd voor een aanvullende dekking. Dit vindt zijn weerslag in de LGD waarin ook de herstructureringsperspectieven zijn meegenomen. De LGD kan worden gedefinieerd als de beste schatting van het verlies als de debiteur in gebreke blijft, en wordt uitgedrukt in een percentage van de EAD. Per eind 2008 was het LGD-percentage van de totale portefeuille van de Rabobank Groep 21,6% (21,4%).

Voorzieningen voor kredietverliezen

In miljoenen euro’s Binnenlands retailbankbedrijf Wholesalebankbedrijf en internationaal retailbankbedrijf Leasing Overige Rabobank Groep

31-dec-08 Onvolwaardige kredieten

Voorziening

31-dec-07 Onvolwaardige kredieten

Voorziening

2.831

1.398

1.935

1.303

3.182 379 182 6.573

1.536 256 109 3.299

1.191 323 21 3.470

778 242 32 2.355

Nadat een krediet is verstrekt, vindt doorlopend kredietbeheer plaats waarbij nieuwe informatie, zowel financiële als niet-financiële, wordt beoordeeld. Nagegaan wordt of de cliënt de gemaakte afspraken nakomt en of dit naar verwachting ook in de toekomst het geval zal zijn. Als dit niet het geval is, wordt het kredietbeheer geïntensiveerd. De frequentie van monitoring wordt verhoogd en kredietcondities worden scherper bewaakt. In het geval van grotere en meer complexe financieringen waarbij de bedrijfscontinuïteit in het geding is, vindt veelal begeleiding plaats vanuit een speciale afdeling binnen de Rabobank Groep. Als het waarschijnlijk is dat de debiteur niet in staat is om in overeenstemming met de contractuele voorwaarden alle verschuldigde bedragen aan de Rabobank Groep te voldoen, is er sprake van een zogeheten impairment en wordt een voorziening getroffen ten laste van het resultaat. De voorziening voor kredietverliezen bestaat uit drie componenten: - De specifieke voorziening die op individuele basis wordt vastgesteld voor onvolwaardige zakelijke kredieten die qua omvang significant zijn. De omvang van deze voorziening is gelijk aan de exposure op de cliënt verminderd met de contante waarde van de toekomstige te ontvangen kasstromen. - De collectieve voorziening wordt vastgesteld voor onvolwaardige kredieten die individueel qua omvang niet significant zijn, met name op particuliere en kleinzakelijke vorderingen. Hierbij wordt de voorziening vastgesteld op portefeuilleniveau met behulp van Basel II-parameters.

59 Verslag raad van bestuur

- Tenslotte is er de algemene voorziening voor kredieten die per balansdatum de facto wel impaired, maar nog niet als zodanig geïdentificeerd zijn (IBNR: Incurred But Not Reported). Ook hier worden Basel II-parameters gebruikt voor het vaststellen van de voorziening. De kredieten waarvoor een voorziening is getroffen worden aangemerkt als onvolwaardige kredieten en bedroegen per eind 2008 6.573 (3.470) miljoen euro. De voorziening voor kredietverliezen bedraagt per eind 2008 3.299 (2.355) miljoen euro wat neerkomt op een dekking van 50% (68%). Kanttekening hierbij is dat de Rabobank Groep voorzieningen treft in een vroegtijdig stadium. Daarbij wordt uitgegaan van het ‘one obligor’-principe, wat inhoudt dat de exposure op alle met de debiteur verbonden tegenpartijen wordt meegenomen. Voorts wordt de volledige exposure op de cliënt als onvolwaardig aangemerkt, ook als voor een deel daarvan toereikende dekking aanwezig is in de vorm van zeker­heden. De onvolwaardige kredieten uitgedrukt in procenten van de private kredietverlening lagen per eind 2008 op 1,6% (1,0%).

Landenrisico  Risico op niet OESO-landen (in miljoenen euro’s) Regio’s Economisch landenrisico (exclusief derivaten)¹³ Risicoverlagende componenten: - uitzettingen in lokale valuta - door derden gedragen landenrisico - aftrek voor verlaagde weging van transacties met lager risico Netto landenrisico vóór voorzieningen

Totaal voorzieningen voor economisch landenrisico

In Europa

In Afrika

In Latijns Amerika

Totaal

31-dec-08 In % van het balanstotaal

1.413

379

8.872

8.300

18.963

3,1%

91 368

68 123

3.894 1.258

2.313 1.626

6.366 3.376

142 812

9 179

1.178 2.541

661 3.700

1.990 7.232

102

6

169

52

328

In Azië/ Pacific

1,2% In % van de totale voorziening

Bij landenrisico wordt een onderscheid gemaakt tussen transferrisico en collectief debiteurenrisico. Transferrisico betreft de mogelijkheid dat een buitenlandse overheid beperkingen oplegt aan de overmaking van gelden door debiteuren in het betreffende land aan crediteuren in het buitenland. Collectief debiteurenrisico is het risico dat een groot aantal debiteuren in een land niet aan de verplichtingen kan voldoen als gevolg van dezelfde oorzaak in verband met oorlog, politieke en sociale onrust, natuurrampen, maar ook als sprake is van overheidsbeleid dat er niet in slaagt macroeconomische en financiële stabiliteit te realiseren. De Rabobank Groep hanteert een landenlimieten­ systeem ter beheersing van het transferrisico en het collectief debiteurenrisico. Relevante landen krijgen na zorgvuldig onderzoek een interne landenrisicorating, waarna transferlimieten en algemene limieten worden vastgesteld. De transferlimieten zijn ingesteld op het zogenoemde nettotransferrisico dat gelijk is aan de totale uitzettingen verminderd met de uitzettingen in lokale valuta, de verkregen garanties en andere dekkingen voor het transferrisico en een aftrek voor verlaagde weging van bepaalde producten. De limieten zijn toegewezen aan de kantoren, die vervolgens zelf verantwoordelijk zijn voor de dagelijkse bewaking van de uitzettingen en daarover rapporteren aan Group Risk Management. Op het niveau van de Rabobank Groep wordt per kwartaal het uitstaande landenrisico, inclusief additioneel kapitaalbeslag en landenrisicovoorziening, gerapporteerd aan de Balans- en Risico Management Commissie en aan de Landenlimietencommissie. Berekening van het additionele kapitaalbeslag en de landenrisicovoorziening vindt plaats op grond van interne richtlijnen en heeft betrekking op landen waar sprake is van een verhoogd transferrisico. Eind 2008 bedroeg het netto transferrisico vóór voorzieningen op niet-OESO-landen 1,2% (1,2%) van het balanstotaal.

13) Totaal activa, vermeerderd met gestelde garanties, borgtochten en onbenutte kredietfaciliteiten.



60

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

9,9%

Renterisico  Renterisico houdt in dat het financiële resultaat en/of de economische waarde van de bank, gegeven de balanssamenstelling van de bank, kan dalen door ongunstige ontwikkelingen op de geld- en kapitaal­ markt. Het renterisico van de Rabobank Groep vloeit voornamelijk voort uit het verschil in de looptijden van uitzettingen en aangetrokken middelen. Bij renteschommelingen zal het tarief van bepaalde passiva, bijvoorbeeld spaarmiddelen, direct kunnen worden aangepast. Veel activa, zoals hypotheken, hebben daarentegen een langere rentevastperiode, waardoor het tarief pas op de eerstvolgende rente­ herzieningsdatum kan worden aangepast. Daarnaast heeft ook klantgedrag invloed op de renterisico­ positie. Zo kunnen leningen vervroegd worden afgelost en kan spaargeld eerder dan verwacht worden opgenomen. De renterisicopositie wordt met behulp van afdektransacties bijgestuurd. De mate waarin en het moment waarop wordt overgegaan tot afdekking zijn onder meer afhankelijk van de rentevisie en de verwachte balansontwikkeling. Bij het beheer, de sturing en de limitering van het renterisico gebruikt de Rabobank Groep drie indicatoren. Dit zijn de basispuntgevoeligheid (BPV), de Equity at Risk (EatR) en de Income at Risk (IatR). Deze indicatoren geven het potentiële verlies als gevolg van renteveranderingen aan. De BPV is het absolute verlies aan marktwaarde van het eigen vermogen bij een parallelle stijging van de gehele rentecurve met 1 basispunt. De BPV is in 2008 niet hoger geweest dan 25 miljoen euro. De EatR geeft aan met welk percentage de marktwaarde van het eigen vermogen zal dalen wanneer de rentecurve met 1 procentpunt (parallel) stijgt. De EatR is in het verslagjaar niet hoger geweest dan 8%. De IatR is, met een bepaalde betrouwbaarheid, het maximale verlies aan rentewinst als gevolg van een sterke stijging of daling van de geld- en kapitaalmarktrente in de eerstkomende twaalf maanden. De IatR is in 2008 niet hoger geweest dan 150 miljoen euro. De maximale waarden van deze indicatoren zijn gedurende het verslagjaar ruimschoots binnen de gestelde normen gebleven. Tevens wordt er economic capital berekend en aangehouden voor renterisico’s. Maandelijks voert de Rabobank Groep aanvullende scenarioanalyses uit, waarbij onder meer een inschatting wordt gemaakt van de impact van veranderingen in het klantgedrag of in de economische omgeving.

Liquiditeitsrisico en funding  Liquiditeitsrisicobeleid gebaseerd op drie pijlers Onder liquiditeitsrisico wordt verstaan het risico dat de bank niet tijdig aan alle (terug)betalings­ verplichtingen kan voldoen, maar ook het risico dat de bank de groei van de activa op enig moment niet, of niet tegen een redelijke prijs, kan financieren. Dit kan ontstaan als klanten of professionele partijen plotseling meer geld opvragen dan verwacht, terwijl de bank niet genoeg geld in kas heeft en ook het verkopen of belenen van activa of het lenen van geld van derden geen uitkomst biedt. Sinds de start van de kredietcrisis in de zomer van 2007 is liquiditeitsrisico nadrukkelijk aanwezig geweest in de financiële markten en is het een van de grootste risico’s voor banken. Door gebrek aan vertrouwen konden markten niet goed meer functioneren. Banken vielen om en centrale banken en overheden moesten ingrijpen en soms overgaan tot nationalisering om verdere problemen te voorkomen. Het behoud van vertrouwen van zowel de professionele marktpartijen als de particulieren klanten is cruciaal gebleken. De Rabobank Groep heeft liquiditeitsrisico altijd onderkend als een belangrijk risicotype. Het beleid is dan ook dat de looptijd van de funding is afgestemd op de looptijd van de verstrekkingen. Langlopende kredietverlening wordt gefinancierd met stabiele retailfunding, toevertrouwde middelen van klanten en met langetermijnfunding van de professionele markten. De drie pijlers die de Rabobank Groep hanteert voor het beheersen van dit risico hebben in 2008 hun nut bewezen. De turbulentie op de financiële markten heeft op geen enkel moment geleid tot liquiditeitsproblemen voor de Rabobank Groep. De eerste pijler stelt strikte limieten aan de maximale uitgaande kasstromen binnen het wholesalebankbedrijf. Hierdoor wordt een te grote afhankelijkheid van de professionele markt voorkomen. Onder meer wordt er dagelijks gemeten en gerapporteerd welke inkomende en uitgaande kasstromen de eerste dertig dagen te verwachten zijn. Voor deze uitgaande kasstromen zijn ook, per valuta en per locatie, limieten bepaald. Om voorbereid te zijn op mogelijke crisissituaties zijn gedetailleerde noodplannen opgesteld. Via de tweede pijler wordt een omvangrijke buffer van liquide activa aangehouden. Als het nodig is, kunnen met deze activa onmiddellijk liquiditeiten worden gegenereerd door belening bij centrale banken, gebruik in repotransacties of directe verkoop in de markt. In 2008 hebben verschillende



61

Verslag raad van bestuur

centrale banken de criteria voor het te accepteren onderpand verruimd. De afgelopen jaren heeft de Rabobank Groep een gedeelte van de leningenportefeuille (intern) gesecuritiseerd, waardoor deze beleenbaar is bij de centrale bank en dus functioneert als extra liquiditeitsbuffer. Omdat dit interne securitisaties betreft, alleen voor liquiditeitsdoeleinden, hebben ze geen invloed op de bedrijfs­ economische balans, maar tellen ze wel mee in de aanwezige liquiditeitsbuffer. Als derde pijler wordt het liquiditeitsrisico beperkt door een prudent fundingbeleid, gericht op het tegen aanvaardbare kosten voorzien in de financieringsbehoefte van de groepsonderdelen. Hierbij spelen de diversificatie van financieringsbronnen en valuta’s, de flexibiliteit van de gebruikte fundinginstrumenten en een actieve investor-relationsfunctie een belangrijke rol. Hierdoor wordt voorkomen dat de Rabobank Groep te veel afhankelijk is van één bepaalde financieringsbron.

Beheersing liquiditeitsrisico  Er zijn verschillende methoden ontwikkeld om het liquiditeitsrisico te meten en te beheersen. Zo wordt onder meer gebruikgemaakt van de kernactiva/kernpassiva-methode. Het startpunt van deze analyse is de liquiditeitstypische vervalkalender van alle activa en passiva. Vervolgens wordt berekend welke activa, niet-benutte faciliteiten en passiva waarschijnlijk nog op de balans staan of komen te staan na veronderstelde en nauwkeurig gedefinieerde stressscenario’s. Hierbij worden verschillende periodes gehanteerd. De resterende activa en passiva worden gedefinieerd als respectievelijk de kernactiva en de kernpassiva en de onderlinge verhouding als de liquiditeitsratio. Gegeven de gekozen uiterst conservatieve wegingen wordt een ratio onder de 1,2 afdoende geacht. Ook in 2008 was dit voor de gehanteerde scenario’s het geval. Ook de toezichthouder geeft uitgebreide richtlijnen voor het meten en rapporteren van de liquiditeitspositie door de Rabobank Groep. Ook naar deze richtlijnen blijkt de liquiditeitspositie alleszins ruim. De aanwezige liquiditeiten overschreden de eis gemiddeld met 20%.

Rating en funding  De Rabobank Groep heeft al jaren de hoogste rating van vooraanstaande ratinginstituten, zoals Moody’s en Standard & Poor’s, die eind 2008 weer is herbevestigd. Dankzij deze toprating heeft de Rabobank Groep, ook onder moeilijke omstandigheden, toegang tot de Langetermijnfunding geld- en kapitaalmarkt. In 2008 werd voor 20 miljard naar valuta in 2008 euro aan langetermijnfunding aangetrokken op de Amerikaanse dollar 37% internationale financiële markten. De behoefte aan Euro 35% langetermijnfunding uit de kapitaalmarkt werd Japanse yen 8% beperkt door de grote instroom van spaargelden Australische dollar 6% in het retailbankbedrijf. De dynamiek op de Zwitserse frank 4% financiële markten heeft ook gezorgd voor een Britse pond 3% forse instroom van kortetermijnmiddelen van Overig 7% grotere en meer professionele tegenpartijen, waarbij de triple A-rating van de Rabobank Groep een belangrijke rol vervult. Het aantrekken van langetermijnfunding binnen de Rabobank Groep is gecentraliseerd, maar een intern transfer-pricing­ systeem zorgt ervoor dat alle gebruikers van langetermijnfunding ook de kosten hiervan dragen.

Informeren van beleggers en kapitaalverschaffers  De Rabobank hecht aan goede en transparante communicatie met institutionele beleggers en andere geld- en kapitaalverschaffers. De afdeling Investor Relations informeert beleggers en kapitaalverschaffers via een speciaal voor deze doelgroep ingerichte website en via een elektronische nieuwsbrief over de ontwikkelingen bij de Rabobank Groep. Deze afdeling staat tevens opgesteld om alle door beleggers gevraagde relevante informatie te verstrekken en toe te lichten. Daarnaast worden institutionele beleggers en andere geld- en kapitaalverschaffers via presentaties geïnformeerd over de financiële gang van zaken bij de Rabobank Groep. Sinds het uitbreken van de kredietcrisis zijn de inspanningen op dit gebied vergroot, omdat beleggers meer dan ooit overtuigd willen zijn van het lage risicoprofiel van de Rabobank.

Marktrisico  Het marktrisico betreft de waardeveranderingen van de handelsportefeuille als gevolg van prijswijzigingen in de markt. De waardemutaties hebben onder andere betrekking op rentes, aandelen, creditspreads, valuta’s en sommige goederen. Dit risico wordt binnen de Rabobank Groep met name gelopen binnen



62

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Rabobank International en Robeco. Deze groepsonderdelen hebben dan ook een specifieke afdeling die het marktrisico dagelijks berekent en erover rapporteert. Voor de beheersing van dit risico is een passend limietenstelsel ontwikkeld. Op geconsolideerd niveau wordt het risico weergegeven door de zogenaamde Value at Risk. Op basis van één jaar historische marktontwikkelingen geeft deze maatstaf aan wat het maximale verlies is bij een gegeven betrouwbaarheidsniveau onder ‘normale’ marktomstandigheden. Om daarnaast de risico’s onder ‘niet-normale’ marktomstandigheden mee te wegen, worden ook de gevolgen van bepaalde extreme gebeurtenissen - event risks - berekend. Hierbij vindt analyse plaats van zowel historische scenario’s, bijvoorbeeld de crash van de aandelenmarkten in 1987, als hypothetische scenario’s, bijvoorbeeld de veronderstelling dat alle rentes sterk dalen. Ook wordt gebruikgemaakt van gevoeligheidsanalyses. Voor deze event risks zijn limieten vastgesteld die bij overschrijding leiden tot ingrijpen door het management. De Value at Risk bewoog zich in 2008 tussen 31 miljoen euro en 58 miljoen euro, met een gemiddelde van 39 miljoen euro. Dit betekent dat onder normale omstandigheden met een betrouwbaarheid van 97,5% het verwachte verlies op één dag maximaal 58 miljoen euro bedroeg. Door de wijze van berekenen is de hoogte van de Value at Risk het gevolg zowel van historische marktontwikkelingen als van de ingenomen posities. Hoewel er sprake was van gereduceerde posities, hebben de extreme omstandigheden op de financiële markten in de tweede helft van 2008 wel gezorgd voor een forse stijging van de Value at Risk. Value at Risk in miljoenen euro’s in 2008

70 60 50 40 30 20 10 0 jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

De Value at Risk kan worden onderverdeeld in een aantal componenten, waarvan veranderingen in creditspreads en rente de belangrijkste zijn. Met name de posities die gevoelig zijn voor veranderingen van de creditspreads hebben sinds het begin van de kredietcrisis negatieve waardeontwikkelingen laten zien. Het elkaar deels opheffen van tegengestelde posities van verschillende boeken leidt wel tot een diversificatievoordeel en een reductie van het totale risico. Per eind 2008 kwam de geconsolideerde Value at Risk uit op 45,1 miljoen euro. Opsplitsing Value at Risk (in miljoenen euro’s) Creditspread Valuta Aandelen Rente Diversificatie Totaal

31-dec-08 33,8 0,6 1,9 27,8 -19,0 45,1

Operationeel risico  Operationeel risico is een risicocategorie die in elke organisatie een rol speelt. De afgelopen jaren is meer en meer duidelijk geworden dat operationele risico’s tot grote schades kunnen leiden, zoals de Société Génerale-case en de Madoff-case in 2008 hebben laten zien. De Rabobank Groep heeft ervoor gekozen om operationeel risicomanagement groepsbreed aan te sturen vanuit Group Risk Management. Dit onderdeel bepaalt het beleid en de kaders voor alle entiteiten binnen de groep. De verantwoordelijkheid voor het managen van de specifieke operationele risico’s is belegd bij het senior management van de afzonderlijke groepsonderdelen, aangezien de risico’s sterk verschillen per onderdeel en de beheersing van risico’s zo dicht mogelijk bij de bron dient plaats te vinden. Group Risk Management ziet er vervolgens op toe dat de kaders worden gevolgd en dat de risico’s en de wijze van beheersing groepsbreed inzichtelijk zijn.



63

Verslag raad van bestuur

Ten aanzien van het solvabiliteitsbeslag voor operationele risico’s maakt de Rabobank gebruik van een model dat voldoet aan de eisen van de Advanced Measurement Approach en dat is goedgekeurd door De Nederlandsche Bank. In dit model wordt rekening gehouden met gerealiseerde verliezen en met de mogelijke gevolgen van bepaalde scenario’s. De Rabobank Groep hanteert hierbij een conservatieve benadering. Verder wordt in de berekening van het solvabiliteitsbeslag rekening gehouden met de kwaliteit van risicobeheersing.

Valutarisico  Valutarisico is het risico dat valutakoersveranderingen negatief inwerken op het resultaat of de waarde van het vermogen. Bij het beheersen van het valutarisico wordt onderscheid gemaakt tussen posities in de handelsboeken en die in de bankenboeken. In de handelsboeken is valutarisico een onderdeel van het marktrisico en wordt dit risico net als andere marktrisico’s beheerst op basis van Value at Risklimieten. In de bankenboeken is alleen sprake van translatierisico voor de niet-euro netto-investeringen in buitenlandse eenheden en voor de niet in euro genoteerde hybride vermogensinstrumenten. Voor het bewaken en beheersen van het translatierisico hanteert de Rabobank Groep een tweesporen­ beleid gericht op bescherming van de vermogenspositie. Met de hedgestrategie wordt enerzijds voorzien in het afdekken van de niet-euro netto-investeringen in buitenlandse eenheden en anderzijds in het zoveel mogelijk beschermen van de vermogensratio’s voor effecten van valutakoersbewegingen. Dat laatste vindt plaats via de niet tot de reserves gerekende componenten van het toetsingsvermogen, met name de tot het tier 1-vermogen gerekende Trust Preferred Securities. Deze zijn enkele jaren terug uitgegeven in meerdere vreemde valuta’s, zodanig dat de valutasamenstelling van het toetsings­ vermogen overeenkwam met de risicogewogen activa. Door de Trust Preferred Securities uit te geven in Amerikaanse dollars (3.250 miljoen), Australische dollars (500 miljoen) en Britse ponden (350 miljoen) werd een ‘natuurlijke hedge’ gerealiseerd.



64

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Verantwoord bankieren voor een duurzame toekomst  www.rabobank.com/mvo

Een van de uitgangspunten van het Strategisch Kader van de Rabobank Groep is een hoogwaardig beleid op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. In 2008 zijn het beleid en de activiteiten op het gebied van MVO verder ontwikkeld. Zo zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid en verduurzaming beter geïntegreerd in de financiële dienstverlening. Voor de MVO-activiteiten zijn vier kernthema’s gedefinieerd met concrete prestatie-indicatoren. Het maken van bewuste keuzes op MVO-gebied, het opstellen van thema’s en alles wat daarmee samenhangt zorgen voor een verdere versterking van de stabiliteit en het coöperatieve profiel van de Rabobank. Hoogwaardig MVO-beleid is strategische keuze Voor de Rabobank is het voeren van hoogwaardig MVO-beleid een expliciete strategische keuze. Het streven is een mondiale topdriepositie onder de duurzame banken. Het beleid krijgt invulling aan de hand van vier kernthema’s gericht op verdergaande integratie van MVO in de dagelijkse financiële dienstverlening. De Rabobank gaat proactief om met onderwerpen die van invloed zijn op de MVOprestaties. Over kwesties die de bank raken of waarop de bank invloed kan uitoefenen, wordt op onderscheidende wijze de dialoog met stakeholders gezocht.

Focus op vier MVO-kernthema’s Om de strategische keuze voor een hoogwaardig MVO-beleid verder uit te werken, heeft de Rabobank Groep in 2008 vier kernthema’s vastgesteld: verduurzaming van food & agri, stimulering van nieuwe productiemethoden en gebruik van duurzame energie, bevordering van economische participatie en diversiteit en bevordering van sociale cohesie en solidariteit. Deze thema’s vloeien logisch voort uit de maatschappelijke worteling van de Rabobank en sluiten aan bij de kernwaarden integriteit, respect, professionaliteit en duurzaamheid, die mede ten grondslag liggen aan de Gedrags­code Rabobank Groep. Ook zijn de thema’s gerelateerd aan belangrijke maatschappelijke trends en marktontwikkelingen. Zo onderkent de Rabobank de volgende trends, mede op basis van gesprekken met stakeholders: grondstoffenschaarste, klimaatverandering, voedselzekerheid, stijgende welvaart, vergrijzing en verstedelijking en de toenemende druk van belangengroepen. Marktontwikkelingen die het MVObeleid raken zijn vertrouwen in de financiële sector, toezicht, transparantie van diensten, zorgplicht, de 24-uurseconomie en autonome, mondige en kritische klanten. Verduurzamen van food & agriketens  De Rabobank Groep streeft naar verduurzaming van food & agriketens door het toepassen van vijf Food & Agribusiness Principles: voldoende en veilige voedselproductie, verantwoord omgaan met natuurlijke hulpbronnen, een verantwoordelijke maatschappij om welzijn te bevorderen, verantwoord omgaan met dieren en bewustwording bij consumenten en burgers. Stimuleren van nieuwe productiemethoden en gebruik duurzame energie De Rabobank Groep streeft naar innovatie van productiemethoden en het ontwikkelen en gebruiken van duurzame energie. Daardoor wordt een lager voorschot genomen op de natuurlijke hulpbronnen van toekomstige generaties. Als verantwoord ondernemer wil de Rabobank Groep dat ook de eigen bedrijfsprocessen hieraan voldoen. Alle kernactiviteiten dienen in het teken te staan van dit thema, dat tevens het innovatieve hart vormt van de financiële dienstverlening aan klanten. Voorbeelden liggen op het gebied van cleantech, duurzaam bouwen, duurzame mobiliteit en maatschappelijk verantwoord beleggen en vermogensbeheer.

65

Verslag raad van bestuur

Bevorderen van economische participatie en diversiteit De Rabobank Groep wil gelijke kansen voor en economische participatie van iedereen bevorderen. Dit kernthema komt voort uit de coöperatieve wortels van de Rabobank. Participatie en diversiteit worden bijvoorbeeld bevorderd door het ontwikkelen van financiële diensten voor specifieke doel­ groepen zoals jongeren, ouderen of mensen met een beperking. Bevorderen van sociale cohesie en solidariteit De Rabobank Groep streeft naar het bevorderen van ‘goed leven en goede zaken’. De lokale Rabobanken keren jaarlijks coöperatief dividend uit aan maatschappelijke groepen en projecten. Ook is de Rabobank actief met maatschappelijke fondsen als de Rabobank Foundation en het Share4Moremedewerkersfonds. Rabobank Development ontwikkelt internationaal commerciële bancaire activiteiten in regio’s waar weinig banken zijn. Medewerkers worden aangemoedigd hun kennis en kunde in te zetten voor vrijwilligerswerk, voor Rabo Development of de Rabobank Foundation. Daarnaast wordt ‘community investment’ door de afzonderlijke groepsonderdelen gestimuleerd.

Integratie in de financiële dienstverlening  Het integreren van MVO in de financiële dienstverlening van alledag is de andere pijler onder het hoogwaardig MVO-beleid van de Rabobank. Er is hier sprake van een verder toegenomen commitment dat blijkt uit verschillende ontwikkelingen bij de diverse groepsonderdelen. De Rabo Vastgoedgroep formuleerde een MVO-statuut waarbinnen de divisies het MVO-beleid verder vormgeven. Obvion verankerde MVO expliciet in de kernwaarden en een nieuw missiestatement. In lijn met de Principles for Responsible Investment van de Verenigde Naties, nam Robeco een conceptambitiestatement aan dat toeziet op de verdere integratie van MVO-principes in het beleggingsproces. De uitwerking vormt het belangrijkste onderdeel van de duurzaamheidsdoelstellingen voor 2009 en 2010. Ook Sarasin en Schretlen & Co besteden meer aandacht aan MVO-ambities in hun doelen voor de komende jaren. De Lage Landen versterkte de MVO-managementstructuur.

Sturen op kernprestatie-indicatoren  De Rabobank Groep heeft in 2008 per kernthema een of meerdere kernprestatie-indicatoren vast­ gesteld. Hiermee wordt niet allen richting gegeven aan de voortgang op de thema’s, maar kunnen ook de integratie in de kernprocessen en het resultaat van de MVO-inspanningen worden gemeten. De indicatoren omvatten slechts een deel van het brede MVO-terrein en geven aan dat de Rabobank Groep focust op zaken die ertoe doen. Deze prestatie-indicatoren worden in 2009 verder uitgewerkt en van doelstellingen voorzien, waarop met ingang van 2010 gestuurd gaat worden.

Belangrijke MVO-resultaten in 2008  In het verslagjaar zijn enkele belangrijke resultaten geboekt met de verdere verankering van MVO in de kernprocessen. Verduurzaming ketens via Food & Agribusiness Principles In 2008 werd het initiatief genomen tot het opstellen van Food & Agribusiness Principles die aangeven hoe de Rabobank Groep zakendoet in de internationale food & agrimarkt. Het betreft voldoende en veilige voedselproductie, verantwoord omgaan met natuurlijke hulpbronnen, een verantwoordelijke maatschappij om welzijn te bevorderen, verantwoord omgaan met dieren, en bewustwording bij consumenten en burgers. De principes komen voort uit de grote betrokkenheid van de Rabobank bij klanten in de landbouw, tuinbouw en veehouderij. In het verslagjaar ontstond wereldwijd behoefte aan een snellere verduurzaming van food & agriketens, omdat de grondstofprijzen naar een hoogtepunt werden gedreven door de consumptiegroei en de vraag naar biobrandstoffen. Verduurzaming productieketens door verantwoorde kredietverlening De Rabobank heeft voor diverse MVO-gevoelige sectoren beleid opgesteld om maatschappelijk verantwoord om te gaan met de mogelijke consequenties van kredietverlening. Dit sectorbeleid wordt verder intern afgestemd, waarna een externe consultatieronde plaatsvindt met verschillende stakeholders, waaronder klanten, NGO’s en wetenschappers.



66

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Verduurzaming food & agriketens - Besluitvorming door de Krediet Beleids Commissie Rabobank Groep over food & agrisectorbeleid. - Toepassing van food & agrisectorbeleid in vermogensbeheer.

Vernieuwing productiemethoden en duurzame energie - De omvang van duurzame kredieten in miljarden euro’s en als percentage van de totale kredietverlening. - De omvang van duurzaam vermogensbeheer in miljarden euro’s, en als percentage van het totale vermogensbeheer. - CO₂-footprint in ton CO₂ per fte.

Bevorderen economische participatie en diversiteit - Miljoenen euro’s microfinancieringen in het buitenland (portefeuille Rabobank Foundation en Rabo Development) en als % van het totaal aan financieringen in het buitenland. - Miljarden euro’s microfinancieringen voor starters in mkb en op de huizenmarkt, alsmede garantieregelingen voor ondernemers in Nederland, tevens als % van het totaal aan financieringen in het binnenland.

Bevorderen sociale cohesie en solidariteit - Aantal medewerkers betrokken bij en aantal uren besteed aan vrijwilligerswerk en aan de werkzaamheden in het kader van zowel de Rabobank Foundation als Rabobank Development. - Miljoenen euro’s coöperatief dividend en donaties door heel de Rabobank Groep.

Resultaat - Score mondiale MVO-rating.

Stakeholderdialoog voor duurzame productie In 2008 nam Rabobank actief deel aan sectorbreed internationaal overleg, zoals de Round Table on Responsible Soy, de Round Table on Sustainable Palmoil, het Better Cotton Initiative, het Better Sugar Initiative en de Round Table on Sustainable Biofuels. Op initiatief van zowel de Rabobank als van stakeholders zijn daarnaast gesprekken georganiseerd met de belangrijkste betrokken partijen rondom diverse MVO-issues. Zo werd bijvoorbeeld over het nieuwe palmoliebeleid van gedachten gewisseld met internationale wetenschappers, Milieudefensie, Oxfam Novib en het Wereld Natuur Fonds. Commissie Ethiek  In 2008 bestond de Commissie Ethiek tien jaar. Dit raadgevend college - onder voorzitterschap van de bestuursvoorzitter - adviseert de hele Rabobank Groep over morele dilemma’s. In dit decennium toetste de commissie meer dan 150 praktijkcases aan ethische criteria. In 2008 werden 14 praktijkgevallen behandeld. Aan de orde kwamen onder andere het faciliteren van een aanbieder van kortlopende kredieten, een particuliere bosbouwmaatschappij die als aanbieder van beleggingen in robinaplantages actief is en dierenwelzijn van over lange afstand vervoerde schapen ten behoeve van halal slachten. Engagement in vermogensbeheer en beleggen De Rabobank Groep werkt aan het verbeteren van de duurzaamheid bij bedrijven door de dialoog aan te gaan en door op aandeelhoudersvergaderingen MVO-voorstellen te bespreken of ingebrachte voorstellen te steunen. Zo vertegenwoordigt Robeco met de Engagement Service meerdere partijen, waardoor daadwerkelijk invloed uitgeoefend kan worden. In 2008 heeft Robeco op 1.792 aandeel­ houdersvergaderingen gestemd en is contact gelegd met 86 ondernemingen over duurzaamheid en corporate governance. Rabobank Private Banking werkt aan het transparanter maken van de MVOinformatie over beleggingsproducten in het vermogensbeheer. Duurzame energie In 2008 ontplooide de Rabobank een breed scala aan initiatieven op het gebied van duurzame energie. Zo is er door Rabo Ventures geïnvesteerd in de duurzame Europese energiegroep Econcern en ook heeft Rabobank het Prinses Amaliawindpark op de Noordzee medegefinancierd. Rabobank Nederland is sterk betrokken bij initiatieven tot toepassing van aardwarmte in de glastuinbouw, en Rabobank Westland stelde 10 miljoen euro beschikbaar voor diverse duurzame energieprojecten. Rabo Groen Bank en Rabobank Oost-Achterhoek financierden Haagwinden, het grootste windpark op het land in Nederland.



67

Verslag raad van bestuur

In 2008 zag Rabo Groen Bank de uitstaande leningen, waarvan een groot deel samenhangt met duurzame energie, verder toenemen tot ruim 3,4 miljard euro. Athlon Car Lease kwam met duurzame mobiliteitsprogramma’s en intensiveerde de samenwerking met NS omtrent de NS Business Card. Sarasin, Robeco en Rabobank International publiceerden diverse studies over duurzame energie en klimaatimpact. Op de Duisenberglezing tijdens de vergaderingen van het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank werd een Rabobank-rapport gepresenteerd over waterschaarste en investeringen in efficiënt agrarisch watergebruik. Gedragscode en integer handelen  In 2008 is de Gedragscode Rabobank Groep, waarin de samenhang en legitimatie van de MVOactiviteiten is terug te vinden, verankerd in diverse HR-instrumenten, zoals performancemanagement, het standaardfunctieprofiel en het leiderschapsprofiel. De Rabo Vastgoedgroep heeft in 2008 de bestaande gedragscodes van de bedrijfsonderdelen geharmoniseerd tot een nieuwe gedragscode. In 2009 zal de code onder de aandacht van alle medewerkers worden gebracht. In de code staan drie uitgangspunten voor integer handelen: het voorkomen van belangenconflicten en de schijn daarvan, het vermijden van fraude en het voorkomen van de schijn van elke vorm daarvan, corruptie en omkoping en tactvol en bedachtzaam omgaan met vertrouwelijke informatie. Medewerkers steeds meer betrokken bij MVO Medewerkers van de Rabobank zijn wereldwijd betrokken bij de samenleving waarin ze wonen en werken. De lokale Rabobanken besteedden circa 75.000 uur aan vrijwilligerswerk, Rabobank International 11.382 uur, en de overige groepsonderdelen 4.872 uur. Het aantal lokale Rabobanken dat vrijwilligerswerk bevordert, is in 2008 gestegen met 14 procentpunt tot 61 procent. Ook hebben 25 lokale Rabobanken in 2008 met in totaal 1.700 medewerkers voor ruim 10.000 uur meegedaan aan de landelijke vrijwilligersdagen MADD, Make a Difference Day, waarvan de Rabobank sinds 2005 partner is. Economische participatie en diversiteit  Als bank voor alle mensen vindt de Rabobank het belangrijk dat iedereen toegang heeft tot de financiële dienstverlening. In ontwikkelingslanden dragen Rabo Development en de Rabobank Foundation bij aan de ontwikkeling van het bankwezen en het opzetten van spaar- en kredietcoöperaties. Rabo Development helpt bestaande plattelandsbanken in ontwikkelingslanden te transformeren tot professionele, moderne financiële instellingen. Via een strategische minderheidsparticipatie gaat ze een samenwerking aan met partnerbanken, die worden ontwikkeld naar het voorbeeld van de Rabobank in Nederland. Daarbij gaat het om de langetermijnontwikkeling: de winstgevendheid op korte termijn is ondergeschikt. De partnerbanken onderscheiden zich van andere banken doordat ze nadrukkelijk het platteland als hun marktgebied beschouwen. De partnerbank blijft zelfstandig en profiteert van kapitaal, expertise, producten, netwerk en managementcapaciteit van de Rabobank. Daarvoor gebruikt Rabo Development de kennis en ervaring van medewerkers uit alle geledingen van de organisatie. Regelmatig worden experts op het gebied van kredietmanagement, risicomanagement, productontwikkeling, distributie, ICT en HR uitgezonden. In 2008 zijn er in totaal ruim 250 uitzendingen geweest. Door de strategische allianties wordt de financiële dienstverlening van de partnerbanken bereikbaar voor een groot deel van de bevolking. Tegelijkertijd versterken ze de wereldwijde positie van de Rabobank in de food & agrimarkt. In totaal zijn er zes partnerbanken. In 2008 heeft Rabo Development een minder­ heidsparticipatie genomen in Banco Regional in Paraguay en in Banque Populaire du Rwanda. Eerder werden belangen genomen in de National Microfinance Bank in Tanzania, Zambia National Commercial Bank, United Rural Cooperative Bank of Hangzhou in China en Banco Terra in Mozambique. Maar ook in Nederland is toegang tot financiële diensten niet voor iedereen vanzelfsprekend, bijvoorbeeld door fysieke beperkingen of door een gebrek aan kennis. Ook voor deze groepen wil de Rabobank echter de dichtbijbank zijn. Daarom besteedt de Rabobank bijvoorbeeld extra aandacht aan starters en andere kwetsbare groepen op de woningmarkt. De Rabo Vastgoedgroep heeft regelingen ontwikkeld om woningen voor starters bereikbaar en betaalbaar te houden. Ook vergroot de Rabobank de toegang tot krediet met diverse producten die gebaseerd zijn op garanties of borgstellingen van de overheid en op garanties van de Stichting Garantiefonds Rabobanken.



68

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Voor kwetsbare klantgroepen zijn spaar- en betaaldiensten toegankelijker gemaakt. Zo vergemakkelijkt de Random Reader Comfort het internetbankieren voor senioren, mensen met een visuele beperking en motorisch gehandicapten. Ook zijn voor consumenten met een visuele handicap en laaggeletterden 750 geldautomaten uitgerust met een spraakfunctie. Verder waren er trainingen voor 60-plussers om kennis te maken met Rabo Mobiel, de pratende chipknip en internetbankieren. Via het Thuisadministratie­ project helpt de Rabobank mensen die door omstandigheden hun administratie niet op orde hebben.

MVO-strategie van Rabobank Groep In de samenleving: trends en issues

In het bedrijf: missie en kernwaarden

- Duurzaam gedrag als norm voor financiële diensten - Schaarste aan natuurlijke hulpbronnen draagt bij aan financiële en sociale instabiliteit - Milieudegradatie vanwege vervuiling en klimaatverandering - Toenemende behoefte productie duurzamer in te richten - Sterke groei in duurzame energie­ bronnen - In bedrijven meer oog voor alle stakeholders

- Rabobank Groep heeft als doel het dienen van de economische belangen van haar leden en klanten - Dat doet Rabobank Groep op basis van de vier kernwaarden: respect, integriteit, professionaliteit en duurzaamheid - Rabobank Groep wil bijdragen aan een duurzame ontwikkeling van de samenleving in economische, sociale en ecologische zin



Resultaten MVO

Strategie Rabobank Groep 2009-2012

- Integratie in financiële producten en diensten, en vastgoed - Duurzame innovaties in food & agri, mkb en grootbedrijf - Microfinance in ontwikkelingslanden - Duurzame eigen bedrijfsvoering op HR- en milieugebied - Betrokken personeel - Donaties en sponsoring als dividend voor de samenleving - Hoge ratings op MVO-gebied

- Coöperatieve identiteit - Allfinanz-marktleiderschap in Nederland - Mondiale food & agribank - Hoge kredietwaardigheid - Hoogwaardig MVO-beleid

 







MVO-kernthema’s voor 2009-2012

Hoogwaardig MVO-beleid

- Verduurzamen van food- & agriketens - Nieuwe productiemethoden en duurzame energie - Economische participatie en diversiteit - Sociale cohesie en solidariteit

- Focus op vier MVO-kernthema’s - Integratie van MVO in de kernbusiness en de bedrijfsvoering - Debat en dialoog over issues en cases, in- en extern - Integratie van maatschappelijk en financieel jaarverslag

69

Verslag raad van bestuur



In 2008 hebben lokale Rabobanken en Robeco geparticipeerd in cursussen waarin jongeren en scholieren leren met geld en schulden om te gaan. De Lage Landen en Obvion hebben informatieve boekjes gemaakt waarmee consumenten zich goed kunnen informeren over diverse aspecten van consumptief lenen en hypotheken. Fondsen bevorderen cohesie en solidariteit  Een deel van de winst van de Rabobank vloeit terug naar de maatschappij in de vorm van coöperatief dividend. Het coöperatief dividend dat de Rabobank uitkeerde aan de maatschappij bedroeg in totaal 41,5 miljoen euro. Hiervan werd 20,4 miljoen euro uitgekeerd door de coöperatiefondsen van de lokale Rabobanken, 17 miljoen euro door de Rabobank Foundation, 3,7 miljoen euro door het Projectenfonds, 122.500 euro door de Herman Wijffels Innovatieprijs, en de medewerkers van de Rabobank droegen 308.450 euro bij via het Share4More fonds. De Rabobank Foundation steunt kwetsbare en kansarme groepen in de Nederlandse samenleving en is daarnaast actief in 25 ontwikkelingslanden. Het Projectenfonds stimuleert innovatieve, duurzame projecten met een economisch en maatschappelijk belang en met de Herman Wijffels Innovatieprijs onderstreept de Rabobank het belang van innovatie en duurzaamheid. Het medewerkersfonds Share4More helpt bij de verbetering van de positie van kinderen, vrouwen en gehandicapten in ontwikkelingslanden. De landelijke fondsen zoeken in het buitenland steeds meer aansluiting bij de commerciële activiteiten van Rabobank Development en Rabobank International. Rabobank Nederland, Rabobank International en de overige groepsonderdelen besteedden 3,8 miljoen euro aan community investment. De Rabo Vastgoedgroep stelt via Fondsenbeheer Nederland zonder winstoogmerk faciliteiten, kennis en personele capaciteit beschikbaar voor maatschappelijke fondsen. Deze onafhankelijke fondsen met maatschappelijke doelen zijn gerelateerd zijn aan maatschappelijk vastgoed en de kwaliteit van de omgeving, op het gebied van monumenten (Nationaal Restauratiefonds), groen (Nationaal Groenfonds), volkshuisvesting (Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederland) en industrieel erfgoed (Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed).



70

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

De medewerker als kritische succesfactor www.rabobank.nl/werken

Mensen zijn ons kapitaal. Zonder de juiste mensen zijn we niet in staat om onze strategische doelen te bereiken. Ze vormen onze kritische succesfactor. Daarom investeert de Rabobank veel in haar medewerkers. Natuurlijk met arbeids­ voorwaarden, maar ook in opleiding, ontwikkeling, zorg voor gezondheid en een goede balans tussen werk en privé. Haar personeelsbestand vergrijst. In een veranderende en innovatieve omgeving als de Rabobank is het belangrijk dat medewerkers inzetbaar blijven. Ook in de toekomst, waarin de Rabobank meer en meer overgaat op plaats- en tijdonafhankelijk werken om tegemoet te komen aan de wensen van haar klanten. Daarnaast vindt de Rabobank talentontwikkeling, diversiteit en het MVO-bewustzijn van haar medewerkers belangrijk. In 2008 is opnieuw gebleken dat het HR-beleid zijn vruchten afwerpt: medewerkers zijn tevreden en extern scoort de Rabobank zeer hoog als werkgever. Nieuwe manier van werken Plaats- en tijdonafhankelijk werken wordt binnen Rabobank dé nieuwe manier van werken. De mede­ werker bepaalt zelf, meer dan voorheen, waar, hoe en wanneer hij zijn werkzaamheden uitvoert. Vertrouwen, eigen verantwoordelijkheid en flexibiliteit zijn de uitgangspunten bij deze manier van werken, met een juiste balans tussen werk en privé. De systematiek van Performance Management sluit hierbij aan: het stellen van doelen, hierop coachen, beoordelen en belonen. Rabo Unplugged en Rabobank 2010 passen de nieuwe manier van werken toe.

Rabobank 2010 vraagt om andere competenties en vaardigheden Het programma Rabobank 2010 vraagt om een andere manier van werken en samenwerken, met meer nadruk op flexibiliteit, resultaatgerichtheid en ondernemerschap. Ook de inhoud van functies verandert; dit vraagt om andere competenties en vaardigheden van medewerkers. Zij worden hierop met intensieve scholing en begeleiding voorbereid.

Rabo Unplugged: minder regels, meer verantwoordelijkheden Onder de naam Rabo Unplugged geeft Rabobank Nederland vorm aan de nieuwe manier van werken. Leidraad binnen Rabo Unplugged is: minder regels en meer verantwoordelijkheden voor de individuele mede­werker. Medewerkers kunnen in en buiten het kantoor werken, ook buiten reguliere kantoortijden. Door de invoering van een uniforme werkstijl en gestandaardiseerde hulpmiddelen kunnen de mede­ werkers makkelijker met elkaar samenwerken. Ze hebben keuzevrijheid bij het uitvoeren van taken, net als de verantwoordelijkheid om voldoende ontspanning op te zoeken. Leidinggevenden beoordelen medewerkers niet op aanwezigheid maar op hun resultaten. Daarom speelt vertrouwen een belangrijke rol in de stijl van leidinggeven, evenals het geven van ruimte aan medewerkers om te kunnen ondernemen. Sinds oktober 2008 werken 500 medewerkers van Rabobank Nederland in een nieuwe locatie volgens de Unplugged-werkwijze. Het gaat om een pilot. De ervaringen uit deze pilot worden gebruikt in het definitieve concept voor het nieuwe bestuurscentrum in Utrecht.

Diversiteit stimuleert ondernemend gedrag De Rabobank Groep benadrukt in haar HR-beleid de positieve benadering van verschillen in mensen. Diversiteit in mensen stimuleert ondernemend gedrag en gevarieerde teamsamenstellingen bevorderen de kwaliteit en de creativiteit. In 2008 had 20% van het aantal stagiairs bij de Rabobank een dubbele



71

Verslag raad van bestuur

culturele achtergrond. Het gewenste percentage is 25%. Daarom is voor 2009 HR-beleid vastgesteld dat mede gericht is op het aantrekken en ontwikkelen van talent met een dubbele culturele achtergrond. Met ingang van 2009 worden ook in het senior kader van de Rabobank Groep doelstellingen opgenomen om culturele diversiteit te bevorderen.

Vrouwen in topfuncties In 2008 heeft de Rabobank Groep actief deelgenomen aan een aantal initiatieven om de brede discussie over het vergroten van het aantal vrouwen in topposities te stimuleren en te steunen. Het percentage vrouwen in het senior management (senior kader en executive kader) bedroeg ruim 10%. Het streven voor 2009 is 15%. Het percentage vrouwen in het executive kader kwam uit op ruim 7%, waarmee de doelstelling voor 2008 niet gehaald is.

Rabobank scoort hoog als werkgever In het Intermediair Imago Onderzoek 2008 is de Rabobank als financiële dienstverlener op de hoogste plaats geëindigd. Voor vrouwelijke hoogopgeleiden, hbo’ers en starters is zij dé favoriete werkgever. Uit dit onderzoek is ook gebleken dat de mogelijkheid tot thuiswerken gezien wordt als een belangrijke secundaire arbeidsvoorwaarde. Met Unplugged en Rabobank 2010 speelt de Rabobank hierop in.

Groepsbrede talentontwikkeling Management & Talent Ontwikkeling spoort talenten binnen de groep op, leidt ze op tot hogere managementposities en ontwikkelt resultaatgerichte programma’s voor het zittende senior management. Met de talentontwikkelprogramma's en de directieprogramma’s brengt de Rabobank talenten naar een hogere of bredere leidinggevende positie binnen de Rabobank Groep. Loopbaanadviseurs begeleiden individuele medewerkers in het duidelijk krijgen van hun ambities, competenties en mogelijkheden. In 2008 hebben binnen Rabobank Nederland 244 (254) medewerkers een loopbaantraject door­lopen. Zij hebben de gelegenheid benut om zich te verdiepen in hun talenten en om vast te stellen in welke richting zij zich verder willen ontwikkelen. Lokale Rabobanken hebben Rabobank TOPtalent ontwikkeld. Bij dit ontwikkeltraject, dat bedoeld is voor professionals en leidinggevenden, ligt de nadruk op kruisbestuiving van externe toptalenten die instromen en eigen talenten die kunnen doorstromen. Rabobank TOPtalent gebruikt het groepsbrede leiderschapsprofiel. Daarmee is het een kweekvijver voor de zwaardere managementposities binnen de Rabobank Groep.

Permanente educatie en ervaringscertificaten Bij steeds meer functies is permanente educatie vereist om deskundigheid en een goede performance te borgen. Permanente educatie is ook belangrijk voor een blijvende inzetbaarheid. In 2008 is door Rabobank Opleidingen de Opleidingswijzer ontwikkeld. Hierin kan de medewerker competentie- en functiegericht zoeken naar een geschikte opleiding. Voor lokale Rabobanken wordt het opleidings­ aanbod grotendeels gepresenteerd in de vorm van leerplanners per kernfunctie. Deze leerplanners waarborgen de deskundigheid van de medewerkers en voldoen aan de geldende wet- en regelgeving, zoals de Wet op het financieel toezicht. De Rabobank loopt voorop in het stimuleren van medewerkers om hun werkervaring om te zetten in een diploma. Dat blijkt uit de eerste cijfers rond ervaringscertificaten (EVC). Via dit traject kunnen medewerkers versneld een MBO4-diploma halen. In 2008 meldden zich hiervoor in totaal ruim 1.000 medewerkers aan van lokale Rabobanken en Rabobank Nederland. Uit onderzoek blijkt dat ervarings­ certificaten van betekenis kunnen zijn om ervaren medewerkers voor een organisatie te behouden. Daarnaast bevorderen ze de mobiliteit van medewerkers op de arbeidsmarkt.

Rabobank zet in op blijvende inzetbaarheid Medewerkers werken in een voortdurend innoverende en veranderende omgeving. Om daarin blijvend inzetbaar te zijn én om de strategische doelen van de Rabobank te realiseren, is het nodig dat zij zich persoonlijk en professioneel ontwikkelen. Daarin investeert de Rabobank dan ook veel.

Concrete invulling aan Integraal Gezondheidsmanagement Een goede gezondheid en een goede inzetbaarheid vormen samen de sleutel voor een vitale loopbaan. Door middel van verzuimbegeleiding en reïntegratie-inspanningen wil de Rabobank de arbeids­ ongeschikte medewerker zo snel mogelijk weer geheel of gedeeltelijk aan het werk krijgen. Zowel leiding­



72

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

gevenden als medewerkers zijn tevreden over de verzuimbegeleiding¹⁴. In 2008 is concreet invulling gegeven aan Integraal Gezondheidsmanagement. Het accent ligt hierbij op het bevorderen van de vitaliteit. Zo verstrekt het bedrijfsrestaurant van Rabobank Nederland gratis fruit en wordt er door middel van een ‘kies bewust’-logo aandacht gevestigd op gezonde producten.

Arbodienst onderneemt acties tegen ziekteverzuim Het ziekteverzuim was in 2008 gelijk aan dat van 2007, namelijk 3,8%. De directe kosten van verzuim, oftewel de kosten van doorbetaling van loon tijdens ziekte, bedroegen in 2008 ongeveer 140 (144) miljoen euro. Om stijging van het ziekteverzuim te verminderen, heeft de Arbodienst in 2008 diverse acties ondernomen. Zo heeft de dienst aandacht besteed aan de mismatch van functie-eisen en belastbaarheid. De vernieuwde workshop Verzuim in Balans gaat in op het voorkomen van verzuim door te leren uiteenlopende risicofactoren te herkennen en zo nodig tijdig in te grijpen. In 2008 bedroeg het percentage medewerkers met verhoogde kans op uitval door werkdruk 9%.

Medewerkers tevreden over Rabobank De Rabobank houdt periodiek een medewerkerstevredenheidsonderzoek¹⁵. In 2008 heeft ruim 43% van de medewerkers daaraan deelgenomen. Dit onderzoek participeert in een benchmark met veertig andere grote Nederlandse bedrijven. De Rabobank scoort op het punt van tevreden medewerkers met 86% (85%) beter dan het gemiddelde van de andere bedrijven (73%). Ook bij de diverse groepsonder­ delen zijn de medewerkers tevreden.

Beoordeling en beloning topmanagement In 2008 bedroeg de bezoldiging van de leden en oud-leden van de raad van bestuur 9,0 miljoen euro.

Bezoldiging raad van bestuur (in miljoenen euro’s) Salarissen Pensioenlasten Prestatie gebonden uitkeringen Overige Totaal

2008

2007

6,7 1,1 1,0 0,2 9,0

7,1 1,2 2,3 0,2 10,8

In reactie op de kredietcrisis en de maatschappelijke discussie daaromtrent, onderzoekt de raad van commissarissen in 2009 of het remuneratiebeleid van de Rabobank met betrekking tot het executive management aangepast moet worden.

14) Het onderzoek heeft betrekking op Rabobank Nederland en Schretlen & Co. 15) Volgens een onderzoek dat is uitgevoerd bij Rabobank Nederland en de lokale Rabobanken.



73

Verslag raad van bestuur

De leden van de coöperatie  www.rabobank.com/coöperatie

In 2008 zijn de betrokkenheid en de invloed van de leden bij de lokale Rabobanken verder verdiept. Het aantal ledenraden steeg van 104 naar 112. Het ledenmagazine ‘Dichterbij’ ontving een Customer Media Award in de categorie ’Meest vernieuwend’. Ook het coöperatief dividend kreeg meer inhoud en diepgang. Door een bijdrage aan meer dan duizend initiatieven hebben mensen hun economische, sociale en culturele omgeving kunnen versterken. In het verslagjaar is gezocht naar nieuwe mogelijkheden om effectieve invloed mogelijk te maken voor een grotere groep leden. De inzet van interactieve virtuele middelen is veelbelovend. Meerdere lokale Rabobanken hebben een aparte website voor interactie met hun leden geopend. Het belang van betrokken leden De uitoefening van invloed en zeggenschap door betrokken leden is belangrijk voor een coöperatieve organisatie om klantwaarde te kunnen blijven leveren. Het lidmaatschap geeft de klantrelatie een extra dimensie. Leden zijn trouwe klanten die in de praktijk een meer dan gemiddeld aantal diensten en producten afnemen. De Rabobank werft meer leden en wil de ledenbetrokkenheid verder vergroten. In 2008 is het ledental van de 153 (174) lokale Rabobanken met 69.000 opgelopen naar ruim 1,7 miljoen. Een gemiddelde lokale Rabobank telt daarmee ongeveer 11.000 leden. Zij kunnen hun stem laten horen over de koers van de bank of over het distributiebeleid en de dienstverlening. Ook kunnen leden bij veel lokale Rabobanken meebepalen welke maatschappelijke projecten ondersteuning krijgen.

Voordeel van lidmaatschap Leden kunnen niet alleen invloed en zeggenschap uitoefenen, maar kunnen tijdens workshops en seminars kennis delen en netwerken. Zij hebben verder de mogelijkheid om te beleggen in Rabobank Ledencertificaten en ontvangen een hogere rente op Rabo LevensloopSparen. Leden krijgen vier keer per jaar het magazine ’Dichterbij’ met financiële artikelen, lokale informatie en speciale aanbiedingen. Daarnaast ontwikkelen lokale Rabobanken in toenemende mate initiatieven waarbij leden korting krijgen bij bedrijven in het werkgebied. Het ledenvoordeelsysteem wordt geleidelijk verder uitgebreid.

Lokale ledenraden  Eind 2008 hadden 100 (88) lokale Rabobanken het directiemodel met een verplichte ledenraad. Daarnaast waren er 12 (16) lokale Rabobanken met het partnershipmodel die eveneens een ledenraad hadden ingevoerd. Een ledenraad bestaat uit 30 tot 50 leden en bespreekt doorgaans onderwerpen als de koers van de bank, het distributiebeleid en de dienstverlening aan de klanten. Een ledenraad fungeert als belangrijke gesprekspartner van de directie bij het ontwikkelen van strategisch beleid, stelt formeel de jaarrekening van een lokale Rabobank vast en benoemt de leden van de raad van commissarissen. Ook is de raad betrokken bij selectie van lokale projecten die in aanmerking komen voor coöperatief dividend. In 2008 is een landelijke ‘speeddate’ geïntroduceerd. Daarbij zijn leden van ledenraden uit het hele land met elkaar in contact gebracht. De bijeenkomsten zijn bedoeld om ervaringen te delen, kennis uit te wisselen en een indruk te krijgen van bijzondere aspecten van de coöperatie en het reilen en zeilen bij Rabobank Nederland. Verdeeld over drie bijeenkomsten hebben tien ledenraden elkaar in het verslagjaar op deze wijze leren kennen en kennis met elkaar gedeeld.

Raden van commissarissen bij lokale Rabobanken De toenemende omvang en complexiteit van lokale Rabobanken stellen steeds hogere eisen aan de individuele leden van de raden van commissarissen. In toenemende mate zijn de raden samengesteld uit



74

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

mensen met een gedegen brede ervaring, die samen een optimale mix van aansluitende competenties hebben. Dat verbetert de ‘checks and balances’ binnen de lokale Rabobanken en zorgt voor een goed evenwicht tussen bankprofessionals en maatschappelijke professionals. Om hun functioneren te optimaliseren, inspireert en enthousiasmeert Rabobank Nederland de ruim 900 commissarissen continu met interactieve kennisverhogende programma’s. Dit geldt overigens ook voor de gekozen bestuurders en statutair directeuren bij lokale Rabobanken. In 2008 hebben ruim 1.000 van hen een introductie­ programma of een kennisverdiepende workshop gevolgd.

Ledenblad Dichterbij en ledensites  Sinds medio 2008 kunnen lokale Rabobanken het ledenmagazine ’Dichterbij’ voor een groot deel zelf invullen en van hun eigen signatuur voorzien. Via dit blad informeren lokale Rabobanken hun leden en geven zij mede inhoud aan de merkwaarden ‘dichtbij’ en ‘betrokken’. Hoewel er sprake is van een lokale stempel, weerspiegelt het blad één Rabobank. Het concept combineert algemene financiële informatie met achtergrondinformatie over klanten, leden, de lokale gemeenschap en de eigen bank. Ledenaanbiedingen in het blad hebben steeds meer een duurzaam karakter. In 2008 kreeg ’Dichterbij’ een Customer Media Award in de categorie ‘Meest vernieuwend’. Het ledenblad zit volgens de jury ’goed in elkaar en dicht op de huid van de doelgroep’. Een toenemend aantal lokale Rabobanken maakt voor wisselwerking met de leden ook gebruik van een interactieve ledensite met componenten als een poll, een documentenarchief, ledenaanbiedingen, nieuwsitems en een weblog, waar ledenraadsleden met elkaar kunnen bloggen. De ledensite is een etalage voor het lokale ledenbeleid.

De Rabobank en coöperatief dividend  Eind 2008 had 95% van de lokale Rabobanken een coöperatiefdividendfonds, al dan niet in combinatie met regionale duurzaamheidsfondsen. Op landelijk niveau wordt zelfhulp, zelforganisatie en innoverend ondernemerschap gestimuleerd via de Rabobank Foundation, het Projectenfonds en de Herman Wijffels Innovatieprijs. De Rabobank gebruikt het begrip ‘coöperatief dividend’ als verzamelterm voor haar betrokkenheid en bijdrage aan maatschappelijke activiteiten. Het omvat alle bestedingen en investeringen ter verbetering van de economische, sociale en culturele omgeving, inclusief initiatieven op het terrein van duurzaamheid. Lokale Rabobanken keren coöperatief dividend uit in geld en/of in de vorm van vrijwilligerswerk door medewerkers, of door het beschikbaar stellen van vergaderruimtes, kopieermachines, communicatiemiddelen en dergelijke.



75

Verslag raad van bestuur

Sponsoring  www.rabobank.nl/sponsoring

De Rabobank is de grootste sponsor van Nederland. Vooral sport en cultuur profiteren daarvan. Sponsoring van sport en cultuur biedt de Rabobank mogelijk­ heden om niet alleen haar maatschappelijke betrokkenheid, maar tegelijkertijd ook haar naamsbekendheid te vergroten. Wielrennen, hockey en paardensport vormen de speerpunten van het centrale sportsponsorbeleid. Het samenwerkingsverband met NOC*NSF benadrukt de rol die de Rabobank speelt in de sport. Het cultuursponsor­ beleid krijgt onder meer invulling door sponsoring van het Van Gogh Museum. In 2008 werd de tentoonstelling GoChina! ondersteund. Lokaal ondersteunen de lokale Rabobanken veel sporters, sportorganisaties en culturele evenementen. De juiste combinatie  Hoewel commerciële overwegingen een belangrijke rol spelen bij het aangaan van een sponsorrelatie, is de maatschappelijke oriëntatie van de Rabobank altijd richtinggevend geweest. De Rabobank kiest voor langdurige en structurele samenwerkingsverbanden met wederzijds voordeel. Essentieel is dat de sponsorprojecten aansluiten bij de merkwaarden: betrokken, dichtbij en toonaangevend. Daarnaast zijn marktleiderschap en maatschappelijk verantwoord ondernemen begrippen die dienen terug te komen in de verschillende sponsorprojecten. Het jaar 2008 stond in het teken van China met de druk bezochte tentoonstelling GoChina! met bijna een half miljoen bezoekers en de deelname van veel Rabosporters aan de Olympische Spelen in Beijing. Ook de lokale Rabobanken haakten hierop in met verschillende marketing- en communicatieactiviteiten.

Wielersport  De Rabobank investeert in wielrennen. De ambities van de bank, uiteengezet in het Rabo Wielerplan, komen naar voren in het Rabo ProTeam, het Rabo Continental Team en de Rabo Veldrijders met in totaal zo’n 50 rijders, maar ook door een structurele bijdrage aan de breedtesport. De bank is hoofdsponsor van de Koninklijke Nederlandse Wielren Unie en ondersteunt de Nederlandse Toer Fiets Unie. De lokale Rabobanken sponsoren tal van wieleractiviteiten in de regio en steunen evenementen voor jeugd en talenten. De Rabobank is een van de drijvende krachten achter de toerversie van de Amstel Gold Race, de Go Biking Tour, de Rabo Dikke Bandenraces en diverse wielerclinics. De professionele Rabo Wielerploeg is in 2008 een nieuwe weg ingeslagen. De Rabobank stond en staat voor een schone wielersport en stelt alles in het werk om dat te bereiken, binnen en buiten de eigen wielerploeg.

Hockey  In de twaalf jaar dat de Rabobank hoofdsponsor is van de Koninklijke Nederlandse Hockey Bond, heeft de hockeysport een enorme groei doorgemaakt. In 2008 zijn internationaal en nationaal successen geboekt. Beide nationale teams namen deel aan de Olympische Spelen in Beijing en de dames wonnen zelfs de gouden medaille. Ook lokaal gebeurde veel op hockeygebied. Maar liefst 190 hockeyverenigingen hebben een sponsorrelatie met een lokale Rabobank. Deze samenwerkingsverbanden zijn bijzonder waardevol en geven invulling aan de verbondenheid met de lokale hockeygemeenschap. Met de Rabobank Hockey Bonus kunnen verenigingen hun kunstgras of clubhuis tegen concurrerende tarieven financieren bij de lokale Rabobank. Voor de jeugd worden talrijke clinics georganiseerd onder begeleiding van internationals.



76

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Paardensport  Vanuit haar betrokkenheid bij de agrarische sector heeft de Rabobank een historische band met de paardensport. In 2002 werd de Rabobank hoofdsponsor van de Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfederatie. Dit contract is in 2008 verlengd tot en met 2012. De paardensportsponsoring krijgt invulling in de top- en de breedtesport. Via het Rabo Talentenplan krijgen snel ontdekte talenten structurele en professionele begeleiding. Ambassadrice is Anky van Grunsven. Voor de lokale Rabobanken is een actiepakket ontwikkeld om het paardrijden onder jongeren te stimuleren. De jaarlijkse activiteiten rondom Indoor Brabant, het CHIO Rotterdam en Jumping Amsterdam zijn gericht op de behoeften van de lokale Rabobanken op het gebied van relatiemarketing.

NOC*NSF  Om de positie als dé bancaire dienstverlener van sportend Nederland uit te bouwen is de Rabobank sinds juni 2005 Official Supplier van NOC*NSF. Hiermee deelt de Rabobank haar kennis en kunde op het terrein van sponsoring, communicatie, bankwezen en begeleiding van bonden en topsporters. Als grootste sportsponsor van Nederland heeft de Rabobank in 2008 op weg naar de Olympische Spelen van Beijing initiatieven ontplooid om de Nederlandse sport op een hoger plan te brengen. Met de Rabobank Topsportdesk is de bank de financiële coach van topsportend Nederland. Aan verschillende topsporters wordt de mogelijkheid geboden om tijdens hun actieve carrière bij de Rabobank te werken.

1% FairShare en museumbus  De Rabobank ondertekende in 2007 het convenant 1% FairShare. Bedrijven die dat doen, verplichten zich 1% van hun sportsponsorbudget te spenderen aan gehandicaptensport. De Rabobank - onder meer sponsor van de Special Olympics - voldoet hier al jaren aan. In 2008 is ook het project (S)Cool on Wheels ondersteund. Via lokale clinics kunnen schoolkinderen kennismaken met bewegen en sporten in een rolstoel. In het kader van cultuursponsoring stellen de lokale Rabobanken schoolkinderen ook in staat met een Amerikaanse schoolbus een educatief schoolreisje te maken naar het Van Gogh Museum. Een van de doelstellingen van de samenwerking met het Van Gogh Museum is meer mensen te interesseren voor het museum. De vrijdagavondopenstellingen dragen daar ook aan bij.

Sportzomer  De Rabosporten hebben in 2008 weer goed gescoord met als hoogtepunt de Olympische Spelen in Beijing. De Rabobank uitte haar betrokkenheid in de tv-commercial ‘Rabobank Sponsor van Dromen’. Het eigen internetvideokanaal - www.rabosport.nl - deed intensief verslag van de verrichtingen van de Rabosporters. In 2008 zijn op deze site 2,3 miljoen items bekeken. Climax was de Rabofandag, de Olympische afterparty, in het Olympisch stadion op 30 augustus 2008. Alle topsporters met een Olympische medaille werden op het grote podium gehuldigd. Duizenden jonge klanten van acht tot vijftien jaar konden hun sporthelden ontmoeten. Anky van Grunsven liet haar kür zien, kinderen konden sprinten tegen Theo Bos en meedoen aan hockeyclinics met Fatima Moreira de Melo. Ook waren er kinderpersconferenties georganiseerd om de idolen vragen te kunnen stellen.

GoChina!  In 2008 was de Rabobank ‘presenting partner’ van de manifestatie GoChina! in het Groninger Museum en het Drents Museum. Doel was zoveel mogelijk mensen te laten kennismaken met de Chinese cultuur en de bestedingen in de noordelijke regio een impuls te geven. Gedurende acht maanden kwamen bijna een half miljoen mensen naar de vijf tentoonstellingen over de veelzijdige oude Chinese cultuur en avant-garde en hedendaagse Chinese kunst. Met de Rabo GoChina Cultuurbus bezochten duizenden basisscholieren een speciaal educatief programma in beide musea. De Rabobank heeft als presenting partner wederom invulling gegeven aan haar missie met cultuursponsoring: ‘Rabobank brengt cultuur dichterbij. Voor iedereen.’



77

Verslag raad van bestuur

Beheersaspecten Corporate governance 

www.rabobank.com/corporategovernance-nl

De corporate governance van organisaties heeft de afgelopen jaren nadrukkelijk in de publieke belangstelling gestaan. Ook de Rabobank blijft aandacht schenken aan haar corporate governance. Voor velen is de governance van een van de oudste coöperaties van Nederland wellicht nog niet zo inzichtelijk als die van een beurs­ genoteerde onderneming. Toch kent de Rabobank een aantal unieke ‘checks and balances’ die in veel opzichten een corporate governance in alle geledingen oplevert die nog stringenter is dan bij beursgenoteerde ondernemingen. Uniek is bijvoorbeeld de centrale kringvergadering, het ‘parlement’ van Rabobank Nederland, die viermaal per jaar bijeenkomt. Daar klinkt de invloed van de leden, de lokale Rabobanken, door tot in nagenoeg alle strategische besluiten. Gegeven de diepe worteling van de Rabobank in de Nederlandse samenleving en de prominente aanwezigheid op de internationale kapitaalmarkten, voldoet de corporate governance van Rabobank Nederland in grote lijnen aan de Nederlandse corporate governance code, de codeTabaksblat. Rabobank Nederland onderschrijft dan ook de uitgangspunten van deze code, ook al is deze niet op haar van toepassing, omdat de Rabobank namelijk een coöperatieve grondslag heeft en niet beursgenoteerd is. Rabobank Nederland heeft kennisgenomen van de door de Monitoring Commissie Corporate Governance aan­ gepaste code-Tabaksblat. In 2009 wordt bekeken welke gevolgen deze aanpassingen hebben voor Rabobank Nederland. Kruislingse garantieregeling binnen Rabobank Groep  De Rabobank Groep bestaat uit de zelfstandige lokale Rabobanken, hun centrale organisatie Rabobank Nederland en de met haar verbonden (dochter)ondernemingen. Diverse rechtspersonen binnen de Rabobank Groep vormen door hun onderlinge financiële verbondenheid één geheel. Er bestaat tussen deze rechtspersonen een interne verhouding van aansprakelijkstelling als bedoeld in artikel 3:111 van de Wet op het financieel toezicht. Deze verhouding ligt besloten in een interne zogeheten kruislingse garantieregeling. Deze regeling houdt in dat, als een aan de regeling deelnemende instelling een tekort aan middelen heeft om haar verplichtingen tegenover haar crediteuren na te komen, de overige deel­ nemers de middelen van die instelling moeten aanvullen om haar in staat te stellen deze verplichtingen wel na te komen.



78

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Raad van bestuur  De raad van bestuur van Rabobank Nederland is verantwoordelijk voor het besturen van Rabobank Nederland en de met haar verbonden ondernemingen. Dit omvat de verantwoordelijkheid voor de realisatie van de doelstellingen van de Rabobank Groep als geheel, voor het strategische beleid, de resultatenontwikkeling, de synergie binnen de Rabobank Groep, de naleving van alle relevante weten regelgeving, de beheersing van de ondernemingsrisico’s en de financiering van de Rabobank Groep. De raad van bestuur legt over dit alles verantwoording af aan de raad van commissarissen, de centrale kringvergadering en de algemene vergadering van Rabobank Nederland, gevormd door de leden, de lokale Rabobanken. De besturing van de Rabobank Groep is mede gebaseerd op de samenhang tussen risico, rendement en kapitaal. Krachtens de Wet op het financieel toezicht en de daarop gebaseerde lagere wetgeving en regels van de toezichthouders, De Nederlandsche Bank, en de Autoriteit Financiële Markten, worden eisen gesteld aan financiële instellingen. Toezicht op de soliditeit en stabiliteit - prudentieel toezicht wordt uitgeoefend door De Nederlandsche Bank en gedragstoezicht door de Autoriteit Financiële Markten. Uiteraard vormen deze regels voor de Rabobank Groep het kader voor de inrichting van de organisatie en de beheersing van de activiteiten. Leden van de raad van bestuur worden voor een periode van vier jaar benoemd door de raad van commissarissen, maar hebben een arbeidscontract voor onbepaalde tijd. Herbenoemingen geschieden eveneens voor een periode van vier jaar. De raad van commissarissen kan bestuurders tevens ontslaan of schorsen. De raad van commissarissen bepaalt de bezoldiging van de leden van de raad van bestuur en legt daarover verantwoording af aan de vertrouwenscommissie uit de centrale kringvergadering. De centrale kringvergadering stelt, op voorstel van de raad van commissarissen, de uitgangspunten vast van het beloningsbeleid van de raad van bestuur. Tot slot beoordeelt de raad van commissarissen periodiek het functioneren van de raad van bestuur en verbindt hieraan conclusies.

Raad van commissarissen  De raad van commissarissen houdt toezicht op het beleid van de raad van bestuur en op de algemene gang van zaken van Rabobank Nederland en de met haar verbonden ondernemingen. Dit houdt onder andere in dat de realisatie van de groepsdoelstellingen, evenals de strategie, de ondernemingsrisico’s, de opzet en de werking van de interne risicobeheersing- en controlesystemen, het financiële verslag­ gevingproces en de naleving van de wet- en regelgeving uitgebreid worden besproken en regelmatig worden getoetst. Voorts vervult de raad van commissarissen een adviserende rol voor de raad van bestuur. Bij de vervulling van hun taak richten de commissarissen zich op het belang van alle stakeholders van Rabobank Nederland en de met haar verbonden ondernemingen. Bepaalde belangrijke besluiten van de raad van bestuur zijn onderworpen aan goedkeuring van de raad van commissarissen, zoals besluiten over strategische samenwerking met derden, belangrijke investeringen en acquisities, en de jaarlijkse vaststelling van de beleidsplannen en de begroting. De leden van de raad van commissarissen worden benoemd door de algemene vergadering op voor­ dracht van de raad van commissarissen. Daarbij vormt onder andere het aspect onafhankelijkheid van de individuele leden een belangrijke overweging. De vertrouwenscommissie uit de centrale kringvergadering bepaalt de bezoldiging van de commissarissen en heeft bovendien inspraak in de profielschets van de leden van de raad van commissarissen. De raad van commissarissen evalueert jaarlijks het eigen collectieve functioneren en dat van de individuele commissarissen. Er worden regelmatig initiatieven ontplooid om de kennis van de commissarissen te toetsen met betrekking tot de ontwikkelingen in de institutionele en juridische omgeving van de bank en op het terrein van het up-to-date houden van risicobeheersingssystemen.

Ledeninvloed  Een belangrijke voorwaarde voor een goede corporate governance van Rabobank Nederland is de aanwezigheid van een open cultuur met een duidelijk kenbare verantwoording over het gevoerde bestuur en het gehouden toezicht. Zonder transparantie zijn verantwoording door Rabobank Nederland aan de lokale Rabobanken over het gevoerde bestuur en het gehouden toezicht en een beoordeling daarvan niet mogelijk. De lokale Rabobanken zijn lid van de coöperatie Rabobank Nederland. Aan dit lidmaatschap zijn rechten en plichten verbonden. Invloed en zeggenschap van de lokale Rabobanken manifesteren zich via vertegenwoordiging in twee organen: de centrale kringvergadering en de algemene vergadering. In 2008 zijn op basis van adviezen van een interne commissie de financiële verhoudingen tussen Rabobank Nederland en de lokale Rabobanken geactualiseerd. Als uitvloeisel hiervan is ook het dividendbeleid van Rabobank Nederland aangepast en zijn onder meer de stemverhoudingen tussen de



79

Beheersaspecten

lokale Rabobanken opnieuw gedefinieerd. De lokale Rabobanken kunnen volgens een nieuwe verdeel­ sleutel hun stem uitbrengen in de algemene vergadering en via een getrapte vertegenwoordiging in de centrale kringvergadering. De lokale Rabobanken zijn behalve lid tevens aandeelhouder van Rabobank Nederland.

Centrale kringvergadering  De lokale Rabobanken zijn geografisch georganiseerd in twaalf kringen, die ieder een bestuur van zes personen hebben. De kringbesturen vormen gezamenlijk de centrale kringvergadering (CKV). Via de vertegenwoordiging van de lokale bestuurs- en toezichtorganen in de kringbesturen zijn de leden van de lokale Rabobanken vertegenwoordigd in de CKV die viermaal per jaar in Utrecht bijeenkomt. De CKV is onder meer bevoegd regels vast te stellen die alle lokale Rabobanken moeten naleven. Tevens stelt de CKV het Strategisch Kader vast. De uitkomst daarvan bepaalt mede de koers van de Rabobank Groep. Voorts keurt de CKV de begroting goed van de activiteiten van Rabobank Nederland ten behoeve van de lokale Rabobanken. In de CKV vinden indringende inhoudelijke discussies plaats. Deze discussies zijn niet alleen ingegeven door de specifieke taken en bevoegdheden van de CKV, maar ook door het streven naar commitment van de lokale Rabobanken en consensus tussen de lokale Rabobanken en Rabobank Nederland. De verantwoording die Rabobank Nederland aan haar leden aflegt over het beleid, gaat daarmee aanmerkelijk verder dan die welke gebruikelijk is bij een beursgenoteerde naamloze vennootschap jegens haar aandeelhouders. Door de bijzondere relatie tussen Rabobank Nederland en haar leden is de opkomst bij de CKV bijzonder hoog. Om slagvaardig te kunnen optreden, heeft de CKV uit haar midden drie commissies benoemd die belast zijn met specifieke taken. De vertrouwenscommissie adviseert over benoemingen in de raad van commissarissen, stelt de hoogte van de vergoeding van de raad van commissarissen vast en beoordeelt de toepassing van het remuneratiebeleid door de raad van commissarissen. De CKV-coördinatiecommissie stelt de CKV-agenda vast en toetst de te agenderen stukken aan formele vereisten. De commissie voor spoedzaken adviseert in spoedeisende en vertrouwelijke gevallen over majeure (des)investeringen namens de CKV aan de raad van bestuur.

Algemene vergadering  De algemene vergadering is het orgaan waarin alle lokale Rabobanken, als leden van Rabobank Nederland, directe zeggenschap kunnen uitoefenen. In de algemene vergadering komen belangrijke zaken aan de orde, zoals de vaststelling van de jaarrekening, het verlenen van decharge, de wijziging van statuten en de benoeming van de leden van de raad van commissarissen. De centrale kringvergadering brengt voorafgaand advies uit over alle onderwerpen die in de algemene vergadering zijn geagendeerd. Door deze procedure is gewaarborgd dat voorafgaand aan de algemene vergadering een inhoudelijke discussie over deze onderwerpen heeft plaatsgevonden op lokaal, regionaal en centraal niveau. Door de bijzondere relatie tussen Rabobank Nederland en haar leden is de opkomst hier nagenoeg honderd procent.

Medezeggenschap  De Groepsondernemingsraad Aangesloten Banken (GOR AB) is een medezeggenschapsorgaan dat voor vraagstukken die het sociale beleid van alle lokale Rabobanken aangaan, de belangen van de medewerkers van de lokale Rabobanken vertegenwoordigt. De GOR AB laat de positie van de ondernemingsraad van Rabobank Nederland en van de ondernemingsraden van de lokale Rabobanken ongemoeid. Deze treden op als volwaardig medezeggenschapsorgaan in de zin van de Wet op de ondernemingsraden.

Corporate governance lokale Rabobanken  Alleen banken die een coöperatieve structuur hebben en waarvan de statuten door Rabobank Nederland zijn goedgekeurd, kunnen lid zijn van Rabobank Nederland. Op hun beurt hebben ook de lokale Rabobanken leden, die voortkomen uit hun lokale klantenkring. De lokale Rabobanken hebben jegens Rabobank Nederland en ook onderling nauwkeurig gedefinieerde rechten en plichten. Uit hoofde van de Wet op het financieel toezicht oefent Rabobank Nederland in het prudentieel toezicht krachtens haar statuten en de statuten van de lokale Rabobanken controle uit op de lokale Rabobanken ten aanzien van de beheerste en integere bedrijfsvoering, solvabiliteit en liquiditeit. Daarnaast is krachtens de Wet op het financieel toezicht in het gedragstoezicht Rabobank Nederland door het ministerie van Financiën aangewezen als houder van een collectieve vergunning die mede strekt ten behoeve van de lokale Rabobanken. Hierdoor wordt het gedragstoezicht door de Autoriteit Financiële Markten via Rabobank Nederland uitgeoefend.



80

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Bestuur en toezicht lokale Rabobanken  Voor de lokale Rabobanken zijn twee bestuursmodellen mogelijk: een partnershipmodel en een directie­ model. In 2009 zal het functioneren van beide modellen worden geëvalueerd. In beide bestuurs­ modellen zijn effectieve ledeninvloed en -zeggenschap gewaarborgd, zodat de besturing van de lokale Rabobanken niet alleen op een adequate en professionele, maar bovendien op een bij de coöperatie passende wijze wordt ingevuld. Bij alle lokale Rabobanken hebben de leden belangrijke bevoegdheden, zoals het vaststellen van de jaarrekening, het wijzigen van de statuten, het benoemen van commissarissen en het verlenen van decharge. Bovendien wordt aan de leden verantwoording afgelegd over het gevoerde bestuur en het gehouden toezicht. Partnershipmodel  In het partnershipmodel heeft de lokale Rabobank een bestuur, bestaande uit door en uit de leden gekozen personen, en een algemeen directeur die door de raad van commissarissen wordt benoemd. De algemeen directeur houdt zich primair bezig met de dagelijkse leiding van het bankbedrijf. De raad van commissarissen oefent toezicht uit op het bestuur. Daarnaast is er een algemene vergadering. Steeds meer banken met een partnershipmodel hebben ook een ledenraad. Een ledenraad is een afvaardiging van het totale ledenbestand, die door en uit de leden wordt gekozen. De ledenraad neemt de bevoegdheden van de algemene vergadering van leden grotendeels over en bevordert en structureert de ledeninvloed en de ledenbetrokkenheid. Directiemodel  In het directiemodel heeft de lokale Rabobank een door de raad van commissarissen benoemde meerhoofdige directie, die functioneert onder toezicht van de raad van commissarissen. Er zijn geen door en uit de leden gekozen bestuurders, zoals in het partnershipmodel. Lokale Rabobanken met een directiemodel zijn gehouden een ledenraad in te stellen om de ledenzeggenschap en de ledeninvloed stevig en structureel te verankeren. De algemene vergadering blijft bestaan, maar beslist alleen nog over majeure kwesties die het voortbestaan van de lokale Rabobank raken.

Beheersing van financiële verslaggeving  De Rabobank Groep streeft voortdurend naar verbetering van de corporate governance en de interne beheersing, mede op grond van de richtlijnen uit de code-Tabaksblat. De Rabobank Groep streeft naar een open, transparante cultuur van verantwoording over het gevoerde beleid en het uitgeoefende toezicht, en wil gelijke tred houden met toonaangevende, internationaal gehanteerde risicomanagement­ standaarden. In de markt groeit het besef van mondiale best practices op het gebied van bestuur en interne beheersing, en de Rabobank Groep is een groot voorstander van het bij de bedrijfsvoering in acht nemen van ethische normen, transparantie en verantwoording. In het licht van het voorgaande heeft de Rabobank Groep op vrijwillige basis haar beheersing van de financiële verslaggeving onderzocht en geëvalueerd. De Rabobank Groep heeft dit onderzoek uitgevoerd op een wijze die vergelijkbaar is met de manier waarop in de Verenigde Staten gevestigde bedrijven Sarbanes-Oxley 404 plegen toe te passen. De Rabobank Groep is daartoe niet verplicht, want ze is geen registrant bij de Amerikaanse Securities and Exchange Commission en is daarom niet onderworpen aan de daarvoor geldende regelgeving en het bijbehorende toezicht. De Rabobank Groep is van mening dat onderzoek naar de interne beheersing van de financiële verslag­ geving de effectiviteit ervan heeft verbeterd en mogelijkheden biedt om eventuele tekortkomingen eerder te identificeren en op te lossen. Dit leidt voor alle belanghebbenden tot meer transparantie van de kwaliteit van de financiële verslaggeving van de Rabobank Groep. Als gevolg van het onderzoek zijn gebieden vastgesteld waarop bepaalde bedrijfsprocessen verder kunnen worden verbeterd, vereenvoudigd en gestandaardiseerd.

Interne beheersingsmaatregelen  De Rabobank Groep hanteert een uitgebreid systeem van interne beheersingsmaatregelen om te waarborgen dat transacties worden verricht zoals ze zijn goedgekeurd, dat de financiële verslaggeving juist en betrouwbaar is, en dat de activa worden bewaakt. De Rabobank Groep heeft een proces ingevoerd op grond waarvan financiële en operationele managers binnen de Rabobank Groep de juistheid van de financiële gegevens beoordelen en certificeren, en zich uitspreken over de toereikendheid en de werking van de interne beheersing van de financiële verslaggeving. Procedures en maatregelen zijn ingevoerd die:



81

Beheersaspecten

- betrekking hebben op het voeren van een administratie waarin transacties en verkopen van activa nauwkeurig, juist en redelijk gedetailleerd worden gedocumenteerd; - een redelijke mate van zekerheid verschaffen dat transacties zodanig worden vastgelegd dat de jaarrekening kan worden opgemaakt in overeenstemming met de International Financial Reporting Standards zoals aanvaard binnen de Europese Unie, en dat inkomsten en uitgaven slechts plaatsvinden met de goedkeuring van het management; - een redelijke mate van zekerheid verschaffen omtrent het voorkomen en tijdig ontdekken van ongeoorloofde verwerving, gebruik of verkoop van activa die van materiële betekenis zouden kunnen zijn voor de jaarrekening. Het interne beheersingskader voor de organisatie en de beheersing van de activiteiten van de Rabobank Groep zijn gebaseerd op het raamwerk van de Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO). Zoals opgenomen in de verklaring bij de jaarrekening is de raad van bestuur van mening dat de interne risicobeheersings- en controlesystemen toereikend en doeltreffend zijn en een redelijke mate van zekerheid geven dat de financiële verslaggeving van de Rabobank Groep geen onjuistheden van materieel belang bevat. De financiële verslaggeving van de Rabobank Groep is in overeenstemming met de uitgangspunten zoals vastgesteld door COSO.

Verklaring getrouw beeld  De raad van bestuur van de Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Boerenleenbank B.A. (Rabobank Nederland) verklaart dat, voor zover hem bekend: - de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de activa, de passiva, de financiële positie en de winst van Rabobank Nederland en de gezamenlijk in de consolidatie opgenomen ondernemingen; - het jaarverslag een getrouw beeld geeft omtrent de toestand op de balansdatum, de gang van zaken gedurende het boekjaar van Rabobank Nederland en van de met haar verbonden ondernemingen waarvan de gegevens in haar jaarrekening zijn opgenomen en dat in het jaarverslag de wezenlijke risico's waarmee de uitgevende instelling wordt geconfronteerd, zijn beschreven. Drs. Bert Heemskerk, voorzitter Dr. Piet Moerland, lid Prof. dr. ir. Bert Bruggink, CFO Mr. Sipko Schat, lid Ir. Piet van Schijndel, lid

Risicobeheersing  De besturing van de Rabobank Groep is gebaseerd op haar strategische uitgangspunten en in het ver­ lengde daarvan op de samenhang tussen risico, rendement en kapitaal. Voor de organisatie en beheersing van de Rabobank Groep zijn eisen geformuleerd door zowel de bank zelf als De Nederlandsche Bank. Krachtens de Wet op het financieel toezicht en de daarop gebaseerde lagere wetgeving en regels van de toezichthouders, De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten, worden eisen gesteld aan de organisatie en beheersing van de Rabobank Groep. Deze wettelijke regels en regels van de toezichthouders vormen voor de Rabobank Groep het kader voor de inrichting van de organisatie en de beheersing van de activiteiten.

Informatie corporate governance op internet  Op www.rabobank.com/corporategovernance-nl geeft Rabobank Nederland informatie over haar corporate governance. Daar is ook een volledig overzicht te vinden van de punten waarop Rabobank Nederland afwijkt van de code-Tabaksblat.



82

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Verslag raad van commissarissen Rabobank Nederland  www.rabobank.com/rvc

De Rabobank heeft in 2008 onder moeilijke omstandigheden een goed resultaat behaald. De economische turbulentie heeft geen financiële instelling waar ook ter wereld onberoerd gelaten. De Rabobank bleek relatief minder kwetsbaar dan vele beursgenoteerde bancaire instellingen. Eens te meer is gebleken dat de Rabobank dankzij haar gedegen coöperatieve structuur met strikte ‘checks and balances’ zorg kan dragen voor rust en zekerheid bij haar leden en klanten. Dit uitte zich in een hoge klant- en medewerkerstevredenheid. Voorstel aan algemene vergadering In lijn met wat de statuten van Rabobank Nederland bepalen, heeft de raad van commissarissen het jaarverslag en de jaarrekening 2008 onderzocht. De raad van commissarissen besprak deze stukken met de externe accountant Ernst & Young Accountants LLP en nam kennis van de verklaring van Ernst & Young Accountants LLP bij de jaarrekening 2008. Op grond hiervan stelt de raad van commissarissen de algemene vergadering van Rabobank Nederland voor om de jaarrekening 2008 vast te stellen.

Corporate governance De corporate governance van Rabobank Nederland komt in dit jaarverslag in een apart hoofdstuk aan de orde. De drie pijlers van deze governance zijn slagvaardig bestuur, effectieve ledeninvloed en sterk en onafhankelijk toezicht. De raad van commissarissen onderschrijft de inhoud van dit hoofdstuk.

Functioneren raad van commissarissen  De raad van commissarissen van Rabobank Nederland houdt toezicht op het beleid van de raad van bestuur, op de algemene gang van zaken bij Rabobank Nederland en de met haar verbonden onder­ nemingen, alsmede op de naleving van wet- en regelgeving. Daarnaast is de raad van commissarissen verantwoordelijk voor de benoeming, het ontslag en de beloning van de leden van de raad van bestuur van Rabobank Nederland. Ook staat de raad van commissarissen de raad van bestuur met advies ter zijde. Informatie over de samenstelling van de raad van commissarissen is elders in het jaarverslag opgenomen. Herbenoemingen en benoemingen Op 19 juni 2008 besloot de algemene vergadering van Rabobank Nederland de heren Bijvoet, Eisma en Overmars in de raad van commissarissen te herbenoemen voor een periode van maximaal 4 jaar. De heer De Boon was in 2008 eveneens periodiek aftredend, maar besloot zich niet herkiesbaar te stellen. De raad van commissarissen dankt hem zeer voor zijn bijdrage aan het functioneren van de raad gedurende de afgelopen jaren. Onafhankelijkheid en deskundigheid Het is van belang dat de raad van commissarissen zijn taken onafhankelijk kan vervullen. Zelfs de schijn van belangenverstrengeling moet worden vermeden. Daarnaast zijn deskundigheid en een brede ervaring belangrijk. In de, in 2008 herziene, profielschets voor de raad van commissarissen zijn hiervoor eisen opgenomen. Bij zowel de benoeming als de herbenoeming van commissarissen wordt aan deze aspecten uitgebreid aandacht geschonken.



83

Beheersaspecten

Op de hoogte blijven van ontwikkelingen De voorzitter van de raad van commissarissen onderhoudt intensief contact met de voorzitter van de raad van bestuur en overlegt maandelijks met de interne accountant en de directeur Toezicht. Verder vindt minstens viermaal per jaar een gesprek plaats tussen de voorzitter van de raad van commissarissen, de voorzitter van het audit & compliance committee, de externe accountant en de interne accountant. De leden van de raad van commissarissen zijn gedurende het jaar regelmatig als toehoorder aanwezig bij vergaderingen van de ondernemingsraad van Rabobank Nederland, bij vergaderingen van de kringen en bij de centrale kringvergaderingen. Hierdoor houdt de raad van commissarissen goed voeling met wat er leeft bij de belangrijkste stakeholders van Rabobank Nederland. De leden van de raad van commissarissen hebben zich in het kader van de periodieke bijscholing laten informeren over krediet­ beleid en -risicomanagement. Vergaderfrequentie De raad van commissarissen kwam in 2008 zesmaal bijeen. Geen enkele commissaris is herhaaldelijk bij deze vergaderingen afwezig geweest. De raad van commissarissen kent vijf commissies. Het audit & compliance committee kwam elfmaal bijeen, de commissie voor coöperatieve aangelegenheden driemaal, de benoemingscommissie viermaal en de remuneratiecommissie viermaal. De beroeps­ commissie kwam in 2008 niet bijeen.

Commissies uit de raad van commissarissen  Audit & compliance committee Taakomschrijving

Leden

Het audit & compliance committee bereidt besluitvorming voor van de raad van commissarissen betreffende het toezicht op het bestuur in het kader van ondermeer financiële aangelegenheden, ICT en compliancegerelateerde activiteiten.

M. Minderhoud, voorzitter Drs. L.J.M. Berndsen, vast lid Prof. dr. L. Koopmans, vast lid Ir. B. Bijvoet Dr. ir. A.W. Veenman Prof. dr. C.P. Veerman Ing. A.J.A.M. Vermeer

Commissie voor coöperatieve aangelegenheden  Taakomschrijving

Leden

De commissie voor coöperatieve aangelegenheden bereidt besluitvorming voor van de raad van commissarissen betreffende beleidsvoornemens van de raad van bestuur inzake de coöperatieve beleids- en structuurdimensie van de lokale Rabobanken en Rabobank Nederland en over maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Ing. A.J.A.M. Vermeer, voorzitter Prof. dr. L. Koopmans, vast lid Prof. dr. ir. M.J.M. Tielen, vast lid Prof. mr. S.E. Eisma Prof. dr.ir. L.O. Fresco Mr. P.F.M. Overmars Ir. H.C. Scheffer Prof. dr. A.H.C.M. Walravens

Benoemingscommissie 



Taakomschrijving

Leden

De benoemingscommissie bereidt besluitvorming voor van de raad van commissarissen betreffende de samenstelling van en (her)benoemingen in de raad van commissarissen en de raad van bestuur.

Prof. dr. L. Koopmans, voorzitter Prof. dr. ir. L.O. Fresco Ir. H.C. Scheffer Dr. ir. A.W. Veenman Ing. A.J.A.M. Vermeer Prof. dr. A.H.C.M. Walravens

84

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Remuneratiecommissie  Taakomschrijving

Leden

De remuneratiecommissie bereidt besluitvorming voor van de raad van commissarissen betreffende de remuneratie van de leden van de raad van bestuur.

Prof. dr. A.H.C.M. Walravens, voorzitter Prof. dr. ir. L.O. Fresco Prof. dr. L. Koopmans Ir. H.C. Scheffer Dr. ir. A.W. Veenman Ing. A.J.A.M. Vermeer

Beroepscommissie  Taakomschrijving

Leden

De beroepscommissie fungeert als adviserende beroeps­ instantie bij geschillen tussen lokale Rabobanken, of tussen een of meer lokale Rabobanken en Rabobank Nederland.

Prof. mr. S.E. Eisma, voorzitter Prof. dr. ir. M.J.M. Tielen Mr. P.F.M. Overmars

Reflectie op eigen functioneren  De raad van commissarissen beoordeelt doorlopend het eigen functioneren. Periodiek wordt ook het functioneren van individuele commissarissen beoordeeld. Voor zover noodzakelijk worden op basis van deze reflectie verbeteringen in het functioneren van de raad aangebracht. Belangrijke aandachtspunten zijn de aanwezigheid bij, en de bijdragen van commissarissen aan de vergaderingen van de raad, de mate waarin de raad voldoet aan het gewenste profiel, de samenstelling en de vereiste competenties van de raad van commissarissen. Waar nodig worden de vertegenwoordigde competenties uitgebreid door nieuwe benoemingen. Ook het audit & compliance committee heeft in het verslagjaar zijn samen­ stelling en functioneren tegen het licht gehouden en op grond daarvan enkele verbeteringen in zijn werkwijze doorgevoerd.

Vervulling toezichthoudende rol  De raad van commissarissen heeft ook in 2008 het functioneren van de raad van bestuur en van de individuele bestuurders beoordeeld. Er is toezicht gehouden op de algemene gang van zaken bij Rabobank Nederland en de met haar verbonden ondernemingen. Daarnaast was de raad van commissarissen met enige regelmaat klankbord voor de raad van bestuur. Als regulier terugkerende onderwerpen zijn de jaar- en halfjaarcijfers, de strategie, maatschappelijk verantwoord ondernemen, ICT en de aan de onderneming verbonden risico’s besproken. Tot dit laatste behoren de beoordeling door de raad van bestuur van de opzet en werking van de interne risicobeheersings- en controlesystemen en significante wijzigingen daarin. Daarnaast werden het functioneren van de compliance-organisatie binnen de Rabobank Groep alsmede de overnamemogelijkheden en desinvesteringsvoorstellen besproken. De commissies uit de raad van commissarissen hebben gedurende het verslagjaar op actieve en alerte wijze uitvoering gegeven aan hun taakopdracht. Hiermee werd een belangrijke kwalitatieve bijdrage geleverd aan de vervulling van de taakopdracht van de toezichthoudende rol van de raad van commissarissen.

Onderwerpen die bijzondere aandacht kregen in 2008  Jaarrekening 2007, halfjaarverslag 2008 en begroting 2009 De raad van commissarissen heeft het jaarverslag 2007 van de Rabobank Groep uitvoerig besproken, inclusief het verslag van de raad van bestuur, het begeleidende accountantsrapport, de jaarrekening en het voorstel tot winstbestemming. Ook de management letter, inclusief de management response, werd in aanwezigheid van de interne en de externe accountant gedetailleerd besproken. Ten behoeve van de toetsing van de jaarrekening 2007 verrichtte het audit & compliance committee intensief voorwerk. De raad van commissarissen heeft tevens het halfjaarverslag 2008 van de Rabobank Groep uitvoerig besproken. Mede gelet op de Basel II-regels, heeft de raad van commissarissen met de raad van bestuur gesproken over het gewenste niveau van de solvabiliteit en het beleid dat hiertoe gevoerd dient te worden. Conform de statuten is de begroting voor 2009 door de raad van commissarissen besproken en goedgekeurd. Ook hier heeft het audit & compliance committee belangrijk voorwerk verricht.



85

Beheersaspecten

Kredietcrisis  De Rabobank Groep opereerde in 2008 in een turbulente omgeving. De hypotheekcrisis in de Verenigde Staten escaleerde tot een mondiale kredietcrisis. De financiële markten lieten een ongekende schok­ reactie zien. Wereldwijd is het beleid van banken en andere financiële instellingen op scherp gezet. Het nationale en internationale bankenlandschap is in hoog tempo veranderd. Ook in de reële economie zijn de gevolgen merkbaar. Het toezicht door de raad van commissarissen en de effectiviteit ervan zijn in 2008 als gevolg van de financiële crisis beproefd. De raad van commissarissen heeft, na voorbereiding door het audit & compliance committee, de ontwikkelingen op de voet gevolgd. In de eerste helft van het jaar is het audit & compliance committee zeer nauw betrokken geweest bij het bewaken van de positie van de Rabobank Groep door onder andere regelmatige en intensieve discussies te voeren met de raad van bestuur. In dit verband werd frequent aandacht besteed aan de situatie op de financiële markten in het algemeen, de solvabiliteits- en liquiditeitsontwikkeling van de Rabobank Groep, de effecten op de winst-en-verliesrekening, de werking van de control- en beheersmechanismen, het concentratierisico en het systeemrisico. De raad van commissarissen heeft de situatie grondig geanalyseerd en geconstateerd dat door de raad van bestuur lering is getrokken uit de gebeurtenissen en dat de aangescherpte inzichten inmiddels zijn geïncorporeerd in de organisatie. Voorbeelden hiervan zijn de beperkingen van het balansgebruik door Rabobank International en het relateren van de bonus van medewerkers bij bepaalde bedrijfsonderdelen aan een langere resultaatperiode. Lokale Rabobanken  De raad van commissarissen constateert met genoegen dat de lokale Rabobanken in 2008 verdere voortgang hebben geboekt met het programma Rabobank 2010. Met dit programma, dat nu beschikbaar is voor alle lokale Rabobanken, wordt de klantbediening nog verder verbeterd door het optimaliseren van de processen. In de vergaderingen van de raad van commissarissen is de opdrachtformulering van de interne commissie Evaluatie Bestuursmodellen uitgebreid besproken. De evaluatie richt zich op het functioneren van het directiemodel en het partnershipmodel bij lokale Rabobanken in termen van governance­ vraagstukken, zoals collegiaal bestuur, de taken en verantwoordelijkheden van de lokale raden van commissarissen en de verbinding van de lokale met de centrale governance, en op het functioneren van de ledenraden. De nadruk zal liggen op de best practices van de bestuursmodellen en op eventuele mogelijkheden ter verbetering. Herschikking portefeuilles raad van bestuur  Op de algemene vergadering van 19 juni 2008 is afscheid genomen van de heer Ten Cate, lid van de raad van bestuur, die per 1 juli 2008 met pensioen ging. De raad van commissarissen dankt hem voor zijn constructieve bijdrage aan het functioneren van de raad van bestuur en roemt hem om zijn voortrekkersrol op het gebied van duurzaamheid en in het bijzonder om het uitbreiden van de dienstverlening aan bedrijven. Na zorgvuldige bestudering door de raad van bestuur en de raad van commissarissen is besloten vooralsnog geen opvolger te benoemen, maar over te gaan tot herschikking van de portefeuilles binnen de raad van bestuur. De heer Heemskerk is per 1 juli 2008 benoemd tot voorzitter van de Managing Board Rabobank International. Voor de overige leden van de raad van bestuur zijn de portefeuille­ veranderingen relatief beperkt. Bijzonder Beheer is toegevoegd aan het takenpakket van de heer Bruggink, terwijl de heer Moerland de verantwoordelijkheid voor MVO-vraagstukken is toebedeeld. In de portefeuilles van de heren Schat en Van Schijndel traden geen wijzigingen op. De raad van commissarissen heeft zich intensief gebogen over de wijze waarop medio 2009, wanneer de heer Heemskerk de pensioengerechtigde leeftijd bereikt, moet worden voorzien in het voorzitterschap en de samenstelling van de raad van bestuur. Begin 2009 werd het besluit van de raad van commissarissen bekendgemaakt dat de heer Moerland, na de pensionering van de heer Heemskerk, de functie van bestuursvoorzitter zal gaan bekleden. Over de opvolging van de heer Moerland en verdere portefeuille­ verdelingen moet de raad van commissarissen nog beslissen. Strategische ontwikkelingen  In het licht van de sterk veranderde marktomstandigheden is de toekomstige activiteitengroei van de Rabobank Groep opnieuw beoordeeld. In 2008 is door een groepsbrede werkgroep met onder meer vertegenwoordigers van lokale Rabobanken, dochterondernemingen, Rabobank International en Rabobank Nederland intensief nagedacht over een actualisering van het Strategisch Kader.



86

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

In de vergaderingen van de raad van commissarissen is hierover uitgebreid gediscussieerd, alsmede over de financiële consequenties van de voorgestelde keuzes. De raad van commissarissen constateert dat het geactualiseerde Strategisch Kader uitstekende kansen biedt om de Rabobank in de komende jaren een sterke nationale en internationale marktpositie te garanderen. De raad van commissarissen heeft tevens stilgestaan bij de activiteiten van Rabo Development. Met het afronden van een acquisitie van een 40%-aandelenbelang in Banco Regional in Paraguay en een 35%-belang in Banque Populaire du Rwanda heeft Rabo Development in totaal zes partnerbanken in Tanzania, China, Zambia, Mozambique, Paraguay en Rwanda. Enkele commissarissen hebben in 2008 deelgenomen aan een studiereis met mkb-klanten naar Tanzania. In 2008 heeft de Rabobank Groep haar belang in de Poolse Bank BGZ uitgebreid tot een meerderheids­ belang en werd de verkoop van beleggersbank Alex afgerond. Met Rothschild is eind 2008 een samen­ werkingsovereenkomst gesloten voor wereldwijde advisering op het gebied van fusies, overnames en kapitaaldeelnemingen in de voedingsmiddelensector en de agrarische sector. Op het terrein van verzekeren is de integratie van Interpolis in Eureko gerealiseerd en is het productenpalet van het verzekeringsaanbod van lokale Rabobanken uitgebreid met zorgverzekeringen. Het bewaken van de samenhang en de besluitvorming rond voorgenomen deelnemingen, acquisities of desinvesteringen en van hun gevolgen voor de financiële ratio’s krijgt de volle aandacht van de raad van commissarissen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen  Het stemt de raad van commissarissen tevreden dat maatschappelijk verantwoord ondernemen in 2008 verder is geïntegreerd in de kredietverlening. Sectorbeleidsdocumenten voor kwetsbare sectoren als soja en palmolie en adviezen van de interne commissie Ethiek bieden nieuwe handvatten voor de toekomst. Gedurende het verslagjaar heeft de commissie voor coöperatieve aangelegenheden zich in een adviserende hoedanigheid over diverse MVO-gerelateerde thema’s gebogen en daarover met de raad van bestuur van gedachten gewisseld. Statuten en reglementen  De algemene vergadering van Rabobank Nederland heeft op 19 juni 2008 besloten tot een wijziging van de statuten van Rabobank Nederland, verhoging van het aandelenkapitaal van Rabobank Nederland door uitgifte van nieuwe aandelen, een wijziging van het reglement van de centrale kringvergadering en een wijziging van het reglement van de kringen. Deze statutenwijziging en de verhoging van het aandelen­ kapitaal door uitgifte van nieuwe aandelen vloeiden voort uit het rapport van een interne commissie. Het betreft hier een modernisering van de financiële verhoudingen tussen de lokale Rabobanken en Rabobank Nederland en een actualisering van interne regelgeving. Ook wordt hiermee de interne transparantie bevorderd.

Goede prestaties  De mondiale kredietcrisis laat bij de Rabobank Groep en in het bijzonder bij Rabobank International, onvermijdelijk sporen na. Fundamenteel blijft de Rabobank Groep echter goed presteren. Dit geldt zowel voor de lokale Rabobanken als voor de groepsonderdelen. De posities in de particuliere en de zakelijke markt zijn zelfs versterkt. Het kostenniveau bij Rabobank Nederland en bij de lokale Rabobanken blijft wel een punt van voortdurende aandacht, evenals het belang van toevertrouwde middelen als belangrijke bron van financiering. De raad van commissarissen constateert met tevredenheid dat de kracht van de coöperatieve organisatiestructuur zich in 2008 ten volle bewezen heeft. De Rabobank bleek relatief minder kwetsbaar dan vele beursgenoteerde financiële instellingen. Ook kwam het internationale coöperatieve netwerk van banken in actie. Zeven Europese coöperatieve banken zetten zich in om de onderlige leenmarkt weer op gang te krijgen. De raad van commissarissen is tevreden over de algehele gang van zaken en over de wijze waarop de raad van bestuur de gevolgen van de wereldwijde kredietcrisis heeft weten op te vangen. De raad wil het management en medewerkers bedanken voor hun getoonde inzet en professionele aanpak.

Utrecht, 4 maart 2009

Raad van commissarissen



87

Beheersaspecten

Jaarcijfers Geconsolideerde balans

In miljoenen euro’s

2008

2007

Activa Geldmiddelen en kasequivalenten Vorderingen op andere banken Voor handelsdoeleinden aangehouden financiële activa Overige financiële activa tegen reële waarde met verwerking van waardeveranderingen in de winst-enverliesrekening Derivaten Kredieten aan cliënten Voor verkoop beschikbare financiële activa Tot einde looptijd aangehouden financiële activa Investeringen in geassocieerde deelnemingen Immateriële vaste activa Onroerende zaken en bedrijfsmiddelen Vastgoedbeleggingen Acute belastingvorderingen Uitgestelde belastingvorderingen Overige activa

7.105 33.776 11.576

2.129 43.218 29.179

7.896 66.759 426.283 31.665 497 3.455 3.728 5.870 1.038 298 1.619 10.555

18.133 26.089 372.968 50.355 859 4.558 3.183 5.572 1.105 419 1.565 11.159

Totaal activa

612.120

570.491

88 Rabobank Groep Jaarverslag 2008

In miljoenen euro’s Verplichtingen Schulden aan andere banken Toevertrouwde middelen Uitgegeven schuldpapieren Derivaten en overige handelsverplichtingen Overige schulden Overige financiële verplichtingen tegen reële waarde met verwerking van waardeveranderingen in de winst-en-verliesrekening Voorzieningen Acute belastingverplichtingen Uitgestelde belastingverplichtingen Personeelsbeloningen Achtergestelde schulden Totaal verplichtingen Eigen vermogen Eigen vermogen Rabobank Nederland en lokale Rabobanken Rabobank Ledencertificaten uitgegeven door groepsmaatschappij Capital Securities en Trust Preferred Securities III tot en met VI Overige belangen van derden Totaal eigen vermogen Totaal verplichtingen en eigen vermogen

89 Jaarcijfers

2008

2007

23.891 304.214 135.779 77.230 8.644

46.332 276.610 141.812 31.097 10.518

24.797 875 227 474 371 2.159 578.661

27.303 1.167 202 851 896 2.294 539.082

20.074 6.236 26.310 3.510 3.639 33.459 612.120

19.684 6.233 25.917 2.779 2.713 31.409 570.491

Geconsolideerde winst-en-verliesrekening Jaar eindigend op 31 december

In miljoenen euro’s

2008

2007

27.245 18.728 8.517

29.356 22.585 6.771

3.400 511 2.889

3.394 537 2.857

-26

753

-1.155 -51 1.478 11.652

-515 64 1.092 11.022

Personeelskosten Andere beheerskosten Afschrijvingen Bedrijfslasten Waardeveranderingen Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst

4.290 2.796 525 7.611 1.189 2.852 98 2.754

4.400 2.779 484 7.663 266 3.093 397 2.696

Waarvan toekomend aan Rabobank Nederland en lokale Rabobanken Waarvan toekomend aan houders Rabobank Ledencertificaten Waarvan toekomend aan Capital Securities Waarvan toekomend aan Trust Preferred Securities III tot en met VI Waarvan toekomend aan overige belangen van derden Nettowinst van het jaar

2.089 316 94 100 155 2.754

1.971 299 17 106 303 2.696

Rentebaten Rentelasten Rente Baten uit hoofde van honoraria en provisies Lasten uit hoofde van honoraria en provisies Honoraria en provisies Resultaat van geassocieerde deelnemingen Resultaat uit financiële activa en verplichtingen tegen reële waarde met verwerking van waardeveranderingen in de winst-en-verliesrekening Resultaat uit voor verkoop beschikbare financiële activa Overige Baten

90 Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Geconsolideerd vermogensoverzicht Eigen vermogen

Rabobank

Capital

Overige

Rabobank Nederland

Leden-

Securities

belangen

en lokale Rabobanken

certificaten

en TPS

derden

Totaal

Stand per 1 januari 2007 Voortvloeiend in de periode (na belastingen): Netto reëlewaardemutaties – voor verkoop beschikbare financiële activa Netto reëlewaardemutaties – deelnemingen Netto reëlewaardemutaties – kasstroomafdekkingen Valutaomrekeningsverschillen Overgedragen naar nettowinst – voor verkoop beschikbare financiële activa Kosten van uitgifte Capital Securities Totale baten en lasten over het boekjaar direct opgenomen in het eigen vermogen Nettowinst Totaal baten en lasten Betalingen op Rabobank Ledencertificaten en Trust Preferred Securities III tot en met VI (TPS) Uitgifte van Capital Securities Omwisseling staatsleningen in achtergestelde leningen aan Rabobank Nederland Overige Stand per 31 december 2007

17.426

5.808

1.959

4.184

29.377

-39 70 12 -205

-

-170

-584 -225

-623 70 12 -600

315 -

-

-17

-

315 -17

153 1.971 2.124

299 299

-187 123 -64

-809 303 -506

-843 2.696 1.853

-

-299 -

-123 1.007

-

-422 1.007

134 19.684

415 10 6.233

2.779

-415 -550 2.713

-406 31.409

Stand per 1 januari 2008 Voortvloeiend in de periode (na belastingen): Netto reëlewaardemutaties – voor verkoop beschikbare financiële activa Netto reëlewaardemutaties – deelnemingen Netto reëlewaardemutaties – kasstroomafdekkingen Valutaomrekeningsverschillen Overgedragen naar nettowinst – voor verkoop beschikbare financiële activa Kosten van uitgifte capital securities Totale baten en lasten over het boekjaar direct opgenomen in het eigen vermogen Nettowinst Totaal baten en lasten Betalingen op Rabobank Ledencertificaten, Trust Preferred Securities III tot en met VI (TPS) en Capital Securities Uitgifte van Capital Securities Agiostorting Overige Stand per 31 december 2008

19.684

6.233

2.779

2.713

31.409

-1.898 -1 -32 -337

-

-91

472 56

-1.426 -1 -32 -372

511 -

-

-12

-

511 -12

-1.757 2.089 332

316 316

-103 194 91

528 155 683

-1.332 2.754 1.422

-115 173 20.074

-316 154 -151 6.236

-194 835 -1 3.510

243 3.639

-510 835 39 264 33.459

In miljoenen euro’s

91 Jaarcijfers

Geconsolideerd overzicht van kasstromen Jaar eindigend op 31 december

In miljoenen euro’s Kasstromen uit bedrijfsactiviteiten Bedrijfsresultaat vóór belastinglasten Aangepast voor: Niet-geldelijke posten opgenomen in winst Afschrijvingen Waardeveranderingen Resultaat op verkoop van materiële vaste activa Resultaat uit deelnemingen en resultaat op verkoop van dochterondernemingen Reële waarde resultaten op vastgoedbeleggingen Reële waarde resultaten uit financiële activa en verplichtingen tegen reële waarde met verwerking van waardeveranderingen in de winst-en-verliesrekening Resultaat uit voor verkoop beschikbare financiële activa Nettomutatie in operationele bedrijfsmiddelen: Vorderingen en schulden op andere banken Voor handelsdoeleinden aangehouden financiële activa Derivaten Nettomutatie in niet voor handelsdoeleinden aangehouden financiële activa tegen reële waarde met verwerking van waardeveranderingen in de winst-en-verliesrekening Kredieten aan cliënten Dividend ontvangen van geassocieerde deelnemingen en financiële activa Nettomutatie in verplichtingen uit hoofde van operationele activiteiten: Derivaten en overige handelsverplichtingen Toevertrouwde middelen Uitgegeven schuldpapier Overige schulden Betaalde belastingen Overige mutaties Nettokasstroom uit bedrijfsactiviteiten Kasstromen uit investeringsactiviteiten Overname van dochterondernemingen, na aftrek van overgenomen geldmiddelen Afstoting van dochterondernemingen, na aftrek van overgenomen geldmiddelen Verwerving van onroerende zaken, bedrijfsmiddelen en vastgoedbeleggingen Ontvangsten uit verkoop van onroerende zaken en bedrijfsmiddelen Verwerving van voor verkoop beschikbare en tot einde looptijd aangehouden financiële activa Ontvangsten uit verkoop en aflossing van voor verkoop beschikbare en tot einde looptijd aangehouden financiële activa Nettokasstroom uit investeringsactiviteiten Kasstromen uit financieringsactiviteiten Ontvangsten uit uitgifte van Capital Securities Betalingen op Rabobank Ledencertificaten, Trust Preferred Securities III tot en met VI en Capital Securities Aflossingen van achtergestelde schulden Nettokasstroom uit financieringsactiviteiten Nettomutatie in geldmiddelen en kasequivalenten Geldmiddelen en kasequivalenten aan het begin van het jaar Geldmiddelen en kasequivalenten aan het eind van het jaar In de nettokasstroom uit bedrijfsactiviteiten zijn begrepen kasstromen uit hoofde van rente. Rente-inkomsten Rente-uitgaven

92 Rabobank Groep Jaarverslag 2008

2008

2007

2.852

3.093

525 1.189 -12 84 2

484 266 -9 -698 -6

1.155 51

515 -64

-12.999 17.603 -40.670

-15.330 7.610 -7.097

7.731 -53.315 68

3.335 -18.044 71

46.133 27.604 -6.033 -1.874 -789 12.948 2.253

4.403 14.598 13.746 -131 -833 893 6.802

-181 1 -1.638 893 -16.508

-431 18 -559 398 -21.443

19.889 2.456

15.156 -6.861

823 -510 -46 267 4.976 2.129 7.105

990 -422 -10 558 499 1.630 2.129

27.088 18.219

28.831 21.620

Bedrijfssegmenten Wholesalebankbedrijf en Binnenlands

internationaal

Vermogens-

retailbank-

retailbank-

beheer en

bedrijf

bedrijf

beleggen

Leasing

Vastgoed

Overige¹⁶

Totaal

Over het jaar eindigend op 31 december 2008 Externe baten Baten uit andere segmenten Totaal baten Segmentlasten Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst

10.351 -3.950 6.401 4.243 2.158 541 1.617

-4.474 6.471 1.997 2.494 -497 -524 27

1.796 -178 1.618 1.055 563 125 438

1.742 -727 1.015 714 301 66 235

1.102 -675 427 394 33 9 24

1.135 -941 194 -100 294 -119 413

11.652 11.652 8.800 2.852 98 2.754

Over het jaar eindigend op 31 december 2007 Externe baten Baten uit andere segmenten Totaal baten Segmentlasten Bedrijfsresultaat vóór belastingen Belastingen Nettowinst

7.849 -1.941 5.908 3.980 1.928 495 1.433

-1.882 3.871 1.989 1.731 258 -76 334

1.473 6 1.479 992 487 125 362

1.611 -616 995 694 301 67 234

1.008 -362 646 437 209 55 154

963 -958 5 95 -90 -269 179

11.022 11.022 7.929 3.093 397 2.696

In miljoenen euro’s

16) Inclusief eliminatie tussen segmenten voor winst-en-verliesrekening.

93 Jaarcijfers

Accountantsverklaring 

Aan de raad van bestuur en de raad van commissarissen van Rabobank Nederland

Opdracht Wij hebben gecontroleerd of de in dit verslag op pagina 88 tot en met 93 opgenomen geconsolideerde balans per 31 december 2008, geconsolideerde winst-en-verliesrekening, geconsolideerde vermogensoverzicht, geconsolideerde resultaatverdeling naar bedrijfssegmenten en het geconsolideerd overzicht van kasstromen over 2008 – hierna jaarcijfers – van Coöperatieve Centrale RaiffeisenBoerenleenbank B.A. (Rabobank Nederland) te Amsterdam op de juiste wijze zijn ontleend aan de door ons gecontroleerde geconsolideerde jaarrekening 2008 van Rabobank Nederland. Bij die jaarrekening hebben wij op 2 maart 2009 een goedkeurende accountantsverklaring verstrekt. De raad van bestuur van Rabobank Nederland is verantwoordelijk voor het opstellen van de jaarcijfers in overeenstemming met de grondslagen zoals gehanteerd in de geconsolideerde jaarrekening 2008 van Rabobank Nederland. Het is onze verantwoordelijkheid een accountantsverklaring inzake de jaarcijfers te verstrekken.

Werkzaamheden Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig dienen wij onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarcijfers op de juiste wijze zijn ontleend aan de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.

Oordeel Naar ons oordeel zijn de jaarcijfers in alle van materieel belang zijnde aspecten op de juiste wijze ontleend aan de jaarrekening.

Toelichting Wij vestigen er de aandacht op dat voor het inzicht dat vereist is voor een verantwoorde oordeelsvorming omtrent de financiële positie en de resultaten van Rabobank Groep en voor een toereikend inzicht in de reikwijdte van onze controle de jaarcijfers dienen te worden gelezen in samenhang met de volledige jaarrekening, waaraan deze zijn ontleend, alsmede met de door ons daarbij op 2 maart 2009 verstrekte goedkeurende accountantsverklaring. Deze toelichting doet geen afbreuk aan ons oordeel.

Utrecht, 2 maart 2009

Ernst & Young Accountants LLP

Mr. drs. G.H.C. de Méris RA



94

Rabobank Groep Jaarverslag 2008



95

Accountantsverklaring

Colofon

Uitgave Rabobank Nederland, Directoraat Communicatie Materiaalgebruik Bij de vervaardiging van het drukwerk werd gebruik gemaakt van minder milieubelastende materialen. Bij de druk is Novavit Bio mineraalolievrije inkt gebruikt op 130 grams en 300 grams Arctic the Volume (FSC-gecertificeerd). Publicatie Deze publicatie vormt samen met de ‘Geconsolideerde jaarrekening 2008’ en de ‘Jaarrekening Rabobank Nederland 2008’ het jaarverslag, de jaarrekening en de overige gegevens van de Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Boerenleenbank B.A. Openbaarmaking Het jaarverslag, de jaarrekening en de overige gegevens worden na vaststelling gedeponeerd ten kantore van het handelsregister bij de Kamer van Koophandel onder nummer 30.046.259. Jaarberichtgeving De Rabobank Groep publiceert de volgende jaarverslagberichtgeving in het Nederlands en Engels: – Jaarbericht 2008 (maart 2009) – Jaarverslag 2008 (april 2009) – Geconsolideerde jaarrekening 2008 (april 2009) – Maatschappelijk jaarverslag 2008 (april 2009) – Jaarrekening Rabobank Nederland 2008 (april 2009) – Halfjaarverslag 2009 (augustus 2009) Alle jaarberichtgeving van de Rabobank Groep is online beschikbaar op: www.rabobank.com/jaarverslagen en www.rabobank.com/reports Contact [email protected] Fotografie Op de omslagen van de jaarberichtgeving en op pagina 7 en 13 van dit verslag zijn bewerkte foto's afgebeeld. Het idee voor deze fotografie bestaat uit twee lagen: een laag met omgeving en een laag met mensen. De mensen staan op de voorgrond en overlappen links en rechts met de verschillende leef- en werkomgevingen. Het onderstreept de diversiteit aan mensen en werelden, maar ook de onderlinge samenhang ertussen. Binnen deze diversiteit en samenhang opereert de Rabobank: betrouwbaar voor mensen en betrokken bij de leefwereld van mensen.



96

Rabobank Groep Jaarverslag 2008

Jaarverslag 2008 Rabobank Groep

Rabobank Groep Jaarverslag 2008 12113 04 2009

www.rabobank.com/jaarverslagen

Rabobank Groep Jaarverslag 2008