Iraqi Armenians Past & Present

Իրաքահ այո ւթ իւ նը ` Ա նց եա լի ն և Այ սօր Հին ժամանակներէն ի վեր` պատմական Միջագետքը (Իրաքը) և Հայաստանը եղած են հարևան երկիրներ: Երկու պետութիւնները մտած են մերթ դաշնակցային և մերթ ալ պատերազմական յարաբերութիւններու մէջ: Ասոր ցցուն փաստն է Արարատեան թագաւորութեան (Ուրարտու) և Ասորեստանի պետութեան ունեցած յարաբերութիւնները: Պատմագիր Հերոդոտի համաձայն, Հայեր, հին ժամանակներէն առևտրական գործերով կը ճամբորդէին Հայաստանէն մինչև Նինուէ և Բաբելոն, լաստերով կ’անցնէին Եփրատի և Տիգրիսի վրայէն և իրենց հետ կը փոխադրէին ամէն տեսակի ապրանքներ, ցորեն, գինի, տախտակեղէն, ևայլն: Այս վկայութիւնը կը հաստատէ, թէ Հայեր գտնուած են Միջագետքի մէջ հազարամեակներ առաջ, ապրելով առևտրական կեդրոններու մէջ: Մեծն Տիգրանի օրով (9554 ՔԱ.) Հայաստանի սահմանները ընդարձակուած են մինչև Իրաքի հիւսիսային մասը գտնուող Էրպիլ քաղաքը: Կ’ենթադրուի, որ Հայերը Պաղտատի մէջ բնակութիւն հաստատած են հիմնադրութենէն ի վեր (762 Ք.Ե.): Ապպասեան խալիֆաներու պատմութեան մէջ կայ կարճ ակնարկութիւն Հայոց մասին այն իմաստով, որ տեղացի հարուստ և ազնուական դասակարգը Հայեր ունէին իրենց տրամադրութեան տակ, իբրև սեղանաւոր և մատակարար: Պատմական աղբիւրներու համաձայն, հիւսիսային Իրաքի մէջ հայկական թեմ գոյութիւն ունէր 10-րդ դարու վերջին: 1222ին, հարաւային Պասրա քաղաքին և անոր շրջակայքին մէջ բնակող Հայերուն թիւը հաշուի առնելով` այնտեղ հիմնուած է հոգևոր թեմ: 1354 ին, Պաղտատի Հայ համայնքը արդէն ունեցած է հոգևոր առաջնորդ: Դէպի Իրաք և յատկապէս Պաղտատ հայկական գաղթն ու Հայոց մնայուն բնակութիւնը կը սկսի 17րդ դարուն սկիզբները, Շահ Աբբասի տիրապետութեան շրջանին, երբ Հայեր, տասնեակ հազարներով կը տեղահանուին Ջուղայէն (Հայաստանէն) և կը տարուին Պարսկաստան: Այդ առիթով է, որ գաղթականութեան փոքր հոսանք մըն ալ կ’անցնի Միջագետք և կը տեղաւորուի այնտեղ: Իտալացի ուղևոր մը` Փիէթրօ Տէլլա Վալլէ, կը վկայէ, թէ 1616ին, Տիգրանակերտէն ու Մարտինէն փախած և Պաղտատ ապաստանած քրիստոնեաներուն մէջ կային նաև Հայեր, որոնք սակայն ոչ եկեղեցի ունէին և ոչ ալ եկեղեցականներ: 1|Page

Սուլթան Մուրատ Դ.` 1638ին մեծ դժուարութեամբ վերագրաւեց Պաղտատը Պարսիկներու ձեռքէն: Սուլթանը` յուսահատութեան վրայ էր, երբ իր զօրականներէն Հայ մը` թրքական բանակի “Թոփճիպաշը”ն Գէորգ Նազար (Նազարէթեան) կը ձուլէ թնթանօթ մը և ատով կը ռմբակոծէ պարսպապատ Պաղտատը, որը 40օրեայ պաշարումէ յետոյ, ի վերջոյ անձնատուր կ’ըլլայ 25 Դեկտեմբեր 1638ին: Այս յաջողութեան վրայ, ըստ պաղտատահայերու մօտ պահուած հին աւանդութեան, Սուլթանը կ’ուզէ վարձատրել Հայ զօրականը, հարցնելով անոր թէ ինչ կ’ուզէ ունենալ: Գէորգ Նազար տեղեկանալով որ Պաղտատի Հայերը եկեղեցի և գերեզման չունին, կը խնդրէ Սուլթանէն որպէսզի յարմար հող մը նուիրէ այդ նպատակով: Խնդրանքը կը կատարուի և ատոր վրայ, Պաղտատի հիւսիսային կողմը, 1640 ին կը կառուցուի Ս. Աստուածածին եկեղեցին և Պապ Էլ Մուազզամ թաղամասի կից` Հայկական գերեզմանատունը: Թաղամասը մինչև այսօր կը կոչուի “Մահալլէթ Գոգ Նազար” -Գոգ Նազարի թաղամաս- կամ “Մէյտան”, իսկ գերեզմանատունը 1914-1915-ին քանդուեցաւ Թուրքերու կողմէ: Ս. Աստուածածին եկեղեցին, մինչև այսօր ալ ուխտատեղի մըն է թէ Հայերու և թէ Արաբներու համար, իբրև ամէնէն հին քրիստոնէական սրբավայրերէն մէկը Պաղտատի մէջ: Այս եկեղեցիի ձախակողմեան որմին մէջ շինուած է խորշ մը, ուր թաղուած է քառասունից Մանկանց մասունքներէն մէկ մասը պարունակող տուփ մը: 19րդ դարու վերջերուն Իրաքի գաղութը կը սկսի նուազիլ թիւով: Այդ պէտք է բացատրել Օսմանեան կառավարութեան կողմէ Իրաքի բնակչութեան նկատմամբ կիրառած կեղեքիչ քաղաքականութեամբ: Տեղացի Արաբ ժողովուրդի հետ միասին` խիստ կը տուժէ նաև Հայ բնակչութիւնը: Իրաքահայերէն ոմանք կը մեկնին Եւրոպական երկրներ, Հնդկաստան, Պարսկաստան և այլ վայրեր: Ըստ Պոլսոյ Պատրիարքարանի 1888ին կազմած վիճակագրութեան, Իրաքահայ բնակչութեան թիւը այնքան պակսած էր, որ բոլոր գաղթօճախներու բնակչութիւնը միասին կը հաշուուէր 150 տուն: Պաղտատի մէջ կը հաշուուէր 706 հոգի, Պասրայի մէջ`242, Մուսուլի մէջ 173`, ընդամէնը`1121 հոգի: Իրաքի Հա յկա կան Վա րժա րա նն եր ը Իրաքահայ գաղութի ամէնէն հին վարժարանը կը համարուի Պաղտատի Ս. Թարգմանչաց կոչուող վարժարանը, որ հինուած էր 1852ին: 1901-ին, Պաղտատի բարերարներէն մէկը` Յովհաննէս Իսկէնտէրեան, իր տունը կը յատկացնէ համայնքին` օրիորդներու վարժարան բանալու համար` ի յիշատակ իր մահացած աղջկան` Զապէլի: Վարժարանը կը կոչուի Զապէլեան: 2|Page

1917ին, Ս. Թարգմանչաց և Զապէլեան վարժարաններու միացումով կը կազմուի առաջին երկսեռ հայկական վարժարանը: 1921ին, Պաղտատի Կէյլանի թաղամասին մէջ վարժարան կը բացուի, որ 1936ին կը կոչուի Սվաճեան վարժարան: 1948ին, Թարգմանչաց և Սվաճեան վարժարանները կը միացուին և կը կազմեն Հայոց Ազգային Միացեալ Վարժարանը: Հայկական վարժարաններ կային նաև Նորաշէն (1940-1966) և Սլեխ (մինչև 1961) թաղամասերու մէջ: 1974ի Սեպտեմբերին Իրաքի բոլոր վարժարանները պետականացան: 15 Հոկտ. 2004-ին, Ազգային Վարժարանը վերաբացուեցաւ (առաջին մինչև վեցերորդ դասարաններով), որուն, 2006ին աւելցուեցան միջնակարգի երկսեռ դասարաններ: Կայ նաև Զախօ քաղաքի հայկ. վարժարանը: Իրաքի պատմութեան մէջ, առաջին անգամ, իր մշակած Սահմանադռութեան մէջ (2003-ի պատերազմէն յետոյ) կը յիշուի Հայոց լեզուն Իրաքի մէջ գործածուող այլ լեզուներու կողքին և անոր դասաւանդումը սահմանադրութեամբ պաշտպանուած: Իրաքի Հա յկա կան Տպա րա նն եր ն ու Թ եր թե րը Պաղտատի մէջ առաջին հայկ. տպարանը բացուած էր 1874ին: Այդ տպարանին մէջ 18901892 թուականներուն “Փունջ” աշակերտական հանդէսը կը հրատարակուի, Թարգմանչաց Վարժարանի տնօրէն Միհրան Սվաճեանի խմբագրութեամբ: 1924-ին, լոյս տեսած է “Տիգրիս” պարբերականը, որ երկար կեանք ունեցած չէ: 19481954, 1957-1958 լոյս տեսած է “Գոյամարտ” շաբաթաթերթը: Հայկական միութիւնները հրատարակած են պարբերականներ: Իրաքահայ Առաջնորդարանը մինչև այսօր կը հրատարակէ “Կանթեղ” եռամսեայ պարբերականը: Հայերու թիւը Իրաքի մէջ ստուարացած է Հայկական Ցեղասպանութենէն յետոյ` Օսմանեան կայսրութեան մէջ: Շուրջ 20 հազար Հայ գաղթականներ կը տեղաւորուին Պաքուպա քաղաքի մօտ ճամբարի մէջ: Բրիտանական իշխանութիւնները, 1920 ին, ճամբարը փոխադրեցին հարաւային Իրաք, Նահր ԷլՕմար կոչուած վայրը` մինչև 1921ի Յուլիսին: 1921ի վերջաւորութեան 8000 գաղթականներ Բրիտանացիներու օժանդակութեամբ և 3 շոգենաւերով փոխադրուեցան Հայաստան: Ուրիշ հազարաւորներ ցրուեցան Իրաքի զանազան քաղաքները` մանաւանդ Պաղտատ: Նահր ԷլՕմարի մէջ մնացած բոլոր գաղթականները, մեծ մասով Վասպուրականցի երկրագործներ, փոխադրուեցան 3|Page

հիւսիսային Մուսուլ քաղաքէն 40 մղոն դէպի հիւսիս, Հաւրէզի հողագործական շրջանը: Արաբ ազնիւ ժողովուրդին հոգատարութիւնը, սէրն ու վստահութիւնը վայելող հազարաւոր այս գաղթականները աճեցան և դարձան բարգաւաճ գաղութ: 1947ին մօտ 900 Իրաքահայեր միացան հայրենադարձ կարաւաններուն, փոքր թիւ մըն ալ գաղթեց տարբեր երկիրներ: Գաղութը, ըստ Արևելք Տարեգիրքին (Հալէպ-1948) 15000 անձ կը հաշուուէր: 1996ին, գաղութի թիւը 20000-22000 կը հաշուուէր, սակայն 2002ին` կը կարծուէր այդ թիւը եղած էր 18000 անձ` գաղթի պատճառով: 2003էն յետոյ, արտագաղթողներու թիւը կը կազմէ մօտ 3000 անձ (անոնցմէ 1500 անձ Սուրիա գաղթած են, մօտ 1000 անձ Հայաստան կ’ապրին, իսկ 500-ը` Յորդանան): Ներկայիս, գաղութի թիւը կը կազմէ 15-16 հազար անձ: Իրաքահ այ Գ աղ ու թի Հ ամր անք ը` 20 03 ի Տ ու եա լն երով Պաղտատ Պասրա Մուսուլ Զախօ Քէրքուկ Տհօք Աւզրուկ (Զախօէն 35 քլմ. հեռաւոր

11-12000 655 750 567 350 114 265

Սումէլ

63

գիւղ ԶախօՄուսուլ ճանապարհ.վրայ)

2003էն յետոյ, Էրպիլ քաղաքի մէջ 250 անձ կը բնակի, Հավրէզք գիւղին մէջ 120 ընտանիք , իսկ Քրեմլսի մէջ 20 ընտանիք: Միու թե նա կան Հա ստ ատ ու թյո ւն ներ • Ի.Հ.Բ.Ը.Մ /Իրաքի Հայկ. Բարեգործական Ընդհ. Միութիւն/ Իրաքի մէջ հաստատուած է 1911ին: 1959ին վերակազմուած է որպէս Իրաքի Հայկ. Բարեգործա•ան Ընդհ. Միութիւն: • Պ.Հ.Ե.Ե.Մ /Պաղտատի Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց Միութիւն / Կազմուած է 1926ին: • Հ.Մ.Ը,Մ / Հայ Մարմնամարզական Ընդհ. Միութիւն / Պաղտատի մէջ հիմնուած է 1949ին: 4|Page

Ի.Հ.Տ.Մ.Մ / Իրաքի Հայ Տիկնանց Մշակութային Միութիւն / Հիմնուած է 1961ին: • Ն.Օ.Մ.Մ / Նահատակ Օհանի Մարմնամարզական Միութիւն / Հիմնուած է 2000ին: • Պասրայի Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց Միութիւն և Բարեգործական Միութիւն, որոնք այսօր չեն գործեր անվտանգութեան պայմաններու բացակայութեան պատճառով: • Նահատակ Մասիս Մարզական Ակումբ-Քերքուկ և Մուսուլի Մարզական Ակումբ, որոնք դարձեալ այսօր չեն գործեր: •

Իրաք ի Հ այ ց. Առաքե լա կան Ու ղղ ափա ռ Եկ եղեց ինե րը Ան ու ն Ս. Աստուածածին Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Ս. Կարապետ Սրբոց Նահատակաց Ս. Աստուածածին Ս. Էջմիածին Ս. Աստուածածին Ս. Աստուածածին Ս. Վարդան Ս. Ներսէս Շնորհալի

Վա յր Պաղտատ = = = Պասրա Մուսուլ

Հիմ ն. Թո ւակա ն 1640 1957 1973 1989 1736 1857 վերակառուցուած

Զախօ Քէրքուկ Աւզրուկ Տհօք

1932 1952 2001 2008

1968ին-

Այլ եկեղեցի մը կառուցուած է Մուսուլի մէջ, որ 2004ին` կառուցման աւարտին ահաբեկչական ակտի ենթարկուած է: 1970-էն կը գործէ “Մելինէ Իսկէնտէրեան” Ազգային ծերանոցը` Պաղտատի մէջ: Իրաքահ այ Թ եմի Կապ ն ո ւ Գոր ծո ւն էո ւթի ւն ը Իրաքը` հինէն ի վեր եղած է Էջմիածնի թեմ, Ջուղայի Ամենափրկչեան վանքի իրաւասութեան ներքոյ, մինչև 1845: Իրաքահայերը, այն ժամանակ, նկատի ունենալով որ իրենց բնակավայրը մաս կը կազմէ Օսմանեան կայսրութեան, 5|Page

որոշեցին ենթարկուիլ Պոլսոյ Պատրիարքարանին: 1924-ին, Իրաքահայ թեմը կրկին անգամ կը կապուի Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնին: Պաղտատահայ համայնքը կը ղեկավարէ Առաջնորդարանն ու Ազգային Կեդրոնական Վարչութիւնը (7 հոգիէ բաղկացած), որ կ’ընտրուի Պաղտատաբնակ հայերէ գաղտնի քուէարկութեամբ` 4 տարին անգամ մը: Վերջի ընտրութիւնը տեղի ունեցաւ 2006-ին: Վարչութեան կից կը գործէ կրթական, ազգային կալուածներուն վրայ վերահսկող, Եկեղեցապան Մարմին, Աղքատախնամի և այլ յանձնախումբեր: Նաև կը գործէ “Զուարթնոց” դպրաց դասը, Կիրակնօրեայ Հաւաքը`1985-էն, Հայ Եկեղեցասիրաց Կազմը (ՀԵԿ)`1986-էն: Շրջաններու մէջ (Մուսուլ, Զախօ, Պասրա, Քէրքուկ, Աւզրուկ) կը ղեկավարեն 3 հոգիէ կազմուած թաղական խորհուրդներ, որոնք պատասխանատու են Ազգային Կեդր. Վարչութեան: 2008-ին, Իրաքահայ թեմի պատգամաւորական ժողովը, մասնակցութեամբ բոլոր հոգևորականներու և թաղականութեանց անդամներուն, միաձայնութեամբ 8-րդ շրջանի համար վերընտրեց Գերշ. Տ. Աւագ Արք. Ասատուրեանը (ծն. 1942-ին) Իրաքահայ թեմի Առաջնորդ: Հայ Կաթ ող իկէ Հ ամա յնք ը Պաղտատի մէջ Հայ Կաթողիկէ Համայնքի գոյութիւնը պաշտօնապէս հաստատուեցաւ Պոլսոյ Բարձրագոյն Դրան 3 Փետր. 1832-ի հրովարտակով: Եկ եղե ցին եր: • Յիսուսի Ս. Սիրտ եկեղեցի, Պաղտատ, կառուցուած 1937-ին: • Տիրամայր Նարեկի եկեղեցի, Պաղտատ, կառուցուած 1998-ին: 2003-ի պատերազմէն առաջ համայնքը կը հաշուուէր 1750 անձ` Պաղտատի մէջ, 250 անձ` Մուսուլի ու Սինճարի մէջ: Այս թիւն այսօր նուաղած է գաղթի հետևանքով: Յունուար 26, 2007-ին, Հռոմի Պապը վաւերացուց ընտրութիւնը Գերապատիւ Տ. Էմմանուէլ Արք. Տապպաղեանի (ծն. Հալէպ, 1933-ին) Իրաքի Կաթողիկէ Համայնքի Առաջնորդ:

6|Page