Het Nieuwe Leren - Wat

Het Nieuwe Leren Wat is het? Wat wordt het?

Beek, 24 apr 2005 Development Consult Hans van Dijck [email protected] www.developmentconsult.nl

Pagina 2 van 7

Het Nieuwe Leren Wat is het? Wat wordt het? Al enkele jaren wordt in onderwijskringen het begrip ‘Het Nieuwe Leren’ gebezigd. Met hoofdletters geschreven klinkt dat heel pretentieus. Maar ook wasmiddelen worden voortdurend vernieuwd, althans dat melden de reclameboodschappen. Staan we met Het Nieuwe Leren aan de vooravond van een leerrevolutie, of is de ophef over het nieuwe leren niet anders dan een nieuw etiket voor een reeds lang bestaand product? Zijn we echt nieuwe enzymen aan het ontdekken die het leren versnellen, of worden bestaande theorieën opnieuw uitgevonden?

Sinds het SER advies uit 2002 aan de toenmalige minister van EZ Annemarie Jorritsma, kom je het begrip Het Nieuwe Leren (HNL) tegen in publicaties, op conferenties en studiedagen. In het SER-advies stond HNL voor een leven lang leren van werknemers in een kenniseconomie: de noodzaak van permanente bijen omscholing om tot het einde van de carrière productief te kunnen blijven. In meer recente publicaties, zoals die van Jozef Kok als lector aan de Fontys Hogeschool, krijgt het begrip echter een heel andere inhoud. Een niet altijd eenduidige inhoud. Een nadere analyse van die verschillende inhouden is daarom op zijn plaats. Invalshoeken op Het Nieuwe Leren Scannend en surfend via het begrip Het Nieuwe Leren zie ik tenminste een zevental invalshoeken op HNL. Ze staan natuurlijk niet los van elkaar, gelukkig maar, maar hebben elk toch een eigen perspectief. De perspectieven zijn hieronder schematisch weergegeven.

Economisch-politieke invalshoek

Economische invalshoek

Sociaal-politieke invalshoek

Organisatorische invalshoek

HET NIEUWE LEREN

Nuero-fysiologische invalshoek

Pedagogisch-didactische invalshoek Psychologische invalshoek

© 2005 Development Consult - Hans van Dijck

Pagina 3 van 7

Economisch-politieke invalshoek In het hierboven aangehaalde SER-advies uit 2002 (Advies nr. 02/10 : Het nieuwe leren: advies over een leven lang leren in de kenniseconomie) staat deze invalshoek centraal. Het gaat om employability, interessant en bruikbaar blijven op de arbeidsmarkt, voorkomen dat je kennis en vaardigheden verouderen. Daarvoor is het nodig nieuwe ontwikkelingen bij te houden. Een leven lang (blijven) leren, wat niet alleen geldt voor hoog opgeleiden, maar voor elk segment van de arbeidsmarkt. Voor de onderwijspraktijk betekent dit dat intensieve samenwerking tussen bedrijven en onderwijsinstellingen nodig is, met name instellingen voor beroepsonderwijs. Bedrijven moeten op de instellingen kunnen benaderen voor adequate bijscholing. De instellingen hebben daarvoor actuele kennis nodig. Ze worden geprikkeld werknemers flexibel te diplomeren door eerder verworven competenties (EVC’s) te waarderen. Het SER-advies is nog steeds actueel. ROC’s en HBO’s hebben zeker niet stilgezeten, maar er blijft voor onderwijs en bedrijven nog een wereld te winnen. Sociaal-politieke invalshoek Bij haar afscheid van het ROC Amsterdam keek Ankie Verlaan terug op 30 jaar onderwijspolitiek (http://www.scienceguide.org/). Zij deed dat met politieke bril, vanuit de doelen van sociale mobiliteit, toegankelijkheid en emancipatie, en komt tot de conclusie dat die politieke doelen al door Jos van Kemenade als minister zijn geformuleerd (Contourennota 1974) en nog onverkort actueel zijn. Met brede scholen, kinderopvang en het stimuleren van achterstandgroepen richt de politieke agenda zich op dezelfde doelen, al zet de bezuinigingsdrift ook forse strepen, zoals bij de sector educatie van de ROC’s. Ook signaleert Verlaan in de Contourennota een pleidooi voor andere onderwijsmethodieken: de leerling centraal, zelf doen en ontdekken en daarop reflecteren, participerend leren, probleemgestuurd onderwijs en andere modellen gebaseerd op sociaalconstructivistisch denken. Zij constateert dat structuurveranderingen wel gerealiseerd zijn (ROC-vorming, de kwalificatiestructuur in het BVE, schaalvergroting in het VO, vernieuwde tweede fase, invoering vmbo) maar dat de pedagogisch-didactische vernieuwingen zijn vastgelopen op de overtuigingen van traditionele kennisgerichte vakdocenten. Wellicht is het zo dat de huidige doelen van onderwijspolitiek in belangrijke mate overeenkomen met die van dertig jaar geleden: hoogwaardig onderwijs te ondersteuning van de kenniseconomie, flexibel onderwijs ten behoeve van een flexibele arbeidsmarkt, toegankelijk onderwijs om de emancipatie van achterstandsgroepen te bevorderen, betekenisvol onderwijs en aansprekende methodieken om het aantal drop outs te minimaliseren. Zo bezien is er weinig nieuws onder de zon. Tegelijkertijd kunnen we constateren dat de grote structuurveranderingen achter ons liggen. De strijd die in de fusietijden gestreden werd rond posities en arbeidsvoorwaarden, is geluwd. We kunnen ons concentreren op de ‘core competence’, het leren zelf. In ‘De leerling geboeid, de school ontketend’ wordt door onderwijsminister Maria van der Hoeven nog eens onderstreept dat scholen de (onderwijskundige) ruimte krijgen om de kwaliteit naar eigen inzicht te verhogen. Zij verwacht dat, nu scholen ontdaan worden van

© 2005 Development Consult - Hans van Dijck

Pagina 4 van 7

hinderlijke ketenen, er onderwijskundig iets los komt. Laat dit niet tegen dovenmansoren gezegd zijn! Organisatorische invalshoek In zijn inleiding op het boek ‘Schools that Learn’ geeft Peter Senge een haarscherpe analyse van ons traditionele onderwijssysteem. Hij kenschetst het onderwijs als een voorbeeld van een industriële productiewijze, een Tayloristisch systeem, met de lopende band als metafoor, waarin docenten slechts verantwoordelijk zijn voor een klein gespecialiseerd onderdeel. Hij vergelijkt het onderwijs met de industrie en de dienstensector, waar de Tayloristische visie al lang heeft plaatsgemaakt voor een meer sociotechnische benadering waarin integrale verantwoordelijkheid, kwaliteitsgerichtheid en klantgerichtheid centrale uitgangspunten zijn. In industrie en dienstensector hebben nieuwe organisatieprincipes, gekoppeld aan de introductie van nieuwe technologieën, geleid tot business process redesign (BPR), het geheel opnieuw ontwerpen van het primaire proces. Dat heeft in veel gevallen geleid tot een volstrekt andere arbeidsdeling en logistiek, en een andere verdeling van verantwoordelijkheden. In onderwijsland zien we op dit moment interessante en dappere pogingen om te komen tot een herontwerp van het primair proces: de Iederwijs-scholen in het basisonderwijs, scholen als Slash 21 van de Karmelstichting en vergelijkbare initiatieven elders. Ook hier ervaren leerlingen en docenten wat HNL kan zijn. Pedagogisch-didactische invalshoek In ‘Talenten transformeren’ gaat Jozef Kok opzoek naar wat hij noemt nieuwe leerarrangementen, pedagogisch-didactische contexten waarin het leren krachtiger en effectiever is dan in de traditionele onderwijssetting. Hij grijpt daarmee onder meer terug op het sociaal-constructivisme van onder meer Piaget. Kok schetst de volgende verschillen tussen oud en nieuw leren. Oud leren

Nieuw leren

Aanbodsturing Klassikale benadering Overdrachtsleren Standaardisering Leraar als expert Lineaire leerstofplanning Toets is doel Leren abstraheren Docent en methode belangrijkste bronnen Leren op school

Vraagsturing Gevarieerde arrangementen Interactief leren waarin leerling centraal Maatwerk Leraar als coach Circulair leerstofaanbod Toets is middel Authentieke contexten, toepassen Veelheid aan bronnen Leren in en buiten school

Met deze beknopte aanduidingen zijn twee benaderingen neergezet, die Kok aanduidt als paradigma’s, samenhangende denksystemen. Het sluit aan bij wat Van Emst paradigma A en paradigma B noemt. Ook pedagogisch-didactische concepten als Probleemgestuurd Onderwijs (PGO) en Interactieve Leersystemen (ILS) zijn gerelateerd aan het door Kok aangedragen paradigma van HNL. De aandacht voor competentiegericht opleiden komt eveneens voort uit het besef dat creatief contextgebonden leren meer leeropbrengst heeft dan abstract en contextloos leren.

© 2005 Development Consult - Hans van Dijck

Pagina 5 van 7

Psychologische invalshoek Schools leren beperkt zich traditioneel in belangrijke mate tot cognitieve processen. Leren op school doe je met het hoofd. Sociaal leren vindt ook wel plaats op het schoolplein, en verder vooral op straat en thuis. Praktisch leren geschiedt op zijn best op een beroepsopleiding, maar vooral in de beroepspraktijk of in de hobbysfeer. Vanuit allerlei hoeken zien we dat het begrip leren verbreed wordt. De Vrije Scholen propageren al heel lang dat leren met hoofd, hart en handen geïntegreerd dient te worden. Met zijn meesterwerk ‘Emotionele intelligentie’ heeft Daniel Goleman nieuwe inhoud gegeven aan allerlei aspecten van sociaal leren, en daarmee een belangrijke verklaring gegeven voor het maatschappelijke succes van mensen. Ook Howard Gardner heeft met zijn visie op meervoudige intelligentie een bijdrage geleverd aan een visie op de ontwikkeling van de mens als geheel. Van Stephen Covey, die een andere kijk geeft op meervoudige intelligentie, kan hetzelfde worden opgemerkt. De hier genoemde schrijvers zijn voor elke onderwijsgevende eigenlijk verplichte kost. Dat leren meer is dan een mentaal proces waarvan het niveau bepaald wordt door iemands IQ, komt in menige motivatietheorie naar voren. Zo wordt ook het ‘wonder’ van het Pygmalion-effect voortdurend herontdekt en door opvoeders, opleiders en leidinggevenden toegepast. Scholen en opleidingen ontdekken mondjesmaat deze inzichten. Ze bieden een kritische reflectie op een overdreven aandacht voor de cognitieve leerprocessen. Een noodzakelijke vervolgstap zal zijn om docenten naast de vakmethodieken waarin ze zijn opgeleid ook te trainen in het ontwikkelen van niet-mentale competenties. Neurofysiologische invalshoek De jaren negentig van de vorige eeuw zijn in de Amerikaanse wetenschap uitgeroepen tot het decennium van het hersenonderzoek. Over de neurofysiologische processen in ons lichaam, in het bijzonder in ons hoofd, wordt steeds meer bekend. Oude kennis wordt onderuitgehaald of genuanceerd, nieuwe kennis is toegevoegd. Een publicatie van de OECD (OESO) uit 2002 getiteld Understanding the Brain, Towards a New Learning Science, geeft een goed beeld van het recente onderzoek en de resultaten die ermee zijn behaald. Uit praktijkgericht onderzoek blijkt dat leerprocessen zich niet beperken tot het hoofd, maar dat ook andere organen zoals het hart er in fysiologische zin bij betrokken zijn. Wanneer we in staat zijn de inzichten van wetenschappelijk onderzoek in de onderwijspraktijk te benutten, en deels gebeurt dat al, krijgt Het Nieuwe Leren er een interessante dimensie bij. Economische invalshoek Onderwijs is een dienst op een markt van vragers en aanbieders. Vraagkant en aanbodkant zitten wat complexer in elkaar dan op menige andere markt: de vragers betalen veelal niet de volle prijs en het aanbod wordt gestuurd vanuit overheid en bedrijfsleven. Er is nog een interessant aspect: de vragers vernieuwen zich voortdurend, en elke nieuwe generatie heeft weer eigen

© 2005 Development Consult - Hans van Dijck

Pagina 6 van 7

culturele kenmerken. Dat kan problematisch worden in tijden van vergrijzing binnen de sector, of in tijden van snelle culturele veranderingen (of nog erger, beide tegelijk). Ook al zijn de culturele veranderingen momenteel minder groot dan in de beroemde jaren zestig en zeventig, er is wel degelijk sprake van een nieuwe jeugdcultuur. Die cultuur is individualistisch en gericht op eigen keuzes (homo zappens). Dat betekent dat jongeren, in de woorden van Jozef Kok, geen school meer willen die draait als een intensieve leerlinghouderij. Nieuwetijds kinderen willen op maat bediend worden, als eigentijdse kritische consumenten. En als ze niet zelfbewust genoeg zijn om hun eisen te stellen, dan zijn hun ouders dat wel. Zijn onze onderwijsinstellingen, docenten en schoolleiding, voldoende in staat de paternalistische houding te verruilen voor een klantgerichte? Verstaan we voldoende de tekenen van de tijd? Is het nieuwe leren dan misschien niet anders dan het kiezen voor aardgas en het sluiten van kolenmijnen? Is het voldoende als onderwijsgevenden begrijpen dat jongeren, net als buiten school, ook binnen school iets willen beleven, dat pedagogisch en didactisch handelen niet anders is dan marketing in een beleveniseconomie? Is HNL echt nieuw? Alle invalshoeken dragen inzichten mee vanuit het verleden. Wat is er dan nieuw? Nieuw is wat mij betreft de aandacht die leren alom krijgt. Er is sprake van een versnelling. Het Nieuwe Leren gonst rond. In publicaties, op conferenties en studiedagen, in het ontwikkelen van onderwijsconcepten. Nu de onderwijsstructuren weer enigszins tot rust zijn gekomen en er een nieuwe generatie leidinggevenden is geïnstalleerd, is rust en ruimte ontstaan voor reflectie op de kernactiviteit. Het onderwijs is hierin niet langer reactief maar proactief. Onderwijsinstellingen realiseren zich ook dat er een verband is tussen het primaire en het secundaire proces: docenten zullen de organisatie als een stimulerende leeromgeving moeten ervaren, om zelf actief op zoek te gaan naar krachtiger leervormen. Het zijn parallelle leerprocessen waarbinnen dezelfde principes gelden. Een lerende organisatie als voorwaarde voor onderwijsinnovatie. Deze slag is nog niet gemaakt. Veel instellingen geven nog onvoldoende ruimte aan teams of andere samenwerkingsverbanden. Ze durven de teams nog niet tot ‘rebellenclubs’ te transformeren. Er wordt nog teveel geremd en te weinig geprikkeld. Teveel gedoogd in plaats van bewonderd. Teveel opgelegd in plaats van aangereikt. We weten theoretisch wel hoe het moet, maar nu nog in het echt. Dat is voor de leidinggevende niet anders dan voor de docent. En het is nieuw. Van moeten naar willen In veel scholen en onderwijsinstellingen is de belangstelling voor scholing groeiende. De houding ‘Ik geeft al 30 jaar les, ik weet alles al’ verdwijnt, en maakt plaats voor echte belangstelling in leerprocessen, organisatie van het onderwijs, onderwijsconcepten en didactiek. Het is nu zaak de leergierigheid te ondersteunen en faciliteren, binnen de school breed deskundigheid op te bouwen, deze te benutten door praktijktoepassingen, de opgedane praktijkkennis met collega’s te delen, pilots om te bouwen naar bredere toepassingen. Zou het niet mooi zijn als de LC/LD-docenten de katalysatoren worden in het binnen

© 2005 Development Consult - Hans van Dijck

Pagina 7 van 7

school ontwikkelen en verspreiden van praktijkkennis over effectieve, krachtige leersituaties? Zou het niet mooi zijn als leidinggevenden een krachtige leeromgeving voor docenten weten te creëren, en daarin een voorbeeld zijn voor nieuwe vormen van leren? Zou het niet mooi zijn als er direct resultaten zijn in de vorm van gemotiveerde studenten en leerlingen? Wat durven we binnen onze eigen organisatie te ontketenen? Een paradigma-swift is geen klimaatverandering die over ons komt. Het vraagt initiatief, stimulans, prikkels, erkenning en benutting van kwaliteiten, en ook lef. Gelukkig is er een directe beloning: het is boeiend, het is leuk. ‘Eindelijk gaat het weer over de kern van ons werk, het leren’ hoor ik docenten verzuchten. En ze hebben gelijk. Er is een wereld te winnen. Hans van Dijck [email protected] www.developmentconsult.nl m 06 11004305 Bronnen -

Covey, S. Prioriteiten, Effectieve keuzes in leven en werk, Business Contact 2002 Emst, A. van, Koop een auto op de sloop, APS 2002 Gardner, H. Intelligence Reframed, 1999 Geurts, J. Van opleidingsfabriek naar loopbaancentrum, Gids Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie, Elsevier, februari 2003 Geurts J. en F. Meijers, Naar een nieuw pedagogische elan in het Nederlandse beroepsonderwijs. In: Handboek leerlingbegeleiding. Alphen aan de Rijn, 2002 Goleman, D. Emotionele intelligentie, Pandora, 1996, 2002 Kok, Drs. J. MCM Talenten transformeren. Over het nieuwe leren en nieuwe leerarrangementen. Ministerie van OCenW, De leerling geboeid, de school ontketend. Koers VO OECD Understanding the Brain, Towards a New Learning Science, 2002 Senge P. The Industrial Age System of Education In: Schools that Learn, New York, Doubleday 2000 SER Advies 02/10 Het Nieuwe Leren: advies over een leven lang leren in de kenniseconomie 21-6-2002

Websites http://www.scienceguide.org/ (A. Verlaan) http://www.leren.nl/ http://webdidactiek.kennisnet.nl/Links

© 2005 Development Consult - Hans van Dijck