Ha Noi

giÔÙi thieÄu haø noäi 36 phoá phöôøng laø moät neùt ñoäc ñaùo khoâng thaønh phoá naøo coù . Ñi chôi ngoaïi thaønh , thaêm chuøa thaày , chuøa taây phöông , chuøa buùt thaùp … Ñoù laø nhöõng ñænh cao cuûa ngheä thuaät vieät nam , nhöõng boâng hoa nôû trong ñoàng queâ baéc boä eâm ñeàm . hoÀ hoaØn kieÁm : hoÀ ÔÛ chÍnh giÖÕa thuÛ Ño töông truyeàn sau khi giaûi phoùng ñaát nöôùc khoûi aùch nhaø minh , vua leâ thaùi toå chôi thuyeàn treân hoà gaëp ruøa vaøng hieän leân ñoøi göôm , do ñoù coù teân laø hoaøn kieám , vì theá ñoâi khi coøn goïi laø hoà göôm . hoà tröôùc raát roäng , chaïy suoát töø haøng Ñaøo thoâng ra soâng hoàng tôùi khu vöïc phoá haøng chuoái , vaø chia laøm hai phaàn goïi laø hoà taû voïng cuõ . giöõa hoà phía nam coøn coù moät goø nhoû goïi laø goø ruøa , hay coøn goïi laø thaùp ruøa , phía baéc coù moät ñaûo treân döïng ñeàn ngoïc sôn . trong hoà hieän nay coøn nhieàu con giaûi raát lôùn , ñaõ soáng raát laâu naêm ôû ñay . phía Ñoâng coù ngoïn thaùp hoøa phong laø di tích duy nhaát coøn laïi cuûa chuøa baùo aÂn (ñaõ bò thöïc daân phaùp phaù huûy). hoÀ taÂy hoà ôû giöõa taây baéc thaønh phoá xöa coù teân laø hoà kim ngöu (theo söï tích tieáng chuoâng khoång loà cuûa nguyeãn minh khoâng ñaõ khieán traâu vaøng ôû trung quoác chaïy sang vaø aån ôû döôùi hoà ) . thôøi lyù , traàn goïi laø daâm Ñaàm ; sang thôøi leâ môùi ñoåi teân laø hoà taây . hoà raát roäng , phong caûnh ñeïp , ñöôïc duøng laøm nôi nghæ maùt cuûa caùc trieàu ñaïi ; nhieàu cung ñieän ñöôïc xaây döïng quanh hoà nhö cung thuùy hoa ñôøi lyù , Ñieän haøm quang ñôøi traàn . cung töø hoa trieàu lyù nay laø chuøa kim lieân laøng nghi taøm , cung ngoïc Ñaûm ñôøi traàn ôû ñòa phaän laøng yeân phuï … con ñöôøng voøng quanh hoà taây daøi 12 km , chaïy qua nhöõng vöôøn hoa cuûa caùc thoân nghi taøm , taây hoà , vöôøn ñaøo thoân nhaät taân , raûi raùc doïc ñöôøng laø nhöõng ñình , ñeàn , chuøa noåi tieáng . hoÀ truÙc baÏch

xöa hoà truùc baïch lieàn vôùi hoà taây , ñeán naêm 1620 , sau khi ñaép ñaäp coå ngö môùi ngaên thaønh hai hoà : hoà taây vaø truùc baïch . vaøo theá kyû 18 , chuùa trònh giang cho xaây döïng ôû ñòa phaän laøng truùc yeân , caïnh hoà coù moät cung nghæ maùt , sau thaønh nôi an trí nhöõng cung nöõ maéc loãi buoäc phaûi deät luïa ñeå töï tuùc . luïa raát ñeïp teân laø truùc baïch . giöõa hoà coù moät goø nhoû , treân ñoù döïng leân ngoâi ñeàn thôøi lyù laø ñeàn caàu nhi . ngaøy 26-10-1967 , quaân daân thuû ñoâ chieán ñaáu gioûi ñaõ haï maùy bay myõ ôû giöõa thuû ñoâ , teân giaëc laùi maùc kin bò rôi xuoáng uoáng no nöôùc hoà truùc baïch . vaÊn mieÁu - quoÁc tÖÛ giaÙm vaên mieáu ñöôïc xaây döïng naêm 1070 döôùi thôøi lyù thaùnh toâng ñeå laøm nôi daïy hoïc cho haøng thaùi töû … naêm 1076 vua lyù laäp taïi ñaây nhaø quoác töû giaùm töùc laø tröôøng ñaïi hoïc ñaàu tieân cuûa nöôùc ta . Ñeán ñôøi traàn ñoåi teân laø vieän quoác hoïc daïy con em quan laïi trong trieàu vaø nhöõng hoïc sinh gioûi con thöôøng daân . Ñôøi leâ goïi laø nhaø thaùi hoïc - vaên mieáu - quoác töû giaùm laø moät di tích lòch söû coù qui moâ khaù roäng lôùn cuûa thuû ñoâ . trong vaên mieáu - quoác töû giaùm ñaùng chuù yù coù gaùc khueâ vaên xaây döïng vaøo ñaàu theá kyû 19 . nhaø baùi Ñöôøng vaø haäu cung coøn giöõ ñöôïc nhieàu boä phaän kieán truùc vaø caùc böùc chaïm cuûa thôøi leâ . Ñaëc bieät laø 82 taám bia tieán só döïng hai beân hoà thieàn quang . nhöõng taám bia naøy ghi laïi teân nhöõng ngöôøi ñoã trong 82 khoa thi töø 1442 ñeán 1789 . trong ñoù coù moät soá nhaø chính trò vaø vaên hoïc noåi tieáng nhö ngoâ só lieân , leâ vaên höu (söû hoïc) , löông theá vinh (toaùn hoïc) , löông nhöõ hoäc (oâng toå ngheà in ôû nöôùc ta) , leâ quí Ñoân (baùc hoïc) , ngoâ thì nhaäm (nhaø vaên hoïc , chính trò) . thöïc daân phaùp ñaõ phaù huûy nhaø khaûi thaùnh ôû phía sau vaø hai daõy nhaø taû maïc ôû khu chính . ÑeÀn ngoÏc sÔn Ñeàn xaây döng treân moät goø hình troøn ôû phía baéc hoà hoaøn kieám goïi laø ngoïc sôn. trònh giang döïng cung thuïy khaùnh treân goø , sau bò leâ chieâu thoáng

phaù truïi . Ñeán theá kyû 19 môùi xaây döïng chuøa ngoïc sôn , sau ñoåi thaønh Ñeàn ngoïc sôn . Ñaùng chuù yù ôû ñaây coù traán ba Ñình , caàu theâ huùc . ngoïn thaùp hình buùt loâng döïng treân goø ñaù goïi laø nuùi Ñaøo tai vaø moät nghieân buùt lôùn ñaët treân coång ngoaøi goïi laø Ñaøi nghieân . coÅ loa thaønh coå loa ñöôïc döïng vaøo giöõa theá kyû 3 (tr. cn ) . thaùnh ñaép baèng ñaát , xöa coù nhieàu voøng , nay chæ coøn ba : thaønh trong , thaønh giöõa vaø thaønh ngoaøi , daøi toång soá 16 km . laáy soâng thieáp laøm haøo thieân nhieân . thaønh coå loa laø moät toøa thaønh coå nhaát , coù quy moâ raát lôùn vaø laø moät coâng trình phoøng ngöï choáng ngoaïi xaâm noåi tieáng cuûa daân toäc ta . nhöõng di tích phuï thuoäc vaøo thaønh hieän coøn laø goø coät coø , ngöï xaï Ñaøi , goø phaùo Ñaøi , goø Ñoáng baén , goø Ñoáng chuoâng , goø Ñoáng giaùo , goø Ñoáng daân , vaø nhöõng hoùa hoài . ÔÛ ñaây coøn coù ñeàn thöôïng thôø thuïc an döông , ñeàn am thôø mî chaâu . Ñình ngöï trieàu di quyù , töông truyeàn laø nôi vua thuïc thieát trieàu xöa kia . mieáu thôø thaàn kim quy vaø gieáng ngoïc . ÑeÀn gioÙng coøn goïi laø ñeàn phuø Ñoång ôû xaõ phuø Ñoång , huyeän gia laâm . Ñeàn thôø thaùnh gioùng , theo truyeàn thuyeát laø moät vò anh huøng noåi tieáng thôøi vua huøng thöù 6 , leân 3 tuoåi ñaõ deïp tan ñöôïc giaëc aân . Ñeàn gioùng coøn giöõ ñöôïc nhieàu boä phaän kieán truùc cuûa thôøi leâ trung höng . Ñaùng chuù yù laø nhaø roái nöôùc ñöôïc döïng ôû ao tröôùc ñeàn . ÔÛ xaõ phuø Ñoång coøn coù ñeàn maãu thôø meï thaùnh gioùng . coå vieân töông truyeàn laø nôi meï thaùnh gioùng daãm phaûi veát chaân ngöôøi khoång loà roài thuï thai . vaø mieáu ban laø nôi sinh thaùnh gioùng . haøng naêm vaøo ngaøy 9 thaùng 4 aâm lòch , coù hoäi gioùng . ÔÛ phuø Ñoång coøn coù chuøa kieán sô laø nôi tröôùc ñaây lyù coâng uaån töùc vua lyù thaùi toå ñaõ ñeán tu . ÑeÀn hai baØ trÖng

döïng naêm 1142 döôùi trieàu lyù . trong ñeàn coù hai pho töôïng coù daùng ñaëc bieät : hai tay giô cao phía tröôùc maët nhö tö theá hieäu trieäu quaàn chuùng . truyeàn thuyeát noùi raèng hai baø tröng sau khi töû tieát ôû doøng soâng haùt ñaõ hoùa thaønh töôïng ñaù troâi ñeán thaêng long thì reõ nöôùc nhoâ leân vaø ñöôïc nhaân daân ñòa phöông röôùc ñöa veà thôø . chuØa moÄt coÄt xaây döïng naêm 1049 , söû cheùp raèng vua lyù naèm moäng thaáy phaät quan aâm ngoài treân toøa sen môøi vua böôùc leân . vua cho laø ñieàm gôû , beøn cho döïng theo hình hoa sen ñeå thôø vaø ban theâm tuoåi thoï . chuøa coù kieán truùc raát ñoäc ñaùo . toaøn boä ngoâi chuøa hình vuoâng , moãi chieàu roäng 3 m , ñaët treân moät coät ñaù khaù lôùn , ñöôøng kính 1,25m . ngaøy 11-9-1954 , tröôùc khi ruùt khoûi haø noäi , giaëc phaùp vaø boïn tay sai ngoâ Ñình dieäm ñaõ ñaët mìn phaù huyû chuøa . ngay sau khi tieáp quaûn thuû ñoâ , chính phuû ta ñaõ cho döïng laïi chuøa nhö cuõ . chuØa traÁn quoÁc xöa chuøa ôû ngoaøi bôø soâng . theo truyeàn thuyeát ñoù laø ngoâi chuøa coå nhaát nöôùc ta coù töø ñôøi lyù nam Ñeá (theá kyû thöù 6) vaø ñoåi teân laø chuøa khai quoác . sau ñoåi laø chuøa an quoác . Ñeán naêm 1616 , môùi dôøi vaøo choã hieän nay , coù teân laø "ñaát caù vaøng" naøy xöa laø cung thuyù hoa ñôøi lyù . sang ñôøi traàn laø cung haøm nguyeân , duøng laøm nôi nghæ maùt cuûa vua chuùa phong kieán . sau môùi laøm chuøa . Ñaùng chuù yù ôû ñaây coù töôïng thích ca nieát baøn . taám bia döông hoaø , naêm thöù naêm (1639) , ghi söï tích chuøa . moät soá töôïng vaø thaùp coå cuûa nhöõng vò tu haønh ôû chuøa naøy töø ñôøi leâ trung höng . chuØa laÙng coøn goïi laø chuøa chieâu thieàn , nôi tu haønh cuûa töø Ñaïo haïnh , moät nhaø sö noåi tieáng ñôøi nhaø lyù . maát naêm 1126 , trong chuøa ñaùng chuù yù coù hai pho töôïng : moät töôïng töø Ñaïo haïnh , moät töôïng lyù thaàn toâng . töông truyeàn laø chính töù Ñaïo haïnh hoùa thaân . chuØa hoØe nhai

coøn goïi laø chuøa hoàng phuùc ôû phoá haøng than .töông truyeàn chuøa naøy coù töø ñôøi lyù . trong chuøa coù taám bia xaùc ñònh vò trí cuûa chieán thaéng Ñoâng boä Ñaàu choáng quaân nguyeân (1258) . ÔÛ phía baéc chuøa naøy treân bôø soâng hoàng , coù moät thaùp kyû nieäm nhaø sö thích quaûng Ñöùc ñaõ töï thieâu ôû saøi goøn ñeå phaûn ñoái ñeá quoác myõ xaâm löôïc nöôùc ta . chuøa hoeø nhai laø tröôøng sôû cuûa caùc taêng ni thuoäc phaùi tao Ñoäng trong ñaïo phaät ôû vieät nam chuØa baØ ÑaÙ coøn goïi laø linh quang , laäp neân töø cuoái theá kyû xv . thaêng long thì tìm ñöôïc pho töôïng ñaøn baø baèng ñaù neân laäp ñeàn thôø goïi laø ñeàn baø Ñaù . sau naøy thôø phaät môùi goïi laø chuøa . chuøa baø Ñaù laø tröôøng sôû cuûa caùc taêng ni phaùi laâm teá trong ñaïo phaät ôû vieät nam chuØa quaÙn sÖÙ coù töø khoaûng theá kyû 17 . khi xöa chæ laø ngoâi chuøa nhoû , beân quaùn söù laø nôi tieáp ñoùn vaø löu truù caùc söù giaû ngoaïi quoác tôùi kinh thaønh thaêng long . tôùi naêm 1942 , hoäi phaät giaùo ra ñôøi : chuøa quaùn söù ñöôïc choïn laøm nôi ñaët truï sôû cuûa trung öông hoäi . chuØa kim lieÂn ÔÛ thoân nghi taøm , xaõ quaûng an , huyeän töø lieâm . töông truyeàn , chuøa ñöôïc laäp töø ñôøi traàn , coù teân cuõ laø Ñoáng long vaø laøm treân neàn nhaø , coâng chuùa töø hoa , con gaùi vua lyù thaàn toâng (1128-1138) ra ñôøi ôû nôi naøy , laäp traïi troàng daâu , nuoâi taèm . sau thaønh teân laøng nghi taøm . sang thôøi leâ , chuøa ñoåi teân laø Ñaïi bi vaø ñeán naêm 1771 môùi laáy teân laø kim lieân , chuøa laøm kieåu chöõ tam raát ñoäc ñaùo , töông töï nhö chuøa taây phöông , tam quang chuøa laø moät coâng trình kieán truùc raát coù giaù trò . chuØa lieÂn phaÙi xaây döïng naêm 1726 , trong chuøa coù moät pho töôïng thöôïng só laân giaùc , xung quanh chuøa coù chín ngoâi thaùp . tröôùc coång chuøa coù ngoâi thaùp dieäu quang hình luïc laêng , xaây khoaûng theá kyû xix . trong ñoù ñeå laïi haøi coát ñaõ hoûa taùng cuûa vò sö toå dieäu

quang cuøng vôùi 5 vò sö khaùc . ÑeÀn traÁn voÕ coøn goïi laø ñeàn quan thaùnh , thôø huyeàn voõ cuõng coù teân laø chaán voõ hay traán voõ laø thaàn giöõ phöông baéc . töông truyeàn ñeàn laøm töø ñôøi lyù . trong haäu cung coøn coù töôïng traán voõ cao gaàn 4m , naëng 4 taán baèng ñoàng ñen ñuùc vaøo naêm 1677. ÑeÀn voi phuÏc coøn goïi laø ñeàn linh lang laäp töø ñôøi lyù thaùnh toâng (1054-1072) beân hoà thuû leä thôø hoaøng töû linh lang coù coâng choáng quaân xaâm löôïc nhaø toáng . cuõng taïi nôi naøy , ngaøy 21-12-1873 quaân ta ñaõ phuïc kích ñaùnh tan moät caùnh quaân cuûa giaëc phaùp xaâm löôïc , baén cheát teân só quan chæ huy ban-ni-Ña-vri-cua cuøng ngaøy vôùi teân töôùng phorangxi gac-ni-e phaûi ñeàn toäi ôû gaàn caàu giaáy . khu di tÍch ÑoÁng Ña nôi ñaõ dieãn ra chieán thaéng oanh lieät cuûa nghóa quaân taây sôn vaøo ñeâm moàng boán raïng naêm thaùng gieâng naêm kyû daäu (29-30 thaùng 1-1789) : dieät tan ñaïo quaân thanh ôû phía taây thaønh thaêng long . môû ñöôøng cho ñaïi quaân do vua quang trung chæ huy töø ngoïc hoái tieán vaøo giaûi phoùng thaêng long , hieän nay coøn moät soá di tích . goØ trung lieÄt laø goø thöù möôùi ba choân haøi coát quaân thanh , ñöôïc ñaép vaøo giöõa theá kyû 19 . Ñeàn trung lieät ñöôïc döïng laïi sau ñoù ôû treân goø ñeå thôø nguyeãn tri phöông vaø hoaøng dieäu chuØa boÄc döïng naêm 1792 , coøn goïi laø "boäc am" . trong chuøa coù töôïng Ñöùc oâng do nhaân daân döïng naêm 1846 ñeå töôûng nhôù vò anh huøng daân toäc quang trung ñaõ ñaùnh tan quaân thanh , giaûi phoùng daân toäc . coÄt cÔØ döïng naêm 1872 , ôû phía nam thaønh coät côø cao 60m , hình luïc laêng döïng treân tam caáp hình vuoâng .

caáp treân cuøng moãi chieàu daøi 15m ; caáp döôùi cuøng moãi chieàu daøi 42m ; caáp giöõa hieän coøn ba cöûa coù teân laø ngheânh huùc (phía Ñoâng) . höôùng minh (phía nam) vaø hoài quang (phía taây). hai caàu thang xoaùy troân oác , daãn tôùi ñænh coät côø .